ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ <ΚΑΙΑΟΜ<ΝΟΚ

Transcript

1 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ <ΚΑΙΑΟΜ<ΝΟΚ ΤΟΜΟΣ KB' ΔΡ. 3 <ΙΟΥΛΙθΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1980> ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΩΝ. ΜΕΡΕΝΤΓΓΟΥ,... Ποιητικός καί γλωσσικός άγων Κορίννης καί Πινδάροο, σσ (Μελέτη) ΒΑΣ. ΚΥΡΚΟΥ Φιλοσοφική θεώρηση τών απαρχών τής Ιστορικής σκέψης, σσ (Μελέτη) ΙΩ. ΖΕΓΚΙΝΗ Χατζηγιάννης-Μέξης, ό ήρως τον Σπετσών, aq (Σημείωμα) ΑΓΓ. ΔΕΜΠΟΝΟΥ,... Άσκηση τής νομικής επιστήμης στα Επτάνησα καί Ιδιαίτερα στην Κεφαλβνιά πρίν από τήν Ένωση, σσ (Μελέτη) ΑΝΤ. Ν. ΧΑΡΟΚΟΠΟΥ,.....Το Ιδεώδες τής αγωγής κατά Ήσίοδον, σσ (Μελ.) ΚΩΝ. Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ,...'...Ή περί τήν ίστορίαν τής Ιατρικής κίνησις είς Εύρώπην, σσ (Μελέτη) Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ,...Οί πρώτες ανησυχίες τών Ελλήνων τής Αίγύπτου για το μέλλον τους στή χώρα τής διαμονής τους (1919), σσ (Μελ.) ΑΝΤΑΣ ΚΑΤΣΙΚΗ ΓΚΙΒΑΛΟΥ, "Ο Θεαίτητος στα Νέα Ελληνικά, σσ (Μελέτη) ΝΙΚΟΥ Τ. ΣΤΑΘΑΤΟΥ Ή πνευματική ϊδιοκτησία, σσ (Μελέτη) ΑΝΤ. Η. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ,...Διορθώσεις στο Θωμβ Μάγιστρο, σσ (Μελέτη) ΕΥΑΓΓ. ΧΡΥΣΟΥ,... Ό 'Ηπειρώτης φιλόσοφος Πρίσκος, σσ (Μελέτη) Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ,. Ή οικογένεια, Α. Ραγκαβή στην Αίγυπτο, σσ (Μελέτη) Λ V

2 Π Α y Κ A > * * ΙΑΦΑ$ΠΚ*Κ P<M*AIKW ΚΑΤΑ TMMHHIAH <KAIA$M«HW 'Ιδιοκτήτης: ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία "Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8 'Αθήναι (Τ.Τ. 124) 'Επιτροπή Συντάξεως: ΓΕΡ. ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ : Πρόεδρος Φιλολογικοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» ΔΗΜ. ΙΩ. ΠΑΛΛΑΣ : Αντιπρόεδρος Φιλολογικοϋ Συλλόγου % «Παρνασσός» Θ. Γ. ΚΟΥΠΟΥΜΤΖΕΛΗΣ : Αντιπρόεδρος Φιλολογικοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ : Γενικός Γραμματεύς Φιλολογικοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» ' ΕΥΘ. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗΣ : ΕΪδικός Γραμματεύς Φιλολογικοϋ Συλλόγου «Παρνασσός», "Υπεύθυνος Συντάξεως (Ευπαλίνου 4 'Αθήναι Τ.Τ. 815) Ή "Επιτροπή εγναι κατά νόμον υπεύθυνος δια τήν έκδοσιν τοϋ περιοδικού Προϊστάμενος τυπογραφείου: ΕΥΑΓ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ "Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι Τιμή τεύχους Δρχ. 120 (Α.Ν. 1092/1938, άρθρον 6, 1) ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καρτών ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 500 "Εξωτερικού Δολλ. 25 Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ Δια Τράπεζας, "Επιχειρήσεις, "Οργανισμούς, 'Ανωνύμους 'Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ (Συνέχεια περιεχομένων) ΧΡΟΝΙΚΑ Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ, Τό Β' Διεθνές Συνέδριο Πελοποννησιακών Σπουδών, σσ Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ,.. Τό 15ο Διεθνές Συνέδριο 'Ιστορικών Επιστημών, σσ Τα Νέα Μέλη, σ. 479 "Ο 60ός Καλοκαιρίνειος Θεατρικός Διαγωνισμός, σσ , Συμπλήρωσις 6ετίας άπό τής βαρβάρου τουρκικής είσβολής είς Κύπρον, σ. 480 'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται. ί

3 ΠΑ^ΚΑΗ^^ ΤΟΜΟΣ KB' ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1980 ΑΡΙΘ. 3 ΚΩΝ. Ι. ΜΕΡΕΝΤΙΤΟΥ Καθηγητού Πανεπιστημίου ΠΟΪΗΉΚΟΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΟΣ ΑΓΩΝ ΚΟΡΙΝΝΗΣ ΚΑΙ ΠΙΝΔΑΡΟΥ Κατά τον λεξικογράφον Σουΐδαν (s.v.: «Κόριννα») ενίκησεν ή Κόριννα τον Πίνδαρον εν ποιητικώ άγώνι πεντάκις. Της Κορίννης, λέγει ό περιηγητής Παυσανίας (τχ 22,3), ήτις μόνη δή εν Τανάγρα άσματα έποίησεν, υπήρχε μνήμα μεν εν περιφανεΐ τόπφ τής πόλεως, γραφή δε έν τω γυμνασίω, έν ή παρίστατο ή ποιήτρια ταινία τήν κεφαλήν άναδουμένη ένεκα τής νίκης, ήνέν Θήβαις άσματι ένίκησε τον Πίνδαρον. Κατά τήν γνώμη ν του Παυσανίου ενίκησεν ή Κόριννα τούτο μεν ένεκα τής διαλέκτου, δτι ή δεν ουχί τη δωρίδι φωνή, ώσπερ ô Πίνδαρος, άλλα φωνή, ην κατενόουν οί Αιολείς, και δτι ήτο τών τότε δή γυναικών ή καλλίστη το είδος, ώς τούτο έτεκμαίρετό τις θεώμενος τήν εικόνα αυτής. Παρά Τατιανώ (προς Έλλ. 33) άναγινώσκομεν, δτι ό Σιλανίων δημιουργός έγένετο αγάλματος τής Κορίννης. Ή έν τω γυμνασίω τής Τανάγρας υπάρχουσα γραφή τής Κορίννης, ην εΐδεν ό Παυσανίας, άπωλέσθη βεβαίως, τήν άκρίβειαν όμως τής είδήσεως του περιηγητοϋ περί τής ώραιότητος τής ποιήτριας ίκανώς μαρτυρεί άγαλμάτιόν τι του μουσείου τής πόλεως Compiegne. Τό άγαλμάτιον τούτο, ύψους ήμίσεος περίπου μέτρου, παριστά νεαράν κόρην ίσταμένην, ήτις έχει κόμμωσιν αρχαϊκής έπιτεχνήσεως. Φέρει αύτη χιτώνα και ίμάτιον, κρατεί δε δι' αμφοτέρων τών χειρών αυτής κύλινδρον άνεωγμένον. Έπ' αριστερά τών ποδών αυτής υπάρχει κυλινδροειδές κιβώτιον. Έπί τής τήν βάσιν του αγαλματίου αποτελούσης ορθογωνίου πλακός αναγράφεται δια μεγάλων σχετικώς γραμμάτων τό όνομα τής ποιήτριας. Έν τινι άποσπάσματι ποιήματος τής Κορίννης (προχείρως έν AL (biehl), 14 (1935) 204 υπ' αριθ. 15 [23]) μέμφεται ή Κόριννα τήν «λιγυράν», τήν λιγύφωνον, τήν καθαράν δηλαδή και ήχηράν, τήν οξεϊαν και ίσχυράν φωνήν έχουσαν ποιήτριαν έξ Άνθηδόνος τής Βοιωτίας Μυρτίδα, διότι αϋτη, γυνή ούσα, έχώρησεν εις «έριν», ποιητικόν τίνα δηλαδή ή μουσικόν αγώνα, προς τον Πίνδαρον: «δτι βαννά φοϋΰ' εβα Πινδάροι ποτ' εριν». 21

4 322 Κωνσταντίνου Ι. Μερεντίτου Κατά ταϋτα έρωτητέον αναφορικώς προς την Κόρινναν, πως θα ήτο ορθή ή εκδοχή, ότι αύτη διηγωνίσατό ποτέ προς τόν Πίνδαρον, εφ' όσον τήν Μύρτιν τοϋτο πράξασαν αυστηρώς αύτη έπέπληξε. Πρόκειται ϊσως ένταΰταϋθα περί κινήσεως μόνον και διαθέσεως της ποιήτριας προς μίμησιν απλώς της ιδιορρύθμου και υψηλής και κατά πάντα ούτω δυσχερούς και ανέφικτου ποιήσεως του Πινδάρου ή και περί τίνος ετι λογοτεχνικής συνθέσεως φανταστικού αγώνος μεταξύ τών συγχρόνων ποιητών Πινδάρου και Κορίννης τοΰ τύπου εκείνου αγώνος μεταξύ Όμηρου και Ησιόδου. Παρ' Αίλιανώ (Αιλ. ποικ. ίστ. XIII 25) άναγινώσκομεν, ότι ό ποιητής Πίνδαρος, αγωνιζόμενος εν Θήβαις, εις αμαθείς άκροατάς περιπεσών, ήττήθη υπό της Κορίννης πεντάκις, ού ένεκα ούτος, ελέγχων τήν άπουσίαν αυτών, «σΰν» εκάλει τήν Κόρινναν. Τήν μίαν νίκην τοΰ Παυσανίου ύμνησεν, ως εϊδομεν, ό Σουΐδας είς πέντε, έχων πιθανώτατα προ οφθαλμών τόν Αίλιανόν. Βαθύτερα τις ιστορική και φιλολογική έξέτασις της ειδήσεως ταύτης τοΰ Αίλιανοΰ καταδεικνύει έναργώς τον μυθολογικον και άτέκμαρτον, τόν κενόν και μάταιον, τόν αλογον και ψευδή χαρακτήρα αυτής. Ή ένδοξος πόλις τών Θηβών έπαίδευσε τόν Πίνδαρον εν μέσω λαμπροΰ περιβάλλοντος μεστού φυσικών ώραιοτήτων και υψηλών μυθικών και ιστορικών αναμνήσεων, ώστε ούτος ουχί αλλότριος ουδέ άμοιρος να είναι τών θείων εκείνων και πολυτιμότατων πνευματικών δώρων τών Μουσών. Το πράγμα τοΰτο αυτός ούτος ό ποιητής μετ' ανενδοίαστου και υπερήφανου, μετά σεμνής και φιλότιμου μεγαληγορίας έξαγγέλει: «οντοι με ξένον ονδ' αδαή μονά Moia αν επαίδενσαν κλνται Θήβαϋ). (Πινδ. απ. 234, 1 3 (c. ρ. 371 Turyn [1852]). Έν τοιαύταις ακριβώς στιγμαΐς δικαίας πίστεως επί τόν ύψηλόν πνευματικόν βίον της πατρίδος αύτοΰ έξανίσταται ό ποιητής μετ' ευλόγου πικρίας και ζωηρώς αγανακτεί δια τήν παροιμιώδη τύπον άναλαβοΰσαν φράσιν έκείνην, δι' ής μετ' αδίκου και υβριστικής διαθέσεως έπερρίπτετο τοις Βοιωτοΐς παλαιόθεν τό όνειδος και ή μομφή τής άπειροκαλίας και της άμουσίας, τής άμαθίας και τής ζωώδους άπαιδευσίας: «ην, δτι σνας το Βοιώτιον έθνος ενεπον». (Άρχ. σχόλ. εϊς Πινδ. Όλ. VI 152 [=Srhal vet., I [1903/1964] 188, Drachmann). Έν τη εις Άγησίαν τόν Συρακόσιον απήνη έν Όλυμπίοις νικήσαντα αναφερομένη φδή(όλ.ν [1 105 (=1 180]), άφοΰ πρότερον δι'υψηλοτάτων

