ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ

Transcript

1 Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ του Παναγιώτη Ζάννη 2013

2 Περιεχόµενα 1. Σύγχρονοι Κοινωνικοί Μετασχηµατισµοί και οι Νέοι Ορίζοντες στην Κοινωνική Φροντίδα 2. Οι δυνατότητες του Τρίτου Τοµέα στην παροχή υπηρεσιών κοινωνικής φροντίδας 3. ιαφάνειες- σηµειώσεις κατά τη διάρκεια των µαθηµάτων

3 1. Σύγχρονοι Κοινωνικοί Μετασχηµατισµοί και οι Νέοι Ορίζοντες στην Κοινωνική Φροντίδα Σκοπός του κεφαλαίου Σκοπός του κεφαλαίου είναι η γνωριµία του αναγνώστη µε τις νέες συνθήκες που διαµορφώνονται στο χώρο της κοινωνικής φροντίδας, τα διλήµµατα και προβλήµατα που προκύπτουν, αλλά και τους νέους προσανατολισµούς και ορίζοντες που διανοίγονται. Για να γίνει αντιληπτή αυτή η διαδικασία µετεξέλιξης θα πρέπει να συνδεθεί µε τα ευρύτερα κοινωνικά και οικονοµικά δεδοµένα που διαµορφώνονται σε παγκόσµιο επίπεδο και µεταβάλλουν τόσο τον χαρακτήρα του κοινωνικού κράτους, όσο και τον τρόπο που αντιλαµβανόµαστε την ευθύνη της κοινωνίας απέναντι στους λιγότερο προνοµιούχους συνανθρώπους µας. Λέξεις κλειδιά: πλουραλισµός, Κοινωνική Αλληλεγγύη Κοινωνικές Ανάγκες, Κοινωνική Φροντίδα, προνοιακός Εισαγωγή Από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα, η έννοια της «ευθύνης» της κοινωνίας απέναντι στις ευπαθέστερες οµάδες ενός πληθυσµού αποτελούσε πάντοτε πεδίο αντιπαραθέσεων. Από πολιτικοιδιεολογικές και επιστηµονικές µέχρι φιλοσοφικές και ηθικολογικές. Αυτό οφείλεται στην ιδιαιτερότητα του πεδίου που σήµερα αποκαλούµε ως«κοινωνική φροντίδα» το οποίο αναπόφευκτα προσδιορίζεται: Πρώτον, από το επίπεδο και την «ποιότητα» ανάπτυξης του πολιτισµού, της οικονοµίας, αλλά και ευρύτερα ολόκληρης της κοινωνίας που αντανακλάται στο πώς αντιµετωπίζονται οι µη προνοµιούχες κοινωνικές κατηγορίες και, δεύτερον, µε την έννοια των ανθρωπίνων αναγκών, δηλαδή στην απάντηση που δίδεται στο ερώτηµα «ποιες είναι οι ανθρώπινες ανάγκες και πώς µπορούµε να ανταποκριθούµε καλύτερα σ αυτές».

4 Η αλήθεια είναι ότι και οι δύο αυτές διαστάσεις προσεγγίζονται πάντοτε σχετικά και πάντοτε σε συνάρτηση µε τις ευρύτερες συνθήκες που επικρατούν, αλλά και µε το «ποιοι καθορίζουν» «τι είναι ανάγκη» και «ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος» αντιµετώπισής της. 2.1 Η παροχή Κοινωνικής Φροντίδας και η λογική της «Από πού πρέπει να παρέχεται η κοινωνική φροντίδα σε µία κοινωνία»; Αυτή είναι µάλλον µία σχετικά εύκολη ερώτηση που κρύβει όµως πολλές παγίδες. Οι περισσότεροι θα απαντούσαµε αβίαστα «από το κράτος». Και θα µπορούσαµε να το τεκµηριώναµε πολύ εύκολα αν παραθέταµε αποσπάσµατα από το Σύνταγµα της Ελλάδας και ιδιαίτερα τα άρθρα που αφορούν στην υποχρέωση της Πολιτείας να παρεµβαίνει ενεργά στην κοινωνία για να διαµορφώνει όρους κοινωνικής δικαιοσύνης (βλ. και Τσάτσος, 1992). Αλλά το ερώτηµα έχει και διαφορετική ανάγνωση. ιαβάζεται και ως «ποιος είναι ο καταλληλότερος θεσµός ή τοµέας της κοινωνίας για να παρέχει υπηρεσίες κοινωνικής φροντίδας». Και για να απαντήσουµε καλύτερα αυτό το ερώτηµα, είµαστε αναγκασµένοι όχι να σκεφτούµε ποιοι θεσµοί έχουν την υποχρέωση, αλλά το «ποιες είναι σήµερα οι ανάγκες των αποδεκτών της κοινωνικής φροντίδας και πως µπορούν να ικανοποιηθούν µε τον καλύτερο δυνατόν τρόπο». Αν το κράτος είναι νοµικά ή ηθικά υποχρεωµένο να τις παρέχει, δεν σηµαίνει απαραίτητα ότι είναι και το πλέον κατάλληλο. Αν θέλουµε όµως να καταλήξουµε για το αν το κράτος ή άλλος θεσµός ή τοµέας της κοινωνίας είναι καταλληλότερος στην παροχή κοινωνικής φροντίδας, η διαδικασία που θα ακολουθήσουµε δεν θα είναι τόσο απλή. Γιατί όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή, το «ποιος» προσφέρει υπηρεσίες φροντίδας, αλλά και τι υπηρεσίες προσφέρει σε ποιότητα και έκταση, εξαρτάται άµεσα µε το «σε ποίες κοινωνίες αναφερόµαστε», αλλά και «σε ποιες χρονικές φάσεις της εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισµού».

5 2.1.1 Το µεταβαλλόµενο τοπίο στην παροχή κοινωνικής φροντίδας Για να διαπιστώσουµε τη σχέση οικονοµίας -κοινωνίας- πολιτισµού και την αντανάκλασή τους στην κοινωνική φροντίδα, δεν θα µπορούσαµε ίσως να προτείνουµε πιο χαρακτηριστικό παράδειγµα, από τον «νόµο για τη φτώχεια» του 1834 στην Αγγλία την εποχή της βιοµηχανικής επανάστασης. Οι προνοιακές παροχές αντιµετωπίστηκαν ως κίνδυνος «διάβρωσης της διάθεσης για εργασία των αγροτών και των εργατών». Γιατί, εφόσον κάποιος άνθρωπος µπορούσε να συντηρηθεί από την κοινωνική πρόνοια, ποιος ο λόγος να δουλέψει; Ο περίφηµος «φτωχονόµος», είχε τη «λύση» σ αυτό το «πρόβληµα». Είχε ως συνειδητό στόχο τον στιγµατισµό της φτώχιας ως ανεπιθύµητου κοινωνικού βάρους, (βλ. Στασινοπούλου, 1990) γι αυτό το λόγο διακόπηκαν τα επιδόµατα σ όσους φτωχούς δεν ήθελαν να καταφύγουν στις άθλιες συνθήκες των πτωχοκοµείων (poor houses) και αργότερα των φτωχοκάτεργων (workhouses) στα οποία εντάσσονταν οι φτωχοί που ζητούσαν βοήθεια (Σταθόπουλος, 2003). Είναι αξιοσηµείωτο ότι αυτή η αντίληψη έφτασε µέχρι τις µέρες µας, συντηρώντας και αναπαράγοντας το στερεότυπο του «φτωχού-τεµπέλη» ο οποίος θεωρείται υπαίτιος ο ίδιος για την φτώχεια του. Για να κατανοήσουµε, ωστόσο, τις σύγχρονες αντιλήψεις στην κοινωνική φροντίδα, θα πρέπει να τις συνδέσουµε µε την πορεία µετεξέλιξης του κοινωνικού κράτους, αλλά και µε κοινωνικές, οικονοµικές µεταβολές και πολιτισµικές µεταβολές που συντελέστηκαν µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Φυσικά, όταν µιλούµε για κοινωνική πρόνοια αµέσως µετά τον Πόλεµο στην Ευρώπη, εννοούµε την παροχή των απολύτως απαραίτητων αγαθών για τη συντήρηση των εξαθλιωµένων πληθυσµών (ρουχισµό, φαγητό κ.α.). Η ανθρωπιστική αντιµετώπιση της διαφορετικότητας, είτε ήταν σωµατική και πνευµατική είτε πολιτισµική και φυλετική, αποτελούσε µάλλον «πολυτέλεια» για τα κράτη που έπρεπε πρωτίστως να αντιµετωπίσουν τα γενικότερα προβλήµατα της οικονοµικής τους ανασυγκρότησης, αλλά και της επιβίωσης των πληθυσµών. Λογική συνέπεια ήταν να αναλάβει το

