Π Πιλοτική εφαρμογή και αξιολόγηση αντιπροσωπευτικού αριθμού σεναρίων από κάθε τύπο σε διαφοροποιημένες εκπαιδευτικές συνθήκες πραγματικής τάξης

Transcript

1 Π Πιλοτική εφαρμογή και αξιολόγηση αντιπροσωπευτικού αριθμού σεναρίων από κάθε τύπο σε διαφοροποιημένες εκπαιδευτικές συνθήκες πραγματικής τάξης Νεοελληνική Γλώσσα Α Γυμνασίου Τίτλος: «Οι ειδήσεις των οκτώ: Συγγραφή: ΕΛΕΝΗ ΞΥΛΑ Εφαρμογή: ΕΛΕΝΗ ΞΥΛΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ Θεσσαλονίκη 2014

2 ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΕΡΓΟΥ ΠΡΑΞΗ: «Δημιουργία πρωτότυπης μεθοδολογίας εκπαιδευτικών σεναρίων βασισμένων σε ΤΠΕ και δημιουργία εκπαιδευτικών σεναρίων για τα μαθήματα της Ελληνικής Γλώσσας στην Α/βάθμια και Β/βάθμια εκπαίδευση» MIS (κωδ ), - ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ ΠΡΑΞΗ, στους άξονες προτεραιότητας του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση», η οποία συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και εθνικούς πόρους. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: Ι.Ν. ΚΑΖΑΖΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Π Πιλοτική εφαρμογή και αξιολόγηση αντιπροσωπευτικού αριθμού σεναρίων από κάθε τύπο σε διαφοροποιημένες εκπαιδευτικές συνθήκες πραγματικής τάξης. ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΗΣ Υπεύθυνος υπο-ομάδας εργασίας γλώσσας: Δημήτρης Κουτσογιάννης ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: Καραμαούνα 1 Πλατεία Σκρα Τ.Κ Καλαμαριά, Θεσσαλονίκη Τηλ.: , Φαξ: , centre@komvos.edu.gr Σελίδα 2 από 33

3 Α. ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Τίτλος Οι ειδήσεις των οκτώ: οπτικός γραμματισμός Εφαρμογή σεναρίου Ελένη Ξυλά Δημιουργία σεναρίου Ελένη Ξυλά Διδακτικό αντικείμενο Νεοελληνική Γλώσσα Τάξη Α Γυμνασίου Σχολική μονάδα Γυμνάσιο Ν. Επιβατών. Χρονολογία Από έως Διδακτική/θεματική ενότητα 7η ενότητα: «Ο κόσμος μέσα από την οθόνη-εικόνα» Διαθεματικό Όχι Χρονική διάρκεια 8 ώρες Σελίδα 3 από 33

4 Χώρος Ι. Φυσικός χώρος εντός σχολείου: αίθουσα διδασκαλίας, εργαστήριο πληροφορικής ΙΙ. Εικονικός χώρος: Edmodo Προϋποθέσεις υλοποίησης για δάσκαλο και μαθητή Οι προϋποθέσεις αφορούσαν τις ταυτότητες μαθητών και εκπαιδευτικού, τις προαπαιτούμενες γνώσεις για τους μαθητές, την υλικοτεχνική υποδομή της σχολικής μονάδας, την προεργασία του δασκάλου. Για να υλοποιηθεί σε ικανοποιητικό βαθμό η συγκεκριμένη διδακτική πρόταση, κρίθηκαν απαραίτητα τα εξής: 1. Οι μαθητές/τριες να διαθέτουν τις βασικές δεξιότητες σχετικά με τη χρήση του Η/Υ και ιδιαίτερα με τον επεξεργαστή κειμένου και την πλοήγηση στο διαδίκτυο. 2. Να είναι εξοικειωμένοι/ες με την ομαδοσυνεργατική μέθοδο και να έχουν εμπλακεί σε συνεργατικές δραστηριότητες. Επίσης υπήρξε ενημέρωση γονέων και εκπαιδευτικών συναδέλφων για τη διαμόρφωση κοινής πλεύσης αναφορικά με την αλλαγή στη σειρά διδασκαλίας των ενοτήτων και τη χρήση των εργαλείων web02. Διαμορφώθηκε δηλαδή ένα διδακτικό πλάνο από την αρχή της χρονιάς, όπου και εντάχθηκε το συγκεκριμένο σενάριο και μια συνεργασία πέντε διδασκόντων μοιραστήκαμε σκέψεις, προτάσεις, ιδέες, κοινές πρακτικές. Αξιοποιήθηκαν οι προτάσεις των μαθητών, τα ενδιαφέροντα, οι εμπειρίες και οι μαθησιακές τους ιδιαιτερότητες. Εκεί που η μάθηση αντιμετωπιζόταν ως μια γραμμικού τύπου διαδικασία της λογικής «πάρε και μάθε», τώρα ήταν απαραίτητος ο προσεχτικός σχεδιασμός που θα οδηγεί στη μάθηση (Κουτσογιάννης & Αλεξίου 2012). Εφαρμογή στην τάξη Το συγκεκριμένο σενάριο εφαρμόστηκε στην τάξη. Σελίδα 4 από 33

