Οεντοπισμός και στη συνεχεία η ανασκαφή τεσσάρων θαλαμωτών τάφων κοντά στο χωριό Πεύκες

Transcript

1 Ο Λ Υ Μ Π Ι Α B I K A T O Y ΣΥΣΤΑΔΑ ΜΥΚΗΝΑΪΚΩΝ ΘΑΛΑΜΩΤΩΝ ΤΑΦΩΝ ΣΤΙΣ ΠΕΥΚΕΣ ΗΛΕΙΑΣ* Οεντοπισμός και στη συνεχεία η ανασκαφή τεσσάρων θαλαμωτών τάφων κοντά στο χωριό Πεύκες (πρώην Βύλιζα) οφείλεται στη διάνοιξη αντιπυρικού δρόμου στη θέση Ντεϊμεντέ ή Λιθάρι, που πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 1989 στη διάρκεια των μεγάλων πυρκαγιών που ξέσπασαν εκείνη την περίοδο στην ευρύτερη περιοχή της Ολυμπίας. Πρόκειται για μια νέα μυκηναϊκή θέση της Ηλείας, που βρίσκεται στην περιοχή Λιθάρι, μόλις 7 χλμ. ΒΑ. της Ολυμπίας, 2 χλμ. ΝΑ. του Δ.Δ. Πευκών και 1 χλμ. ΒΑ. του Δ.Δ. Λιναριάς του Δήμου Αρχαίας Ολυμπίας (Ε ί κ. 1). Ο χώρος όπου εντοπίστηκαν οι τάφοι βρίσκεται παραπλεύρως (δυτικά) του επαρχιακού δρόμου Λιναριάς-Πευκών (Ε ί κ. 2), 900 μ. από τη διασταύρωση της Εθνικής οδού Ολυμπίας-Τριπόλεως προς Πεύκες. Η συστάδα των τάφων βρίσκεται στο μέσον περίπου της πλαγιάς, η οποία καταλήγει απότομα σε παρακείμενο μικρό ρέμα που περνά δυτικά σε απόσταση 50 μ. Ανατολικά της συστάδας και σε απόσταση 100 μ. περίπου διέρχεται άλλο ρέμα, γνωστό με το όνομα Λακκαθέλα*1. Οι τάφοι είναι λαξευμένοι στο σκληρό ασβεστολιθικό πέτρωμα, με προσανατολισμό Β.-Ν. (οι δρόμοι τους στραμμένοι προς N., Ε ι κ. 3), και διατεταγμένοι σε δύο σειρές. Η πρώτη σειρά αποτελείται μόνον από * Ευχαριστώ την Ε. Παπακωνσταντίνου, προϊστάμενη της Ζ' ΕΠΚΑ το 1989, όταν ερευνήθηκαν οι δυο πρώτοι τάφοι, και την Ξ. Αραπογιάννη, προϊστάμενη της Εφορείας το 1991 κατά την έρευνα του τρίτου τάφου, για την παραχώρηση του υλικού, καθώς και τις έκτακτες αρχαιολόγους Ζ. Κασσιανού και Σ. Κασβίκη που διενήργησαν την ανασκαφή των τριών πρώτων τάφων. Ιδιαιτέρως ευχαριστώ τη Ζ. Κασσιανού, η οποία έθεσε στη διάθεσή μου τα σχέδια των τάφων που ερεύνησε και των ευρημάτων τους, που η ίδια είχε εκπονήσει. Ευχαριστίες οφείλω στον καθηγητή Α. Παπαδόπουλο για την ανάγνωση του κειμένου, τις παρατηρήσεις και τις συμπληρώσεις στη βιβλιογραφία, κυρίως τις αναφερόμενες στην Αχαΐα, καθώς και στη συνάδελφο Γ. Χατζή, για τη συμβολή της στη διόρθωση του κειμένου. Τέλος, θερμώς ευχαριστώ την επίτιμη έφορο Αρχαιοτήτων Αικ. Δημακοπούλου, που συνέβαλε με τις επισημάνσεις και τις διορθώσεις της, ως αρμοδία από πλευράς ΤΑΠΑ να κρίνει τη μελέτη, στην τελική μορφή του παρόντος κειμένου. Το τοπογραφικό διάγραμμα των τάφων και η κάτοψη του τάφου 4 έγινε από τη γράφουσα και το μελάνωμα από τη σχεδιάστρια της Εφορείας I. Μαρκοπούλου. Τα σχέδια όλων των αγγείων είναι της Ζ. Κασσιανού και το μελάνωμα έγινε από την έκτακτη σχεδιάστρια X. Νικολακοπούλου, η οποία σχεδίασε και τον τάφο 3, καθώς και το εύρημα Λ 1663 (βαλιστικό). Η φωτογράφηση του υλικού είναι του I. Σαρακίνη. Η συντήρηση και η συγκόλληση του υλικού έγινε από τους συντηρητές της Εφορείας I. Αλεξόπουλο, Σ. Χριστόπουλο (κεραμική) και Α. Βασιλάρα (μικροευρήματα). Τέλος, αξιοσημείωτη είναι η ιδιαίτερη προσπάθεια και ο εξαιρετικός ζήλος που επέδειξε το εργατικό προσωπικό της Εφορείας που διενήργησε την ανασκαφή, αποτελούμενο από τους: Π. Καλπάκο, Δ. Λαλιώτη, Απ. Φωτόπουλο, Γ. Αρε, Γ. Αθανασόπουλο και Π. Μήλιο, δεδομένου ότι επρόκειτο για μια ανασκαφή αρκετά δύσκολη και επίπονη, εφόσον όλοι οι τάφοι ήταν βυθισμένοι και η επίχωσή τους σκαβόταν με εξαιρετική δυσκολία, ενώ υπήρχε και κίνδυνος κατάρρευσης των οροφών τους. 1. Το ρέμα, που περνά δυτικά των τάφων, δεν είναι γνωστό με κάποιο όνομα στην περιοχή. Λίγο παρακάτω από τους τάφους ενώνεται με άλλο, γνωστό ως ρέμα της Λιναριάς, διέρχονται από το χωριό Λιναριά και στη συνέχεια καταλήγουν στον Αλφειό ποταμό. Το ρέμα της Λιναριάς ταυτίζεται με τον αρχαίο Αρπινάτη, όπως σημειώνεται στο χάρτη της ΓΥΣ της Ε ί κ. 1. Ανατολικά της συστάδας των τάφων και ανατολικότερα του ρέματος Λακκαθέλα διέρχεται το Βιλιζέικο ρέμα, γνωστό με το όνομα Γούβος, και ακόμη ανατολικότερα κοντά στο χωριό Μουριά εκβάλλει στον Αλφειό το Λαλέικο ρέμα, το οποίο ταυτίζεται με τον αρχαίο Παρθενία. Τους ποταμούς αυτούς αναφέρει ο Παυσανίας, βλ. Παυσ., Ηλιακά, VI, 21, 8-9 και Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Ηλιακά, σ. 382, σημ. 7. Πλησίον του Αρπινάτη ποταμού υπήρχε η αρχαία πόλη Άρπινα (βλ. παρακάτω σχετικό σχολιασμό). 83

2 Εικ. 1. Χάρτης της ευρύτερης περιοχής του νεκροταφείου, όπου σημειώνεται η θέση των τάφων ένα θαλαμωτό τάφο (με αριθ. 3) και η δεύτερη από τρεις (με αριθ. 1, 2, 4). Η δημοσίευσή τους στην παρούσα μελέτη γίνεται με τη σειρά που αυτοί ερευνήθηκαν* Οι τάφοι 1 και 2 ερευνήθηκαν το 1989, ο τάφος 3 το 1991 και ο τάφος 4 το Για την πρώτη παρουσίαση των τάφων, βλ.