5 Ποιητικός καί Γλωσσικός άγων Κορίννης καΐ Πινδάρου 323 τόνων ύμνησε το γένος του νικητοϋ, το γένος δηλαδή των Άρκάδων Ίαμιδών έξού καίήμήτηρ αύτοϋ προήρχετο, και την υψηλή ν παραλλήλως καταγωγήν της επωνύμου των Θηβών ήρωίδος Θήβης, θυγατρός του Άσωποϋ και της Στυμφαλίδος νύμφης Μετώπης, αποστρέφει ό Πίνδαρος τον λόγον προς τον πεπαιδευμένον Θηβαΐον χοροδιδάσκαλον Αΐνέαν εντέλλεται αύτώ ό ποιητής (στ [= ]), όπως παρόρμηση νυν τους εν τω χορώ εταίρους αύτοϋ, ίνα ούτοι πρώτον μέν ύμνήσωσιν "Ηραν τήν Παρθενίαν, είτα δε μάθωσι δια του ύμνου αυτοί τε καί πάντες οί άκούοντες αύτοϋ, ει δικαίως τε και αληθώς οί Βοιωτοί άπορρίπτουσι καί άποφεύγουσι το όνειδος εκείνο, όπερ άμουσίας ένεκεν προσετρίβετο αύτοϊς: «... άρχαΐον όνειδος άλαθέσιν λόγοις ει φεύγομεν Βοιωτίαν ϋν)). "Αγγελος ήτο ό Αΐνέας ορθός καί ύποφήτης καί κήρυξ των καλλικόμων Μουσών τοΰ Ελικώνος, «σκυτάλη» τρόπον τινά καί σκήπτρον αυτών ένθους δηλαδή διαγγελεύς τών Μουσών μεταφέρων εις τους ανθρώπους, δσα παρ' αυτών δια μυστικής οιονεί εμπνεύσεως άνελάμβανεν, ηδύς κρατήρ εύφημων καί πολυφθόγγων φδών. 'Εκτάκτως ευγενής ήτο τών γενναίων καί εύμούσων Θηβαίων ή καταγωγή καί ούτω πάντη αδίκως επερρίπτετο αύτοΐς ή υβριστική καί έπονείδιστος μομφή της «Βοιωτίας ύός». Δια τοϋτο ακριβώς δια της εύτέχνου ταύτης αποστροφής προς τον χοροδιδάσκαλον αύτοϋ Αΐνέαν ενεργώς ό ποιητής απορρίπτει καί παντελώς άποτρίβει καί εκμηδενίζει τήν προσωνυμίαν ταύτην. Έν μέσω τοΰ πολυανθοϋς περιβάλλοντος της πατρίδος αύτοϋ καί τοΰ προηγμένου πνευματικοΰ βίου αυτής, έν ή κατά τους χρόνους αύτοϋ μετά τον μέγαν ποιητήν Ήσίοδον ήκμαζον αί ποιήτριαι Μύρτις καί Κόριννα, ενωρίς ό νεαρός ποιητής Πίνδαρος έτράπη επί τήν ποιητικήν, ϊνα δια μελισταγών καί θείων τόνων τε καί ρυθμών δια λιγυφθόγγων μελών γλυκερωτέρων μελισσοτεύκτων κηρίων ύμνηση το ύπέροχον ιστορικόν καί πνευματικόν μεγαλειον τών τε Θηβών καί τής Ελλάδος καθόλου. Αυτός ούτος ό ποιητής διακηρύττει υπερηφάνως. ((μελισσοτεύκτων κηρίων εμά γλνκερώτερος ομφώ). (Πίνδ. άπ. 223 (152) (=ρ. 367 Turyn [ ]). Πεποιθώς ό Πίνδαρος τή υπέρτερα αξία τών ποιημάτων αύτοϋ καί τω ύψηλω καί ύπερόχω ίστορικώ καί πνευματικώ βίω τής πατρίδος αύτοϋ, εξαίρει ένταΰθα τήν ποιητικήν αύτοΰ τέχνην καί τήν άρτίαν μουσικήν άγωγήν τών Θηβαίων ακροατών αύτοΰ, ου ένεκα περιφανώς ούτοι άποφεύγουσι το παλαιόν επί άμαθία όνειδος.

6 324 Κωνσταντίνου Ι. Μερεντίτου 'Ρητέον μετά ταϋτα επί τοϋ προκειμένου άνευ ενδοιασμού τίνος, ότι ουδαμώς είναι ορθή ή εκδοχή, ότι ή Κόριννα διηγωνίσατό ποτέ προς τον Πίνδαρον, εφ' όσον, ώς ανωτέρω ελέχθη, τήν Μύρτιν, τοϋτο πράξασαν, αυστηρώς αυτή έπέπληξε. Παρατηρητέον ετι ένταϋθα ενεργώς, ότι, και εΐ έγένετό ποτέ τοϋτο, ουδαμώς έπί τέλους ή ατυχής ποιήτρια τών Θηβών υπαίτιος θα ήτο της ενδεχομένης άμαθίας τών Θηβαίων, δι' ην, κατ' Αιλιανό ν, φτινι ακολουθεί και ο Σουΐδας, ήττήθη υπό ταύτης ό Πίνδαρος πεντάκις, ίνα ούτος, ό συμπολίτης και ομότεχνος αυτής, παρ' αυτής, κυρίως ώς δωσιδίκου, λάβη υπέρ έαυτοϋ εύθύνας και δή και μετά τόσον ανοικείου και άπρεπους οργής και πικρίας «συν» αυτήν άποκαλών. Θα έπραττε ποτέ τοϋτο ό μεγαλήγορος και ήδύλαλος κύκνος τών ενδόξων Θηβών, ό αριστοκράτης ποιητής παντός ωραίου και ύψηλοΰ, όστις εκτάκτως υπερήφανος ήτο επί τω εύκλεεΐ πνευματικά) βίω της Πατρίδος αύτοΰ; Ή εν τω κειμένω τοϋ Αιλιανού ακριβώς υπάρχουσα ανάρμοστος και άπρεπης σκωπτική και πικρά, χλευαστική καί δηκτική λέξις: «σΰς», ής δήθεν έποιήσατό ποτέ χρήσιν ό Πίνδαρος προς όνειδισμόν της συμπολίτιδος καί ομοτέχνου αύτοΰ Κορίννης, μαρτυρεί εναργώς περί της πλαστότητος της εν λόγω διηγήσεως. Έχθρόφρων τις μόνον και χυδαία διάθεσις καί προαίρεσις υπάρχει εν τή διηγήσει ταύτη προς μόλυνσιν και ρύπανσιν του ασπίλου ονόματος τοϋ Θηβαίου κύκνου. Νομίζω ότι ουχί ορθώς ό Edmonds (RG, ΠΙ ( ) 9, σημ. 1) ερμηνεύει τό έπεισόδιον τοϋτο μεταξύ Πινδάρου καί Κορίννης υπό τήν εννοιαν εφέσεως δήθεν και σπουδής τοϋ ποιητοΰ προς εξαρσιν εν τινι συγκριτική αντιθέσει τής στενής καί τοπικής τής ποιήτριας προσηλώσεως εις τα εν τή πατρίδι Βοιωτία καθεστώτα έναντι τής ευρείας υπ' αύτοΰ, ελευθέρας καί αδεσμεύτου θέας καί εκτιμήσεως τών πραγμάτων, ην έκτήσατο ούτος κατά τήν έν 'Αθήναις διατριβήν αύτοΰ.άπλή, ώς ό Edmonds νομίζει, καί απαίδευτος Βοιωτίς ήτο ή Κόριννα, "Ελλην όμως ήτο ό Πίνδαρος, ύπό τήν εύρυτάτην εννοιαν αυτής θεωρούμενης τής λέξεως ταύτης. 'Αναντιρρήτως έσπούδασεν ό Πίνδαρος έν 'Αθήναις καί έκτήσατο εκεί άττικήν παιδείαν, όμως παρέμεινεν ούτος καθ' όλον τον βίον καθαρώτατος Βοιωτός, μελισταγής ύμνητής τών φυσικών καλλονών καί τής ενδόξου ιστορίας τής μεγάλης αύτοΰ πατρίδος. Ώς προς τήν γλώσσαν τοϋ Πινδάρου, ήτις, κατά Παυσανίαν, άτε δυσνόητος, εν τών αιτίων έγένετο τής ήττης αύτοΰ ύπό τής Κορίννης ποιούμενης χρήσιν τής απλής καί εύληπτου γλώσσης τοϋ λαοΰ, ρητέον, ότι ό μελισταγής ούτος καί υψηλόφρων ποιητής τών Θηβών, έχων συνείδησιν έαυτοΰ ώς διδασκάλου πάντων τών Ελλήνων, έποιεΐτο χρήσιν ουχί τής αιολικής ουδέ τής αττικής διαλέκτου μετά τοϋ ιδίου αυτών τοπικοΰ χαράκτη ρος, άλλα τής δωρικής, τής «καθαρευούσης» οιονεί τών χρόνων εκείνων. Τήν γλώσσαν