6 κράτος, εκείνη την εποχή, το ρόλο του χρηµατοδότη, του παραγωγού και του διανοµέα των αγαθών και υπηρεσιών σε µεγάλη κλίµακα και µε χαρακτηριστικά µαζικής παραγωγής. Οι µεγάλες κρατικές βιοµηχανίες που δηµιουργήθηκαν µεταπολεµικά στην Ευρώπη, είχαν ως αποτέλεσµα να γίνει το κράτος «ο µεγαλύτερος εργοδότης» στην κοινωνία. Αλλά και γενικότερα, ήταν διάχυτη η πεποίθηση ότι µόνον το κράτος ήταν δυνατόν να επιλύσει τα προβλήµατα της κοινωνίας. Ήταν η εποχή που αποκαλέστηκε «ώριµος καπιταλισµός» και η κοινωνική πολιτική είχε ως κύριο χαρακτηριστικό την εκτεταµένη κρατική παρέµβαση στην κοινωνία, µε βασικούς στόχους την πλήρη απασχόληση και τη συνολική κάλυψη των αναγκών του πληθυσµού. Αυτή η περίοδος που αποκαλέστηκε ως η «Χρυσή Εποχή» του Κράτους Πρόνοιας, διήρκεσε µέχρι τη δεκαετία του 1970 (βλ. Στασινοπούλου, 1992, Σακελλαρόπουλος, 1999) και χαρακτηρίστηκε από υψηλούς ρυθµούς οικονοµικής ανάπτυξης, γεγονός που ευνοούσε και τη διανοµή ωφεληµάτων στα χαµηλότερα οικονοµικά στρώµατα του πληθυσµού. Πράγµατι το Κράτος Πρόνοιας πέτυχε σε µεγάλο βαθµό τους στόχους του. Η ευρύτατη αναδιανοµή εισοδήµατος, αλλά και η οικονοµική ανάπτυξη είχε σαν αποτέλεσµα τη δηµιουργία µίας µεγάλης µεσαίας τάξης, αλλά και οι παροχές «σε είδος» προς τους πολίτες (προϊόντα και υπηρεσίες) κάλυπταν τις ανάγκες των πληθυσµών. Στη υτική Ευρώπη, η οµοιογένεια των αναγκών ήταν υψηλή και το κράτος µπορούσε να ανταποκριθεί µε µεγαλύτερη επιτυχία στις απαιτήσεις της πλειονότητας των πολιτών για οµοειδή δηµόσια και συλλογικά αγαθά 1. Ενώ σε κοινωνίες που συνυπάρχουν για παράδειγµα, πολλοί διαφορετικοί πολιτισµοί, το κράτος δεν είναι εύκολο να προσαρµόζεται στις ανάγκες πολιτών µε πολύ διαφορετικές προτιµήσεις στην ένδυση, στη εκπαίδευση, στον πολιτισµό και σε άλλα πεδία. Όταν όµως περισσότεροι πολίτες δεν εκφράζουν διαφορετικές απαιτήσεις, το κράτος µπορεί να παρέχει το ίδιο ακριβώς αγαθό σε µεγάλες ποσότητες. Ιδιαίτερα στο πεδίο της παροχής κοινωνικής φροντίδας, το κράτος λειτουργούσε βάσει των δυνατοτήτων του κεντρικού σχεδιασµού και όχι µε γνώµονα 1 Όσο µεγαλύτερη είναι η οµοιογένεια των πολιτών τόσο µικρότερος ο βαθµός δυσαρέσκειας από το πολιτικώς καθορισµένο επίπεδο παροχών και από την ποιότητα των αγαθών που παρέχονται από το κράτος (βλ. Weisbrod, 1986)

7 τις ιδιαίτερες ανάγκες των αποδεκτών της κοινωνικής φροντίδας. Το κράτος ήταν υποχρεωµένο να µεριµνά για όλους τους πολίτες και να παρέχει υπηρεσίες που να καλύπτουν γενικές κοινωνικές ανάγκες. Για παράδειγµα, τα κρατικά ιδρύµατα αντιµετώπιζαν συχνά τόσο τα ψυχικά νοσήµατα όσο και διάφορες µορφές νοητικής δυσλειτουργικότητας µέσα στο ίδιο περιβάλλον. Συµβατή µε αυτήν την πραγµατικότητα, αλλά και µε τις συλλογικές παραστάσεις στην κοινή γνώµη της εποχής εκείνης, ήταν η πολιτική της «ιδρυµατοποίησης». Η κρατική µέριµνα είχε το χαρακτηριστικό γνώρισµα της δηµιουργίας ενός προστατευµένου περιβάλλοντος που λειτουργούσε ωστόσο µε τη µορφή «απόσυρσης» των φιλοξενούµενων από την κοινωνική και οικονοµική ζωή. Γενικότερα, το Κράτος Πρόνοιας χαρακτηριζόταν από τις εκτεταµένες κοινωνικές υπηρεσίες που µέχρι τότε ήταν σχεδόν ανύπαρκτες και σε κάποιο βαθµό διασφάλισε τους όρους επιβίωσης, αλλά η φροντίδα παρεχόταν µαζικά χωρίς να προσαρµόζεται µε επιτυχία στις ιδιαιτερότητες των αποδεκτών της, ενώ ο στιγµατισµός και η περιθωριοποίηση, συνέπεια αυτής της «απόσυρσης» από την κοινωνία, παρέµενε. Αυτό όµως που πρέπει να σηµειωθεί, είναι η αίσθηση στην κοινή γνώµη των λαών της υτικής Ευρώπης ότι το κράτος ικανοποιούσε αυτές τις κοινωνικές ανάγκες, έστω και όχι µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Αλλά η έννοια της «ανάγκης» και της «ικανοποίησής» της είναι σχετική, µεταβάλλεται πάντοτε σε συνάρτηση µε το επίπεδο διαβίωσης και µε τις µεταβολές σε επίπεδο κουλτούρας και συλλογικών παραστάσεων. Παλαιότερα αρκούσε να προσφέρουµε σε κάποιον ένα πιάτο µε φαγητό, σήµερα έχει σηµασία και «τι φαγητό είναι αυτό» Μετά την Κατοχή στην Ελλάδα όταν κάποιος έλεγε «χρειάζοµαι ένα παλτό» συνήθως εννοούσε ότι το χρειαζόταν για να µην κρυώνει. Σήµερα όταν το λέει κάποιος, συνήθως εννοεί ένα «καινούριο παλτό», που το χρειάζεται για να αντικαταστήσει το παλαιότερο. Πιο αφηρηµένα, ένας δυναµικός ορισµός της «ανάγκης» αναφέρεται απλά σε «κάτι που δεν υπάρχει και χρειάζεται» (Sumariwalla, 1985: ). Το τι χρειαζόµαστε όµως, εξαρτάται συχνά από το τι πιστεύουµε ότι χρειαζόµαστε. Και η έννοια της «ανάγκης» δεν είναι δεν είναι µόνο βιολογική, είναι και πολιτισµική. Όµως τη δεκαετία του 70 οι βασικές ανάγκες επιβίωσης και αναπαραγωγής των πληθυσµών είχαν ικανοποιηθεί και η έννοια της «ανάγκης» αρχίζει να

8 µεταβάλλεται ως προς το περιεχόµενό της. Τα κοινωνικά κινήµατα του 68 προέβαλαν τα δικαιώµατα των µειονοτήτων και απαίτησαν για πρώτη φορά δυναµικά το σεβασµό της διαφορετικότητας. Είναι γνωστή η κριτική του φεµινιστικού και του αντιρατσιστικού κινήµατος ότι το Κράτος Πρόνοιας σχεδιάστηκε για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του «λευκού άνδρα της εργατικής τάξης» (βλ. Στασινοπούλου, 1992) ή ότι «είναι ανεπαρκές γιατί δεν µπορεί να είναι ευαισθητοποιηµένο στη διαφορετικότητα» (Stears, 1999) ή ότι συµπεριφέρεται στον πολίτη ως «µάζα» και όχι ως διαφορετικά άτοµα µε διαφορετικής φύσης ανάγκες. (Taylor, 1996). Και είναι αλήθεια ότι Κράτος Πρόνοιας, βάσει των λειτουργικών του δυνατοτήτων µπορούσε να ικανοποιήσει τις ανάγκες του «µέσου πολίτη», και όχι του «διαφορετικού» πολίτη. Οι παροχές του αναπαρήγαγαν την ανισότητα σε ιδιαίτερες κοινωνικές κατηγορίες, που σήµερα περιγράφουµε ότι βιώνουν διαφορετικές µορφές αποκλεισµού, οι οποίες άρχιζαν να αποκαλύπτουν τη ζήτησή τους για διαφορετικές ή διαφοροποιηµένες υπηρεσίες. Η αρχή της ισότητας του Κράτους Πρόνοιας απέναντι στους πολίτες, µεταφραζόταν πρακτικά ως µαζικές παροχές στη λογική του «µέσου πολίτη». Οι πολίτες έπρεπε να προσαρµοστούν στον τύπο και στην ποιότητα υπηρεσιών που προσέφερε το κράτος, και όχι το κράτος να προσαρµοστεί στις ιδιαίτερες ανάγκες ανθρώπων µε διαφορετικά χαρακτηριστικά. Οι απόψεις αυτές συνέθεταν το κοινωνικό σκέλος των επικρίσεων, και φυσικά είναι γνωστές οι νεοφιλελεύθερες κριτικές «για σπάταλο και ανεπαρκές κοινωνικό κράτος» που οικοδοµούσαν κυρίως το οικονοµικό σκέλος της κριτικής (βλ. Σακελλαρόπουλος, 1999) οι οποίες κυριαρχούν µέχρι σήµερα Στις αρχές της δεκαετίας του 80 ο «ακρωτηριασµός» του κοινωνικού κράτους παρά η µετεξέλιξη και προσαρµογή του και οι αποτυχηµένες πολιτικές που πριµοδοτούσαν την κερδοσκοπική παρέµβαση από τις κυβερνήσεις Ρέηγκαν και Θάτσερ, διεύρυναν το χάσµα µεταξύ των «ενταγµένων» και «αποκλεισµένων». Ήδη από τα µέσα της δεκαετίας του 80 άρχιζαν να πυκνώνουν οι φωνές που επιζητούσαν διαφορετικές λύσεις προς µία πλουραλιστική κατεύθυνση και το ζητούµενο ήταν ένα πετυχηµένο µίγµα κράτους, αγοράς και του πρωτοαναγνωριζόµενου στην Ευρώπη «κοινωνικού τοµέα» (του τρίτου τοµέα) που θα ήταν δυνατόν να παρέχει λύσεις στα αδιέξοδα της παροχής κοινωνικής φροντίδας (βλ. Johnson, 1992, Lewis, 1998). Το νέο ζητούµενο ήταν η δηµιουργία µίας «κοινωνίας πρόνοιας».