3 Εικ. 2. Γενική άποψη του χώρου από Β. ΘΑΛΑΜΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ 1 Είναι ο πρώτος τάφος της δεύτερης σειράς και βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της συστάδας (Ε ικ. 3-4). Ο δρόμος του, στραμμένος προς Ν., έχει μήκος 4,10, πλάτος 0,60, στην αρχή του, και 1,20 μ., στην είσοδο. Τα πλευρικά του τοιχώματα συγκλίνουν έντονα προς τα πάνω, ενώ το δάπεδο είναι κατηφορικό με ανώμαλη επιφάνεια (Ε ί κ. 5). Η πρόσοψη, επιμελώς λαξευμένη, είναι κατακόρυφη, ύψ. 3,20 μ. Η σχεδόν ορθογώνιου σχήματος είσοδος του στομίου, ύψ. 1,01 και πλ. 0,61 μ., είναι πλαισιωμένη από δύο παραστάδες, πλ. 0,37 και 0,24 μ., η δυτική και η ανατολική αντίστοιχα. Το στόμιο έχει βάθος 0,92 και ύψος 1,01 μ. Τα τοιχώματά του δεν είναι εντελώς παράλληλα μεταξύ τους, αλλά διευρύνονται ελαφρά προς το εσωτερικό. Σε όλο το βάθος του φρασσόταν με ξερολιθιά, η οποία βρέθηκε στη θέση της. Οι πέτρες της ξερολιθιάς, ακανόνιστου σχήματος, ήταν τοποθετημένες σε επάλληλες σειρές (Ε ί κ. 5). Κατά την αφαίρεσή τους βρέθηκε ανάμεσά τους ένα μικρό απολέπισμα πυριτόλιθου (Λ 1105). Στο δυτικό τοίχωμα του δρόμου, σε απόσταση 1,64 μ. από την παραστάδα της εισόδου και σε ύψος 1,23 μ. από το δάπεδο, βρέθηκε λαξευμένη κόγχη, μήκ. 0,93, βάθ. 0,91 και ύψ. 0,48 μ.*3. Η κόγχη έχει κυκλική κάτοψη και το στόμιό της έκλεινε ξερολιθιά (Ε ι κ. 4). Εντός της κόγχης βρέθηκαν οστά ανακομιδής, τα οποία ανήκαν σε ένα μόνο νεκρό, επτά στρογγυλές χάντρες (Δ 262α) και τρεις αμφίκυρτες (Δ 262β), όλες από γαλαζοπράσινη υαλόμαζα, καθώς και ένα χάλκινο δακτυλίδι, σπασμένο (Μ 1408). Στην επίχωση του δρόμου, εκτός από λίγα όστρακα κύλικας, μπροστά στην είσοδο της ξερολιθιάς βρέθηκε απολέπισμα γκριζοπράσινου πυριτόλιθου (Λ 1104) και ένα λίθινο περίαπτο από μαύρο στεατίτη (Λ ΑΔ 44 (1989), Χρονικά, σ , πίν. 66γ-δ, 67α-ζ, 68α- 46 (1991), Χρονικά, σ (1995), Χρονικά, σ. 176 ARepLond ( ), σ. 31 ( ), σ. 31 BCH 114 (1990), II, σ. 747' 120 (1996), σ (1998), II, σ (2000), σ Επίσης, βλ. και Βικάτου 1998, σ , εικ. 1-3, όπου γίνεται σύντομη παρουσίαση και των τεσσάρων τάφων Οι κόγχες στα τοιχώματα των δρόμων των θαλαμοειδών τάφων αποτελούν ένα από τα συχνά χαρακτηριστικά των θαλαμωτών τάφων της Ηλείας, βλ. Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ. 237 και παρακάτω το σχετικό σχολιασμό. Η Η

4 Ε ί κ. 3. Τοπογραφικό διάγραμμα των τάφων. 1103). Στο δάπεδο του δρόμου, σε απόσταση 1 μ. από την είσοδο του θαλάμου και πλησίον του ανατολικού πλευρικού τοιχώματος, υπήρχαν υπολείμματα μικρού τοιχαρίου (Ε ί κ. 4-5)4. Βρέθηκε σειρά από μικρές ποταμίσιες πέτρες, οι οποίες καταλάμβαναν το μεγαλύτερο πλάτος του δρόμου. Η επίχωση του τμήματος μεταξύ τοιχαρίου και ξερολιθιάς της εισόδου ήταν από λεπτό χαλίκι στο κατώτερο τμήμα του δρόμου. Ο θάλαμος βρέθηκε βυθισμένος. Έ χει σχήμα ακανόνιστου τετραπλεύρου, με αποστρογγυλεμένες τη βορειοδυτική και τη νοτιοδυτική γωνία και διαστάσεις 2,52x3,04 μ. Το κεντρικό τμήμα της οροφής είχε καταρρεύσει. Επί του δαπέδου υπήρχαν πέντε ταφές παράλληλες προς τον κεντρικό άξονα του τάφου. Οι νεκροί, τοποθετημένοι ο ένας δίπλα στον άλλο, ήταν στραμμένοι προς την είσοδο (Ε ί κ. 4, 6). Ταφή / (Ε ί κ. 4, 6-7). Βρέθηκε κατά μήκος του δυτικού πλευρικού τοιχώματος του θαλάμου. Ο νεκρός Όπως στο δρόμο του τάφου Ζούνη στην Ολυμπία, βλ. Παρλαμά 1974, ο. 27.

5 Ε ί κ. 4. Κάτοψη του θαλαμωτού τάφου 1. Εικ. 6. Θαλαμωτός τάφος 1. Στρώμα ταφών. Εικ. 5. Θαλαμωτός τάφος 1. Ο δρόμος και η είσοδος του τάφου με την ξερολιθιά. Εικ. 7. Θαλαμωτός τάφος 1. Ταφή I. Ευρήματα κατά χώραν. 87

6 Ε ί κ. 8. Θαλαμωτός τάφος 1. Ταφή II. Ε ί κ. 9. Θαλαμωτός τάφος 1. Ταφές III-IV. ήταν σε συνεσταλμένη στάση, στραμμένος προς τα αριστερά και με τα χέρια κατά μήκος του σώματος. Πλησίον του κρανίου βρέθηκε μία προχοΐσκη (Π 4160), ένα κυάθιο (Π 4161), ένα αρτόσχημο αλάβαστρο (Π 4162) και κοντά σε αυτό ένα πήλινο αμφικωνικό σφονδύλι (Π 4165). Γύρω από τον αριστερό βραχίονα του νεκρού υπήρχαν συγκεντρωμένες αρκετές χάντρες από υαλόμαζα, διαφόρων χρωμάτων και τύπων: δύο σταγονόσχημες (Δ 250α-β), τέσσερις κυλινδρικές (Δ 251α-δ), τρεις σωληνωτού τύπου (Δ 252 και 261αβ), πέντε σφαιρικές (Δ 253α-ε), μία μεγάλη στρογγυλή με αύλακες (Δ 254), πέντε δακτυλιόσχημες (Δ 255αε), 17 αμφίκυρτες (Δ 256), 36 στρογγυλές (Δ 258α), 33 αρτόσχημες (Δ 259) και 74 δισκοειδείς (Δ 260)5. Βρέθηκαν επίσης 15 δακτυλιόσχημες (Δ 257) και δύο σφαιρικές χάντρες από σάρδιο (Δ 258β), καθώς και ένας φακοειδής σφραγιδόλιθος (Δ 323). Στη μέση περίπου του σκελετού υπήρχαν και δύο μικρά τεμάχια χαλκού που ανήκαν σε δακτυλίδι (Μ 1407α) και κοντά στο χέρι του τρία πολύ μικρά τμήματα χάλκινου ταινιόσχημου κρίκου (Μ 1407β), αρκετά οξειδωμένα. Τέλος, από το χώρο της ταφής I προέρχονται και διάφορες χάντρες, σπασμένες, από γκριζοπράσινη υαλόμαζα, κυρίως στρογγυλού τύπου (Δ 540). Ταφή II (Ε ί κ. 4, 6, 8). Παράλληλα προς τον πρώτο νεκρό ήταν τοποθετημένος ο δεύτερος, επίσης σε ελαφρώς συνεσταλμένη στάση. Ο σκελετός δεν διατηρήθηκε σε ιδιαίτερα καλή κατάσταση. Δεξιά του κρανίου βρέθηκε ένα αρτόσχημο αλάβαστρο (Π 4163) και δύο λίθινα κωνικά σφονδύλια (Λ 1101 και 1102). Ταφή III (Ε ι κ. 4, 6, 9). Περίπου στο κέντρο του θαλάμου και πολύ κοντά στις δύο πρώτες ταφές είχε τοποθετηθεί ο τρίτος νεκρός. Από το σκελετό διατηρήθηκαν μόνον τα κάτω άκρα και μικρά τμήματα του κρανίου. Και αυτός ο νεκρός ήταν σε συνεσταλμένη στάση, στραμμένος προς τα αριστερά. Κοντά στο κρανίο υπήρχε ένα αρτόσχημο αλάβαστρο (Π 4164) και δίπλα του ακριβώς δύο πήλινα αμφικωνικό σφονδύλια (Π ). Ταφές IV-V (Ε ι κ. 4, 6, 9). Οι σκελετοί των δύο τελευταίων ταφών καταλάμβαναν το ανατολικό τμήμα του θαλάμου. Από τα οστά διατηρήθηκαν μόνον τα κάτω άκρα και τα κρανία. Ο νεκρός της τέταρτης ταφής είχε ελαφρώς λυγισμένα τα πόδια. Περισσότερο διαλυμένος βρέθηκε ο σκελετός της τελευταίας ταφής (V) που, όπως φαίνεται, ήταν και αυτός τοποθετημένος κατά τον ίδιο τρόπο Για τα σχήματα των χαντρών, βλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 292 κ.ε.