5 Το σενάριο στηρίζεται Ελένη Ξυλά, Οι ειδήσεις των οκτώ, Νεοελληνική Γλώσσα Α Γυμνασίου, Το σενάριο αντλεί Β. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ/ΠΕΡΙΛΗΨΗ Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η τηλεόραση αποτελεί ένα παράθυρο στον κόσμο. Οι τηλεοπτικές ειδήσεις αναμένεται να προσφέρουν διαφάνεια και πιστότητα. Η κατανόηση της πιστότητας είναι ίσως μια από τις σημαντικότερες δεξιότητες γραμματισμού που απαιτούνται από τους αναγνώστες και τους θεατές στον σύγχρονο κόσμο. Το οπτικό στοιχείο στα ειδησεογραφικά δελτία έχει συχνά υποτιμηθεί ως λιγότερο σημαντικό από τον λόγο του παρουσιαστή. Μερικοί ερευνητές έχουν επισημάνει την πολιτισμική σημασία της οπτικής εικόνας στην εδραίωση της αλήθειας. Στον πολιτισμό μας το «βλέπω» έχει γίνει συνώνυμο του «καταλαβαίνω». Μπορεί να ισχυριζόμαστε ότι οι εικόνες χωρίς τον λόγο δεν μπορούν να πουν την αλήθεια ούτε και το ψέμα, ωστόσο οι οπτικές τροπικότητες των τηλεοπτικών ειδήσεων είναι πιο σύνθετες από όσο δείχνουν. Στο σενάριο αυτό επιχειρήθηκε να αποκωδικοποιηθεί ένα μέρος των συμβάσεων που χρησιμοποιεί ένα τηλεοπτικό δελτίο, για να πείσει τους θεατές ότι πρεσβεύει την αλήθεια, την εγκυρότητα και την πιστότητα του προϊόντος που πουλάει και να κατανοηθεί στον βαθμό του δυνατού από τα παιδιά πόσο άκυρο και άκαιρο είναι κανείς να επικαλείται στην επιχειρηματολογία του τη φράση: «το είδα στην τηλεόραση». Σελίδα 5 από 33

6 Γ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύλληψη και θεωρητικό πλαίσιο Σύμφωνα με τον Χατζησαββίδη (1999/2000:73-74), η πρωτογενής λειτουργία των Μ.Μ.Ε. είναι αυτή που διαμεσολαβεί μεταξύ του γεγονότος-πηγής της πληροφορίας και των υποκειμένων ως μελών ενός συνόλου ατόμων που αποτελεί τη μάζα. Τα μέσα επικοινωνίας είναι μαζικά, γιατί απευθύνονται σε ένα ποσοτικά τεράστιο κοινό, το οποίο δε βρίσκεται σε φυσική επαφή με τον «πομπό», με την πηγή της επικοινωνίας (Σεραφετινίδου 2005). Στην πραγματικότητα, όμως, δεν υφίσταται ουσιαστική επικοινωνία, από τη στιγμή που δεν υπάρχει αλληλόδραση κι αμοιβαιότητα μεταξύ πομπού και δέκτη. Αυτό σημαίνει ότι η επικοινωνία δεν αποτελεί αμφίδρομη διαδικασία, κι έτσι μονόδρομη, όπως είναι, ακυρώνεται. Δ. ΣΚΕΠΤΙΚΟ-ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΣ ΤΟΥΣ Γνώσεις για τον κόσμο, αξίες, πεποιθήσεις, πρότυπα, στάσεις ζωής Σύμφωνα με τον Φισκ (2005:28), «ο λόγος είναι μια γλώσσα ή ένα σύστημα αναπαράστασης που έχει αναπτυχθεί κοινωνικά, προκειμένου να δημιουργήσει και να θέσει σε κυκλοφορία ένα συνεκτικό σύνολο σημασιών σχετικών με μια σημαντική θεματική περιοχή. Οι σημασίες αυτές υπηρετούν τα συμφέροντα εκείνου του τμήματος της κοινωνίας, εντός του οποίου δημιουργείται ο λόγος και ο οποίος λειτουργεί ιδεολογικά για τη φυσικοποίηση των σημασιών αυτών και τη μετατροπή τους σε κοινό νου.» Τα παιδιά μέσα από τις αποστολές που ανέλαβαν κατάφεραν σε σημαντικό βαθμό: να αντιληφθούν πως ο λόγος μπορεί να προωθεί την κυρίαρχη ιδεολογία, όπως αυτή είναι κωδικοποιημένη στους επίσημους κρατικούς και κοινωνικοπολιτισμικούς θεσμούς, Σελίδα 6 από 33

7 να διαπιστώσουν πως τα Μ.Μ.Ε. αποτελούν πεδίο, όπου γίνεται εκτεταμένη χρήση της ιδεολογικής διάστασης της γλώσσας, να αναγνωρίσουν πως ο δημοσιογραφικός λόγος, ειδικότερα, εμπίπτει σε μια τέτοια ιδεολογική διαδικασία, αφού κατασκευάζει μέσω συγκεκριμένων γλωσσικών πρακτικών την ίδια την κοινωνική πραγματικότητα. Η διδασκαλία της γλώσσας δεν είναι αποξενωμένη και αποπλαισιωμένη από κάποιο κοινωνικό ή φυσικό θέμα, αλλά συνδέεται στενά με αυτό. Τα παραγόμενα κείμενα γύρω από το υπό (δια)πραγμάτευση θέμα ήταν επόμενο να ενέχουν γνώσεις για τον κόσμο αλλά και στάσεις και ιδεολογία. Τα περισσότερα από τα θέματα δεν ήταν άγνωστα στους μαθητές, τη στιγμή που υπάρχει πληθώρα πληροφοριών που προσφέρονται μέσω της τηλεόρασης και του διαδικτύου και των διάφορων εντύπων που μπαίνουν μέσα στο σπίτι. Το σημαντικό που πρέπει να κάνει το σχολείο είναι να τα επεξεργαστεί με κριτικό τρόπο, ώστε να μπορεί ο σημερινός μαθητής και αυριανός πολίτης να διαχειρίζεται αποτελεσματικά αυτές τις πληροφορίες και να υποψιάζεται για το τι συμβαίνει γύρω του και τι υπάρχει πίσω από τα φαινόμενα. Γνώσεις για τη γλώσσα Ο θεατής-μαθητής με τις συγκεκριμένες δραστηριότητες μπόρεσε να: αναγνωρίζει όχι μόνο τι λέει ο δημιουργός (περιγραφή), αλλά και πώς απεικονίζει το περιεχόμενο (ερμηνεία), να αναζητήσει, όχι μόνο τις επιφανειακές έννοιες, οι οποίες είναι εύκολα αναγνωρίσιμες, αλλά τις υπονοούμενες έννοιες (η γνώση του κόσμου έξω από τη σχολική αίθουσα). Γραμματισμοί Γλωσσικός-Κλασικός γραμματισμός Ο/Η μαθητής/τρια μπόρεσε να: Σελίδα 7 από 33