9 Η «Κοινωνία της Πρόνοιας», µία έννοια χωρίς σαφές περιεχόµενο, αφορά σε όλους εκείνους τους συντελεστές που είναι δυνατό να συνδράµουν µε σκοπό την κοινωνία της φροντίδας (Welfare Society) και συνεπώς το κοινό όφελος. Μέσα από αυτό το πρίσµα, το κράτος δεν αποτελεί τον αποκλειστικό φορέα κοινωνικής φροντίδας, αλλά αποτελεί έναν ανάµεσα στην οικογένεια, τα συγγενικά και φιλικά δίκτυα, την εκκλησία, τις πάσης φύσεως µη κερδοσκοπικές οργανώσεις, ακόµα και τη συµβολή των οργανώσεων του τοµέα της αγοράς. Ο όρος µπορεί να χαρακτηριστεί και ως ιδεότυπος που αναφέρεται στον καλύτερο δυνατό συνδυασµό της δράσης αυτών των φορέων µε στόχο την καλύτερη δυνατή παροχή φροντίδας. Αλλά και ο ακριβής ρόλος κάθε φορέα στο πλαίσιο κάθε κοινωνίας αποτελούσε ένα ζητούµενο (Mishra, 1996, Στασινοπούλου, 1996, Σακελλαρόπουλος, 1999). Ο ιδανικός στόχος είναι η «µέγιστη δυνατή αξιοποίηση των πλεονεκτηµάτων κάθε συντελεστή µε τις λιγότερες δυνατές αρνητικές συνέπειες από τη λειτουργία του σε κοινωνικοοικονοµικό επίπεδο. 2.2 Οι σύγχρονοι Προσανατολισµοί στην Κοινωνική Φροντίδα 2.2.1Ο κόσµος που αλλάζει.. Στην εποχή µας, στις αρχές του 21 ου αιώνα, υπάρχει διάχυτη η αίσθηση ότι η ανθρωπότητα προσπαθεί να «βρει έναν νέο βηµατισµό» στην πορεία της µέσα στο χρόνο. Η πτώση του τείχους του Βερολίνου το 1989 ήταν ένα ορόσηµο στην ανθρώπινη ιστορία που σηµατοδότησε το τέλος µίας εποχής. Μίας εποχής που µπορούµε να την τοποθετήσουµε στη λήξη του Β Παγκοσµίου Πολέµου και που σηµαδεύτηκε από την άνοδο του βιοτικού επιπέδου στις δυτικές κοινωνίες, τα τεχνολογικά επιτεύγµατα, τη «χρυσή εποχή» του Κράτους Πρόνοιας, αλλά και από τον «πυρηνικό εφιάλτη», τους µεγάλους λιµούς της Αφρικής και την κουλτούρα του «καταναλωτισµού». Σήµερα διανύουµε µία περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας που οι αρκετοί κοινωνικοί επιστήµονες τη χαρακτήρισαν ως «την εποχή του «µετά»: µετα-

10 βιοµηχανική, µετα- καπιταλιστική, µετα-νεοτερική, καθώς και µε άλλους συναφείς χαρακτηρισµούς 2 µε τους οποίους φανερώνονται οι διαφορές µε την περίοδο της ιστορίας που αφήνουµε πίσω µας, αλλά χωρίς όµως να είµαστε σε θέση να δώσουµε ένα νέο όνοµα που να περιγράφει µε καινούριους όρους την εποχή που διανύουµε σήµερα ή την εποχή που έρχεται Το σίγουρο είναι ότι ο κόσµος µας σήµερα είναι πολύ διαφορετικός. Με διαφορετικούς κώδικες και δεδοµένα, που έχει ως συνέπεια τα παλαιά πρίσµατα ανάλυσης µε τα οποία µπορούσαµε να τον εξηγήσουµε, να τον κατανοήσουµε, αλλά και να προβλέψουµε το µέλλον να λειτουργούν σήµερα συχνά παραπλανητικά. Σε όλο και περισσότερα ζητήµατα βρισκόµαστε µπροστά σε καταστάσεις οι οποίες ούτε µπορούν να κατανοηθούν, αλλά ούτε να αντιµετωπιστούν από τους σηµερινούς θεσµούς και έννοιες (Beck, 1996). Αυτό µπορούµε να το αντιληφθούµε σε ποικίλες διαστάσεις της σηµερινής πραγµατικότητας. Αν συγκρίνουµε τον «κόσµο που ξέραµε» πριν είκοσι ή τριάντα χρόνια µε το «σήµερα», θα εντοπίζαµε άπειρα παραδείγµατα. Αν διερωτηθούµε, για παράδειγµα, «από πού διδάσκονται τα παιδιά µας»; Η αυτονόητη απάντηση πριν από είκοσι ή τριάντα χρόνια θα ήταν από την οικογένεια, από το σχολείο, από το καταχτητικό ίσως κλπ. Σήµερα η απάντηση είναι κυρίως από τα Μ.Μ.Ε. και ιδιαίτερα από την τηλεόραση. Το «παγκόσµιο χωριό» είναι πλέον µία ολοένα και πιο καθαρή, πιο αισθητή σ όλους µας πραγµατικότητα. Η παγκοσµιοποίηση 3 τόσο σε πολιτικό, όσο και σε οικονοµικό και πολιτισµικό επίπεδο «είναι πλέον εδώ» και µας επηρεάζει άµεσα. Ο τρόπος ζωής στην Ελλάδα, την Ιταλία ή στην Κίνα δεν έχει πλέον µεγάλες διαφορές από αυτόν στις Η.Π.Α. Η δυτικού τύπου κουλτούρα έχει πλέον παγκοσµιοποιηθεί. Ένα εργοστάσιο στην Κίνα µπορεί να είναι η αιτία να κλείσει ένα εργοστάσιο που 2 Ορισµένοι διανοητές υποστηρίζουν ότι στην ουσία δεν αλλάζουµε «εποχή», απλώς ζούµε σε µία περίοδο στην οποία τα χαρακτηριστικά της λαµβάνουν παγκόσµιο χαρακτήρα και γίνονται πιο «ριζοσπαστικά» (Giddens, 2001), αλλά δηµιουργούνται και νέα «ρίσκα», νέες προκλήσεις ή κίνδυνοι για τις κοινωνίες (Beck, 1996). Για παράδειγµα, δεν άλλαξε ο βασικός κινητήριος µοχλός της οικονοµικής ανάπτυξης που µένει πάντα «η µεγιστοποίηση του κέρδους», αλλά οι συνθήκες του ανταγωνισµού σε παγκόσµιο επίπεδο, διαµορφώνουν νέες συνθήκες στις ζωές των ανθρώπων και των κοινωνιών. 3 Οι τρεις κύριες διαστάσεις της παγκοσµιοποίησης είναι: α) η παγκόσµια οικονοµική ανάπτυξη του καπιταλισµού, στην οποία το κεντρικό δίληµµα είναι ανάµεσα στην αποδοτικότητα και στην κοινωνική δικαιοσύνη, β) η πολιτισµική παγκοσµιοποίηση στην οποία το δίληµµα είναι ανάµεσα στην πολιτισµική ισοπέδωση βάσει του δυτικού-αµερικανικού τρόπου ζωής και στην πολιτισµική διαφορετικότητα, και γ) η πολιτική η οποία χαρακτηρίζεται από την ηγεµονία των Η.Π.Α. και των ανεπτυγµένων χωρών εις βάρος του υπόλοιπου κόσµου (Clark, 2003)

11 παράγει τα ίδια προϊόντα στην Ελλάδα, µε αποτέλεσµα να µείνουν αρκετοί εργαζόµενοι άνεργοι. Τείνει να παγκοσµιοποιηθεί ακόµα και η «αίσθηση ευθύνης του κάθε ενεργού πολίτη» απέναντι σε προβλήµατα που απασχολούν ολόκληρο τον κόσµο. Γινόµαστε σιγά σιγά µέλη «µίας παγκόσµιας κοινωνίας των πολιτών» 4 (βλ. Anheier, Glasius, et al, 2001). Ακόµα και οι πόλεµοι άλλαξαν. Οι πλέον εξοπλισµένοι στρατοί κρίνονται σήµερα ανεπαρκείς απέναντι στη νέα µορφή πολέµου την «τροµοκρατία». Οι πόλεµοι του αύριο θα πραγµατοποιούνται ίσως µόνο µέσα από τα πλήκτρα των υπολογιστών Ο «ασύνορος» κόσµος του ίντερνετ υπερβαίνει τα όρια των κρατών, και στο µέλλον σύµφωνα µε τον Nicolas Negreponte, οι άνθρωποι θα κοινωνικοποιούµαστε µέσα «σε ψηφιακές γειτονιές» στις οποίες η έννοια του γεωγραφικού χώρου δεν θα έχει καµιά σηµασία. (Negreponte, 1995). H τεχνολογία µε τους νέους τρόπους οργάνωσης της παραγωγής οδηγεί σε µία ανάπτυξη χωρίς νέες θέσεις εργασίας (jobless growth) και οδηγεί στο «τέλος της εργασίας» όπως τη γνωρίζαµε µέχρι σήµερα (βλ. Rifkin, 1996). Η ανάπτυξη µίας επιχείρησης είναι δυνατή σήµερα ακόµα χωρίς αύξηση, ακόµα και µε µείωση του προσωπικού της 5. Αυτός ο «κόσµος που αλλάζει», δηµιουργεί νέες προκλήσεις, αλλά και νέα προβλήµατα και νέους κινδύνους για την ανθρωπότητα. Αλλά οι κίνδυνοι, όπως αντιλαµβανόµαστε είναι πάντοτε πιο µεγάλοι για τους πλέον ευάλωτους από τους συνανθρώπους µας. Γιατί δεν µπορούν συνήθως από µόνοι τους να αντιµετωπίσουν τα νέα προβλήµατα που διαµορφώνονται, γι αυτό είναι αναγκαίο όχι µόνο να έχουν πρόσβαση σε ικανοποιητικές υπηρεσίες κοινωνικής φροντίδας, αλλά και οι υπηρεσίες αυτές να είναι να ανταποκρίνονται στις σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες Και.. οι Θεσµοί µεταβάλλονται. Μέσα στο νέο κοινωνικό, οικονοµικό και πολιτισµικό περιβάλλον που διαµορφώνεται διαπιστώνουµε ότι οι θεσµοί που τις προηγούµενες δεκαετίες 4 Η δράση διεθνών µη κυβερνητικών οργανώσεων όπως η ιεθνής Αµνηστία και το W.W.F., αλλά και τα κοινωνικά κινήµατα όπως ο «λαός του Seattle και της Γένοβα» συνθέτουν ένα πεδίο αντιπαράθεσης και διεκδικήσεων που υπερβαίνουν τα όρια των κρατών. 5 Το 1980 η µεγαλύτερη ολοκληρωµένη χαλυβουργία της Αµερικής, η United States Steel, απασχολούσε άτοµα στην παραγωγή χάλυβα. έκα χρόνια αργότερα απασχολούσε άτοµα και εξακολουθούσε να παράγει τους ίδιους τόνους χάλυβα (Drucker, 2000)