7 Πποιητικός και Γλωσσικός άγων Κορίννης και Πινδάρου 325 ταύτην πάντες οι Έλληνες, ει μη εγραφον ή έλάλουν εν τω καθ' ήμέραν βίω, άρτίως πάντως και ακριβώς κατενόουν ύπο το κράτος του εύχάριτος συναισθήματος της κοινής αυτών καταγωγής καί του ύψηλοϋ αυτών και ενιαίου πνευματικού και ήθικου πολιτισμού. Πάντες οι πεπολιτισμένοι λαοί τής γής, όσοι τιμώσι και σέβονται την ίστορίαν αυτών καί επί τάς ύψηλάς κορυφάς ανωτέρας πνευματικής προόδου σπεύδουσι καί όρμώσι, πλην τής γλώσσης τής καθ' ήμέραν αυτών ομιλίας καί αναστροφής, ποιούνται ετι χρήσιν καί υψηλού τίνος λόγου ανωτέρας καί πλουσιωτέρας υφής προς ακριβή πάντοτε δήλωσιν τών διαφόρων κλάδων τοϋ πολιτισμού αυτών. Ή γλώσσα αΰτη είναι ουχί ή συνήθης, ή άπλαστος καί εν πολλοίς ενδεής γλώσσα τών κοινών ομιλιών, άλλ' ή εμβριθής κυρίως καί κατά πάντα επιμελής καί σπουδαία, ή πλουσιωτάτη καί εξόχως εύ'μουσος καί αρμονική γλώσσα τών εύπαιδευτοτάτων εκπροσώπων του πνευματικού βίου παντός λάου" άνευ τοιαύτης τινός γλώσσης βυθίζεται βαθμηδόν πας λαός είς τους σκοτεινούς καί άφεγγείς, τους άμαυρούς καί θολερούς χώρους τής απειρίας καί τής άνεπιστημοσύνης, τής άπαιδευσίας καί τής άμαθίας, ής ουδέν κακόν χείρον καί θλιβερώτερον είναι εν τω άνθρωπίνω βίω καθόλου. Τής μουσικής του Bach, του Mozart καί τοϋ Beethoven μετά πολλής ευλάβειας καί βαθείας κατανύξεως άκροώνται εκάστοτε πάντες οί παιδείας τινός μετέχοντες άνθρωποι, χωρίς προς τούτο να άποτελή παρά τοις άκροαταΐς όρον άπαραίτητον, όπως καί ούτοι μεγάλοι ώς εκείνοι μουσουργοί είναι. Ώς τής μουσικής τών τόνων καί τών ρυθμών, οΰτω πάλιν καί τής μουσικής τών λέξεων, τών ρημάτων καί τών φωνών ήδέως πάς άνθρωπος απολαύει, επωφελώς δε καρποϋται τα εν τω χώρω τούτω πολυμόχθως πεπονημένα ύφ' ετέρων, τών εμπείρων δηλαδή καί ειδημόνων, τών πνευματικών ηγετών παντός πεπολιτισμένου λαού.

8 ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Α. ΚΥΡΚΟΥ, δ. Φ. ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΑΡΧΩΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Στις αρχές του φιλοσοφικού στοχασμού των Ελλήνων δέ βρίσκομε κανένα ίχνος της προβληματικής, πού στα νεότερα χρόνια έγινε ενα άπό τα κεντρικά προβλήματα τής Φιλοσοφίας, της σχέσης Φιλοσοφίας και Ιστορίας*. Δέν θα ήταν άλλωστε λογικά δυνατό ένας παρόμοιος προβληματισμός, τή στιγμή πού ό άνθρωπος ζει και κινείται πνευματικά στο χώρο τοϋ μύθου. Πνευματική ανησυχία και φιλοσοφικός προβληματισμός υπάρχει βέβαια στο πυρήνα τοϋ μύθου, άλλα δέν έχομε «λογική» αντίληψη τοϋ κόσμου. Ή θέση τοϋ άνθρωπου δέν εϊναι ακόμη κριτική, δηλαδή λογική απέναντι στο πρόβλημα τοϋ κόσμου και στις ανθρώπινες πράξεις, στηρίζεται κυρίως σε δυνάμεις εξωλογικές, για νά ερμηνεύσει εϊτε τά φυσικά φαινόμενα είτε τα ανθρώπινα ενεργήματα (πράξεις). Ωστόσο ό μύθος, ξεκινώντας άπό τό ατομικό και τό συγκεκριμένο, ανάγεται στο γενικό και στο διανθρώπινο, στην κοινή αίσθηση τοϋ κόσμου και τοϋ άνθρωπου 1. Στην αρχή τής μυθικής σκέψης, δηλαδή στή γένεση τοϋ μύθου, υπάρχει πάντοτε ένας ανυπόκριτος «θαυμασμός», κάτι σάν έκπληξη και ξάφνιασμα μπροστά στο «μέγεθος» των πραγμάτων και τοϋ κόσμου, όπως και στην αρχή τοϋ φιλοσοφικοΰ στοχασμοΰ. Γι' αυτό ή προτίμηση και ή αγάπη τοϋ άνθρωπου στο μύθο φανερώ * Ή εργασία αύτη δέν αποβλέπει στην εξαντλητική ανάπτυξη και ερμηνεία τοϋ θέματος και επομένως δέν επιδιώκει και τήν εξαντλητική βιβλιογραφική πληρότητα. Σκοπεύει σ' έναν απλό προσανατολισμό τού αναγνώστη στην προβληματική των απαρχών τής ιστορικής σκέψης και σέ μια πρώτη γνωριμία μέ μια άλλη διάσταση τοϋ αρχαϊκού στοχασμού. Σ' αυτή τή μορφή αποτελεί πρόπλασμα μιας συνθετικής εργασίας, σέ προχωρημένο ήδη στάδιο, μέ τον τίτλο : «'Ανθρωπολογία και 'Ιστορία στις απαρχές τοϋ ελληνικού στοχασμού». 1. Ό μύθος π.χ. τής Νιόβης άφορα τον άνθρωπο : ή ύβρις πάντοτε επισύρει τή Νέμεση των θεών. Πόσο ευρύ είναι τό περίγραμμα τοϋ μύθου και πόσο καθολικό τό αντίκρισμα τοϋ κόσμου στή μυθική σύλληψη του, τό αναπτύσσει παραστατικά ό W. F. Otto, Gesetz, Urbild und Mythos, Stuttgart 1951 (=Die Gestalt und das Sein, Darmstandt 1955, σ. 66 κσ.).

9 Φιλοσοφική Θεώρηση των απαρχών της 'Ιστορικής Σκέψης 327 νει βασικά αγάπη για τή βαθύτερη, για τή φιλοσοφική ερμηνεία του κόσμου 2. Ή έννοια του «παρελθόντος» είναι ήδη γνωστή και οικεία στην επική σκέψη. Στα ομηρικά ποιήματα γίνεται συχνά αναφορά στο παρελθόν και μια προσπάθεια αντιπαραβολής με τα παρόντα 3, άλλα ή ιστορική συνείδηση του άνθρωπου άργησε πολύ νά διαμορφωθεί. 'Ασφαλώς οι Έλληνες έβλεπαν στή μορφή του έπους «ιστορικά)) πρόσωπα, γι' αυτό ή επική ποίηση και ειδικά ό Όμηρος αποτελούν μια πρώτη μορφή «ιστορίας». Είναι δύσκολο ωστόσο νά δεχτούμε ότι ό επικός ποιητής ή ο ραψωδός έχουν συνείδηση ιστορική. Γιατί, ή ιστορική συνείδηση για νά διαμορφωθεί, δε φθάνει μόνο ή έννοια του παρελθόντος νά είναι άποκαθαρμένη άπό τό μυθικό στοιχείο, απαιτείται προπαντός συνείδηση της ιστορικής στιγμής, όπου ζει κανείς, και ή ικανότητα νά τήν αντιπαραθέτει κριτικά με τό παρελθόν. Και τό στοιχείο αυτό βέβαια, όπως είναι ήδη γνωστό, τό βρίσκομε σέ μια πρώτη έκφραση στον Όμηρο και καθαρότερα στο Ησίοδο με τήν κριτική των «γενών».ό επικός ποιητής και ο ραψωδός ξέρουν καλά ότι υμνούν «κλέα ανδρών», αναφέρονται στα περασμένα και με τον τρόπο τους γράφουν «ιστορία». Συγχρόνως προσπαθούν νά συντηρήσουν ζωντανή τή μνήμη ανθρώπινων προτύπων και νά ικανοποιήσουν τή διάχυτη επιθυμία για τή γνωριμία με τον «εξω κόσμο». Πράξεις ανθρώπων πού ξεπέρασαν τό κοινό μέτρο ή πού άσκησαν αποφασιστική επίδραση στις τύχες ανθρώπων και πολιτειών αποκτούσαν γρήγορα ιστορικές διαστάσεις και ανταποκρίνονταν στο κοινό αίσθημα τοΰ θαυμασμού, δημιουργούσαν τό μύθο. Είναι περιττό βέβαια νά θυμήσομε, ότι πίσω άπό τήν επική αφήγηση κρύβεται πάντοτε ένας «ιστορικός» πυρήνας. Άπό τήν άποψη αυτή ή επική ποίηση ει ναι μία πρώτη «μορφή ιστορίας», και μ' αυτό θέλουμε νά πούμε, ότι ό μύθος και γεγονότα απηχεί και μία συνειδητή προσπάθεια αποτελεί «καταγραφής)) και αξιολόγησης των πραγματικών περιστατικών. 'Επειδή όμως ή προσπάθεια αυτή ακριβώς συνυφαίνεται αναγκαστικά στις απαρχές της ιστορικής ζωής τών λαών μέ τήν επική, δηλαδή τή μυθική, αντίληψη της ζωής και τοΰ κόσμου, δέν μπορούμε νά μιλάμε ούτε για ιστορία ούτε για ιστορική συνείδηση. Γιατί αυτή ή τελευταία απαιτεί αποκάθαρση άπό τό μύθο τής σκέψης και τοΰ τρόπου, μέ τον όποιο βλέπομε και αποτιμούμε τα πράγματα καί τις πράξεις τών ανθρώπων. Και δέν άρκεΐ βέβαια μόνο αυτό. 2. Βλ. στον 'Αριστοτέλη, Μετάφ. Α2, 982 b 18 : και ό φιλόμνθος φιλόσοφος πώς εστίν, ό γαρ μϋθος σύγκειται εκ θαυμάσιων. Βλ. καί R. Schottlander, Friiheste Grundsâtze der Wissenschaft des den Griehcne, Berlin 1964, σ. 17 έκ. 3. Ό γνωστός στίχος τής Ίλιάδος (Α 70) : δς ήδη τα τ' εόντα τα τ' εσσόμενα προ τ' εόντα. Πβ. Ησιόδου, Θεογ. 32. Ε. R. D ο d d s, The Grelks and the irrational, Oxford 1950, Ελληνική μετάφραση Γ. Γι ατ ρ ο μα νω λ άκ η, σ. 82, σημ. 118.