8 παρατηρεί και σχολιάζει σε ένα δελτίο ειδήσεων τη χρήση των λέξεων, να διακρίνει τη λεξιλογική πολυσημία, τη συνδήλωση, την εξειδικευμένη ορολογία σε ένα είδος λόγου που δεν είναι λογοτεχνικό ή επιστημονικό. Νέος γραμματισμός Οι μαθητές κατόρθωσαν: να εξοικειωθούν με τη χρήση νέων πρακτικών ψηφιακού γραμματισμού (λογισμικά παρουσίασης, έρευνα στο διαδίκτυο), να ασκηθούν στη χρήση ψηφιακών πηγών, μέσα από έρευνα στο διαδίκτυο. Τα παιδιά, αφού γνωρίσουν τις μεθόδους και τις τεχνικές με τις οποίες παράγεται το οπτικοακουστικό προϊόν, στη συνέχεια, κατάφεραν να: χρησιμοποιούν τα οπτικοακουστικά εργαλεία, γίνονται τα ίδια παραγωγοί, αναπτύξουν δεξιότητες προσωπικής έκφρασης, οργανώνουν και πραγματοποιούν απλές οπτικοακουστικές παρουσιάσεις. Κριτικός γραμματισμός Ο κριτικός γραμματισμός έχει την έννοια μιας πράξης γνώσης, στην οποία ο διδασκόμενος παίρνει τον ρόλο του γνωρίζοντος κι ενεργού υποκειμένου που βρίσκεται σε διάλογο με τον δάσκαλό του, κάτι που του επιτρέπει να συμμετέχει ουσιαστικά στους μετασχηματισμούς της κοινωνίας (Freire 2000). Ο στόχος είναι να δημιουργηθούν κριτικά σκεπτόμενοι, αυτοκαθοδηγούμενοι και συνειδητοποιημένοι πολίτες, οι οποίοι δεν είναι εγκλωβισμένοι σε συγκεκριμένους ρόλους και ταυτότητες. Οι μαθητές/-τριες κλήθηκαν: να οδηγηθούν στα συμπεράσματά τους μέσα από μια διαδικασία χειραφέτησης κι όχι χειραγώγησης, να είναι ισότιμοι ερμηνευτές και αναλυτές του δημοσιογραφικού λόγου, Σελίδα 8 από 33

9 να ανακαλύψουν και αποκωδικοποιήσουν τα εκφωνήματα και τα φερόμενα νοήματά τους, να αποκτήσουν σταδιακά τις δεξιότητες αποκωδικοποίησης των υπονοούμενων εννοιών και να ενσωματώσουν πρακτικές, για να γίνουν ικανοί να προσεγγίζουν διαφορετικά θέματα ή ένα θέμα από ποικίλες οπτικές. Διδακτικές πρακτικές Ο ομαδοσυνεργατικός τρόπος διδασκαλίας θεωρήθηκε κατάλληλος, γιατί βοηθά τα παιδιά στην ανάπτυξη σχέσεων και διάδρασης μεταξύ τους. Άλλωστε έτσι τα παιδιά κοινωνικοποιούνται πιο εύκολα, ενώ στα πλαίσια του σεναρίου μαθαίνουν να συνεργάζονται αρμονικά. Με τον ομαδοσυνεργατικό τρόπο εργασίας οι μαθητές ανέλαβαν πρωτοβουλίες και ενεπλάκησαν με άμεσο και ενεργό τρόπο σε όλες τις φάσεις της εργασίας. Αυξήθηκε, συνεπώς, η δυνατότητα για αυτενέργεια και δημιουργία, ενώ παράλληλα οξύνθηκε η κριτική ικανότητα των μαθητών. Οι μαθητές/τριες εργάστηκαν συνεργατικά και αξιολογήθηκαν τόσο για την ατομική συμβολή τους όσο και για το συλλογικό προϊόν της εργασίας τους. Η διαδικασία της αξιολόγησης είχε διαμορφωτικό χαρακτήρα και επέτρεπε παρεμβατικές διορθώσεις. Ε. ΛΕΠΤΟΜΕΡΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ Αφετηρία Ο προβληματισμός για το συγκεκριμένο σενάριο ξεκινούσε σύμφωνα με τη δημιουργό από τη διαπίστωση ότι ο τηλεοπτικός δημοσιογραφικός λόγος διαφέρει σε σημαντικό βαθμό από τον έντυπο. Οι ειδήσεις που προβάλλονται από τα Μ.Μ.Ε. είναι αποτέλεσμα των αποφάσεων και επιλογών των ονομαζόμενων «πυλωρών» (gatekeepers), όπως είναι ο αρχισυντάκτης, ο διευθυντής ειδήσεων κ.ά., οι οποίοι επιτρέπουν σε μερικές μόνο φωνές και ιδέες να δημοσιοποιηθούν, ενώ σε άλλες Σελίδα 9 από 33