12 προσέφεραν τις λύσεις, σήµερα σε µεγάλο βαθµό αδυνατούν να αντιµετωπίσουν τα νέα παγκόσµια δεδοµένα και γι αυτό µεταβάλλονται προσπαθώντας να προσαρµοστούν στις ανάγκες της νέας εποχής. Είχαµε συνηθίσει να θεωρούµε ότι ο τοµέας της αγοράς, δηλαδή ο τοµέας της επιχειρηµατικής δραστηριότητας είχε ως αποκλειστικό σκοπό το κέρδος. Σύµφωνα µε την άποψη που διατύπωσε ο διάσηµος οικονοµολόγος Milton Friedman: η επιχείρηση έχει µία και µοναδική ευθύνη να είναι οικονοµικά αποδοτική». Σήµερα δηµιουργείται η συνείδηση ότι οι επιχειρήσεις θα πρέπει να λειτουργούν ευσυνείδητα απέναντι στην κοινωνία για να είναι αποδοτικές. Να ενσωµατώνουν κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανησυχίες στη δραστηριότητά τους, αλλά και να «επιστρέφουν» ένα µέρος των κερδών τους στην κοινωνία 6. Για παράδειγµα, πριν από µερικά χρόνια όταν ένα εργοστάσιο µόλυνε το περιβάλλον, σπάνια θα τοποθετούσε φίλτρα στις καµινάδες του. Θα ήταν ένα έξοδο «ασύµφορο» για την επιχείρηση. Σήµερα όµως, θεωρείται όλο και περισσότερο ζηµιογόνο για την ίδια επιχείρηση αν δεν τοποθετήσει το φίλτρο, γιατί τα στελέχη της αντιλαµβάνονται ότι οι οικονοµικές συνέπειες για την επιχείρηση θα είναι µεγαλύτερες αν δεν το πράξει. Θα δηµιουργηθεί µία αρνητική εικόνα της εταιρείας στην κοινωνία που θα έχει άµεσο αντίκτυπο στις πωλήσεις των προϊόντων της. Ανάλογα πράττουν αρκετές επιχειρήσεις µέσω των χορηγιών για κοινωφελείς σκοπούς. Το κίνητρο για µία επιχείρηση παραµένει πάντοτε το κέρδος, αλλά αυτό τείνει να µεγιστοποιείται σήµερα µέσα από την κοινωνικά υπεύθυνη λειτουργία της. Το κράτος, όπως αναφέρθηκε, µετά τον Β Π.Π. ήταν παραγωγός και παροχεύς εκτεταµένων υπηρεσιών προς τους πολίτες. Από Μ.Μ.Ε. και συγκοινωνίες µέχρι καταναλωτικά προϊόντα 7. Επιπλέον, οι τάσεις των προηγούµενων δεκαετιών ήταν «οι κρατικοποιήσεις» των επιχειρήσεων που ήταν προβληµατικές, ενώ σήµερα αποκρατικοποιούνται ακόµα και επικερδείς κρατικοί οργανισµοί. Επιπλέον, ιαπιστώνουµε ότι ο κρατικός τοµέας συρρικνώνεται ακόµα και σε «παραδοσιακούς» τοµείς δραστηριοποίησης. «Αποσύρεται» σταδιακά και από πεδία 6 Π.χ.. µέσα από χορηγίες, υποστήριξη κοινωνικών πρωτοβουλιών κ.α. 7 Αν θυµηθούµε πριν από είκοσι χρόνια στην Ελλάδα, στο κράτος ανήκαν βιοµηχανίες κλωστοϋφαντουργίας, χαρτοποιίας κ.α.

13 όπως η υγεία και η κοινωνική φροντίδα που καταλαµβάνουν οι επιχειρήσεις της αγοράς και ιδιαίτερα ο τρίτος-µη κερδοσκοπικός τοµέας 8. Η οικογένεια, ως θεσµός, παρείχε πολύ περισσότερες υπηρεσίες στα µέλη της τα παλαιότερα χρόνια σε σχέση µε σήµερα. Αποτελούσε το κύριο πλαίσιο που παρεχόταν φροντίδα και υποστήριξη, καθώς και µία σειρά από λειτουργίες που σήµερα τις έχουν αναλάβει άλλοι θεσµοί 9. Το νοικοκυριό που παλαιότερα ήταν και παραγωγική µονάδα τείνει να µετατραπεί µόνο σε καταναλωτική. Κατά τις προηγούµενες δεκαετίες, η ευθύνη του πολίτη σε µία κοινωνία αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά στην άσκηση του δηµοκρατικού δικαιώµατος της ψήφου. Ο πολίτης ανέµενε κυρίως από το κράτος να επιλύσει µία σειρά από προβλήµατα και να ικανοποιήσει κοινωνικές ανάγκες. Σήµερα «η έννοια και η ιδιότητα του πολίτη» µεταβάλλεται. Ο πολίτης δεν περιορίζεται µόνο στην άσκηση πίεσης προς το κράτος, αλλά συµµετέχει και ο ίδιος ενεργά για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, του ίδιου αλλά και των συνανθρώπων του. Η έννοια της «πολιτικής συµµετοχής» µεταβάλλεται και συµπεριλαµβάνει και την «κοινωνική συµµετοχή», δηλαδή τη ενεργή παρέµβαση για τη διαµόρφωση της καθηµερινότητάς του. ηλαδή συµµετέχει ενεργά στην «κοινωνία των πολιτών» (βλ. Cohen and Arato, 1992, Gellner, 1994, Ζάννης, 1999)., µέσα από τη συµµετοχή σε εθελοντικές, µη κυβερνητικές οργανώσεις, αλλά και από άτυπες πρωτοβουλίες στα πλαίσια της γειτονιάς και της κοινότητας 10 8 βλ. και κεφάλαιο 3 9 Σήµερα µία οικογένεια, όλο και πιο σπάνια µπορεί να περιθάλψει ένα ηλικιωµένο µέλος της, όλο και λιγότερο οι γονείς ασχολούνται µε την µόρφωση των παιδιών παραχωρώντας την σε φροντιστήρια, αλλά και µία µεγάλη σειρά από υπηρεσίες που η οικογένεια όλο και λιγότερο παρέχει στα µέλη της. Η αύξηση των παιδικών σταθµών, αυξανόµενη ζήτηση για έτοιµο φαγητό στα σπίτια κ.α. υποδηλώνουν την υποκατάσταση παραδοσιακών λειτουργιών στο πλαίσιο της οικογένειας, και οφείλονται στις σύγχρονες απαιτήσεις της ζωής. Η συρρίκνωση των υπηρεσιών που παρέχει η σύγχρονη οικογένεια βρίσκεται και σε άµεση συνάρτηση µε την αριθµητική µείωση των µελών της. ηλαδή από την παραδοσιακή εκτεταµένη οικογένεια στην οποία ζούσαν στο ίδιο νοικοκυριό και άλλοι συγγενείς, στην οικογένεια-πυρήνας που συµπεριλάµβανε κυρίως τους γονείς και τα παιδιά τους, έως τις µονογονεικές οικογένειες που αυξάνονται τα τελευταία χρόνια (ένας µόνο γονέας και τα παιδιά του) (βλ και Μουσουρου, Στρατηγάκη, et al, 2004) 10 Στην Ελλάδα, ωστόσο, αυτή η διάσταση του «ενεργού πολίτη» δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγµένη σε σχέση µε άλλες ανεπτυγµένες χώρες.

14 2.2.3 Το µεταβαλλόµενο περιβάλλον στην κοινωνική φροντίδα Στο πλαίσιο αυτό, οι σύγχρονες αναζητήσεις στο πεδίο της κοινωνικής φροντίδας δεν αφορούν µονάχα στην κάλυψη διαφόρων αναγκών ενός πληθυσµού, αλλά σχετίζονται και µε όρους παραγωγικότητας, ιδανικής κατανοµής των κεφαλαίων σε παραγωγικές και µη παραγωγικές δραστηριότητες, µε σκοπό την επίτευξη σε µεγάλο βαθµό ανοµοιογενών στόχων. Αυτοί είναι από τη µία πλευρά η κοινωνική δικαιοσύνη, η µείωση των κοινωνικών ανισοτήτων, η πλήρης απασχόληση, η καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού, η κοινωνική συνοχή και ειρήνη. Από την άλλη πλευρά η παραγωγικότητα, η οικονοµική ανάπτυξη, ο περιορισµός της σπατάλης των πόρων. Μέσα από αυτό το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, η αναζήτηση για το νέο κοινωνικό κράτος έχει διάφορες σύγχρονες αποχρώσεις και σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό ανατίθεται στον τρίτο τοµέα ένας σηµαντικός ρόλος για την οικοδόµησή του. Ιδιαίτερα κατά την περίοδο κρίσης και κριτικής του κράτους πρόνοιας, πρώτα στην επιστήµη και πιο αργά και σε πρακτικό επίπεδο, διαπιστώνεται το αυξανόµενο ενδιαφέρον για τον τρίτο τοµέα ως σηµαντικού παράγοντα για την υλοποίηση κοινωνικών πολιτικών. Τα ονόµατα και οι ιδιαιτερότητες των επιστηµονικών προσεγγίσεων διαφέρουν σε µικρό ή µεγάλο βαθµό, αλλά οι συνέπειες της κρίσης του Κράτους Πρόνοιας γέννησαν όρους όπως: Προνοιακός Πλουραλισµός, µικτή οικονοµία της φροντίδας ή της πρόνοιας, κράτος- ενδυναµωτής (enabling state), κράτος συµβολαίων, franchising state, third party government, σκιώδες κράτος, ενεργός πολίτης, µη κερδοσκοπικός φεντεραλισµός, έµµεση δηµόσια διοίκηση και άλλους συναφείς όρους που υποδηλώνουν την τάση αντικατάστασης των κρατικών υπηρεσιών, ιδιαίτερα στο πεδίο της κοινωνικής φροντίδας, από µη κυβερνητικούς µη κερδοσκοπικούς οργανισµούς. Αν τα παραπάνω συνθέτουν το σύγχρονο κοινωνικο-οικονοµικό περιβάλλον το οποίο διαµορφώνει τους όρους, τις δυνατότητες και τους περιορισµούς στην κοινωνική φροντίδα, ποιο είναι το αντίστοιχα συµβατό πολιτισµικό πλαίσιο που αντιστοιχεί;