10 328 Βασιλείου Α. Κύρκου Δεν πρέπει ακόμα να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι ένας λαός, πού δημιούργησε την έξοχη ομηρική ποίηση, πώς δεν εϊχε τήν ωριμότητα και τήν ικανότητα να γράψει ιστορία, τουλάχιστον αμέσως ύστερα άπό τήν άνθιση του επικού λόγου. Ό Όμηρος με τα δύο μεγάλα επικά ποιήματα του δεν ήταν για τους Έλληνες της αρχαϊκής εποχής μόνο ο ποιητής, άλλα αγκάλιαζε ολόκληρη τήν περιοχή του επιστητού, ήταν ό θεολόγος, ό φιλόσοφος, ό ιστορικός, ή συμπυκνωμένη γνώση της πολιτικής επιστήμης και τής στρατηγικής, ή λαϊκή σοφία και ή εξειδικευμένη γνώση. Με τήν αναφορά του στο παρελθόν έδωσε συγχρόνως και τήν καλύτερη εικόνα τής εποχής του. «Ιστορία», λοιπόν, είχαν οί Έλληνες: τήν επική ποίηση γενικά, μία έξοχη έμμετρη αφήγηση για τους προγόνους και τα έργα τους, τουλάχιστον για τό σημαντικότερο επίτευγμα των προγόνων τους, δηλαδή τήν άλωση τής Τροίας. Αυτό όμως δεν είναι λόγος νά ισχυριστούμε, ότι ακριβώς ή Όμηρική ποίηση ικανοποιούσε τό κοινό αίσθημα για τή γνώση τών περασμένων και ότι «οί Έλληνες αυτής τής εποχής δεν αισθάνονται νά τους ωθεί κανένα κίνητρο νά καταγράψουν τήν εμπειρία τους σε κείμενα «ιστορικά», όπως πιστεύει ό Bury 4. Ούτε αποτελεί αίνιγμα το ότι οί ανατολικοί λαοί (Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι, Αιγύπτιοι κ.λπ.) είχαν «ίστορία», δηλαδή καταγραφή περιστατικών τής ζωής τών ηγεμόνων τους ή μερικών φυσικών φαινομένων, ενώ οί Έλληνες ικανοποίησαν τήν ανάγκη αυτή με τήν επική ποίηση. Γιατί ούτε οί ανατολικοί λαοί είχαν ίστορία, έτσι όπως ξέρομε τό βάθος και τις διαστάσεις αυτής τής επιστήμης από τους Έλληνες, άλλα μόνον απλή καταγραφή ή άτεχνες χρονογραφικές απόπειρες, χωρίς ίχνος αναζήτησης τών αιτίων καί κριτικής θεώρησης τών πραγμάτων. Αυτό βέβαια δεν είναι ιστορία 5. Οί Έλληνες τής ομηρικής καί τής μετα ομηρικής εποχής τοΰ 6ου αιώνα ανάπτυξαν μια στοιχειώδη «πολιτική φιλολογία» άπό τις ακατάπαυστες διαμάχες τών πόλεων κρατών. Στον 6ο καί 5ο αιώνα κιόλας ό φιλοσοφικός στοχασμός ορθώνεται γεμάτος σφρίγος καί νεανική τόλμη με τους φιλοσόφους τής Μιλήτου, τους Έλεάτες και τον Ηράκλειτο, τέλος τους μεγάλους σοφιστές, παίρνει θέση απέναντι στην παράδοση, κρίνει καί επικρίνει τή μυθική αντίληψη τής ζωής.όλη αυτή ή κίνηση τοΰ «Ελληνικού διαφωτισμού», όπως τήν εϊπαν, είναι ή πρώτη απόπειρα ερμηνείας τοΰ κόσμου με τό λόγο, προνόμιο ακόμη λίγων ρωμαλέων διανοητών. 4. J. Β. Bury. Ancient Greek Historians, New York Μετάφρ. Φαν. Β ώ ρ ο υ. 'Αθήναι 1970, σ. 60 κέ. (Αί παραπομπές θα γίνονται στην ελληνική μετάφραση). 5. Βλ. σχετικά μέ το θέμα αυτό G. R. C ο 11 i n gw ο ο d, The Idea of History, London, 1929, σ καί Κ. La 11 e, Die Anfànge der Griechischen Geschichtsschreiburg, Entretien sur l'antiquité Classique 4. Fondation Hardt. Genève 1956, σ. 3 κσ.

11 Φιλοσοφική Θεώρηση των απαρχών της Ιστορικής Σκέψης 329 Ή κριτική του μύθου και ή διαφωτιστική κίνηση τών μεγάλων προσωκρατικών φιλοσόφων ωρίμασε το γενικότερο πνευματικό κλίμα, ασφαλώς με ενα γοργό ρυθμό. Ή μυθική παράδοση τών Ελλήνων εϊναι ή θρησκευτική παράδοση μέ τις βαθύτερες κοινωνικές ρίζες ή αναζήτηση μιας λογικής ερμηνείας του κόσμου πέρα άπό τή μυθική παράδοση θα βρει αντιμέτωπη τή λαϊκή προκατάληψη ακόμα και στην 'Αθήνα του Περικλή τον 5ο αιώνα 6. Ενόσω όμως ό άνθρωπος είναι δεμένος μέ τή μυθική αντίληψη της ζωής, δεν εϊναι ώριμος να δει αίτιακές σχέσεις στα πράγματα, δηλαδή να γράψει ιστορία. Ή συγγραφή ιστορίας προϋποθέτει κριτική στάση απέναντι στο μύθο, απαλλαγή άπό τήν πίεση τής ανεξέλεγκτης βούλησης τών θεών και συνείδηση τής ευθύνης ελευθέρου άνθρωπου 7. 'Ασφαλώς τα ομηρικά επη ικανοποιούσαν και μέ τό παραπάνω τήν εθνική φιλοτιμία για τήν καταξίωση του παρελθόντος και πρόσφεραν υψηλά πρότυπα ζωής. Όταν όμως τή θέση τών ηρώων τής επικής εποχής πήραν οί πολιτικές προσωπικότητες (π.χ. οι επτά σοφοί) και ή ομίχλη του μύθου άρχισε να διαλύεται άπό τον ορθολογισμό τών μεγάλων προσωκρατικών και πολύ περισσότερο άπό τήν τόλμη τών μεγάλων σοφιστών (Πρωταγόρας, Γοργίας, 'Αντιφών κ.ά.), τότε μόνο άρχισε να αναπτύσσεται τό κριτικό πνεύμα απέναντι στα περασμένα και στα σύγχρονα. Ή πρώτη ιστορία εϊναι απόληξη τής ιωνικής επιστημονικής σκέψης και ή ακμή τής ιστορικής συνείδησης αποτέλεσμα τής αρχαίας Σοφιστικής, τών μεγάλων σοφιστών πού αναφέραμε 8. Πριν άπ'αύτά, και αν επιχειρούσαν οί Έλληνες νά γράψουν ιστορία, θα έγραφαν και πάλι επική ποίηση, όπως άλλωστε δείχνουν οί ποικίλες διασταυρώσεις του επικού κύκλου. Πόσο βαθιά ριζωμένη στην νοοτροπία τών Ελλήνων εϊναι ή μυθική αντίληψη του κόσμου, τό βλέπομε στον Ηρόδοτο, πού μέ τό ενα πόδι πατάει ακόμα στην περιοχή τής επικής 6. Είναι γνωστή ή καταδίκη του φιλοσόφου ( = σοφιστή) 'Αναξαγόρα άπό τα αθηναϊκά δικαστήρια για τήν ορθολογική ερμηνεία τών ουρανίων σωμάτων. Και ή καταδίκη του Σωκράτη εϊναι ενδεικτική του γενικότερου πνευματικού κλίματος και σ' αυτήν τήν 'Αθήνα του 5ου αι. 7. 'Ακριβώς αυτό είναι ή λυδία λίθος για τους πρώτους Έλληνες ιστορικούς Εκαταίο και Ηρόδοτο. 'Ακόμα καί γιά τό Θουκυδίδη ίσχύει τό ϊδιο κριτήριο, πόσο απαλλαγμένη είναι δηλαδή ή σκέψη του άπό τήν επίδραση του μύθου. Βλ. το μεγάλο έργο τοϋ W. Nestle, Vom Mythos zum Logos, Die Selbstentfaltung des griechischen Denkens von Homer bis auf die Sophistik und Sokrates. Stuttgart 1940 (=Aalen 1966) Collingwood 20: History is a Science of Human Action. Βλέπε καί στή συνέχεια: Latte Τό έργο τοϋ Εκαταίου καί του Ηροδότου είναι ή συνέχεια, σε άλλη μορφή, τοϋ λόγου τών αρχαίων μεγάλων φιλοσόφων τής 'Ιωνίας (ή παράδοση θέλει τον Εκαταίο μαθητή τοϋ Αναξίμανδρου). 'Αντίθετα στο έργο τοϋ Θουκυδίδη είναι φανερές οί επιδράσεις τής σοφιστικής «διδασκαλίας».

12 330 Βασιλείου Α. Κύρκου παράδοσης. Την καθαρή κριτική θέση απέναντι στις ανθρώπινες πράξεις τήν κατακτά πρώτος ό Θουκυδίδης, και καλύτερα άπο όλους τους ιστορικούς του αρχαίου κόσμου."οπως είπαμε ήδη, το πρόβλημα της επικής ή της μυθικής παράδοσης των Ελλήνων πρέπει να τό θεωρήσομε με γνώμονα τή θρησκεία τους. Ή μυθική παράδοση είναι θρησκευτική παράδοση. Οί δικές μας παραστάσεις επικών πράξεων μπορεί να μήν έχουν καμιά σχέση με θρησκευτικά βιώματα, για τους Έλληνες όμως, κυρίως τής προκλασικής εποχής, ή θρησκευτική παράδοση είναι ή εθνική παράδοση και χρωματίζει όλες τις εκδηλώσεις τής ζωής των και φυσικά τις πράξεις των, ή «ηθική» τους είναι θρησκευτική ηθική. Με τήν αναγωγή τής ανθρώπινης πράξης στή θεϊκή βούληση και τήν παρέμβαση των ποικιλώνυμων θεών σε κάθε ανθρώπινη ενέργεια, όπως φαίνεται καθαρά στό μύθο, ή ανθρώπινη ευθύνη και πρωτοβουλία μοιράζεται το χώρο όπου δρα. Ό «παρεκβατισμός» των θεών στις ανθρώπινες ενέργειες περιόριζε τα περιθώρια τής ανθρώπινης βούλησης 9. Αυτό ασφαλώς είχε γενικότερες συνέπειες στην αποτίμηση των ανθρώπινων πράξεων και τήν καταξίωση τοϋ ανθρώπινου παράγοντα στή ζωή. Για τους ανατολικούς λαούς αυτή ή αυστηρή εξάρτηση κάθε ανθρώπινης ενέργειας από τή σκοτεινή καί άνεξέλεκτη βούληση τών θεών χαρακτηρίζει τή σκέψη τους καί δέν τους επέτρεπε να αναπτύξουν το αίσθημα τής ελευθερίας τοΰ ατόμου. Παράλληλα γέννησε και στήριξε τον απολυταρχισμό και τον δεσποτισμό στην πολιτική ζωή. 'Αναγκαστικά όλος ό πολιτισμός τών λαών αυτών παρέμεινε δεμένος με τή δομή τής πολιτικής ζωής. 'Αντίθετα στον ελληνικό χώρο ή θρησκευτική καί μυθική παράδοση έγινε νωρίς αντικείμενο κριτικής. Ό Ξενοφάνης πρώτος καί αμέσως έπειτα ό Ηράκλειτος με τήν τολμηρή στάση τους απέναντι στό μύθο όχι στή θρησκευτική παράδοση, άλλα στή «θεολογία» τών ποιητών ανοίγουν τό διάλογο τοΰ άνθρωπου με τά πράγματα καί λύνουν τή σιωπή τής Σφίγγας. Αυτή ή θέση τοϋ άνθρωπου απέναντι στα πράγματα καί στό πρόβλημα τοϋ κόσμου, άπό τήν ιωνική «φυσική φιλοσοφία» καί τό «διαφωτισμό» τών άλλων φιλοσόφων, αποδεσμευμένη άπό τή μυθική αντίληψη τής ζωής, θα προετοιμάσει τό έδαφος, για να φανεί λίγο αργότερα ή γνήσια ιστορική σκέψη καί συνείδηση στον ελληνικό πνευματικό ορίζοντα 10. Στα κείμενα καί στις επιγραφές πού μας σώθηκαν βρίσκομε διάσπαρτες ποικίλες αναφορές για τά περασμένα καί για τά σύγχρονα με τά κείμενα 9. Βλ. Collingwood 14, κ.σ. 10. Εξαντλητικά αναπτύσσει το θέμα αυτό ό Κ. v. Fritz στο βασικό για τήν ελληνική ιστοριογραφία έργο του : Die Griechische Geschichtsschreibung, Berlin 1967, Bd. I : Von der Angângen bis Thukydides, Bd. II Kommentar. Πρβλ. επίσης τήν ωραία εργασία του Latte πού αναφέραμε στην σημ. 5.