10 κλείνουν την πύλη των ειδήσεων (Μπένετ 1999), ελέγχοντας, έτσι, την πολυφωνία της πραγματικότητας. Η ιεράρχηση της ημερήσιας θεματολογίας και ο τρόπος που προβάλλεται ένα γεγονός σηματοδοτεί την αντίληψη των ανθρώπων για το τι είναι σημαντικό και τι όχι. Ο Boorstin (1991), μάλιστα, έκανε λόγο για «ψευδογεγονότα» στις ειδήσεις, προκειμένου να εκφράσει μια κατηγορία γεγονότων λίγο πολύ κατασκευασμένων με στόχο να προσελκύσουν την προσοχή του κοινού ή να το αποσπάσουν από κάτι άλλο πιο ουσιώδες. Οι ειδήσεις και ο δημοσιογραφικός λόγος, λοιπόν, έχουν τη δύναμη και την εξουσία να διαμορφώνουν την κοινή γνώμη, μέσω της επιλεκτικής προσοχής των θεμάτων και του τρόπου που αυτά κωδικοποιούνται στη γλώσσα. Οι μαθητές/τριες αποτέλεσαν μία κοινότητα θεατών οι οποίοι αναζήτησαν, όχι μόνο τις επιφανειακές δομές και έννοιες, οι οποίες είναι εύκολα αναγνωρίσιμες, αλλά τις υπονοούμενες. Σύνδεση με τα ισχύοντα στο σχολείο Σύμφωνα με το ΑΠΣ της γλωσσικής διδασκαλίας στο Γυμνάσιο, πεδίο μελέτης και εργασίας είναι η γλώσσα του κειμένου. Κάθε γραμματικό και συντακτικό φαινόμενο διδάσκεται μέσα από το κείμενο και τις περιστασιακές συνισταμένες, πομπό, δέκτη, επικοινωνιακή περίσταση, δίαυλο επικοινωνίας. Δεν επιδιώκεται η τυποποιημένη μηχανιστική εκμάθηση γλωσσικών κανόνων, αλλά η κατανόηση των τρόπων με τους οποίους κάθε γλωσσικό φαινόμενο συμβάλλει στην οργάνωση-συγκρότηση και στον χρωματισμό του κειμένου. Τελικό ζητούμενο είναι η ενεργός συμμετοχή των παιδιών στην προσπάθεια αποκάλυψης των δομικών χαρακτηριστικών του κειμένου. Αξιοποίηση των ΤΠΕ Η δημιουργός του σεναρίου υποστηρίζει ότι οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και τα ψηφιακά μέσα εν γένει δεν αποτελούν απλώς μέσα επικοινωνίας, αλλά έχουν μια διαμεσολαβητική λειτουργία: η ύπαρξή τους σημαίνει ότι πολλές από τις οικείες και κοινότυπες διαδικασίες κοινωνικής αλληλεπίδρασης πρέπει να μετασχηματιστούν σε Σελίδα 10 από 33

11 ψηφιακά τους ισοδύναμα. Μεταβάλλεται έτσι η οικονομία της συμμετοχής, της επικοινωνίας, της οργάνωσης και της ιεραρχίας, της διαμοίρασης των γνώσεων. Ορισμένες από τις μορφές κοινωνικής αλληλεπίδρασης εξασθενούν, άλλες ενισχύονται και δημιουργούνται, ενδεχομένως, μερικές νέες. Οι ΤΠΕ βοηθούν στην υιοθέτηση σύγχρονων αντιλήψεων για τη διδασκαλία της γλώσσας (επικοινωνιακή προσέγγιση), στη διεύρυνση του γραμματισμού των μαθητών έτσι, ώστε να ανταποκρίνονται με επιτυχία στις σύγχρονες επικοινωνιακές ανάγκες αλλά και την υιοθέτηση κριτικής στάσης απέναντι στον ιδεολογικό και πολιτισμικό χρωματισμό των ηλεκτρονικών περιβαλλόντων. Κείμενα Προτεινόμενες πηγές από ιστοσελίδες: on_gia_ti_chrisi_chimikon_oplon_sti_syria Διδακτική πορεία/στάδια/φάσεις Α φάση: 2 ώρες Η φάση αυτή της διδασκαλίας, περιελάμβανε εξηγήσεις προς τους μαθητές, ιδιαίτερα των σημείων εκείνων της διδασκαλίας που ήταν απαραίτητα προκειμένου να κατανοήσουν τον σκοπό και τους στόχους της και να συμβάλουν στη διαμόρφωση ενός «συμβολαίου», που θα τηρηθεί από τη διδάσκουσα και τους μαθητές στη διάρκειά της. Οι μαθητές χωρίστηκαν σε ομάδες. Σε κάθε ομάδα υπήρχε ένας Σελίδα 11 από 33

12 τουλάχιστον μαθητής με επαρκείς δεξιότητες στη χρήση επεξεργαστή κειμένου και φυλλομετρητή, ένας αναγνώστης-συντονιστής της διαδικασίας και ένας γραμματέας. Οι μαθητές ανέλαβαν τον ρόλο εκείνο που οι ίδιοι θεωρούσαν ότι τους ανήκει και που η ομάδα συνήθως χωρίς αντιρρήσεις τους αναγνώριζε. Παιδιά παρακολουθούν αποσπάσματα τηλεοπτικού δημοσιογραφικού λόγου από ενημερωτικές εκπομπές Οι μαθητές/-τριες παρακολούθησαν μαγνητοσκοπημένα αποσπάσματα τηλεοπτικού δημοσιογραφικού λόγου από ενημερωτικές εκπομπές και ειδήσεις. Ιδιαίτερα δόθηκε προσοχή στο στήσιμο του σκηνικού: είσοδος, έξοδος δελτίου στο πρόγραμμα, στήσιμο του παρουσιαστή (βλ. Φύλλο Εργασίας Δραστηριότητα 1, 2, 3 & σχετικά τεκμήρια). Στη συνέχεια, οι μαθητές/-τριες, αφού απομαγνητοφώνησαν τον προφορικό λόγο και τον μετέτρεψαν σε γραπτό, εστίασαν σε συγκεκριμένες φράσεις λαμβάνοντας υπόψη το ευρύτερο κοινωνικοοικονομικό και συμφραστικό πλαίσιο (Φύλλο Εργασίας Δραστηριότητα 4 & σχετικά τεκμήρια). Μέσα από την επεξεργασία τους, οι μαθητές/-τριες συνειδητοποίησαν την ιδεολογική λειτουργία διαφόρων λεκτικών μηχανισμών, όπως της μεταφοράς, της λεξιλογικής πολυσημίας, της συνδήλωσης, της εξειδικευμένης ορολογίας, σε ένα είδος λόγου που δεν είναι λογοτεχνικό ή επιστημονικό. Έτσι, κατανόησαν πώς οι ανωτέρω γλωσσικοί Σελίδα 12 από 33

13 μηχανισμοί συντελούν στη συναισθηματική φόρτιση, αλλά και τη πληροφοριακή σύγχυση του δέκτη. Β φάση: 4 ώρες Στη φάση αυτή οι μαθητές πήγαν στο εργαστήριο, εντόπισαν και παρακολούθησαν μαγνητοσκοπημένα αποσπάσματα τηλεοπτικού δημοσιογραφικού λόγου από ενημερωτικές εκπομπές ή ειδήσεις και προσπάθησαν να εμβαθύνουν στο ιδεολογικό περιεχόμενο των μηνυμάτων τους. Η δημιουργός του σεναρίου πρότεινε το απόσπασμα από όλες τις εκπομπές, στο οποίο παρουσιάζεται το ίδιο θέμα, π.χ. η χρήση χημικών στη Συρία. Επισκέφθηκαν τις παρακάτω διευθύνσεις: on_gia_ti_chrisi_chimikon_oplon_sti_syria Σελίδα 13 από 33