7 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΥΡΗΜ ΑΤΩΝ Ε ί κ. 10. Τάφος 1. Ταφή I. Σφαιρική προχοΐσκη. Π Σφαιρική πεπιεσμένη προχοΐσκη (FS 87). Ταφή I (Ε ί κ. 10). Ύ ψ. 0,06, διάμ. στομίου 0,041, μέγ. διάμ. 0,075, διάμ. βάσης 0,026 μ. Ελλιπής στο μεγαλύτερο τμήμα του λαιμού και του χείλους, απολεπισμένη στον ώμο και στο λαιμό. Συγκολλημένη. Πηλός ροδόχρους, αρκετά καθαρός, βαφή καστανέρυθρη και ερυθρή κατά τόπους. Χείλος με κλίση προς τα έξω, λαιμός χαμηλός, αμφίκοιλου περιγράμματος, σώμα σφαιρικό πεπιεσμένο, λαβή κάθετη, ημικυκλικής διατομής, λοξά τοποθετημένη στο μέσον του σώματος, βάση μικρή επίπεδη. Ολόβαφη. Στην κοιλιά και στη ράχη της λαβής ευδιάκριτα ίχνη του πινέλου που χρησιμοποιήθηκε για την επάλειψη της επιφάνειας με βαφή. Πρβλ. Ν. Γιαλούρης, ΑΔ 19 (1964), Χρονικά, ο. 177, πίν. 186γ και Mountjoy, RMDP, ο. 379, εικ. 131, 381:38 (όμοια από το νεκροταφείο του Κλαδέου, της YE ΙΙΙΑ2 περιόδου) Παρλαμά 1974, ο. 41, πίν. 32δ (της YE ΙΙΙΑ2, από τον τάφο Άσπρων Σπιτιών) Papadopoulos, Achaea, ο. 94, εικ. 155c-e (ΙΙΙΑ1-2), 247b (ΙΙΙΑ1) Papadopoulos, Aigion, o. 41, πίν. 45b, 57b, 58a, 79c (μόνον ως προς το σχήμα, ΙΙΒ-ΙΙΙΑ1) Μαρινάτος 1932, ο. 12, εικ. 13 και ο και Μαρινάτος 1933, ο. 81, εικ. 25:Α9, ο. 84, εικ. 30:Β8, ο. 85, εικ. 32: Γ8 (Κεφαλονιά) Berbati, ο. 73, εικ. 53:5, 21 (ΙΙΙΑ1-Α2). YE ΙΙΙΑ2. Π Κυάθιο με δακτυλιόσχημη λαβή (FS 238). Ταφή I (Ε ί κ. 11). Ύψ. 0,065, διάμ. στομίου 0,092, διάμ. βάσης 0,0385 μ. Ακέραιο, με επιφάνεια έντονα απολεπισμένη, κυρίως στο χείλος. Πηλός καθαρός μαλακός, εύθρυπτος, ανοικτός ωχροκάστανος, βαφή καστανέρυθρη. Χείλος προεξέχον οριζόντιο, λαβή δακτυλιόσχημη υπερυψωμένη, σώμα κωνικό-ημισφαιρικό, βάση δακτυλιόσχημη με κοίλανση στον πυθμένα. Ολόβαφο εσωτερικά και εξωτερικά. Πρβλ. Παρλαμά 1971, σ. 55,58, εικ. ΛΑβ (ΙΙΒ-ΙΙΙΑ1, από το Αγραπιδοχώρι Ηλείας) Παρλαμά 1974, σ. 40, πίν. 31ε (Ολυμπία, Τάφος Καλόσακα, ΙΙΙΑ1 ) Papadopoulos, Achaea, σ , εικ. 181b-i, 270b-c (ΙΙΙΑ2) BCH 81 (1957), εικ. 13 (από τον τάφο II στα Διάσελλα Ηλείας) Mountjoy, RMDP, σ. 385, αριθ. 49, εικ YE ΙΙΙΑ2. Ε ί κ. 11. Τάφος 1. Ταφή I. Κυάθιο. I I Τρίωτο αρτόσχημο αλάβαστρο (FS 85, FM 19). Ταφή I (Ε ί κ. 12). Ύψ. 0,072, διάμ. στομίου 0,048, μέγ. διάμ. 0,107 μ. Ελλιπές στη μία λαβή και ελαφρώς αποκρουσμένο στο χείλος. Πηλός λεπτόκοκκος, με ελάχιστες προσμείξεις, ανοικτός καστανός, αλείφωμα ανοικτότερης απόχρωσης, βαφή μελανή, ελαφρώς απολεπισμένη και αραιω- 89