13 Φιλοσοφική Θεώρηση τών απαρχών της Ιστορικής Σκέψης 331 αυτά γεγονότα, περιγραφές (όπως π.χ. στον 'Αρχίλοχο ή στον Σόλωνα) και κρίσεις για πρόσωπα και έργα. Ιστορία όμως έχομε υστέρα άπό δύο σχεδόν αιώνες καλλιέργειας του λόγου, κυρίως του ποιητικού λόγου. Ή ιστορική έρευνα σήμερα εκμεταλλεύεται και αξιολογεί αυτές τις αναφορές τών ποιητικών κειμένων ή τών επιγραφών και παράλληλα μέ τα αρχαιολογικά ευρήματα συνθέτει τήν εικόνα της προκλασικής εποχής. Ή προσπάθεια άλλωστε να διακρίνομε τό ιστορικό, δηλαδή το πραγματικό πίσω άπό τό μύθο, σαν μέθοδος ερευνητική, έχει τήν αρχή της σ' αυτήν ακριβώς τήν εποχή. Αυτό ήταν ενα θετικό βήμα στή φιλοσοφική θεώρηση της ιστορικής πορείας του άνθρωπου. Μέ λιγότερη επιτυχία τό επιχείρησε ό Ηρόδοτος, άφοϋ ό πρόδρομος του Εκαταίος άνοιξε πρώτος δειλά τον «διάλογο» με τό μύθο. Μέ τρόπο εντελώς «σύγχρονο» ό Θουκυδίδης στην «Αρχαιολογία» του (1.1 22) ερευνά τήν μυθική και τήν επική παράδοση και τήν απομυθοποιεί 11. Ό Θουκυδίδης όμως είναι γνήσιο τέκνο τής Σοφιστικής, πού μέ τήν αδυσώπητη κριτική της στο μύθο και τή γενικότερη τομή στην πνευματική ζωή του 5ου αϊ. άνοιξε τό δρόμο στην αδέσμευτη σκέψη. 'Ασφαλώς οί "Ιωνες «φυσιολόγοι», οί Έλεάτες και ό Ηράκλειτος κυρίως άπό τους προσωκρατικούς φιλοσόφους μέ τήν κριτική τους στή «θεολογία» τής ποιητικής παράδοσης προετοίμασαν τό δρόμο τής Σοφιστικής. Οί πρώτες απόπειρες νά γραφεί ιστορία γίνονται στο τέλος του 6ου καί στις αρχές του 5ου αϊ. Οί απόπειρες αυτές είναι και τα πρώτα δείγματα συνθετικής σκέψης στον πεζό λόγο, αν έξαιρέσομε τά λιτά κείμενα τών νόμων. Τό πρόβλημα δέν πρέπει νά τό βλέπομε μόνο σαν πρόβλημα γλώσσας, άλλα γλώσσας και σκέψης. Ή ιστορία δέν είναι ούτε μύθος ούτε μία μορφή ποίησης εϊναι ή φιλοσοφική θεώρηση τής ιστορικής πορείας του άνθρωπου ώς κοινωνικού όντος" απαιτεί συνεπώς ωριμότητα ανάλογη μέ τό αντικείμενο της και στή σκέψη καί στο λόγο, στή γλώσσα* πολύ περισσότερο είναι ένας άλλος τρόπος τοϋ σκέπτεσθαι 12. Οί πρώτοι ιστορικοί προσπάθησαν νά ξεχωρίσουν καθαρά τήν έννοια τής ιστορικότητας του άνθρωπου καί τήν ιστορική διάσταση τους άπό τήν επική διάσταση του άνθρωπου καί τοϋ μύθου. "Οταν έγραφαν «ιστορία», πίστευαν ότι διαχωρίζουν τό έργο τους άπό τή μυθική σκέψη καί τό λόγο τών ραψωδών ή τών προδρόμων τους Βλ. καί VI 54 55, όπου ανασκευάζει τήν παράδοση για τήν τυραννία τοϋ 'Ιππάρχου, βασισμένος σε μια επιγραφή. 12. Βασικό έργο για τή σπουδή τής ελληνικής ιστοριογραφίας είναι το βιβλίο τοΰ Κ. v. Fritz πού αναφέραμε στή σημείωση 10. Εκεί βρίσκει κανείς καί τήν αντίστοιχη βιβλιογραφία. 13. Αυτό κάνουν όλοι οί "Ελληνες ιστορικοί σχεδόν χωρίς εξαίρεση. Έτσι π.χ. ό Εκαταίος στην αρχή τών Γενεαλογιών του αντιπαραθέτει τό έργο του μέ ανάλογα έργα

14 332 Βασιλείου Α. Κύρκου 'Ασφαλώς ή νεότερη έρευνα βλέπει σαν απόπειρα συγγραφής ιστορίας και πειραματισμού στον πεζό λόγο τήν προσπάθεια των πρώτων ιστορικών πριν άπό τον Ηρόδοτο. Οί ίδιοι δέν είχαν βέβαια αύτη τή συνείδηση, αντίθετα μάλιστα πίστευαν, όπως είναι φυσικό, ότι εγκαινιάζουν μια νέα εποχή, πράγμα πού ήταν άλλωστε ολότελα σωστό. Ή γλώσσα και το ύφος στα λίγα αποσπάσματα τών έργων τους μας επιτρέπουν να συμπεράνομε, ότι είχαν συνείδηση της νέας αυτής μορφής του λόγου, με τον όποιο προσπαθούσαν να μας μεταδώσουν το νόημα του κόσμου και να αποτιμήσουν τις ανθρώπινες πράξεις 14. Τήν ανάπτυξη τής ιστορικής σκέψης τήν παρακολουθούμε στη μορφή τής γλώσσας. "Οσο αναπτύσσεται ό νέος τρόπος θεώρησης του κόσμου, τοΰ ανθρώπου και τών πράξεων του, τόσο άποκαθαίρεται ή γλώσσα από τα μυθικά στοιχεία. Οί λέξεις τοΰ ποιητικού λόγου πλουτίζονται τώρα με νέες εννοιολογικές αποχρώσεις, αντίστοιχες στις νέες πνευματικές κατακτήσεις τοΰ ανθρώπου πού επιχειρεί να χαρακτηρίσει ό ποιητής 15. Ή στάση, λοιπόν, τοΰ ανθρώπου απέναντι στα περασμένα ή στα σύγτών προδρόμων του ή τών συγχρόνων του : «Οί γαρ Ελλήνων λόγοι (=ëpya σε πεζό λόγο) πολλοί τε και γελοίοι, ώς εμοι φαίνονται, είσί». Ή φράση κρύβει έναν θαυμασμό για τους «λόγους» άλλων λαών, πού γνώρισε ό Εκαταίος στα ταξίδια του καί κυρίως στην Αίγυπτο, όπου, σύμφωνα με τήν παράδοση, τον εντυπωσίασε ή μουσειακή'σοφία τών ιερέων. Βλ. Bury Ό Ηρόδοτος διαχωρίζει τήν θέση του άπό τον Εκαταίο (II, 143):Έκαταίφ...τω λογοποιώ (=πεζογράφω), καί άλλου, χωρίς ν'άναφέρει τό όνομα του, τον αποδοκιμάζει, μολονότι υπήρξε βασικά ό δάσκαλος του. Ό Θουκυδίδης επικρίνει όλη τήν ιστορική παράδοση τών Ελλήνων, γιατί δέν έγραψαν ιστορία, όπως πίστευε εκείνος, αλλά προτίμησαν τό μυθώδες (Ι. 22, 4). Τήν επίκριση άλλων ιστορικών τή βρίσκομε καί στον Πολύβιο. 14. Στον Εκαταίο π.χ. τάδε γράφω, ώς μοι δοκει άληθέα είναι. Τό γράφω ασφαλώς σ' αντίθεση με τό λέγω, δηλαδή τον προφορικό λόγο τών ραψωδών καί τών ποιητών. Χαρακτηριστικό είναι, ότι σκοπός δέν είναι πια ή εξύμνηση πράξεων ηρωικών, όπως γινόταν στο έπος μέ τήν έμπνευση μιας θεάς ή τών Μουσών, οΰτε κάποιο συναίσθημα χαράς ή λύπης, πού έτρεφαν τή μούσα τών λυρικών. Τα άληθέα είναι ό στόχος τής νέας αυτής μορφής τοΰ σκέπτεσθαι, τα όποια απαιτούν επίπονη προσωπική (ώς μοι δοκει) προσπάθεια (έπιπόνως θα πει αργότερα ό Θουκυδίδης Ι. 11, 4). Βλ. στον Ηρόδοτο πάλι στην αρχή τής ιστορίας του: ίστορίης άπόδεξις, καί στον Θουκυδίδη τή χαρακτηριστική λέξησνγγραφή, δηλαδή σύνθεση. 15. Π.χ. ή λέξη ποίησις πού τήν συναντάμε πρώτη φορά στον Ηρόδοτο μέ τή διπλή σημασία : κατασκευή κάποιου χρηστικού πράγματος άπό τό ποιώ (π.χ. ποίησις πλοίων, οικίας) καί μέ τήν σημασία πού ξέρομε καί σήμερα, δηλαδή τον έμμετρο λόγο. Πίσω άπό τή διπλή αύτη εννοιολογική φόρτιση τών λέξεων κρύβεται βέβαια ό «λόγος» τοΰ φαινομένου. Είναι γνωστό πόσο κοντά στα πράγματα βρίσκεται ή γλώσσα στις απαρχές τοΰ στοχασμοΰ τών λαών. Βλ. Br. S n e 11, Die Ausdriicke fur den Begriff des Wissens in der vorplatonischen Philosophie, Berlin 1924 ( = PhiIologische Untersuchungen 29), σ. 29 κέ.