14 Σελίδα 14 από 33

15 Σελίδα 15 από 33

16 Δόθηκε ένα φύλλο εργασίας κοινό για όλες τις ομάδες και αποσπάσματα από διάφορες δημοσιογραφικές εκπομπές, προκειμένου να αναγνωρίσουν ποιο απόσπασμα ανήκει σε ποια εκπομπή (βλ. Φύλλο Εργασίας Δραστηριότητα 5 & σχετικά τεκμήρια). Ο στόχος ήταν να συνειδητοποιήσουν ότι ο κάθε τηλεοπτικός σταθμός έχει μια ταυτότητα και ένα προφίλ για αυτό και φιλοξενεί αντίστοιχες εκπομπές. Στη συγκεκριμένη είδηση πρόσεξαν ότι υπήρχε διάσταση απόψεων για τους πρωταγωνιστές του εγκλήματος κατά των αμάχων. Τα παιδιά εξέφρασαν την οργή και αγανάκτησή τους για την άδικη επίθεση εναντίον αθώων ψυχών, ρωτούσαν τη διδάσκουσα, αν μετά από καιρό έγιναν γνωστοί οι αίτιοι της ανθρώπινης τραγωδίας και αν τιμωρήθηκαν, αλλά απάντηση δεν υπήρχε. Παράλληλα, μπόρεσαν να διερευνήσουν πώς το ίδιο θέμα παρουσιάζεται στον γραπτό λόγο των ελληνικών και ξένων εφημερίδων, στο ραδιόφωνο ή στο διαδίκτυο. Τα παιδιά παρατήρησαν πώς μέσα από φράσεις, όπως «σας λέμε τι πραγματικά συμβαίνει», «αυτή είναι η πραγματικότητα», ο δημοσιογραφικός λόγος καθιερώνει το κύρος του, αντανακλά μια αίσθηση αντικειμενικότητας και αναπαράγει στερεότυπα, αλλά η αλήθεια που είναι το ζητούμενο δυστυχώς κρύβεται. Οι μαθητές/-τριες κλήθηκαν να παραγάγουν δικό τους δημοσιογραφικό λόγο. Αντικατέστησαν λέξεις-κλειδιά με φράσεις που ανταποκρίνονται περισσότερο στη συνολική θέαση της πραγματικότητας και της αλήθειας, πρόσεξαν τις ηχηρές και φορτισμένες συναισθηματικά λέξεις, πρότειναν εναλλακτικούς τρόπους έκφρασης του ίδιου μηνύματος, μετείχαν σε μια ενεργή παραγωγή νέων ιδεών. Σελίδα 16 από 33

17 Τα παιδιά προετοιμάζουν το δελτίο ειδήσεων Γ φάση: 2 ώρες Οι μαθητές παρέδωσαν το υλικό που συνέθεσαν στην τάξη στη διδάσκουσα σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή. Αναστοχάστηκαν για τους στόχους που έθεσαν, αν τους πέτυχαν ή όχι, πώς τους πέτυχαν, αλλά και γιατί δεν πέτυχαν κάποιους απ αυτούς, τι προτάσεις κατέθεσαν. Ακόμη αναστοχάστηκαν για το τι κέρδισαν από την εμπλοκή τους στην όλη διαδικασία, τι έμαθαν, πώς το έμαθαν και πώς εκτιμούν ότι μπορούν να το αξιοποιήσουν μελλοντικά. Μέσα από τη διδακτική αξιοποίηση του δημοσιογραφικού λόγου, οι μαθητές/- τριες συζήτησαν και συνειδητοποίησαν κριτικά τη λεκτική έκφραση του εξουσιαστικού λόγου. Οδηγήθηκαν, έτσι, σε μια κριτική επίγνωση της γλώσσας (Critical Language Awareness) (Fairclough 2001), αφού απέκτησαν δεξιότητες εμβάθυνσης κι έλλογης ανάλυσης των λεχθέντων, ενώ συνειδητοποίησαν τον τρόπο με τον οποίο ο τηλεοπτικός δημοσιογραφικός λόγος κατασκευάζει τον «ιδανικό Σελίδα 17 από 33

18 τηλεθεατή» του, εκφράζοντας, παράλληλα, σχέσεις ισχύος. Συζήτησαν για το είδος του τηλεθεατή στο οποίο ανήκουν ή ανήκαν και πόσο διαφοροποιήθηκαν από τις αρχικές τους θέσεις μετά την υλοποίηση των παραπάνω δραστηριοτήτων. Σελίδα από τη βικιπαιδεία με πληροφορίες για τον τρόπο παρουσίασης ενός ΤΔΕ. ΣΤ. ΦΥΛΛΟ/Α ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ένα φύλλο εργασίας κοινό για όλες τις ομάδες. Αποστολή: Α φάση 1. Παρακολουθούμε την έναρξη των δελτίων ειδήσεων σε δυο τουλάχιστον μεγάλα κανάλια, παρατηρούμε και αναρωτιόμαστε: Είναι θεατρική και γιατί η έναρξη; Συνοδεύεται από μουσικά ηχητικά εφέ; Οι παρουσιαστές αποκαλύπτονται αμέσως ή διαγράφεται μόνο το περίγραμμα τους; Σελίδα 18 από 33

19 Το στούντιο φωτίζεται σταδιακά; Υπάρχουν εναρκτήριοι τίτλοι και γρήγορα γραφικά; Το κλείσιμο των ειδήσεων γίνεται με τον ίδιο τρόπο; Τι επιδιώκεται με όλους τους παραπάνω χειρισμούς για το δελτίο ειδήσεων σε σχέση με τα υπόλοιπα προγράμματα; Σε τι αποσκοπούν κατά τη γνώμη σας όλα τα παραπάνω; Σε ένα κείμενο 2-3 παραγράφων καταγράφουμε/θέτουμε τις πρώτες σκέψεις μας, για να τις επεξεργαστούμε αργότερα. Ενδεικτικές απαντήσεις: Σελίδα 19 από 33