8 Π 4162 Π 4163 Ε ί κ. 12. Τάφος 1. Ταφή I. Τρίωτο αρτόσχημο αλάβαστρο. Ε ί κ. 13. Τάφος 1. Ταφή II. Τρίωτο αρτόσχημο αλάβαστρο. 90 μένη κατά τόπους. Χείλος προεξέχον, λοξό με κλίση προς τα έξω, λαιμός χαμηλός, αμφίκοιλου περιγράμματος, λαβές οριζόντιες, βάση κυρτή. Ολόβαφα το χείλος, η εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια του λαιμού και η ράχη λαβών. Στη βάση του λαιμού ομάδα λεπτών ταινιών. Μεταξύ των λαβών ανά δύο αντιθετικές ομάδες ομόκεντρων όρθιων τόξων και ομάδα ταινιών κάτω από τις λαβές και στην περιφέρεια της βάσης. Στην κάτω επιφάνεια της βάσης ομόκεντροι κύκλοι. Πρβλ. Γιαλούρης 1965, σ. 20, πίν. 13ε (ΙΙΙΑ-Β) και PapΑΔ opoulos, Achaea, εικ. 128b (ΙΙΙΑ2α). YE ΙΙΙΑ2. Π Τρίωτο αρτόσχημο αλάβαστρο (FS 85, FM 32, 27). Ταφή II (Ε ί κ. 13). Ύ ψ. 0,072, διάμ. στομίου 0,052, μέγ. διάμ. 0,116 μ. Ελλιπές στο λαιμό και στο χείλος. Απολεπισμένη η επιφάνεια στη βάση και στο χείλος. Πηλός καθαρός λεπτόκοκκος, ανοικτόχρωμος καστανός, αλείφωμα ωχροκίτρινο, βαφή καστανομέλανη, εξίτηλη, αραιωμένη κατά τόπους. Χείλος προεξέχον με κλίση προς τα έξω, λαιμός χαμηλός, αμφίκοιλου περιγράμματος, λαβές οριζόντιες, σώμα έντονα αρτόσχημο, βάση σχεδόν επίπεδη, με ελαφρά κοίλανση στον πυθμένα. Ολόβαφα το χείλος, η εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια του λαιμού και η ράχη των λαβών. Στο σώμα βραχώδες κόσμημα με οξυκόρυφη απόληξη και ταινία που περιτρέχει το περίγραμμά του σε συνδυασμό με θαλάσσια ανεμώνη. Στη βάση του λαιμού και του σώματος ομάδα ταινιών. Στη βάση ομόκεντροι κύκλοι. Πρβλ. Prosymna, εικ. 495 (39, τάφος XIII) Papadopoulos, Achaea, σ , εικ. 130e, 131g, 132c (ΙΙΙΑ2), επίσης, εικ. 129e, f, 232b- Athenian Agora XIII, σ. 204, πίν. 46:3, 65 XV 3, L:6 (IIIAl-2) Tiryns VI, σ. 28, 95, πίν. 12:2-Alt-Ägina IV, 1, σ. 88,94, πίν. 21:220 (ΙΙΙΑ1), 31:289 (το θέμα βραχώδους και ανεμώνης σε σύνθετα αλάβαστρα ΙΙΙΑ2) Mountjoy, Α//Χ, σ. 62, εικ. 64:4 (ΙΙΙΑ1) Δημακοπούλου, Μονεμβασία, σ. 157, πίν. 71α-β (ο πυρήνας της ανεμώνης δεν είναι ολόβαφος, ΙΙΙΑ1) Benzi 1992, σ. 264,430, πίν. 30c (η θαλάσσια ανεμώνη σε σκύφο ΙΙΙΑ2),

9 Ε ί κ. 15. Τάφος 1. Σφονδύλια. Πρβλ. Παρλαμά 1971, σ. 54, πίν. Λα (από το Αγραπιδοχώρι) Ν. Γιαλούρης, ΑΔ 18 (1963), Χρονικά, πίν. 138α και 19 (1964), πίν. 186α (Τρύπες Κλαδέου) Papadopoulos, Achaea, σ. 87, εικ. 128b (ΙΙΙΑ2), 129c (ΙΙΙΒ1), 131h (IIIA2), 235:12 Γιαλούρης 1965, σ , πίν. 13στ (ΙΙΙΑ-Β από το Κάτω Σαμικό) και για το ίδιο, βλ. Mountjoy, RMDP, σ (ΙΙΙΒ). YE ΙΙΙΑ2-Β1. Μ ι κ ρ ο ε υ ρ ή μ α τ α (Ε ί κ ). Ε ί κ. 14. Τάφος 1. Ταφή III. Τρίωτο αρτόσχημο αλάβαστρο. πίν. 137ί, 154ο (ΙΙΙΑ2-Β) Benzi 1975, πίν. XXXV, 572 Chalkis, σ. 63, εικ. 2:8, 5:43, πίν. 17:402 Ε ChT, πίν. LIII:7. YE ΙΙΙΑ2. Π Τρίωτο αρτόσχημο αλάβαστρο (FS 85, FM 57). Ταφή III (Ε ί κ. 14). Ύψ. 0,074, διάμ. στομίου 0,05, διάμ. σώματος 0,0985 μ. Ελλιπές σε τμήμα του λαιμού και του χείλους. Συγκολλημένο από πολλά κομμάτια. Πηλός λεπτόκοκκος, με ελάχιστες προσμείξεις, ανοικτός καστανός, αλείφωμα απαλό καστανό, βαφή σκούρα καστανή. Χείλος με κλίση προς τα έξω, λαιμός χαμηλός, αμφίκοιλου περιγράμματος, λαβές οριζόντιες, σώμα σφαιρικό, ελαφρώς πεπιεσμένο, βάση επίπεδη. Ολόβαφα το χείλος, η εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια του λαιμού και η ράχη των λαβών. Στη βάση του λαιμού ομάδα λεπτών ταινιών. Μεταξύ των λαβών λεπτή ζώνη με δικτυωτό κόσμημα. Στο σώμα δύο ομάδες πλατιών και ενδιάμεσων λεπτών ταινιών. Στη βάση δύο ομάδες από τρεις ομόκεντρους κύκλους. Π Σφονδύλι. Ταφή I (Ε ι κ. 15). Ύ ψ. 0,215, διάμ. 0,024, διάμ. οπής 0,006 μ. Πήλινο ακέραιο αμφικωνικό σφονδύλι με επίπεδη κορυφή και βάση. Στην επιφάνεια αποκρούσεις και ελαφρές απολεπίσεις. Πηλός χονδρόκοκκος με αρκετές προσμείξεις, σκούρος καστανός με ίχνη επιχρίσματος. Π Σφονδύλι. Ταφή I I I (Ε ί κ. 15). Ύψ. 0,02, διάμ. 0,026, διάμ. οπής 0,004 μ. Πήλινο ακέραιο, άνισα αμφικολουροκωνικό σφονδύλι, με επίπεδη κορυφή και κυρτή βάση. Αρκετές ρωγμές στην επιφάνεια. Πηλός χονδρόκοκκος, ερυθροκάστανος, κατά τόπους μελανός λόγω όπτησης. Π Σφονδύλι. Ταφή I I I (Ε ί κ. 15). Ύψ. 0,02, διάμ. 0,265, διάμ. οπής 0,006 μ. Πήλινο ακέραιο, άνισα αμφικολουροκωνικό σφονδύλι με επίπεδη κορυφή. Φέρει ελαφρές αποκρούσεις. Πηλός καστανός, χονδρόκοκκος, με προσμείξεις. Ίχνη μελανού επιχρίσματος. Μ α - β. Τμήματα δακτυλιδιού. Ταφή I. α) Δύο τμήματα χάλκινων ταινιόσχημων καμπύλων ελασμάτων από κρίκο δακτυλιδιού. Ο χαλκός αρκετά οξειδωμένος. Μέγ. πλ. 0,004, πάχ. 0,001 μ. β) Τρία πολύ μικρά τεμάχια χάλκινου ταινιόσχημου κρίκου, αρκετά οξειδωμένου. Μέγ. πάχ. 0,005, μέγ. σωζ. μήκ. 0,0075 μ. (το μεγαλύτερο σωζόμενο). Συνανήκουν με το Μ 1407α. 91