15 Φιλοσοφική Θεώρηση των απαρχών της 'Ιστορικής Σκέψης 333 χρονα γεγονότα με κριτική διάθεση αποτέλεσε την πρώτη προσπάθεια να σημασιοδοτήσει τις πράξεις του. "Οχι ή απλή εξιστόρηση τών γεγονότων με χρονολογική σειρά, όπως γίνεται στις χρονογραφίες ή τα χρονικά, αλλά ή κριτική στάση και ή προσπάθεια για τήν ανεύρεση της αλήθειας, δηλ. ή αναζήτηση τών αιτίων στον τρόπο ενεργείας και στις πράξεις των ανθρώπων και ή κριτική ανάλυση καταστάσεων διαμορφωμένων. Αυτά τα χαρακτηριστικά προσδιορίζουν τώρα τή κριτική συνείδηση τοΰ ανθρώπου. Ή ελληνική σκέψη, ώσπου να απαλλαχτεί από τήν μυθική θεώρηση τοΰ κόσμου, πέρασε ενα μεταβατικό στάδιο άπό τό έπος στή λυρική ποίηση, από τή «φυσική» και τήν «εθνογραφία» (κοσμογραφίαν) τών 'Ιώνων φιλοσόφων στο διαφωτισμό του Ξενοφάνη και του 'Ηρακλείτου. Τα «στάδια» αυτά προετοιμάζουν μιά νέα σύνθετη μορφή του λόγου, ενα νέο τρόπο του σκέπτεσθαι, τήν ιστορία. Τό μυθικό στοιχείο σε κάθε απόπειρα σύνθετης θεώρησης τοϋ παρελθόντος ή τοΰ παρόντος χρωματίζει τό ύφος και τή σκέψη τών πρώτων ιστορικών 16. Άπό τήν παρατακτική σύνταξη διαμορφώνεται σιγά σιγά ή υπόταξη, άπό τον απλό ό σύνθετος τρόπος τοΰ σκέπτεσθαι, πράγμα πού μαρτυρεί βασικά τή βαθμιαία ωριμότητα τοΰ άρχαϊκοΰ άνθρωπου 17. Τή φιλοσοφική σκέψη βέβαια πριν και παράλληλα μέ τις πρώτες απόπειρες της ιστοριογραφίας τήν είχε απασχολήσει τό πρόβλημα τοΰ κόσμου γενικά (της αρχής και της δομής του) και ή αποτίμηση τών ηθικών ενεργημάτων τοΰ άνθρωπου (τό ήθος και οι πράξεις του). Οι πράξεις τοΰ άνθρωπου συνυφαίνονται και έννοοΰνται μόνο μέ τήν πολιτική ζωή, γι' αυτό δεν προβλημάτισαν μόνο τους αρχαϊκούς φιλοσόφους και τους πρώτους σοφιστές, άλλα και τή λυρική ποίηση, κυρίως τήν ελεγειακή μέ τον έντονα πολιτικό χαρακτήρα της (π.χ. Σόλων), γενικότερα τον αρχαϊκό στοχασμό. Έτσι δημιουργείται μιά παράδοση φιλοσοφικοΰ στοχασμοΰ και πολιτικής παιδείας, ώσπου να γράψει ό Εκαταίος και αμέσως μετά άπ' αυτόν ο Ηρόδοτος. "Οσο μποροΰμε σήμερα νά ξέρομε μέ βεβαιότητα, στο έργο τοΰ Εκαταίου συναντάμε τήν πρώτη σέ πεζό λόγο 18 ορθολογική στάση απέναντι 16. Ό Στράβων (3.3.9), μιλώντας αργότερα για τους πρώτους ιστορικούς, λέγει: πολλά μεν οϋν και μη εόντα λέγουσιν οι αρχαίοι συγγραφείς, συντιθέμενοι τω ψευδεϊ δια τάς μνθογραφίας. 17. Διεξοδικά στον Latte 5 κ.σ. 18. Ή Σούδα αναφέρει, ότι ό Εκαταίος πρώτος δε Ίστορίαν πεζώς εξήνεγκε. Δεν εϊναι καθόλου βέβαιο, αν ό 'Αναξίμανδρος (περ π.χ.) έγραψε σέ πεζό λόγο τα έργα πού τοϋ προσγράφει ή παράδοση: Βλ. Schottlaender 21. Ό Λογογράφος ή λογοποώς (Ήρόδ. II 143 και V 36) τήν εποχή τοϋ Εκαταίου και τοΰ Ηροδότου είναι ό πεζογράφος γενικά σέ αντίθεση μέ τον έποποιό (αργότερα έχομε τή λέξη ποιητής). Ό Θουκυδίδης λογογράφο χαρακτηρίζει κυρίως τόν Ηρόδοτο, επειδή οί μεγάλες παρεκβάσεις στο έργο τοϋ Άλικαρνασσέα ίστορικοΰ ταίριαζαν, κατά τή γνώμη τοΰ Θουκυδίδη και τή δική μας

16 334 Βασιλείου Α. Κύρκου στα προβλήματα της ζωής 19. Ένα θετικό βήμα στην ορθολογική ερμηνεία του κόσμου φανερώνει ή κριτική διάθεση του μύθου, πού συνδέεται με το όνομα του Έκταταίου στην ιστοριογραφία. Του ανήκει όμως ή τολμηρή θέση να συναρτήσει τήν ιστορία (=λόγος) με τήν έκθεση της αλήθειας από προσωπική πείρα (ώς μοι δοκεΐ είνα ι) 20. Έκτος από τα ταξίδια του 21, δεν ξέρομε τίποτε γιά τή μέθοδο πού χρησιμοποίησε, για να διακριβώσει τήν ιστορική αλήθεια σχετικά με τα γεγονότα πού θέλησε να ιστορήσει, μολονότι με τα δεδομένα της εποχής του ή προσωπική μαρτυρία, πού διασφαλίζεται με τα ταξίδια, είναι ή καλύτερη μέθοδος. Για μας σήμερα ή προσπάθεια του είναι περισσότερο γεωγραφία παρά ιστορία. Άπό τα αποσπάσματα του διαφαίνεται ή αμφιβολία για τήν αναμφισβήτητη εγκυρότητα του μύθου και ή επιθυμία του να ερευνήσει τήν αλήθεια* αυτή ακριβώς είναι ή μεγάλη προσφορά του στην ελληνική ιστοριογραφία: ή αμφισβήτηση του μύθου. Αυτό βέβαια για να γίνει κατανοητό, πρέπει να το εντάξουμε στό γενικότερο πνευματικό κλίμα, πού δημιούργησε στα παράλια της 'Ιωνίας ή ανάπτυξη της φιλοσοφίας. Ή μέθοδος πού εφάρμοζαν οί πρώτοι "Ιωνες φιλόσοφοι στην έρευνα του κόσμου ήταν φυσικό να μεταφερθεί σέ λίγο καί στην άλλη πνευματική δραστηριότητα, στην προσπάθεια να διακρίνουν τό ιστορικό γεγονός άπό τή μυθική διήγηση 22. "Αν ή ερμηνεία τοϋ φυσικού κόσμου προηγήθηκε, αυτό οφείλεται κυρίως στή ρευστότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς άρα και στην αξιολόγηση τών ανθρώπινων πράξεων, σ' αντίθεση με τή σταθερότητα και τήν σήμερα, περισσότερο σέ ποιητικά κείμενα παρά σέ ιστορικά. Οί παρεκβάσεις αυτές άλλωστε στο έργο τοΰ Ηροδότου μαρτυρούν πόσο «ποιητής» ήταν ακόμα ό πατέρας της ιστορίας, δηλαδή πόσο κοντά στην επική ποίηση βρίσκεται ή σκέψη του. 19. Βλ. Α. Le sky, Geschichte der griechischen Literatur. Berlin/Mùnchen Έλλ. μετάφρ. Ά γ. Τσοπανάκη, Θεσσαλονίκη 1964, σ. 224 κσ. (οί παραπομπές στην ελληνική μετάφραση). Θαυμάσιες παρατηρήσεις γιά τις αρχές της ελληνικής ιστοριογραφίας βρίσκομε επίσης στό βιβλίο τοΰ J. Bury, σ. 16 κέ. καί στον Κ. L a 11 e, σ. 7 κέ. Γιά να αντιμετωπιστεί ό περσικός κίνδυνος, μας αναφέρουν οί πηγές, ό Εκαταίος πρότεινε να εκποιηθούν οί θησαυροί τοΰ ναοΰ τοΰ Διδυμαίου 'Απόλλωνα! Ή πρόταση του βέβαια δέν έγινε δεκτή. 20. L a 11 e 5. Ή προσωπική γνώση δέν αποκτά απλώς σπουδαιότητα καί βάρος, είναι μέθοδος εργασίας καί συγγραφής. Δέν πρόκειται βέβαια γιά τήν υποκειμενική γνώμη, άλλα γιά τό αποτέλεσμα προσωπικής έρευνας (επαλήθευση καί διασταύρωση πληροφοριών κλπ.) ανάλογη είναι σήμερα ή αρχειακή έρευνα, ώς ενα βαθμό. Ή ίστορίη τοΰ Ηροδότου προϋποθέτει τήν προσωπική διαπίστωση, πού άλλωστε δηλώνει καί ή λέξη. 21. Ή δοξογραφία μας πληροφορεί, πράγμα πού μαρτυροΰν άλλωστε τα αποσπάσματα του, ότι ό Εκαταίος υπήρξε ανήρ πολυπλανής. 22. Bury 15, κέ.