20 Σελίδα 20 από 33

21 Σελίδα 21 από 33

22 Εικόνα από το διαδίκτυο με τα πιο αντιπροσωπευτικά εισαγωγικά μηνύματα των κεντρικών δελτίων ειδήσεων. 2. Ας προσέξουμε στη συνέχεια το στήσιμο του σκηνικού και ας προσπαθήσουμε έπειτα να το περιγράψουμε. Η οπτική εμφάνιση και η τεχνική επάρκεια του στούντιο αφορούν το θεσμό. Εικόνα από το κεντρικό στούντιο των ειδήσεων Σελίδα 22 από 33

23 Διαβάστε περισσότερα Το δελτίο ειδήσεων του Alpha επανέρχεται σε ένα εντυπωσιακό νέο σκηνικό, με σύγχρονη εικαστική προσέγγιση και τεχνολογία αιχμής. Ξεκάθαρο, τεκμηριωμένο, αντικειμενικό, τo δελτίο μεταφέρει με αξιοπιστία τις ειδήσεις, όπως ακριβώς είναι. Συντονιστείτε καθημερινά σε ένα δελτίο ειδήσεων με άποψη, ακόμα πιο αποκαλυπτικό, ακόμα πιο μαχητικό. Εικόνα από το κεντρικό στούντιο των ειδήσεων με τον παρουσιαστή Ποια επίπλωση χρησιμοποιείται; Πού κάθονται οι παρουσιαστές; Ο παρουσιαστής καθισμένος πίσω από ένα γραφείο αντιγράφει τη θέση ενός ισχυρού προσώπου το οποίο περιβάλλεται από κύρος; Το κύριο στούντιο των ειδήσεων παραπέμπει σε υψηλή τεχνολογία; Χρησιμοποιούνται συμβάσεις κινηματογραφικού τύπου, π.χ. παιχνίδια με τον φωτισμό των προσώπων ή το πρόσωπο του παρουσιαστή είναι αφύσικα φωτεινό και αξιόπιστο; Σελίδα 23 από 33

24 Αν μου ζητούσαν να σχεδιάσω το δικό μου σκηνικό του δελτίου ειδήσεων των οκτώ ποια στοιχεία θα κρατούσα και ποια θα άλλαζα και γιατί; Σε μια παρουσίαση 20 διαφανειών παρουσιάζουμε τη νέα εναλλακτική, ανανεωτική μας πρόταση. Το τηλεοπτικό δελτίο ειδήσεων (ΤΠΕ) αποτελεί το κατεξοχήν οικείο και αναγνωρίσιμο τηλεοπτικό προϊόν για την πλειοψηφία των σύγχρονων ανθρώπων. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την καθημερινότητα και, αρκετά συχνά, συνθέτει το βασικό εκείνο πυρήνα στοιχείων και πληροφοριών μέσω των οποίων αντιλαμβανόμαστε τον κοινωνικό μας περίγυρο και τα πολιτικά πράγματα. Η επιλογή των θεμάτων, ο τρόπος παρουσίασης και διαπραγμάτευσής τους και η δομή του καταδεικνύουν την ύπαρξη μιας ιδιαίτερης και πολύ συστηματοποιημένης ψυχοκοινωνικής λογικής που το διαφοροποιεί από κάθε άλλο τηλεοπτικό και εν γένει πολιτιστικό είδος. Σελίδα 24 από 33

25 3. Ας εστιάσουμε στον παρουσιαστή. Η πίστη μας στις ειδήσεις βασίζεται στην εμπιστοσύνη που τρέφουμε στο πρόσωπο που μας τις παρουσιάζει. Οι παρουσιαστές πρέπει να έχουν μια κοινωνική ταυτότητα και μια προσφορά που να καθιστούν την εμπιστοσύνη κοινωνικά ορθή. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του παρουσιαστή; Ο τόνος της φωνής, η προφορά είναι σημαντικά στοιχεία για την επιλογή τους; Το ντύσιμο, το μακιγιάζ τραβούν την προσοχή των θεατών; Γιατί δεν ιδρώνουν ποτέ και είναι πάντα αψεγάδιαστοι; Θυμίζει ο παρουσιαστής έναν αντικειμενικό παντογνώστη αφηγητή; Συστήνει ο παρουσιαστής τους ρεπόρτερ και τα πρόσωπα ως διαμεσολαβητής ανάμεσα σε «εκείνους» και σε «μας» (θεατές και παρουσιαστής); Καλούμε τους συμμαθητές μας σε μια δοκιμαστική επιλογή παρουσιαστών ειδήσεων. Δημιουργούμε μια επιτροπή αξιολόγησης και ζητούμε από τους υποψηφίους παρουσιαστές να διαβάσουν μια παράγραφο τονίζοντας τα σημαντικά σημεία. Δίνεται ένα μικρό χρονικό διάστημα προετοιμασίας. Μετά την ακρόαση τους κοινοποιείτε τις Σελίδα 25 από 33

26 επιλογές και αιτιολογείτε την κρίση σας. Η όλη δοκιμασία καλό είναι να μαγνητοσκοπηθεί. Β φάση 4. Ας καταγράψουμε την είδηση του δελτίου. on_gia_ti_chrisi_chimikon_oplon_sti_syria Ας απομαγνητοφωνήσουμε τον προφορικό λόγο και ας τον μετατρέψουμε σε γραπτό, εστιάζοντας σε συγκεκριμένες φράσεις. Αίσθηση προκάλεσε δημοσίευμα της Sunday Mail σύμφωνα με το οποίο η Βρετανία προμήθευσε με χημικά την Συρία, τον Ιανουάριο του 2012, 10 περίπου μήνες δηλαδή μετά την έναρξη του εμφυλίου στη χώρα. Το γεγονός προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων στην Βρετανία, με τους πολιτικούς να στρέφονται κατά του Πρωθυπουργού, Ντέιβιντ Κέμερον, ζητώντας του εξηγήσεις για τις άδειες εξαγωγής χημικών. Η Βρετανική κυβέρνηση πάντως διέψευσε τους ισχυρισμούς της εφημερίδας ότι η χώρα προμήθευσε με χημικά τη Συρία μετά την έναρξη της εξέγερσης, τα οποία θα μπορούσαν να έχουν χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή αερίων, όπως το αέριο σαρίν. Σελίδα 26 από 33