10 Ε ί κ. 16. Τάφος 1. Χάντρες. Ε ί κ. 17. Τάφος 1. Ταφή I. Χάντρες. Ε ί κ. 18. Τάφος 1. Ταφή I. Χάντρα. Ε ί κ. 20. Τάφος 1. Χάντρες και τμήματα δακτυλιδιού. 92 Μ Κρίκος δακτυλιδιού. Κόγχη δρόμου (Ε ί κ. 20). Μέγ. σωζ. πλ. 0,0032, μέγ. σωζ. πάχ. 0,0013 μ. Δύο μεγάλα και ένα μικρό τμήμα χάλκινου ταινιόσχημου καμπύλου ελάσματος. Στην επιφάνεια φέρει διπλή σειρά έκτυπων στιγμών. Χαλκός αρκετά οξειδωμένος. Πρόκειται για κρίκο δακτυλιδιού που διατηρείται σχεδόν ακέραιος, χωρίς όμως να έχει αποκατασταθεί. Δ α - β. Χάντρες. Ταφή I (Ε ι κ. 16). α) Χάντρα από υπόλευκη υαλόμαζα του τύπου A σταγόνας. Τρήμα κατά τον άξονα. Ύψ. 0,011 μ. β) Όμοια από μελανή υαλόμαζα. Ύψ. 0,009 μ. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 298, τύπος 56. Δ α - δ. Χάντρες. Ταφή I (Ε ί κ. 17). Τέσσερις χάντρες υαλόμαζας, ελλιπείς, κυλινδρικού τύπου με πλατύ τρήμα, οι οποίες διατηρούνται σε κακή κατάσταση. Ύψ.: α) 0,0049, β) 0,004, γ) 0,0058, δ) 0,0058 μ. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 294, τύπος 22. Δ 252. Χάντρα. Ταφή I (Ε ί κ. 18). Χάντρα από υπόλευκη υαλόμαζα στον τύπο του σύνθετου σωλήνα. Αποτελείται από δύο στρογγυλά μέρη ενωμένα σε ευθεία γραμμή. Μήκ. 0,0115 μ. Μία ακόμη χάντρα ίδιου τύπου, με σπασμένο όμως το ένα στέλεχος. Σωζ. ύψ. 0,006 μ. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 295, τύπος 23. Δ α - ε. Χάντρες. Ταφή I (Ε ι κ. 19). Διαστ. μεγαλύτερης: Ύ ψ. 0,0095, διάμ. 0,0095 μ. Πέντε χάντρες, δύο μεγάλες και τρεις μικρότερες, εκ των οποίων η μία φθαρμένη, από υπόλευκη υαλόμαζα, σφαιρικού τύπου. Η καλύτερα διατηρημένη έχει ιριδίζουσα επιφάνεια (Δ 253α). Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 292, τύπος 1. Δ Χάντρα. Ταφή I (Ε ι κ. 16, 20). Ύ ψ. 0,011, διάμ. 0,016 μ. Χάντρα υαλόμαζας, στρογγυλού τύπου με αύλακες παράλληλες με το τρήμα. Ακέραιη. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 292, τύπος 3.

11 Ε ί κ. 21. Τάφος 1. Ταφή I. Σφραγιδόλιθος. Ε ί κ. 22. Τάφος 1. Ταφή Π. Σφονδύλια. Δ α - ε. Χάντρες. Ταφή I. Ύψ. 0,0011, διάμ. 0,005 μ. Πέντε χάντρες υαλόμαζας - η μία ελλιπής -, δακτυλιόσχημου τύπου με μεγάλο φαρδύ τρήμα. Όμοιες με τις Δ 259 που αναφέρονται παρακάτω. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, ο. 295, τύπος 31. Δ Χάντρες. Ταφή I. Μήκ. μεγαλύτερης 0,088, διάμ. 0,0079 μ. Δεκαεπτά (17) χάντρες από υπόλευκη υαλόμαζα, του ελλειψοειδούς αμφίκυρτου τύπου. Η μία σώζεται κατά το ήμισυ. Τρήμα κατά τον άξονα. Όμοιες με τις Δ 258α που αναφέρονται παρακάτω. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, ο. 298, τύπος 53. Δ Χάντρες. Ταφή I (Ε ικ. 20). Δεκαπέντε χάντρες σαρδίου, δακτυλιόσχημου τύπου. Υ ψ. 0,0004, διάμ. 0,055-0,056 μ. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, ο. 295, τύπος 32. Δ α - β. Χάντρες. Ταφή I (Ε ί κ. 20). α) Τριάντα επτά (37) χάντρες, στρογγυλού τύπου, από υπόλευκη υαλόμαζα. Μερικές με ιριδίζουσα επιφάνεια. Διαστ. μεγαλύτερης: διάμ. 0,0075, ύψ. 0,0065, διάμ. οπής 0,0025 μ. β) Δύο μικρότερες χάντρες του ίδιου τύπου από σάρδιο. Ύψ. 0,0004, διάμ. 0,0041 μ. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 292, τύπος 2. Δ Χάντρες. Ταφή I (Ε ι κ. 16,20). Ύψ. 0,0005, διάμ. 0,0075 μ. Τριάντα δύο (32) χάντρες από υαλόμαζα, δακτυλιόσχημες. Όμοιες με τις Δ 255. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, τάφος 91, 3185 (2), πίν. 127, Περατή, Β', σ. 305, εικ. 128, σχήμα 2. Δ Χάντρες. Ταφή I (Ε ί κ. 20). Υ ψ. 0,0001, διάμ. 0,024 μ. Εβδομήνα τέσσερις (74) μικροσκοπικές χάντρες από υαλόμαζα διαφόρων χρωμάτων, δακτυλιόσχημες με μεγάλο κατακόρυφο τρήμα. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 95, τύπος 31. Δ α - β. Χάντρες. Ταφή I (Ε ι κ. 20). Υ ψ. 0,0002-0,0025, διάμ. 0,002-0,0027 μ. Δύο πολύ μικρές χάντρες, δακτυλιόσχημες από γαλάζια και καστανόχρωμη υαλόμαζα. Όμοιες με τις Δ 260. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 295, τύπος 25. Δ α - β. Χάντρες. Κόγχη δρόμου (Ε ί κ. 16, 20). α) Επτά χάντρες καλής διατήρησης από γαλαζοπράσινη υαλόμαζα, στρογγυλού τύπου. Ύψ. 0,0008, διάμ. 0,001 μ. β) Τρεις χάντρες από γαλαζοπράσινη υαλόμαζα, ελλειψοειδούς αμφίκυρτου τύπου. Υ ψ. 0,009, διάμ. 0,008 μ. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 292 και 298, τύπος 2 και 53 (για το α και β, αντίστοιχα). Δ Χάντρες. Ταφή I (Ε ί κ. 16). Δέκα σπασμένες και μικροσκοπικά τμήματα από άλλες χάντρες φαιόχρωμης υαλόμαζας, κυρίως στρογγυλού και δακτυλιόσχημου τύπου, όπως οι Δ 259. Δ Σφραγιδόλιθος. Ταφή I (Ε ικ. 21). Μέγ. διάμ. κατά μήκος του τρήματος 0,0155, μέγ. πάχ. 0,007 μ. Φακοειδής σφραγιδόλιθος από στεατίτη με κατακόρυφο προς την παράσταση τρήμα. Απεικονίζεται τετράποδο σε έντονο διασκελισμό, που στρέφει απότομα το κεφάλι προς τα πίσω. Ο λαιμός, τα πόδια αλλά και το σώμα του ζώου είναι ιδιαίτερα λεπτά. Μπροστά από το λαιμό, στην περιφέρεια της σφραγιστικής επιφάνειας, υπάρχουν τέσσερις στιγμές. Σε άλλο σημείο της περιφέρειας και κάτω από το άνοιγμα των ποδιών του ζώου υπάρχουν δέκα μικρές γραμμές, ακανόνιστου σχήματος, οι οποίες σχηματίζουν ταινία. Βλ. Pini, CMS, σ. 157, αριθ Δ Σφονδύλι. Ταφή I I (Ε ί κ. 22). Ύψ. 0,0175, διάμ. 0,021 μ. Δίθινο ακέραιο κωνικό σφονδύλι, από σκούρο ελαιόχρωμο στεατίτη. Αποκρουσμένο σε δύο σημεία στη βάση. Στην επιφάνεια της βάσης σώζονται ίχνη του εργαλείου που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του. 93