17 Φιλοσοφική Θεώρηση τών απαρχών της Ιστορικής Σκέψης 335 καθαρότητα τών φυσικών φαινομένων 23. Ή αποτίμηση τών ανθρώπινων ενεργειών απαιτεί μεγαλύτερη ωριμότητα και τη μελέτη περισσοτέρων κοινωνικών ομάδων, δηλαδή συγκριτική ικανότητα. Αυτή ακριβώς τήν «αρετή», πού δημιούργησε ενα νέο εκφραστικό τρόπο, τή βρίσκομε στην ανάπτυξη του πεζού λόγου.ή προσφορά, λοιπόν, του Εκαταίου αξιολογείται σωστότερα, αν τή δούμε ώς προσπάθεια αναζήτησης της αλήθειας στην περιοχή τών ανθρωπίνων πράξεων 24 και με ενα εντελώς νέο εκφραστικό τρόπο, τον πεζό λόγο. Τό γεγονός αυτό δέν είναι σύμπτωση αλλά καίριο στην κυριολεξία, εκφράζει ακριβώς τή βαθύτερη ανάγκη μιας στιγμής για μια σταθερή αντικειμενική αλήθεια. Ή αποκάθαρση της γλώσσας άπό τα μυθικά στοιχεία και ή εννοιολογική φόρτιση τών γνωστών λέξεων συνοδεύουν με ρυθμό ανάλογο τήν ωριμότητα και τήν ικανότητα τών συγγραφέωνίστορικών. Αυτή τή «φύση» του λόγου θα τή συναντήσομε στο πυκνό ύφος λόγου πού Θουκυδίδη. Γιατί ή «ιστορία», όπως ή θεολογία και οί φυσικές επιστήμες, είναι μια ειδική μορφή του σκέπτεσθαι 25, και γι' αυτό ακριβώς απαιτεί μια αντίστοιχη μορφή ύφους και γλώσσας. Ό Ηρόδοτος είναι ό διάδοχος του Εκαταίου 26. "Οσα παρεμβάλλονται δέν βαραίνουν στή σπουδή της ελληνικής ιστοριογραφίας ούτε στή φιλοσοφική θεώηρηση της ιστορίας. Τό έργο του Ηροδότου στή δομή και στή γλωσσική μορφή ειδικότερα διατηρεί τα χαρακτηριστικά της αρχαϊκής σκέψης τών Ελλήνων, κυρίως της 'Ιωνίας. Ή θέση του απέναντι στα έργα τών ανθρώπων έχει ακόμα ποιητικές αποχρώσεις. Πρώτος όμως αυτός αναζήτησε τήν «αΐτίην» στις ανθρώπινες πράξεις. Αυτό και μόνο, πού τον αντιδιαστέλλει βασικά άπό τον Εκαταίο καί τους άλλους προδρόμους του, άρκεΐ να του δικαιολογήσει τον τίτλο του «πατέρα της ιστορίας» 27, γιατί αυτό ακριβώς αποτελεί τή φιλοσοφικότερη κατάκτηση της 'Ιστορίας. Ή γνήσια 23. "Εξοχα αναλύεται το φαινόμενο αυτό στην ιστορία του έλληνικοο πνεύματος άπό τον W. Jaeger Paideia, Die Formung des Griechischen Menschen 3. Berlin , τ. Ι, σελ. 209 κέ. 24. Καί το έπος «παριστάνει» πράξεις καί βίον, σύμφωνα μέ τον Αριστοτέλη (Ποιητ. 6, 1450 b 24), όμως δέν έχει σκοπό (τέλος) τήν ανεύρεση ή τήν αναζήτηση της αλήθειας, άλλα τήν τέρψη. 25. Κ. G. Collingwood Βλ. Latte 6 κέ. Γενικά για τις φιλοσοφικές αποχρώσεις στην 'Ιστορία του Ηροδότου. Πρώτος ό Ηρόδοτος χρησιμοποίησε τή λέξη ιστορία στο έργο του, μέ τή σημασία βέβαια πού ξέρουμε ήδη. Πβ. Collingwood "Οπως είναι γνωστό ό χαρακτηρισμός αυτός οφείλεται στον Κικέρωνα (De Leg. I, 5: Pater Historiae). Βλ. L e s k y 442. Ένας καλός προσανατολισμός στο έργο του Ηροδότου γίνεται μέ τον τόμο : Herodot. Eine Auswahl aus der Neueren Forschung. Hrsg. Von W. Marg. Darmstadt Πβ. M. D. Ρ i ρ ρ i d i, Sur la Philosophie de l'histoire d'hérodote, Eirene I (1960), σ

18 336 Βασιλείου Α. Κύρκου ιστορική αντίληψη διαμορφώνεται, από τη στιγμή πού αρχίζει ή επίπονη αναζήτηση τών αιτιών πέρα άπο τα φαινόμενα, όπως ακριβώς και στην επιστημονική σκέψη. Ή αρχή του έργου του είναι και στον Ηρόδοτο ενδεικτική της νέας τροπής στην ιστορική σκέψη: «Ή ροδότου Ά λ ι καρνησσέος ίστορίης άπόδεξις ήδε, ώς μήτε τα γενόμενα εξ ανθρώπων τω χ ρ ό ν ω έξίτηλα γένηται, μήτε έργα μεγάλα τε και θωμαστά, τα μεν Έλλησι, τάδε βαρβάροισιάποδεχθέντα, άκλεά γένηται, τάτε άλλα και δι' ην α ι τ ί η ν έπολέμησαν ά λ λ ή λ ο ι σ ι» (Ι. 1,1) 28. Οι δύο πρώτες λέξεις στο έργο του, μετά το όνομα του, μας δίνουν το μέτρο της αξίας τοϋ ιστορικού αυτού και δηλώνουν τή νέα αντίληψη του κόσμου μέ τό μάτι τοΰ ιστορικού πλέον. Σήμερα ξέρομε καλά, ποιο εννοιολογικό εύρος είχε στα χρόνια τοΰ Ηροδότου ή λέξη ίστορίη: σήμαινε τήν έρευνα και τήν αναζήτηση, τή γνώση από προσωπική έρευνα καί αναζήτηση 29. Ή προσπάθεια να φέρει στή δημοσιότητα ο,τι ερεύνησε καί διαπίστωσε ό ϊδιος σαν αυτόπτης μάρτυρας, συνιστά τήν άπόδεξιν (άποδείκνυμι) 30. Ή «ί σ τ ο ρ ί η ς ά π ό δ ε ξ ι ς» έχει δύο συγκεκριμένους στόχους: να διασώσει τή μνήμη τών έργων (Ελλήνων καί β α ρ β ά ρ ω ν), πού ξεχώρισαν άπό τα καθημερινά και ξεπέρασαν τό κοινό μέτρο, καί συνεπώς προκαλούν τό θαυμασμό {μεγάλα και θωμαστά) 31. Αυτό ακριβώς έκανε καί ή επική ποίηση 32. Έως εδώ δηλαδή ô Ηρόδοτος είναι συνεχιστής της επικής παράδοσης. 28. Το προοίμιο της ιστορίας τοΰ Ηροδότου προβλημάτισε τήν έρευνα πολλές φορές. Βλ. σχετικά μέ τα φιλοσοφικά προβλήματα καί τις ερμηνευτικές δυσκολίες της προοιμιακής αυτής φράσης τοϋήροδότου. Η. Ε r b s e, Der Erste Satz im Werk Herodots. Festschr. Br. Snell, Miinchen 1956, σ T. Krischer, Herodots Prooimion, Hermes 93 (1965) Επίσης το άρθρο Herodotus τοϋ F. J a c ο b y στην RESnppl. 2(1913), στ Κατατοπιστική βιβλιογραφία παραθέτει ό H. F. Bornitz, Herodot Studien. Beitrâge zum Verstândnis der Einheit des Geschichtswerkes, Berlin 1968, σ. 164 κέ. Πβ. Le sky 454. Α. Βλάχου, Ηρόδοτος, ό αδικημένος, 'Αθήναι 1970, ωραία καί κατατοπιστική εισαγωγή στο έργο τοΰ Ηροδότου. 29. Έτσι οδηγούμαστε στην αρχική σημασία τοΰ οίδα, άπό τό όποιο ετυμολογικά προέρχεται ή λέξη ιστορία. Πρώτος ό Ηρόδοτος χρησιμοποίησε τή λέξη αυτή στο έργο του, μέ τή σημασία βέβαια πού είπαμε πρίν. Βλ. Collingwood 19. Πβ. V.Fritz, Geschichtsschreibung I, 6. Bury Άπόδεξις δέ σημαίνει διήγηση, αλλά αποκάλυψη, φανέρωμα. Βλ. Ι. 207, 7 : άπόδεξις έργων μεγάλων. II 101,1: ονδεμίαν έργων άπόδεξιν καί 148, 2. Στο Θουκ. (Ι 97) καί αργότερα περιφραστικά: άπόδειξιν ποιεϊσθαι. Γενικά για τή γλώσσα καί τό ΰφος τοΰ Ηροδότου βλ. τήν διατριβή της IngridBeck, Die Ringkomposition bei Herodot und Ihre Bedeutung fur die Beweistechnik, Hildescheim N. York Βλ. L a 11 e 9. Πβ. Th. S ρ a r t h, DasMotiv der Doppelten Bedeutung bei Herodot,AiaTp.Wien 1968,σ.17 καί 25:ΌΉρόδοτος μέ τα έργα δεν εννοεί ασφαλώς μόνο κτίσματα, άλλα γενικά ανθρώπινα επιτεύγματα σ' όλους τους τομείς: τα γενόμενα εξ ανθρώπων. 32. Πβ. Βλάχου 18: «ό πρώτος (δηλ. σκοπός) είναι έργο ποιητή, ό δεύτερος είναι

19 Φιλοσοφική Θεώρηση των απαρχών της Ιστορικής Σκέψης 337 Ό δεύτερος στόχος «και δι' ην αΐτίην έπολέμησαν αλλ ή λ ο ι σ ι» είναι ή μεγάλη καινοτομία του 'Ηροδότου, ή οποία τον διακρίνει από τον Εκαταίο βασικά και συγχρόνως είναι ή πρώτη φιλοσοφική αντίληψη της ιστορικής πραγματικότητας 33. Ή αντίληψη τής αλήθειας στα ιστορικά γεγονότα, πού εισάγεται από τον Εκαταίο και αποκτά φιλοσοφική αξία σαν γνώση, μόνο μέ τή διακρίβωση των αίτιων μιας πράξης διευρύνεται, αλλιώς παραμένει στο επίπεδο τής εμπειρικής γνώσης. Αυτό θα το εκφράσει ό Αριστοτέλης λιτά, όταν προσπαθεί να θεμελιώσει τήν αξία τής φιλοσοφίας και να διασφαλίσει το γενικό κύρος της απέναντι σε οποιαδήποτε μορφή του επιστητού: «ουκ ϊσμεν δε τό αληθές άνευ τής αιτίας (Μετά τα Φυσ. ΑΙ 993 b 23) 34. Αυτή ή γνωσιολογική διάσταση τής αιτίας πρώτη φορά εισάγεται στην εξέταση και τήν αποτίμηση των ιστορικών γεγονότων 35. "Αν ή ιστορία θέλει να διακριβώσει τήν αλήθεια για τα ιστορικά γεγονότα, πρέπει να αναζητήσει τις αιτίες πού τα προκαλούν, δηλαδή να διερευνήσει τις προθέσεις και τα κίνητρα των ανθρώπων πού έπραξαν ή τις σχέσεις των διαφόρων γεγονότων αιτιοκρατικά. Μόνο μέ τον τρόπο αυτό μπορεί να φτάσει άπό τό ατομικό στο γενικό, άπό τό μεταβλητό στο συγκεκριμένο, στο μόνιμο και γενικό. Αυτό τό βήμα στην ιστορική ερμηνεία δε θα τελειωθεί στον Ηρόδοτο, αλλά στο Θουκυδίδη. Ή προσφορά τοϋ Ηροδότου ήταν κιόλας σημαντική μέ τήν εισαγωγή τής έργο ίστορικοϋ». Βλ. ακόμα F. Dornsteiff, Die Archaische Muthenerzâhlung (Anhang 2 zu Herodot) Berlin 1933, 82 κ.σ. Β ο r n i t z 179, S ρ a r t h 8 9, όπου και βιβλιογραφία. 33. Βλ. τή διατριβή τοϋ Κ. Pa gè 1, DieBedeutung des aitiologischen Momentefur Herodots Geschichtsschreibung, Berlin 1927, δέν μπόρεσα να τή μελετήσω. Τή νεότερη έρευνα όμως σχετικά μέ τό νόημα τής αιτίας στο έργο τοΰ Ηροδότου τή βρίσκομε συγκεντρωμένη στην εργασία τοϋ Bornitzl39 κέ., 163.Ό F. Jacoby πιστεύει πώς τό <5ι' ψ aiτίην πρέπει να το έντάξομε στο συγγραφικό υφός τοΰ Ηροδότου (ΡΕ. 335). Ή έννοια αυτή τής αιτίας δηλαδή τοΰ λόγου, πού εισάγεται πρώτη φορά στή διερεύνηση των γεγονότων φέρνει και τό βάρος μιας νέας εποχής στην ελληνική σκέψη.πβ. τό σκοπό τής Φιλοσοφίας, όπως τήν ορίζει αργότερα ό 'Αριστοτέλης στά «Μετά τά Φυσικά» (A3 982 β 9): δει γαρ αυτήν των άρχων και αίτιων είναι Θεωρητικήν. Ό Θουκυδίδης στην ώριμη φάση τής ελληνικής ιστοριογραφίας θα διακρίνει τήν αΐτίαν άπό τήν πρόφασιν (Ι. 23, 5 6). 34. Βλ. 994 b 29: τότε γαρ εϊδέναι οΐόμεθα όταν τα αίτια γνωρίσωμεν, και στον Πλάτωνα. 35. Ό Διονύσιος Άλικαρνασσέας (Π Μιμ. 207, US. RAD.) κάνει τήν παρατήρηση, ότι ή δύναμη τοϋ Ηροδότου είναι τό ήθος, ένώ τοΰ Θουκυδίδη τό πάθος.όσο για τις άλλες παρατηρήσεις του, οί περισσότερες δείχνουν έλλειψη κριτικής και ίστορικής σκέψης και «καθίζηση» στην αντίληψη τής ιστορίας, υστέρα μάλιστα άπό τήν εκπληκτική ανάπτυξη τής ελληνικής ιστοριογραφίας. Για τήν αφοριστική κρίση τοΰ Πλουτάρχου {«Περί 'Ηροδότου κακοηθείας») βλ.τό βιβλίο τοΰ Α. Β λ ά χ ο υ πού αναφέραμε πιο πάνω (Ηρόδοτος ό αδικημένος), στο όποιο αντικρούονται μέ πειστικό τρόπο οί Ισχυρισμοί τοϋ Πλουτάρχου και δίνεται ή μετάφραση τοΰ «δοκιμίου» του για τον «πατέρα τής ιστορίας». 22