15 Η απάντηση θα πρέπει πάλι να έχει ως βάση το γενικότερο κοινωνικό, οικονοµικό και πολιτισµικό περιβάλλον των σύγχρονων κοινωνιών και ιδιαίτερα τις εξής συνιστώσες: Την ουσιαστική αποδοχή των ανθρώπινων από τις κυβερνήσεις και τη συνειδητοποίηση της «ιδιότητας του πολίτη» στις σύγχρονες κοινωνίες. Η έννοια των ανθρωπίνων δικαιωµάτων δεν είναι πλέον µία αφηρηµένη ιδέα ή ένας στόχος προς διεκδίκηση όπως τις προηγούµενες δεκαετίες. Ο σεβασµός τους, τουλάχιστον στις δυτικές κοινωνίες, αποτελεί πλέον µέρος της συλλογικής συνείδησης τόσο των πολιτών όσο και του κράτους. Η καταπάτησή τους µπορεί να γίνει αιτία σοβαρότατων κυρώσεων από εγχώριες και διεθνείς αρχές. Την αυξανόµενη αποδοχή ή ανεκτικότητα απέναντι στη διαφορετικότητα. Όπως διαπιστώσαµε στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, ο κοινωνικός αποκλεισµός είναι συχνά το αποτέλεσµα αρνητικής διάκρισης κάποιων συνανθρώπων µας που χαρακτηρίζονται από ορισµένες ιδιαιτερότητες. Ωστόσο, διαπιστώσαµε ότι τα τελευταία χρόνια η ένταση των αρνητικών στάσεων ή του στιγµατισµού αρκετών «κοινωνικά µειονεκτούντων» κατηγοριών έχει αµβλυνθεί τα τελευταία χρόνια, συνέπεια της πληροφόρησης, αλλά και της σταδιακής αποδοχής αρκετών «διαφορετικών ανθρώπων». Για παράδειγµα, στην Ελλάδα οι αλβανοί, οι οµοφυλόφιλοι, τα Α.µε.Α, δεν αντιµετωπίζονται σήµερα όπως πριν 15 χρόνια, κατά συνέπεια είναι πιο εύκολο γι αυτές τις κοινωνικές κατηγορίες ανθρώπων να πλησιάσουν τις υπηρεσίες πρόνοιας. Φυσικά δεν συµβαίνει το ίδιο µε όλες τις κατηγορίες κοινωνικού αποκλεισµού. Η σηµαντική αύξηση της ζήτησης σε ποιοτικά υποκατάστατα, συνέπεια της αύξησης των εισοδηµάτων των µεσαίων κυρίως κοινωνικών στρωµάτων. Όπως αναφέρθηκε, µετά τον Β.Π.Π. οι χώρες της δυτικής Ευρώπης γνώρισαν µία ιδιαίτερη οικονοµική άνθιση. Η οικονοµική ανάπτυξη σε συνδυασµό µε την ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους, είχε σαν συνέπεια την δηµιουργία µίας πολυπληθούς µεσαίας οικονοµικής τάξης, η οποία είχε την οικονοµική δυνατότητα να αποκτά ποιοτικότερες υπηρεσίες και προϊόντα καταβάλλοντας

16 το επιπλέον χρηµατικό τίµηµα 11. Οι «ανάγκες» όπως αναφέρθηκε έχουν µεταβληθεί, και απαιτούνται πλέον υψηλότερης ποιότητας προϊόντα και υπηρεσίες, αλλά και προσαρµοσµένες στις ιδιαίτερες ανάγκες και προτιµήσεις των πελατών. Η νέα πολυπολιτισµική πραγµατικότητα στις σύγχρονες κοινωνίες. Οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες δεν είναι πλέον τα κράτη-έθνη του παρελθόντος µε την υψηλή οµοιογένεια των πληθυσµών. Οι µετανάστες-φορείς διαφορετικών πολιτισµών έχουν σε µεγάλο βαθµό διαφορετικές ή διαφοροποιηµένες ανάγκες σε σχέση µε τους άλλους πολίτες (βλ. και Bracham, P., et al, 1992), Και η «ενδυνάµωση» της «κοινωνίας των πολιτών». Μετά το 1980 παρουσιάζεται µία εντυπωσιακή αύξηση των εθελοντικών, µη κερδοσκοπικών, µη κυβερνητικών οργανώσεων σε παγκόσµιο επίπεδο. Οι «ενεργοί πολίτες» αναλαµβάνουν όχι µόνο να πιέσουν το κράτος για καλύτερη ποιότητα υπηρεσιών, αλλά αναλαµβάνουν να δηµιουργήσουν και οι ίδιοι οργανώσεις για να παρέχουν υπηρεσίες κοινωνικής φροντίδας προς όφελος των ίδιων, αλλά και των συµπολιτών τους. Σήµερα, ιδιαίτερα στο πεδίο της κοινωνικής φροντίδας έχουν δηµιουργηθεί σε παγκόσµιο επίπεδο οργανώσεις, όπως Σύλλογοι Ατόµων µε Αναπηρία, σύλλογοι προστασίας παιδιών και ηλικιωµένων, αυτοβοήθειας, κ.α. Πολλές από αυτές, από µικρές οργανώσεις του «τρίτου τοµέα» έχουν εξελιχθεί στο να παρέχουν µεγάλης έκτασης και υψηλής ποιότητας υπηρεσίες που ξεπερνούν ακόµα και τους καλύτερους κρατικούς οργανισµούς (βλ. επόµενο κεφάλαιο). Αν συνθέσουµε αυτές τις παραµέτρους και ήταν δυνατόν να τις συνοψίσουµε σ ένα αίτηµα, θα ήταν το εξής: «Ποιοτικά αρτιότερες υπηρεσίες, µε σεβασµό στη διαφορετικότητα και την αξιοπρέπεια του πολίτη και προσαρµοσµένες στις ιδιαίτερες ανάγκες του». Για τις ανάγκες χάραξης κοινωνικής πολιτικής, θα πρέπει κατ αρχάς να το χαρακτηρίσουµε ως «αίτηµα-ορίζοντα», γιατί µας δείχνει την κατεύθυνση αλλά δεν 11 Ας σκεφτούµε ότι στην Ελλάδα για µία σειρά από υπηρεσίες υγείας, πολλοί από εµάς καταφεύγουµε σε ιδιωτικά ιατρεία αντί στα δηµόσια, επιζητώντας καλύτερες υπηρεσίες και καταβάλλοντας φυσικά το ανάλογο τίµηµα (βλ. και Οικονόµου, 2004)

17 µας προσφέρει τις ακριβείς λύσεις. Είναι «αίτηµα-ορίζοντας» που δεν αναφέρεται σε ένα σύνολο µεµονωµένων προβληµάτων που απαιτούν ξεχωριστή αντιµετώπιση, αλλά σε κοινωνικές ανάγκες που διαρκώς µεταβάλλονται. Η αδυναµία ικανοποίησης τους σηµαίνει περιθωριοποίηση, στιγµατισµός, κοινωνικός αποκλεισµός. Ακριβώς όπως και η έννοια της «ανάγκης», ο κοινωνικός αποκλεισµός δεν είναι µία κατάσταση αλλά µία πολυδιάστατη διαδικασία που απαιτεί ευέλικτους µηχανισµούς που να είναι διαρκώς προσαρµοζόµενοι στο µεταβαλλόµενο περιεχόµενο της έννοιας της «ανάγκης». Οι σύγχρονοι προσανατολισµοί στην κοινωνική φροντίδα, συνδέονται µε τον από στιγµατισµό, την προσαρµογή στις ιδιαιτερότητες των επωφελούµενων, την αποιδρυµατοποίηση, αλλά και µε νέα διάσταση. Την αντιµετώπιση του κοινωνικού αποκλεισµού. Στόχος δεν είναι να απλά αν συντηρήσουµε τους αποδέκτες της κοινωνικής φροντίδας, αλλά να τους στηρίξουµε ενεργά να ενσωµατωθούν στο κοινωνικό σύνολο. Αλλά αυτό απαιτεί την ανάπτυξη ενός νέου πυλώνα στην κοινωνική φροντίδα: Τις Πολυδιάστατες Υπηρεσίες Συνοδείας που αποτελεί τη συνέχεια των µέχρι σήµερα παρεχόµενων κοινωνικών υπηρεσιών, µε στόχο ο ίδιος ο επωφελούµενος να «κερδίσει» µία θέση ισότιµα στην κοινωνία Επίλογος: Εξορθολογισµός και Νέα Οράµατα Τους νέους προσανατολισµούς στην Κοινωνική Φροντίδα τους χαρακτηρίζει ο «ρεαλισµός και το αποτέλεσµα»: Τι µπορούµε να πετύχουµε, πως µπορούµε να το πετύχουµε καλύτερα και ποιος είναι ο σαφής στόχος που έχουµε. Γιατί ακόµα και τα οράµατα µόνο όταν είµαστε «προσγειωµένοι» µπορούµε να τα υλοποιήσουµε. Σήµερα το αποτέλεσµα είναι αυτό που µετράει, όχι η προσπάθεια. Και αυτό αποτελεί την κύρια µεταβολή της φιλοσοφίας στο πως αντιµετωπίζουµε την κοινωνική φροντίδα. Είναι η διαφορά ανάµεσα «στο πώς µπορούµε να βοηθήσουµε περισσότερο» του παρελθόντος, στο «να πετύχουµε στόχους, να δώσουµε λύσεις» που είναι το αίτηµα του σήµερα.