12 Ε ί κ. 23. Τάφος 1. Δρόμος. Λίθινο περίοπτο από στεατίτη. Ε ί κ. 24. Τάφος 1. Απολεπίσματα πυριτόλιθου. Λ Σφονδύλι. Ταφή II (Ε ί κ. 22). Ύ ψ. 0,019, διάμ. 0,019 μ. Λίθινο κωνικό σφονδύλι από ελαιόχρωμο στεατίτη. Λείπει μικρό τμήμα της κορυφής του. Στην περιφέρεια του κώνου ίχνη κατεργασίας. Λ Περίαπτο (Ε ί κ. 23). Υ ψ. 0,015, μέγ. διάμ. 0,0014, διάμ. οπής 0,003 μ. Λίθινο περίαπτο από μαύρο στεατίτη. Φέρει εγκάρσια διαμπερή οπή ανάρτησης. Προέρχεται από το δρόμο του τάφου. Πρβλ. Enkomi III, 2, πίν. 167 (46,48a) Prosymna, II, εικ. 407 (5), τάφος VUE Papadopoulos, Achaea, σ. 142, εικ. 325:7. Λ Πυριτόλιθος (Ε ι κ. 24). Μέγ. μήκ. 0,019, μέγ. πλ. 0,019, πάχ. 0,0087 μ. Απολέπισμα πυριτόλιθου. Προέρχεται από το δρόμο του τάφου. Χρώμα γκριζοπράσινο. Λ Πυριτόλιθος (Ε ί κ. 24). Μέγ. μήκος 0,019, μέγ. πάχος 0,01 μ. Απολέπισμα πυριτόλιθου. Προέρχεται από τον καθαρισμό της ξερολιθιάς της εισόδου. Χρώμα σκούρο γκριζοπράσινο. Όπως προκύπτει από την παραπάνω περιγραφή, ο τάφος περιείχε πέντε πρωτογενείς ταφές επί του δαπέδου του θαλάμου και μία ανακομιδή στην κόγχη του δρόμου. Στην κόγχη δεν βρέθηκε κεραμική, πιθανώς όμως πρόκειται για την πρωιμότερη ταφή του τάφου, ίσως της YE ΙΙΙΑ1. Εκτός από τις ταφές IV και V, οι υπόλοιπες ήταν κτερισμένες. Φαίνεται ότι οι πρωιμότερες ταφές του θαλάμου ήταν οι I και II της ΥΕ ΙΙΙΑ2 περιόδου- ακολουθεί η ταφή III (YE ΙΙΙΑ2-Β1). Για τις άλλες δύο ταφές του θαλάμου δεν έχουμε στοιχεία χρονολόγησης, αφού βρέθηκαν ακτέριστες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ταφή I, ως προς τη θέση εύρεσης των χαντρών και του σφραγιδόλιθου, στο ύψος του καρπού του νεκρού. Οι διάσπαρτες χάντρες και ο σφραγιδόλιθος αποτελούσαν, ως φαίνεται, βραχιόλι που στόλιζε τον καρπό του χεριού. Με βάση την κεραμική που συνόδευε την ταφή I, οι χάντρες και ο σφραγιδόλιθος χρονολογούνται στην ΥΕ ΙΙΙΑ2 περίοδο. Συγκεντρωτικός πίνακας ευρημάτων θαλαμωτού τάφου 1 Κ ε ρ α μ ι κ ή Χ ρ ο ν ο λ ό γ η σ η Χ ά λ κ ι ν α Μ ι κ ρ ο ε υ ρ ή μ α τ α Κόγχη δρόμου Μ 1408 δακτυλίδι Δ 262α-β χάντρες Δρόμος Λ 1103 περίαπτο Λ 1104 πυριτόλιθος Θάλαμος-Ταφή I Π 4160 προχόίσκη Π 4161 κυάθιο Π 4162 αλάβαστρο ΥΕ ΙΙΙΑ2 ΥΕ ΙΙΙΑ2 ΥΕ ΙΙΙΑ2 Μ 1407α-β τμήματα δακτυλιδιού Π 4165 σφονδύλι Δ ,540 χάντρες Δ 323 σφραγιδόλιθος Ταφή II Π 4163 αλάβαστρο ΥΕ ΙΙΙΑ2 Λ σφονδύλια Ταφή III Π 4164 αλάβαστρο ΥΕ ΙΙ1Α2-Β1 Π σφονδύλια Ταφή IV Ταφή V Ακτέριστη Ακτέριστη 94

13 Ε ί κ. 25. Κάτοψη του θαλαμωτού τάφου 2. ΘΑΛΑΜΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ 2 Πρόκειται για το δεύτερο τάφο της δεύτερης σειράς, που βρίσκεται σε απόσταση μόλις 2 μ. ανατολικά του πρώτου και παραλλήλως προς αυτόν (Ε ι κ. 3). Ο δρόμος του είναι έντονα κατηφορικός και έχει μήκος 4,30 και πλάτος 0,60, στην αρχή του, και 1,65 μ., στην είσοδο. Τα πλευρικά του τοιχώματα συγκλίνουν έντονα προς τα πάνω και διευρύνονται προς την είσοδο του τάφου. Στην είσοδο το πλάτος του δρόμου είναι 1,90, κάτω, και 0,70 μ., πάνω (Ε ί κ ). Το μέτωπο είναι πολύ προσεκτικά λαξευμένο, κατακόρυφο και λείο, με ύψος 3,10 μ. Η είσοδος είναι σχεδόν ορθογώνια, με ύψος 0,85-0,90 και πλάτος 0,72 μ. Το στόμιο έχει ύψος 0,85, βάθος 0,84 και πλάτος 0,72, εξωτερικά, και 0,70 μ., εσωτερικά, υπάρχει δηλαδή μια ελάχιστη σύγκλιση των τοιχωμάτων προς το εσωτερικό. Εκατέρωθεν της εισόδου δημιουργούνται δύο παραστάδες (πλ. 0,45, η δυτική, και 0,47 μ., η ανατολική). Η ξερολιθιά της εισόδου αποτελούνταν από κροκαλοπαγείς πέτρες, μέτριου μεγέθους και ακανόνιστου σχήματος, που τοποθετημένες σε επάλληλες σειρές έφρασσαν την είσοδο σε όλο το βάθος του στομίου. Ο θάλαμος είναι κυκλικού σχήματος, με διάμετρο 2,40 μ. Αν και βρέθηκε γεμάτος με χώματα, διατήρησε σχεδόν εξ ολοκλήρου την οροφή του, που είναι θολωτή, μέγ. σωζ. ύψ. 1,80 μ. Στο δάπεδο του θαλάμου υπήρχαν δύο ταφές (Ε ί κ. 25). Στην επίχωση του δρόμου βρέθηκαν λίγα όστρακα, μία κύλικα σπασμένη και ελλιπής (Π 4168) και ένα απολέπισμα πυριτόλιθου (Λ 1106β). Ταφή I (Ε ικ. 25, 27-28). Κατά μήκος του δυτικού πλευρικού τοιχώματος βρέθηκε η πρώτη ταφή. Ο νεκρός ήταν σε συνεσταλμένη στάση, στραμμένος προς τα αριστερά και με προσανατολισμό Β.-Ν. (με το κεφάλι προς Β. στραμμένος προς την είσοδο). Από το σκελετό διατηρήθηκε μόνον το κρανίο και ελάχιστα οστά. Πλησίον του κρανίου βρέθηκε ένα κυάθιο (Π 4169), ένα μικρό απολέπισμα πυριτόλιθου (Λ 1106α) και ένα ελλιπές αρτόσχημο αλάβαστρο (Π 4170). Κοντά στο νεκρό υπήρχαν και τέσσερα μικρά θραύσματα χαλκού (Μ 1409), αρκετά οξειδωμένα. Τα δύο ανήκουν σε κρίκο δακτυλιδιού και τα άλλα δύο ίσως σε τμήμα λαβής κάποιου αντικειμένου. Ταφή II (Ε ί κ. 25, 28). Δεξιά της εισόδου και κατά μήκος του ανατολικού πλευρικού τοιχώματος του θαλάμου, παράλληλα στην πρώτη ταφή, είχε τοποθετηθεί ο δεύτερος νεκρός. Διατηρήθηκαν μόνον τα κάτω άκρα του σκελετού (τμήματα από τα μηριαία οστά). Ο νεκρός είχε προσανατολισμό Β.-Ν., στραμμένος προς την είσοδο. Κοντά στο κρανίο είχε τοποθετηθεί ένα αρτόσχημο αλάβαστρο (Π 4171) και ένα λίθινο κωνικό σφονδύλι (Λ 1100). 95

14 Ε ί κ. 26. Θαλαμωτός τάφος 2. Ο δρόμος και η είσοδος του τάφου. Ε ί κ. 27. Θαλαμωτός τάφος 2. Ταφή I. 96 Ε ί κ. 28. Θαλαμωτός τάφος 2. Τα κτερίσματα των ταφών I και II κατά χώραν.