27 Από την άλλη, ο υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας Σεργκέι Λαβρόφ δήλωσε πως οι πληροφορίες που παρουσιάσθηκαν από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους συμμάχους τους "δεν πείθουν καθόλου" τη Ρωσία για τη χρησιμοποίηση χημικών όπλων από το καθεστώς της Δαμασκού στα περίχωρα της Δαμασκού. "Μάς έδειξαν μερικές εικόνες όπου δεν υπάρχει τίποτε συγκεκριμένο: ούτε γεωγραφικοί χάρτες, ούτε ονόματα... Αυτά που μάς έδειξαν στο παρελθόν και πιο πρόσφατα οι αμερικανοί εταίροι μας, καθώς και οι Βρετανοί και οι Γάλλοι δεν μάς πείθουν καθόλου", δήλωσε ο επικεφαλής της ρωσικής διπλωματίας κατά τη διάρκεια ομιλίας του στο Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων της Μόσχας. Η Κίνα από την πλευρά της εξέφρασε "σοβαρή ανησυχία" για το ενδεχόμενο ανάληψης μονομερώς στρατιωτικής δράσης στη Συρία μετά την ανακοίνωση του αμερικανού προέδρου Μπαράκ Ομπάμα ότι θα προσφύγει στο Κονγκρέσο. Ο εκπρόσωπος του κινεζικού υπουργείου Εξωτερικών Χονγκ Λέι δήλωσε ότι οι ΗΠΑ παρουσίασαν στην Κίνα τα στοιχεία τους για τη χρήση χημικών όπλων στη Συρία και το Πεκίνο θεωρεί ότι καμία πλευρά δεν πρέπει να προκαταλάβει τα αποτελέσματα της έρευνας των επιθεωρητών του ΟΗΕ, οι οποίοι "διεξάγουν αντικειμενική και αμερόληπτη έρευνα σε συνεννόηση με τη συριακή κυβέρνηση". Ο υπουργός Εξωτερικών Τζον Κέρι σε επίσημο ανακοινωθέν του δήλωσε ότι οι ΗΠΑ έλαβαν στοιχεία που δείχνουν ότι το καθεστώς Ασαντ έκανε χρήση χημικών όπλων. Όπως είπε χαρακτηριστικά, σε μια από τις συνομιλίες μεταξύ Σύρων αξιωματούχων, αναφέρεται ότι μια μονάδα του στρατού είχε λάβει ειδοποίηση να πάρει μέτρα προφύλαξης, πριν την επίθεση στη Δαμασκό, στις 21 Αυγούστου. Σελίδα 27 από 33

28 Σύμφωνα με τον ίδιο, εκείνη την ημέρα σκοτώθηκαν τουλάχιστον σύροι πολίτες, μεταξύ των οποίων 426 παιδιά υπογραμμίζοντας ότι «αυτό το έγκλημα εις βάρος της ανθρωπότητας μας αφορά». Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα ζήτησε την ψήφο του Κονγκρέσου για την ανάληψη στρατιωτικής δράσης κατά της Δαμασκού. Η Γαλλία τάχθηκε υπέρ της στρατιωτικής δράσης, αλλά η Βρετανία δεν θα συμμετάσχει σε μία τέτοια επιχείρηση μετά την αρνητική ψήφο της Βουλής των Κοινοτήτων. Ο ΟΗΕ ανακοίνωσε από την πλευρά του ότι οι επιθεωρητές που επέστρεψαν το Σάββατο από τη Συρία δεν πρόκειται "να καταλήξουν σε κανένα συμπέρασμα" πριν από τα αποτελέσματα των αναλύσεων επί των δειγμάτων που έχουν περισυλλέξει, οι οποίες μπορεί να διαρκέσουν και τρεις εβδομάδες. Υπάρχει συναισθηματική φόρτιση ή άλλου είδους φόρτιση στην είδηση; Από ποια γλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία το καταλαβαίνουμε αυτό; προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων στην Βρετανία ότι η Βρετανία προμήθευσε με χημικά την Συρία Η Βρετανική κυβέρνηση πάντως διέψευσε τους ισχυρισμούς της εφημερίδας "δεν πείθουν καθόλου" τη Ρωσία Η Κίνα από την πλευρά της εξέφρασε "σοβαρή ανησυχία" Σελίδα 28 από 33

29 Ο υπουργός Εξωτερικών Τζον Κέρι σε επίσημο ανακοινωθέν του δήλωσε ότι οι ΗΠΑ έλαβαν στοιχεία που δείχνουν ότι το καθεστώς Ασαντ έκανε χρήση χημικών όπλων. Ο ΟΗΕ ανακοίνωσε από την πλευρά του ότι.δεν πρόκειται "να καταλήξουν σε κανένα συμπέρασμα" Μπορείτε να προτείνετε εναλλακτικούς τρόπους έκφρασης του ίδιου μηνύματος και ουδετεροποίησης της φόρτισης; 5. Δίνουμε στους/στις μαθητές/-τριες αποσπάσματα από διάφορες δημοσιογραφικές εκπομπές, προκειμένου να αναγνωρίσουν ποιο απόσπασμα ανήκει σε ποια εκπομπή. Πώς καταλαβαίνετε σε ποια εκπομπή ανήκουν; Χρησιμοποιεί ο κάθε τηλεοπτικός σταθμός και η κάθε δημοσιογραφική εκπομπή τη δική του/της «γλώσσα»; Ποια είναι τα βαθύτερα κίνητρα της γλώσσας του δημοσιογραφικού λόγου; Σε ένα άρθρο στη σχολική εφημερίδα ή στο edmodo αναπτύσσουμε τις σκέψεις μας για την ιδεολογική λειτουργία-χρωματισμό του λόγου, αλλά και τον προβληματισμό μας για τους στόχους και τα συμφέροντα αυτών που τον χρησιμοποιούν. Σελίδα 29 από 33