18 Σύνοψη Οι κοινωνικές και οικονοµικές µεταβολές που συντελούνται σε παγκόσµιο επίπεδο επηρεάζουν καθοριστικά στο µετασχηµατισµό του κοινωνικού κράτους, και ιδιαίτερα το πεδίο της κοινωνικής φροντίδας. Το κλασικό µοντέλο του «κράτους πρόνοιας» αποδεικνύεται ασύµβατο µε τις νέες µορφές κοινωνικής αποστέρησης, τη µεταβολή της σύνθεσης των κοινωνικών αναγκών αλλά και τις σύγχρονες αντιλήψεις που σχετίζονται µε την ανθρωπιστική αντιµετώπιση των αποδεκτών της κοινωνικής φροντίδας. Το νέο «αίτηµα-ορίζοντας» στο χώρο της κοινωνικής φροντίδας συνοψίζεται στο εξής: «Ποιοτικά αρτιότερες υπηρεσίες, µε σεβασµό στη διαφορετικότητα και την αξιοπρέπεια του πολίτη και προσαρµοσµένες στις ιδιαίτερες ανάγκες του». Αυτός ο νέος προσανατολισµός µεταθέτει αναγκαστικά την κοινωνική ευθύνη απέναντι στους µη προνοµιούχους συνανθρώπους µας στην κοινωνία ολόκληρη παρά στο κράτος αποκλειστικά. Σ αυτό το πλαίσιο ο νέος ρόλος του κράτους είναι του «ενδυναµωτή», δηλαδή του τοµέα που έχει την ευθύνη να αξιοποιήσει όλες τις δυνάµεις µιας κοινωνίας, παρά να τις υποκαταστήσει, αλλά και να τις στηρίξει πολυδιάστατα για να προσφέρουν καλύτερης ποιότητας κοινωνικές υπηρεσίες. Η έννοια της «ουσιαστικής καταλληλότητας» αποτελεί τη βάση του σύγχρονου «προνοιακού πλουραλισµού». ηλαδή η αξιοποίηση όλων τον φορέων δυνάµεων ή τοµέων σε µία κοινωνία που µπορούν να συµβάλλουν αποτελεσµατικά στην παροχή κοινωνικής φροντίδας, ανάλογα µε τις ιδιαίτερες δυνατότητες και τα συγκριτικά πλεονεκτήµατά τους. Στόχος των σύγχρονων συστηµάτων κοινωνικής φροντίδας είναι η σύνθεση όλων αυτών των δυνάµεων σε ένα αποτελεσµατικό «µίγµα», που να ανταποκρίνεται µε επιτυχία σε όλες τις διαστάσεις των κοινωνικών αναγκών που εντοπίζονται σε µία κοινωνία, αλλά και ο εξορθολογισµός των παρεµβάσεων στη βάση της αποτελεσµατικότητας, της αποδοτικότητας, και της ικανοποιητικής προσαρµογής στις ανάγκες των αποδεκτών της κοινωνικής φροντίδας. Βιβλιογραφικές αναφορές

19 Anheier, Η., Glasius, Μ., et al, (2001), Global Civil Society, Oxford: Oxford University Press Beck, (1996), H Επινόηση του Πολιτικού, Αθήνα: Νέα Σύνορα Α.Α. Λιβάνη Berger P., Neuhaus R. (1977), To Empower People: The Role of Mediating Structures in Public Policy, στο: S. Ott (ed), The Nature of Nonprofit Sector, Oxford: Westview Press, Bracham, P., et al (1992), Racism and Antiracism. Inequalities, Opportunities and Policies, London: Sage Clark, (2001), Worlds Apart. Civil Society and the Battle for Ethical Globalization, London: Earthscan Publications Cohen J., Arato A. (1992), Civil Society and Social Theory, London: M.I.T. Press Drucker, P. (2000), Μετακαπιταλιστική Κοινωνία, Αθήνα: Gutenberg Gellner E. (1994), Η Κοινωνία των Πολιτών και οι Αντίπαλοί της. Συνθήκες Ελευθερίας, Αθήνα: Παπαζήσης Giddens, A. (2001), Οι Συνέπειες της Νεοτερικότητας, Αθήνα: Κριτική Johnson N. (1993), Welfare Pluralism. Opportunities and Risks, στο: Evers A., Svetlik I. (eds), Balancing Pluralism. New Welfare Mixes in Care for the Elderly, European Centre Vienna : Avebury, Lewis J. (1998), Voluntary and Informal Welfare, στο R. Page and R. Silburn (eds), British Social Welfare in the Twentieth Century, London: Macmillan Mishra R. (1996), The Welfare of Nations, στο: Boyer R., Drache D. (eds), The Limits of Globalization, Negreponte, N. (1995), Being Digital, New York: Vintage Books Rifkin, J. (1996), Το Τέλος της Εργασίας και το Μέλλον της, Αθήνα: Νέα Σύνορα Α.Α. Λιβάνη Spicker, P. (2004), Το Κράτος Πρόνοιας. Μία Γενική Θεωρία, Αθήνα: ιόνικος Stears M. (1999), Needs, Welfare and the Limits of Associationalism, Economy and Society, vol 28, no 4, Sumariwalla R. (1985), Defining Needs Identification for the Voluntary Sector, στο: G. Tobin (ed), Social Planning and Human Service Delivery in the Voluntary Sector, Westport and London: Greenwood Press, Taylor D. (1996), Critical Social Policy. A Reader, London: Sage Weisbrod B. (1986), Toward a Theory of the Voluntary Nonprofit Sector in a Three Sector Economy, στο: S. Rose- Ackerman (ed), The Economics of Nonprofit Institutions, New York and Oxford: Oxford University Press, Ζάννης, Π. (2001), «Η Κοινωνία των Πολιτών και η Αθέατη Πλευρά της», εισήγηση στο Τριήµερο ιεθνές Συνέδριο: Κοινωνικές Εξελίξεις στη Σύγχρονη Ελλάδα και Ευρώπη, Ε.Κ.Κ.Ε και Σ.Ε.Κ, citation: επιστηµονικά κείµενα, paper3

20 Ζάννης, Π. (2005), «Τρίτος Τοµέας και Κοινωνική Πολιτική: Μύθοι και Πραγµατικότητες», Βήµα των Κοινωνικών Επιστηµών, τόµος Ι, τευχ. 40, σ.σ Μουσούρου, Λ., Στρατηγάκη, Μ. (επιµ) (2004), Ζητήµατα Οικογενειακής Πολιτικής. Θεωρητικές Αναφορές και Εµπειρικές ιερευνήσεις, Αθήνα: Gutenberg Οικονόµου, Χ. (2004), Πολιτικές Υγείας στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, Αθήνα: ιόνικος Σακελλαρόπουλος Θ. (1999), «Αναζητώντας το Νέο Κοινωνικό Κράτος», στο: Θ. Σακελλαρόπουλος (Επιµ.), Η Μεταρρύθµιση του Κοινωνικού Κράτους, Αθήνα: Κριτική, Σταθόπουλος, Π., (2003), Κοινωνική Πρόνοια. Μία Γενική Θεώρηση, Αθήνα: Έλλην Στασινοπούλου Ο. (1992), Κράτος Πρόνοιας- Ιστορική Εξέλιξη- Σύγχρονες Θεωρητικές Προσεγγίσεις, Αθήνα: Gutenberg Τσάτσος,. (1992), Συνταγµατικό ίκαιο. Τόµος Β, Οργάνωση και Λειτουργία της Πολιτείας, Αθήνα και Κοµοτηνή: Σάκκουλας 2. Οι δυνατότητες του Τρίτου Τοµέα στην παροχή υπηρεσιών κοινωνικής φροντίδας Του Παναγιώτη Ζάννη

21 Σκοπός του κεφαλαίου Σκοπός του κεφαλαίου είναι να γνωρίσει ο αναγνώστης τις βασικές έννοιες που συνθέτουν έναν ιδιαίτερο τοµέα της κοινωνίας που αποκαλείται «µη κερδοσκοπικός» ή «τρίτος τοµέας», να κατανοήσει τη συµβολή του ιδιαίτερα στο πεδίο της κοινωνικής φροντίδας, αλλά και τις ιδιαίτερες δυνατότητές του στο σχεδιασµό και στην παροχή Συνοδευτικών Υποστηρικτικών Υπηρεσιών. Λέξεις κλειδιά: Τρίτος τοµέας, µη κερδοσκοπικές-µη κυβερνητικές οργανώσεις, εθελοντισµός, συνοδευτικές υποστηρικτικές υπηρεσίες. Εισαγωγή Μέχρι πριν λίγα χρόνια ο Τρίτος Τοµέας ήταν ο «γνωστός-άγνωστος» της επιστήµης. ιαθέταµε πολύ λίγα δεδοµένα και ακόµα λιγότερο µπορούσαµε να αντιληφθούµε το µέγεθος της συµβολής του στις σύγχρονες κοινωνίες. Ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 80, παρότι η µη κερδοσκοπική και η εθελοντική πρωτοβουλία αναπτυσσόταν ταχύτατα σε παγκόσµιο επίπεδο, συνήθως αντιµετωπιζόταν ως µία αµελητέας σηµασίας παράµετρος για την κοινωνική και οικονοµική ανάπτυξη των κοινωνιών. Οι «αδέξιοι φιλάνθρωποι που ήθελαν να κάνουν το καλό» 12 και αντιµετωπίζονταν «ειρωνικά» από τους σχεδιαστές πολιτικών µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, αποδείχτηκε ότι ήταν οι πρωτοπόροι µίας παγκόσµιας «έκρηξης» που έγινε αισθητή προς τα τέλη του 20 ου αιώνα. Η ανάπτυξη του Τρίτου Τοµέα θεωρείται ως µία «επανάσταση» από πολλούς ερευνητές, «µία επανάσταση» η οποία ακόµα δεν 12 Μετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, τα κράτη και οι παγκόσµιοι οργανισµοί αντιµετώπιζαν τις µη κυβερνητικές οργανώσεις ως «αδέξιους που ήθελαν να κάνουν το καλό, µε περισσότερο συναισθηµατικά παρά λογικά κίνητρα» (Dichter, 1999: 44 45)