20 338 Βασιλείου Α. Κύρκου αιτίας στην περιοχή της ιστορίας. Ό Ηρόδοτος ήταν ό πρώτος, θα λέγαμε, άπό τους «προσωκρατικούς» της ιστορίας, ή ακμή και συνάμα ή φιλοσοφία της ιστορίας θα συντελεστεί στο Θουκυδίδη. Το πρόβλημα, πόσο βαθιά είναι ή τομή πού έκανε ό Ηρόδοτος στην ιστορική σκέψη, απασχόλησε ήδη τήν αρχαιότητα 36. Δεν χωράει αμφιβολία, ότι ό άνθρωπος βρίσκεται στο κέντρο του έργου του, άλλωστε ô ίδιος δηλώνει ρητά, ότι τον ενδιαφέρουν τα έργα τα γενόμενα εξ άνθρώπ ω ν 37. Αυτό δεν τον ξεχωρίζει μόνον από τον Εκαταίο, αλλά και άπό τήν ιωνική παράδοση τών «φυσιολόγων». Είναι πιθανό ότι ό Ηρόδοτος, γενικότερα στην ελληνική πνευματική ζωή, χρονολογικά πρώτος έστρεψε το ενδιαφέρον του στον άνθρωπο και τα έργα του, δηλαδή τα ηθικά έργα του, ίσως μάλιστα πιο μπροστά και άπό τον Σωκράτη και σύγχρονα με τους μεγάλους σοφιστές. Φαίνεται όμως ότι αμέσως μετά τήν αναταραχή της πολεμικής περιόδου στο πρώτο τέταρτο του 5ου αι. είναι γενική ή τάση του πνεύματος να ερευνήσει τα ηθικά προβλήμτα του ανθρώπου και τών κοινωνικών ομάδων, μολονότι και στην κατεύθυνση αυτή υπάρχουν ήδη οί πρόδρομοι, όπως λ..χ ό Ηράκλειτος και ένα μέρος της ηθικής διδασκαλίας τών άλλων προσωκρατικών 38. Μας προκαλεί εντούτοις εντύπωση, ότι ό Ηρόδοτος δέχτηκε τόσο λίγο τήν άμεση επίδραση τών μεγάλων σοφιστών. Στο έργο του είναι φανερές οί επιδράσεις τών γενικότερων άνακατατάξων πού παρατηρούνται στην εποχή του απέναντι στην παράδοση. Ή στάση του απέναντι στο μύθο βέβαια εϊναι ελάχιστα επηρεασμένη άπό τις τολμηρές ιδέες της εποχής. Ή ιστορία του είναι χτισμένη βασικά με τα υλικά της αρχαϊκής σκέψης, κατορθώνει ωστόσο να κάνει άριστη χρήση αύτοΰ του πνευματικού ύλικοϋ, ώστε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις μιας εξέλιξης της ιστορικής σκέψης. Ή πνευματική του συγκρότηση μαρτυρεί τα εφόδια της 'Ιωνίας περισσότερο παρά της 'Αττικής. "Οταν προσπαθεί να αναμετρηθεί με το μύθο, φέρνει έντονη τήν επίδραση του διαφωτισμού τής 'Ιωνίας (Ξενοφάνης Ήράκλειτος) και όχι τών συγχρόνων του σοφιστών. Τήν επίδραση αυτή όμως τήν είδαμε κιόλας στον Εκαταίο 39. Ή κριτική του μύθου δεν έχει ιδιαίτερο βάθος, αλλά οπωσδήποτε αποτελεί συνειδητή προσπάθεια κριτικής θεώρησης τής μυθικής παράδοσης. "Εχομε ενα ακόμη βήμα στή 36. Βλ. Spart h 25. κ.έ. Αυτό άλλωστε αντιπαραθέτει το έργο του με τήν ιωνική παράδοση τών «φυσιολόγων» και τοϋ Εκαταίου. Πβ. Collingwood, Βλ. αναλυτικότερα στο Lesky 470 κέ. Latte 10 κέ. 38. Βλ. Ε. How a Id, Ionische Geschichtsschreibung, Hermes 58 (1923), σ Έπίσης Ο. Regenbogen. Herodot und sein Werk, Die An tike 6 (1930), σ. 202 κέ. 39. Πβ. Κ. Reinhard t, Herodotsperserkriege. VomWerken und Formen, Gotesberg 1948, σ. 163 (Vermâchtins der A n t i k e. Gòttingen 1960, σ. 133). Lesky 455. Pippidi 76.

21 Φιλοσοφική Θεώρηση τών απαρχών της Ιστορικής Σκέψης 339 φιλοσοφική καταξίωση του κόσμου χωρίς τη μυθική σαγήνη. Αυτό προϋποθέτει τόλμη και πνευματικό σθένος, και μάλιστα άπό ενα συντηρητικό πνεύμα σαν τον Ηρόδοτο, γιατί τό θρησκευτικό κλίμα του καιρού του δέν του επιτρέπει χαρακτηρισμούς και άποκαθηλώσεις θρησκευτικών ειδώλων. Ή ιστορία του εϊναι γραμμένη προς άκρόασιν και ή ελεύθερη κριτική του μύθου ή της θρησκευτικής παράδοσης ήταν αδιανόητη για τή νοοτροπία του ιστορικού. Ό ϊδιος κινείται πνευματικά σ' έναν κόσμο πού τρέφεται άπό τό μύθο και τήν μυθική αντίληψη της ζωής 40. Ή μυθική και επική παράδοση, όπως είπαμε, είναι θρησκευτική, ή αρχαία π ό λ ι ς είναι τό «επιστέγασμα» τής θεϊκής βούλησης, είναι δηλαδή θεοφρούρητη. Γι' αυτό οί πράξεις τών ανθρώπων, ό,τι έχει σχέση γενικά με τήν ευθύνη και τήν ανθρώπινη πρωτοβουλία, κατακτά τό έδαφος σιγά σιγά και επώδυνα άπό τήν δικαιοδοσία τών θεών. Ή πνευματική ελευθερία παρακολουθεί τήν εποχή της. Μόνο ύ'στερα άπό πενήντα χρόνια τραγωδίας του ελληνικού* πνεύματος θα σχίσει τό πέπλο του μύθου ή αμφιβολία του Εύρυπίδη. Ή προσπάθεια να συγκρίνομε τον Ηρόδοτο με τό Θουκυδίδη είναι άδικη και άνιση. Τή σύγκριση αυτή βέβαια τήν «άνοιξε» πρώτος ό Διονύσιος Άλικαρνασσεύς με κριτήρια πολύ ρηχά 41. Ή εξελικτική θεωρία δέν μπορεί να έχει εφαρμογή στα δυο ξεχωριστά αυτά μεγέθη. Τό καθένα ανήκει στην εποχή του και οί πνευματικές ανακατατάξεις, πού σφράγισαν τή μια γενεά πού τους χωρίζει, άλλαξαν και τα κριτήρια και τή δομή τής ελληνικής σκέψης γενικά. Στον Ηρόδοτο είναι ακόμα σταθερή ή μυθική αντίληψη τής ζωής, αντίθετα στο Θουκυδίδη έχομε τό πικρό καταστάλαγμα μιας διαφορετικής εμπειρίας τής ζωής: ή ιστορική σκέψη είναι απαλλαγμένη άπό τό μυθικό στοιχείο και φέρνει ολοφάνερη τήν επίδραση τής άντινομικής σκέψης τών Σοφιστών. 'Ακριβώς ό μεγάλος καταλύτης στην πνευματική ζωή του 5ου αι. εϊναι ή Σοφιστική, πού πρέπει να τή δούμε όχι με τό αφοριστικό πρίσμα πού μας συνήθισε να τή βλέπομε ή ιδεαλιστική Φιλοσοφία (με φυσικό αρχηγό της τον Πλάτωνα), άλλα σαν μια διαλεκτική αντινομία τής ελεύθερης πνευματικής ζωής στο πολιτικό περίγραμμα του αρχαίου άστεως, άρα τής ελευθερίας του λόγου Lesky Βλ. κυρίως Προς Πομπήιον 230 κ.σ. (εκδ. US. RAD). Πβ. Περί Θονκυδίδου 330 κέ. 42. Είναι χαρακτηριστικό ότι το κεντρικό πρόσωπο τών πλατωνικών διαλόγων, δηλαδή ό Σωκράτης, και ή θεματική τους ανήκουν στην εποχή τής παλαιάς Σοφιστικής, ή προβληματική τους όμως είναι του πρώτου μισοϋ του 4ου αι. Αυτό δέν είναι τυχαίο, ήταν στην πρόθεση τοϋ φιλοσόφου. Οί ρίζες αυτής τής προβληματικής βρίσκονται στο δεύτερο μισό τοϋ 5ου αι., δηλαδή στην εποχή πού έζησε ό Σωκράτης και άνθησε ή σοφι