30 Ζ. ΑΛΛΕΣ ΕΚΔΟΧΕΣ Η διδακτική αξιοποίηση του δημοσιογραφικού λόγου μπορεί να χρησιμεύσει, επιπλέον, ώστε όχι μόνο να επανακαθορισθούν οι σχέσεις ισχύος μέσα στην τάξη ανάμεσα στον/στην εκπαιδευτικό και τους/τις μαθητές/-τριες, αλλά και να μετατραπούν αυτές σε συνεργατικές σχέσεις ενδυνάμωσης που αμφισβητούν τα υπάρχοντα εξουσιαστικά μοντέλα και οδηγούν σε μια θετική και δυναμική διαπραγμάτευση ταυτοτήτων (Cummins 2005). Αυτό σημαίνει ότι οι μαθητές/-τριες θα μπορούσαν να προβούν σε συγκρίσεις ανάμεσα στον δημοσιογραφικό λόγο και σε αυτόν που χρησιμοποιείται στο σχολείο. Η συνειδητοποίηση ότι ο λόγος μέσα στην τάξη χρησιμοποιεί παραπλήσιους λεκτικούς μηχανισμούς, για να μεταβιβάσει ρητά και άρρητα μηνύματα, θα οδηγήσει αυτόματα στο συμπέρασμα ότι κι αυτός κινείται σε ένα πλαίσιο ισχύος. Μια πρόταση είναι να καταγραφεί μια ώρα διδασκαλίας και να παρουσιαστεί με την ίδια διαδικασία που ακολουθήσαμε για το δελτίο ειδήσεων. Το σενάριο προτείνει κάποιες διευθύνσεις οι οποίες μπορούν κάλλιστα να αντικατασταθούν από πιο σύγχρονα συμβάντα, π.χ το μαύρο της ΕΡΤ. Σελίδα 30 από 33

31 Η. ΚΡΙΤΙΚΗ Οι μαθητές/-τριες κατάφεραν να προσδιορίσουν κάθε φορά τον στόχο και την ιδεολογική τοποθέτηση του δημιουργού ενός τηλεοπτικού κειμένου, ενώ, παράλληλα, απέκτησαν πολλές ευκαιρίες έκφρασης και εξάσκησης των γλωσσικών τους δεξιοτήτων στον προφορικό και γραπτό λόγο. Επιπλέον, ενισχύθηκε η ικανότητά τους να επιχειρηματολογούν, αλλά και να μεταδίδουν ένα μήνυμα με ευσύνοπτο τρόπο. Οι μαθητές/-τριες μέσα από την ενεργή αλληλεπίδρασή τους με το δημοσιογραφικό λόγο απέκτησαν μια επικοινωνιακή επάρκεια και μεταγλώσσα (Fairclough 2001) που τους επέτρεψε να κατανοούν τα βαθύτερα κίνητρα της γλώσσας του δημοσιογραφικού λόγου. Ο απώτερος στόχος ήταν να συνειδητοποιήσουν τη συγκαλυμμένη ιδεολογική λειτουργία του λόγου, αλλά και να προβληματιστούν για τους στόχους και τα συμφέροντα αυτών που τον χρησιμοποιούν. Σύμφωνα με τον Baynham (2002: 252), οι ερωτήσεις με το «γιατί» είναι η βάση των κριτικών ή «αντιστασιακών» Σελίδα 31 από 33

32 αναγνώσεων, αυτών, δηλαδή, που δεν αποδέχονται απλώς τις γραμμένες λέξεις ως δεδομένες κι εξουσιαστικές, αλλά αμφισβητούν την προέλευση αυτής της εξουσίας. Θ. BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Baynham, M Πρακτικές Γραμματισμού (Μτφρ. Μ. Αραποπούλου). Αθήνα: Μεταίχμιο. Boorstin, D. J Από τη συλλογή ειδήσεων στην κατασκευή ειδήσεων: Ένας κατακλυσμός ψευδογεγονότων. Στο Λιβιεράτος, Κ. & Τ. Φραγκούλης (επιμ.), Το μήνυμα του μέσου. Η έκρηξη της μαζικής επικοινωνίας (4η έκδ.) (Μτφρ. Α. Λυκιαρδοπούλου & Λ. Αναγνώστου). Αθήνα: Αλεξάνδρεια Cummins, J Ταυτότητες υπό διαπραγμάτευση: Εκπαίδευση με σκοπό την ενδυνάμωση σε μια κοινωνία της ετερότητας (2η έκδ. βελτιωμένη) (Μτφρ. Σ. Αργύρη). Αθήνα: Gutenberg. Fairclough, N Language and Power (2nd ed.) Harlow: Longman. Freire, P Η διεργασία γραμματισμού ενηλίκων ως πολιτισμική δράση για ελευθερία. Στο Maybin, J. (επιμ.) Γλώσσα και γραμματισμός στην κοινωνική πρακτική, Τόμος Γ. (Μτφρ. Ι. Φ. Βλαχόπουλος). Πάτρα: ΕΑΠ Mazzoleni, G Λαϊκισμός και Μέσα Ενημέρωσης. Στο Ζητήματα Επικοινωνίας, 4, Μπένετ, Ο. Λ Ειδήσεις: η πολιτική των ψευδαισθήσεων. (Μτφρ. Β. Λιαπής & Κ. Πάρη). Αθήνα: Δρομέας. Σεραφετινίδου, Μ Κοινωνιολογία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Ο ρόλος των μέσων στην αναπαραγωγή του σύγχρονου καπιταλισμού. Αθήνα: Gutenberg. Φισκ, Τζ TV. Η ανατομία του τηλεοπτικού λόγου (2η έκδ.) (Μτφρ. Β. Σπυροπούλου). Αθήνα: Κατάρτι. Σελίδα 32 από 33

33 Χατζησαββίδης, Σ. 1999/2000. Ελληνική γλώσσα και δημοσιογραφικός λόγος. Θεωρητικές και ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Gutenberg. Σελίδα 33 από 33