22 έχει ολοκληρωθεί, αλλά ήδη προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις σ όλες σχεδόν τις διαστάσεις της κοινωνικής και οικονοµικής ζωής Τι είναι ο Τρίτος Τοµέας; Ο όρος «Τρίτος Τοµέας» είναι σχετικά καινούριος, γι αυτό το περιεχόµενό του είναι συχνά άγνωστο ακόµα και για πολλούς που εργάζονται ή προσφέρουν εθελοντικές υπηρεσίες µέσα από τον Τρίτο Τοµέα. Αν συµµετέχετε σ έναν πολιτιστικό σύλλογο ενός χωριού ή σ ένα σωµατείο εργαζοµένων, να είστε βέβαιοι ότι συµµετέχετε σε µία οργάνωση του Τρίτου Τοµέα. Αλλά αν δεν το γνωρίζατε, δεν χρειάζεται να αισθάνεστε µειονεκτικά... Όπως, διαπίστωσε ο Salamon, ο µη κερδοσκοπικός-τρίτος Τοµέας παραµένει «η χαµένη ήπειρος», ένα «αόρατο και ανεξερεύνητο τοπίο για τους περισσότερους σχεδιαστές πολιτικής, τους επιχειρηµατίες, τον τύπο, ακόµα και σε αρκετά άτοµα που ήδη ενασχολούνται µε τoν Τρίτο Τοµέα» (Salamon et al, 1999: 2). Και η διαπίστωσή του αναφερόταν σε κοινωνίες που ήταν πολύ περισσότερο ανεπτυγµένος σε σχέση µε την Ελλάδα. Θα προσπαθήσουµε πρώτα να τον χαρτογραφήσουµε, για να εντοπίσουµε ποιο «χώρο» καταλαµβάνει µέσα σε µία κοινωνία. Αν µπορούσαµε να διαχωρίσουµε την κοινωνία σε επιµέρους βασικούς τοµείς όπου υφίστανται κάποια ιδιαίτερα, κάποια κοινά χαρακτηριστικά, θα διακρίναµε: Τον χώρο της οικογένειας, όπου οι άνθρωποι αναπαράγονται βιολογικά και βρίσκουν συναισθηµατική ασφάλεια και αλληλοϋποστήριξη. Σ αυτόν τον τοµέα ή «χώρο» συµπεριλαµβάνουµε συνήθως και τους συγγενείς µας (συγγενικά δίκτυα). Τον ονοµαζόµενο άτυπο ή ανεπίσηµο τοµέα. Είναι ο χώρος έξω από την οικογένεια που συµπεριλαµβάνει τη γειτονιά, τους φίλους και τις παρέες µας, αλλά και γενικότερα όλο το φάσµα της κοινωνικής δραστηριότητας που αναπτύσσουµε εκτός του πλαισίου της οικογένειας και συµπεριλαµβάνει οµάδες στις οποίες συµµετέχουµε, συντροφιές, αλλά και οποιεσδήποτε µη

23 επίσηµα αναγνωρισµένες ενώσεις προσώπων που έχουν κάποια κοινά ενδιαφέροντα ή σκοπούς 13. Οι επόµενοι τρεις τοµείς αναφέρονται σε επίσηµα αναγνωρισµένες οργανώσεις. Οργανώσεις που έχουν έστω και µία απλή, υποτυπώδη θεσµική υπόσταση και διαθέτουν κάποιο καταστατικό που ορίζει τις υποχρεώσεις των µελών της, αλλά και τους σκοπούς της οργάνωσης. Αυτοί οι τοµείς είναι: Η αγορά ή κερδοσκοπικός τοµέας, είναι ο τοµέας της επιχειρηµατικότητας. Συµπεριλαµβάνει δηλαδή όλες εκείνες τις οργανώσεις που έχουν δηµιουργηθεί και προσαρµόζουν τη δοµή τους µε στόχο τη µεγιστοποίηση του κέρδους. Η νοµικές µορφές µε τις οποίες εµφανίζονται οι οργανώσεις αυτές είναι η ανώνυµη εταιρεία, εταιρία περιορισµένης ευθύνης, οι συνεταιρισµοί κ.α. Ο τοµέας του κράτους, είναι ο τοµέας που έχει έναν διττό στόχο: Το κοινό όφελος των πολιτών, τη διατήρηση της κοινωνικής ειρήνης και την κοινωνική συνοχή, αλλά και την αναπαραγωγή του status quo σε µία κοινωνία. Σ αυτόν τον τοµέα, οι οργανώσεις υπάγονται στους κανόνες του δηµοσίου δικαίου και συµπεριλαµβάνουν από το στρατό και την αστυνοµία µέχρι τα πολιτικά κόµµατα και όλες τις λεγόµενες δηµόσιες επιχειρήσεις. Ανάµεσα σ αυτούς τους τοµείς υπάρχει ένας Τρίτος Τοµέας, που συµπεριλαµβάνει όλες τις επίσηµα αναγνωρισµένες οργανώσεις στις οποίες κύριο χαρακτηριστικό είναι η απαγόρευση διανοµής του κέρδους σε οποιοδήποτε µέλος τους. Ονοµάστηκε Τρίτος Τοµέας, επειδή σε µία σύγχρονη κοινωνία είναι τρίτος κατά σειρά σε 13 Κοινό χαρακτηριστικό στη συµµετοχή µας στον άτυπο τοµέα είναι ότι δεν υπάρχει ένα σαφές και προκαθορισµένο πλαίσιο που να τα προβλέπει δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις µας στον τοµέα αυτόν. Υπάρχουν κυρίως οι «άγραφοι κανόνες» της συµπεριφοράς που καθορίζουν την συµµετοχή µας. Για παράδειγµα, αν προσφερθούµε να βοηθήσουµε τον γείτονα να για να βάψει τον φράχτη του, το κάνουµε σύµφωνα µε τους άγραφους κανόνες της καλής γειτονίας. εν υπάρχει οποιαδήποτε νοµική υποχρέωση που να επισείει κυρώσεις αν δεν τον βοηθήσουµε. Αλλά και µε την παρέα που βγαίνουµε για καφέ, δεν έχουµε υπογράψει κάποια κοινή συµφωνία ότι «είµαστε παρέα», ούτε έχουµε πάει σε συµβολαιογράφο για να καταγράψουµε ποια µέλη την αποτελούν. εν έχουµε δηλαδή κάποια επίσηµη υπόσταση, κάποια τυπική λειτουργία που οφείλουµε να εκτελούµε ως παρέα. Είναι µία άτυπη, µία ανεπίσηµη οµάδα.

24 οικονοµικά µεγέθη, µετά την αγορά (πρώτος τοµέας) και το κράτος (δεύτερος τοµέας) 14. Οι Τοµείς της Κοινωνίας Αγορά Κράτος 3ος Τοµέας Ανεπίσηµος Όπως στον κρατικό τοµέα υπάρχουν οι δηµόσιοι οργανισµοί, στον τοµέα της αγοράς οι κερδοσκοπικές επιχειρήσεις, στον τρίτο τοµέα υπάρχουν οι µη κερδοσκοπικές- µη κυβερνητικές οργανώσεις, δηλαδή οι οργανώσεις που δεν έχουν σκοπό το κέρδος και δεν είναι κυβερνητικές (κρατικές). 3.2 Η µη κερδοσκοπική- µη κυβερνητική οργάνωση (Μ.Κ.Ο.) Υπάρχει συχνά σύγχυση µε το τι εννοούµε ως «µη κερδοσκοπική -µη κυβερνητική οργάνωση» (Μ.Κ.Ο). Τις έχουν περιγράψει ως αυτές που βρίσκονται ενδιάµεσα στις κρατικές και τις κερδοσκοπικές οργανώσεις της αγοράς (Anheier and Seibel, 1990: 1) ως «επιχειρήσεις µε δηµόσιες αποστολές (Hammack and Young, 1993: xvii), αλλά και ως οι οργανώσεις που έχουν αποστολή να βελτιώσουν τη δηµόσια ή την κοινοτική ευηµερία» (Block, 1998: 152). Οι δύο τελευταίες περιγραφές θυµίζουν έντονα τον τοµέα της αγοράς και τον κρατικό τοµέα αντίστοιχα. Ωστόσο, υπάρχει τουλάχιστον ένα βασικό χαρακτηριστικό που τις διαχωρίζει από τις οργανώσεις του κράτους και της αγοράς. 14 Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι δεν πρέπει να συγχέονται αυτοί οι τοµείς, µε τους «πρωτογενή» (πρώτες ύλες, γεωργική παραγωγή), «δευτερογενή» (µεταποίηση) και τριτογενή τοµέα (υπηρεσίες), γιατί αυτοί οι τοµείς αναφέρονται στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών.