15 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΥΡΗΜ ΑΤΩΝ 1 Jk Π 4168 (τομή) Λ 1100 Ε ί κ. 29. Τάφος 2. Κύλικα και σφονδύλι. Δρόμος Π Κύλικα (Ε ί κ. 29). Μέγ. σωζ. ύψ. 0,101 μ. Συγκολλημένη από πολλά τεμάχια και ελλιπής σε μεγάλο τμήμα του σώματος και της βάσης. Πηλός υπόλευκος, καθαρός, αρκετά εύθρυπτος. Άβαφη. YE III. λιόσχημη, βάση δακτυλιόσχημη με κοίλανση στην εξωτερική της επιφάνεια. Ολόβαφο εσωτερικά και εξωτερικά. Πρβλ. παραπάνω το Π Papadopoulos, Achaea, σ , εικ. 180c (YE Ι-ΙΙ), 181b-i (ΙΙΙΑ2). Mountjoy, RMDP, σ. 385, αριθ. 49, εικ YE ΙΙΙΑ2. I I Αρτόσχημο αλάβαστρο (FS 85). Ταφή I (Ε ικ. 31). Σωζ. ύψ. 0,056, μέγ. διάμ. 0,155 μ. Διατηρείται μόνον η βάση και μικρό τμήμα του σώματος. Πηλός καστανέρυθρος, αλείφωμα ωχροκάστανο, βαφή ερυθρωπή. Στη βάση ομόκεντροι κύκλοι. Στο σωζόμενο κάτω τμήμα του σώματος ομάδα ταινιών και ολόβαφη επιφάνεια, που μάλλον υποδηλώνει διακόσμηση βραχώδους τοπίου. YE ΙΙΙΑ2. Θ ά λ α μ ο ς I I Κυάθιο με δακτυλιόσχημη λαβή (FS 238). Ταφή I (Ε ί κ. 30). Ύψ. 0,078, διάμ. βάσης 0,036, διάμ. στομίου 0,099 μ. Ακέραιο, συγκολλημένο. Φέρει ελαφρές αποκρούσεις στην περιφέρεια του χείλους. Πηλός καθαρός υπόλευκος, βαφή καστανομέλανη. Χείλος προεξέχον οριζόντιο, σώμα κωνικό-ημισφαιρικό, λαβή υπερυψωμένη δακτυ- 97 Ε ί κ. 30. Τάφος 2. Ταφή I. Κυάθιο. Ε ί κ. 31. Τάφος 2. Ταφή I. Τμήμα αρτόσχημου αλαβάστρου.

16 Π Τρίωτο αρτόσχημο αλάβαστρο (FS 85, FM 32). Ταφή II (Ε ί κ. 32). Ύ ψ. 0,071, διάμ. στομίου 0,525, μέγ. διάμ. 0,108 μ. Συγκολλημένο, ελλιπές και αποκρουσμένο σε μικρά τμήματα του σώματος και της βάσης. Πηλός ωχροκίτρινος, αλείφωμα σχεδόν ίδιο, βαφή καστανή εξίτηλη. Χείλος λοξό με κλίση προς τα έξω, λαιμός χαμηλός, αμφίκοιλου περιγράμματος, λαβές οριζόντιες, σώμα σφαιρικό πεπιεσμένο, βάση επίπεδη με ελαφρότατη κοίλανση στο κέντρο του πυθμένα. Ολόβαφατο χείλος, η εσωτερική επιφάνεια λαιμού και η ράχη των λαβών. Στο λαιμό ταινίες. Στο σώμα βραχώδες κόσμημα. Μεταξύ των λαβών ανά τρία ενάλληλα γραμμίδια σε κάθετη διάταξη. Στην περιφέρεια της βάσης ομάδα ταινιών. Στη βάση σπείρα. Πρβλ. Dendra, σ. 85, εικ (ΙΙΙΑ1), όπου όμοιο αλάβαστρο με βραχώδες κόσμημα και σειρά στιγμών σε δύο οριζόντιες γραμμές. Παρομοίως και στο Berbati, σ. 80, εικ (ΙΙΙΑ2 πρώιμη). ChT, πίν. 4 (13), 51 (ΙΙΙΑ2) και το ίδιο στη Mountjoy,M/X, σ. 78, εικ. 83:2 (όμοιο της ΥΕ ΙΙΙΑ2). Athenian Agora XIII, σ. 214, πίν. 50 (2), με στιγμές σε δύο σειρές. Papadopoulos, Achaea, σ , εικ. 129e, h, 130c (το βραχώδες σε συνδυασμό με σειρά στιγμών), 132 c, f (ΙΙΙΑ2). ΥΕ ΙΙΙΑ2. Μ ι κ ρ ο ε υ ρ ή μ α τ α Λ Σ φ ο ν δ ύ λ ι. Ταφή II (Ε ί κ. 29). Ύψ. 0,0013, διάμ. 0,0019 μ. Λίθινο κωνικό σφονδύλι από μαύρο στεατίτη με επίπεδη κορυφή και βάση. Στη βάση σώζονται ίχνη του εργαλείου που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του. Ε ί κ. 32. Τάφος 2. Ταφή II. Τρίωτο αρτόσχημο αλάβαστρο. Λ α. Πυριτόλιθος. Ταφή I. Μέγ. μήκ. 0,011, πλ. 0,007, πάχ. 0,002 μ. Πολύ μικρό απολέπισμα καστανόμαυρου πυριτόλιθου. A β. Πυριτόλιθος. Δρόμος. Μέγ. μήκ. 0,0084, πάχ. 0,0047 μ. Μικροσκοπικό απολέπισμα γκριζόμαυρου πυριτόλιθου. Μ Δακτυλίδι και λαβή. Ταφή I. Διαστ. (το μεγαλύτερο): μέγ. σωζ. μήκ. 0,0013, πλ. 0,0015 μ. Τέσσερα μικρά θραύσματα χάλκινων αντικειμένων. Τα δύο προέρχονται από κρίκο δακτυλιδιού και τα άλλα δύο ίσως από λαβή κάποιου αντικειμένου, διότι έχουν ημικυκλικό σχήμα. Σύμφωνα με τα ευρήματα, ο τάφος 2 χρησιμοποιήθηκε για δύο ταφές στην ΥΕ ΙΙΙΑ2 περίοδο. Συγκεντρωτικός πίνακας ευρημάτων θαλαμωτού τάφου 2 Κ ε ρ α μ ι κ ή Χ ρ ο ν ο λ ό γ η σ η Χ ά λ κ ι ν α Μ ι κ ρ ο ε υ ρ ή μ α τ α 98 Δρόμος Π 4168 κύλικα ΥΕ III Λ 1106β πυριτόλιθος Θάλαμος Π 4169 κυάθιο ΥΕ Ι Ι Ι Α 2 Μ 1409 τμήμα Λ 1106α πυριτόλιθος Ταφή I Π 4170 αλάβαστρο ΥΕ Ι Ι Ι Α 2 δακτυλίου Ταφή II Π 4171 αλάβαστρο ΥΕ Ι Ι Ι Α 2 Λ 1100 σφονδύλι