25 Το χαρακτηριστικό αυτό είναι η απαγόρευση διανοµής του κέρδους σε οποιοδήποτε µέλος της οργάνωσης. Είναι η κύρια διαφορά µε τις οργανώσεις τις αγοράς, τις κερδοσκοπικές επιχειρήσεις. Σε µία Μ.Κ.Ο. το κέρδος, όταν προκύπτει, απαγορεύεται να µοιραστεί σε οποιοδήποτε µέλος της, αλλά πρέπει να χρησιµοποιηθεί για την επίτευξη των σκοπών της οργάνωσης 15. Βέβαια, αυτό δεν σηµαίνει ότι οι οργανώσεις του Τρίτου Τοµέα στελεχώνονται από πρόσωπα που δεν αµείβονται για τις υπηρεσίες που προσφέρουν στο πλαίσιό της. Μάλιστα είναι δυνατόν όλες οι θέσεις εργασίας µέσα σε µία Μ.Κ.Ο. να είναι αµειβόµενες. Οι µισθοί, όπως και στις επιχειρήσεις της αγοράς αλλά και στους δηµόσιους οργανισµούς, εντάσσονται στο κόστος λειτουργίας της οργάνωσης. Ένας εργαζόµενος δεν περιµένει να έχει κέρδη η επιχείρηση για να πληρωθεί. Ο προσδιορισµός «µη κυβερνητικός» (µη κρατικός) είναι ο χαρακτηρισµός που τις διακρίνει από τον τοµέα του κράτους. Η πρώτη επίσηµη αναφορά στον όρο ανιχνεύεται το 1950 σε κείµενο της Οικονοµικής και Κοινωνικής Επιτροπής (ECOSOC) του Ο.Η.Ε. «Οποιαδήποτε διεθνής οργάνωση που δεν έχει δηµιουργηθεί από διακρατική συµφωνία πρέπει να θεωρείται µη κυβερνητική» (O.H.E., 1950). Πρακτικά, στις περισσότερες χώρες, αυτό σηµαίνει ότι οι οργανώσεις του Τρίτου Τοµέα υπάγονται στο ιδιωτικό και όχι στο δηµόσιο δίκαιο. Έχουν προταθεί αρκετοί ορισµοί για τις µη κερδοσκοπικές- µη κυβερνητικές οργανώσεις σε παγκόσµιο επίπεδο 16. Η έννοια «µη κερδοσκοπικός» (non profit) δεν 15 Συχνά υπάρχει η απορία «πως γίνεται να υπάρχει κέρδος σε µία µη κερδοσκοπική οργάνωση»; Σε κάθε οργάνωση, αν αφαιρέσουµε τα συνολικά έξοδα από τα συνολικά έσοδα στο τέλος κάθε χρονιάς προκύπτει ένα ποσό, προκύπτει το «λογιστικό κέρδος» της οργάνωσης. Αν τα έσοδα είναι περισσότερα από τα έξοδα, τότε αυτό το πλεόνασµα που µένει δεν µπορεί να µοιραστεί σε κανέναν, αλλά υπάρχει η υποχρέωση να το χρησιµοποιήσουµε για τους σκοπούς της οργάνωσης. Σε µία µη κερδοσκοπική οργάνωση εποµένως µπορεί να υπάρχει «κέρδος» από τη λειτουργία της, αλλά δεν είναι δυνατόν να µοιραστούν «µερίσµατα» σε κανέναν. 16 Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στην προσπάθεια να συνθέσει ένα πλαίσιο ορισµού των µη κερδοσκοπικών οργανώσεων που να απηχεί σε κάποιο βαθµό τις πραγµατικότητες των χωρών µελών, έθεσε κάποια χαλαρά κριτήρια προσδιορισµού σωµατείων και ιδρυµάτων ή οποιονδήποτε άλλων επίσηµων µορφών που ωστόσο παραπέµπουν ευθέως στον όρο µη κερδοσκοπική οργάνωση: α) Την έστω και υποτυπωδώς επίσηµη, θεσµικά αναγνωρισµένη οντότητα, β) το µη κερδοσκοπικό χαρακτήρα (µη διανοµή κέρδους), γ) την ανεξάρτητη λειτουργία από τις κρατικές αρχές, δ) η διοίκηση να είναι ανιδιοτελής, δηλαδή τα µέλη της διοίκησης να µην έχουν σκοπό το προσωπικό κέρδος και ε) να συµµετέχουν µε κάποιο τρόπο στη δηµόσια ζωή, ενεργώντας σύµφωνα µε το δηµόσιο συµφέρον (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1997: 6) Οι Salamon και Anheier, έδωσαν τον εξής γνωστό ορισµό: Μία µη κερδοσκοπική οργάνωση πρέπει: α) Να είναι επίσηµη: Να έχει νοµικά αναγνωρισµένη υπόσταση, β) Ιδιωτική: ηλαδή να είναι θεσµικά διαχωρισµένη από το κράτος, γ) Να µη διανέµεται το κέρδος της σε οποιοδήποτε µέλος δ) Αυτοδιευθυνόµενη: Να έχει εσωτερικούς µηχανισµούς λήψης αποφάσεων και να µην ελέγχεται από

26 έχει ωστόσο ένα κοινό ορισµό που να ανταποκρίνεται σε όλες τις πολιτισµικές και θεσµικές πραγµατικότητες, τις διεθνείς εµπειρίες και τις κρατικές πολιτικές. Ωστόσο, ένας ορισµός- πλαίσιο που συνδυάζει τα κοινά χαρακτηριστικά όλων των µορφών και των τύπων των οργανώσεων του Τρίτου Τοµέα που παρουσιάζονται στις σύγχρονες κοινωνίες είναι ο εξής: Μία Μ.Κ.Ο. α) έχει µια έστω και υποτυπώδη νοµική αναγνώριση. ηλαδή αποτελεί νοµικό πρόσωπο. Αυτό εξασφαλίζει και το στοιχείο της συνέχειας της (όχι περιστασιακή), όπως σε µία άτυπη οµάδα προσώπων που έχουν κάποιους προσωρινούς στόχους. Η Μ.Κ.Ο. υπάγεται συνήθως σε ορισµένες συγκεκριµένες διατάξεις που ορίζουν ή και περιορίζουν τις δραστηριότητές της και σε συγκεκριµένους πεδία δραστηριότητας που επιτρέπει ο νόµος κάθε χώρας. β) Είναι ιδιωτική, δηλαδή να είναι θεσµικά διαχωρισµένη από τον κρατικό τοµέα. γ) Χαρακτηρίζεται από τη µη διανοµή του κέρδους της σε οποιοδήποτε µέλος. Αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό διαχωρισµού από τον τοµέα της αγοράς, αλλά όχι στοιχείο που τις διαχωρίζει απαραίτητα ηθικά ή δεοντολογικά από την αγορά. δ) Παρέχει υπηρεσίες ή προϊόντα, είτε µε πώληση είτε δωρεάν έµµεσα ή άµεσα, προς τρίτους ή τα µέλη της. Στην Ελλάδα οι µη κερδοσκοπικές οργανώσεις εµφανίζονται µε τρεις νοµικές µορφές: Η αστική εταιρεία µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, το σωµατείο µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα (σύλλογος) και το κοινωφελές ίδρυµα. Αρκετά συχνά στη χώρα µας τις αποκαλούν και «εθελοντικές οργανώσεις», αλλά αυτός ο ορισµός δεν είναι νοµικός. Με αυτόν τον όρο συνήθως περιγράφουµε τις οργανώσεις στις οποίες το «εθελοντικό πνεύµα» είναι έντονο, ή βασίζονται κυρίως σε µη αµειβόµενο προσωπικό για την επίτευξη των στόχων τους. άλλες εξωτερικές οντότητες και ε) και «εθελοντική» µε την εξής έννοια: «Να περιλαµβάνει σε κάποιο βαθµό την εθελοντική συµµετοχή είτε σε επίπεδο δραστηριοτήτων είτε σε επίπεδο διοίκησης της οργάνωσης» (Salamon and Anheier, 1992).

27 3.3 Ο Εθελοντισµός Ο όρος «εθελοντής» πρωτοεµφανίστηκε το 1750 και είχε το νόηµα της έκκλησης προς τους πολίτες να ενταχθούν στο στρατό σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης. Ωστόσο, αντλεί την καταγωγή του και από την εκκλησία και τις θρησκευτικές οργανώσεις µε την έννοια της«θεληµατικής δωρεάς», δηλαδή ως η έµπρακτη φιλανθρωπική δραστηριότητα των χριστιανών που εµπνέονταν από την παραβολή του «καλού Σαµαρείτη» (Cnaan et al, 1993: 37, Cnaan et al, 1996: ). Ως έννοια, ο εθελοντισµός, αναφέρεται γενικά στη δωρεάν παροχή εργασίας που προσφέρει ένας άνθρωπος ανιδιοτελώς, χωρίς να εξαναγκάζεται να την προσφέρει και είναι επωφελής προς τρίτους, την κοινότητα ή την κοινωνία γενικά. Θα µπορούσαµε να επιµερίσουµε δύο γενικές περιόδους στην παροχή εθελοντικής εργασίας: Η πρώτη, που θα µπορούσαµε να αποκαλέσουµε ως «παραδοσιακός εθελοντισµός» συνδέεται µε την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας ιδιαίτερα στο χώρο της κοινωνικής φροντίδας, αλλά και στη συνδροµή των εθελοντών σε έκτακτες περιπτώσεις που σχετίζονται µε την πολιτική προστασία (φυσικές καταστροφές κλπ). Φορείς της παραδοσιακής έννοιας του εθελοντισµού ήταν κυρίως οι εκκλησίες και οι εκκλησιαστικές οργανώσεις, αλλά και ορισµένες µεγάλες οργανώσεις όπως ο Ερυθρός Σταυρός, το κίνηµα του Προσκοπισµού κ.α. Η εθελοντική εργασία παρεχόταν κυρίως µέσα από τον ανεπίσηµο τοµέα και από µεγάλα κοινωφελή ιδρύµατα που σήµερα κατατάσσουµε στον Τρίτο Τοµέα. Θα µπορούσαµε να αποκαλέσουµε την παραδοσιακή έννοια για τον εθελοντισµό, ως µία πιο ενεργητική φιλανθρωπική δραστηριότητα 17. Τόσο η φιλανθρωπία όσο και ο εθελοντισµός χρησιµοποιούνται σήµερα πιο διασταλτικά και αναφέρονται σε δραστηριότητες που δεν σχετίζονται απαραίτητα µε την υποστήριξη των µη προνοµιούχων κοινωνικών στρωµάτων, αλλά εκτείνονται σε ποικίλα πεδία όπως του πολιτισµού, της οικολογίας, της επιστήµης και της αναψυχής. Μ αυτή την έννοια και οι δύο όροι, φιλανθρωπία και εθελοντισµός, αφορούν σε σκοπούς που θεωρούνται ευρύτερα ευεργετικοί για την κοινωνία. Ως φιλανθρωπική 17 Μία κύρια διαφορά είναι ότι η φιλανθρωπία αφορά κυρίως τη «δωρεά σε είδος και σε χρήµα» ενώ ο εθελοντισµός τη «δωρεά µε τη µορφή εργασίας» (Block, 1990: 101)