17 ΘΑΛΑΜΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ 3 Είναι ο μοναδικός τάφος της πρώτης σειράς (Ε ικ. 3). Η αρχή του δρόμου του συμπίπτει με το θάλαμο του τάφου 1. Έ χ ει προσανατολισμό ΒΔ.-ΝΑ. Βρέθηκε και αυτός βυθισμένος (Ε ικ ). Ο δρόμος έχει σωζόμενο μήκος 3,50 και πλάτος 1,17, στην αρχή του, και 1,10 μ., στην είσοδο. Το τμήμα που συνέπιπτε με το θάλαμο του τάφου 1 είχε καταρρεύσει. Τα πλευρικά του τοιχώματα συγκλίνουν προς τα πάνω και προς την είσοδο. Στο δυτικό τοίχωμα, σε απόσταση 2,50 μ. από την παραστάδα της εισόδου και στο ίδιο ύψος με το δάπεδο του δρόμου, έχει λαξευθεί ημικυκλική κόγχη, το άνοιγμα της οποίας έφρασσε ξερολιθιά από μικρές και μεγάλες πέτρες ακανόνιστου σχήματος (Ε ί κ )6. Οι διαστάσεις της κόγχης είναι: μήκος 1,20, ύψος 0,70, βάθος 0,80 μ. Εντός της κόγχης ήταν συγκεντρωμένα τα οστά ενός νεκρού και ανάμεσά τους βρέθηκε άωτο σφαιρικό αγγείο (Π 4182). Στην επίχωση του δρόμου βρέθηκαν ελάχιστα όστρακα. Μεταξύ αυτών υπήρχαν λίγα όστρακα άβαφης κύλικας, μικρό τμήμα χονδροειδούς χειροποίητου αγγείου (Π 4182α-β) και δύο μικρά τεμάχια πυριτόλιθου (Α 1164, 1165). Η είσοδος του τάφου (ύψ. 1,10, πλ. 0,55 μ.) είναι ορθογώνια με κυρτό, σχεδόν τοξοειδές υπέρθυρο7. Το στόμιο έχει βάθος 0,80 και το πλάτος του είναι 0,58, εξωτερικά, και 0,64 μ., εσωτερικά- δηλαδή, και σε αυτό τον τάφο τα πλευρικά τοιχώματα του στομίου παρουσιάζουν ελαφρά διεύρυνση προς το εσωτερικό του. Ο θάλαμος είναι ακανόνιστου ωοειδούς σχήματος, διαστ. 2,46 μ., κατά τον άξονα Β.-Ν., και 3,45 μ., κατά τον άξονα Α.-Δ. Η οροφή του είναι θολωτή, ύψ. 1,70 μ. Στο δάπεδο του θαλάμου είχαν ανοιχθεί τέσσερις πλακοσκεπείς λάκκοι για τον ενταφιασμό των νεκρών (Ε ί κ. 33, 36). Οι τρεις, παράλληλοι μεταξύ τους, ακολουθούν τον άξονα Β.-Ν., ενώ ο τέταρτος έχει λαξευθεί βόρεια αυτών και ακολουθεί το κυκλικό σχήμα του θαλάμου (το βόρειο πλευρικό τοίχωμα). Λάκκος / (Ε ί κ. 33, 36-37). Διαστάσεις: μέγ. μήκ. 1,90, μέγ. πλ. 0,45, βάθ. 0,50 μ. Ο λάκκος ήταν καλυμμένος με πέντε λίθινες πλάκες, ακανόνιστου σχήματος. Πάνω σε μία από αυτές είχε τοποθετηθεί μία προχοΐσκη (Π 4173)8. Μέσα στο λάκκο ο νεκρός ήταν τοποθετημένος με το κεφάλι προς Β., τα πόδια μόλις λυγισμένα και στραμμένος προς τα αριστερά. Μοναδικό του κτέρισμα ένας πιθαμφορίσκος (Π 4175), ο οποίος έφερε πώμα από πόδι κύλικας (Π 4176). Το αγγείο βρέθηκε πλησίον του κρανίου. Λάκκος II (Ε ι κ. 33, 38-39). Διαστάσεις: μήκ. 1,65-1,85, πλ. 0,40-0,55, βάθ. 0,80 μ. Περιμετρικά του λάκκου σχηματιζόταν εσοχή, πλ. 0,10-0,20 μ., η οποία προφανώς αποτελούσε υποδοχή για την τοποθέτηση των λίθων. Πιο πλατιά είναι στις τρεις πλευρές του λάκκου. Πάνω από τις καλυπτήριες πέτρες βρέθηκε ψευδόστομος αμφορίσκος (Π 4174). Στο λάκκο υπήρχαν δύο νεκροί, ο ένας επάνω στον άλλο, με διαφορετικό προσανατολισμό ο καθένας9. Ο πρώτος νεκρός, το κρανίο του οποίου βρισκόταν προς Ν. (δηλαδή ήταν στραμμένος προς το εσωτερικό του θαλάμου), ήταν κτερισμένος με ένα αρτόσχημο αλάβαστρο (Π 4177), τοποθετημένο ανάποδα στη μέση του σώματος περίπου (Ε ί κ. 33, 38). Ο 6. Βλ. υποσημ. 3 και ενδεικτικώς Papadopoulos, Achaea, σ Papadopoulos, Aigion, σ. 21, 32, πίν. 67 Berbati, σ. 68, 70, εικ. 49, 51' Σγουρίτσα 1988, σ Βλ. παρακάτω σχετικό σχολιασμό. 7. Για κυρτά τοξοειδή υπέρθυρα Ουρών, βλ. ενδεικτικώς Papadopoulos, Achaea, σ. 52 και Papadopoulos, Aigion, ο. 3. Βλ. και παρακάτω σχετικό σχολιασμό. 8. Η αποτύπωση των καλυπτήριων πλακών του τάφου, καθώς και η αποτύπωση των αγγείων που είχαν τοποθετηθεί ως «σήματα» πάνω σε αυτές δεν έγινε από την ανασκαφέα, με αποτέλεσμα να υπάρχει μόνον η φωτογραφική τεκμηρίωση των λίθων, οι οποίοι μάλιστα ήταν τόσο κοντά τοποθετημένοι, εφόσον και οι λάκκοι που σκέπαζαν ήταν λαξευμένοι ο ένας δίπλα στον άλλο, που έδιναν την εντύπωση ότι όλο το δάπεδο του θαλάμου ήταν στρωμένο με πέτρες. Παρόμοια περίπτωση με τον τάφο Θ της Ολυμπίας, βλ. Ν. Γιαλούρης, ΑΔ 20 (1965), Χρονικά, πίν. 230β. 9. Για περισσότερους από ένα νεκρούς σε λάκκους, βλ. Papadopoulos, Achaea, σ. 55. Επίσης, Μαρινάτος 1932, σ. 23 (Κεφαλονιά) και Ν.Μ. Βερδελής, Ανασκαφή παρά το χωρίον Γαλατάκι, ΑΔ 1956, Χρονικά, σ

18 Ε ί κ. 33. Κάτοψη του θαλαμωτού τάφου 3. Εικ. 34. Θαλαμωτός τάφος 3. Ο δρόμος του τάφου. Εικ. 35. Θαλαμωτός τάφος 3. Δρόμος. Η κόγχη μετά την αφαίρεση της ξερολιθιάς. 100

19 Ε ί κ. 36. Θαλαμωτός τάφος 3. Το εσωτερικό του θαλάμου, με τις καλυπτήριες πέτρες των λάκκων I και III. Ε ί κ. 37. Θαλαμωτός τάφος 3. Ο λάκκος I μετά την αφαίρεση των πλακών. Ε ί κ. 38. Θαλαμωτός τάφος 3. Λάκκος II. Ταφή α. Ε ί κ. 39. Θαλαμωτός τάφος 3. Λάκκος II. Ταφή β. 101

20 Ε ί κ. 40. Θαλαμωτός τάφος 3. Λάκκος IV. Ταφή α. Ε ί κ. 4L Θαλαμωτός τάφος 3. Λάκκος IV. Ταφή β. δεύτερος νεκρός, κάτω από τον πρώτο (Ε ί κ. 33, 39), με το κρανίο προς την άλλη πλευρά του λάκκου, δηλαδή στραμμένο προς την είσοδο, είχε ως κτέρισμα μια προχοΐσκη (Π 4180). Λάκκος III (Ε ι κ. 33, 36). Διαστάσεις: μέγ. μήκ. 1,45, πλ. 0,30-0,40, βάθ. 0,25-0,30 μ. Ο τρίτος λάκκος του τάφου έχει προσανατολισμό Α.-Δ. Είναι λαξευμένος πλησίον του καμπύλου πλευρικού τοιχώματος του θαλάμου ακολουθώντας το σχήμα του. Οι δυο άκρες του λάκκου ενώνονται με το βόρειο τμήμα των λάκκων II και IV. Ή ταν καλυμμένος με τέσσερις πέτρες. Περιείχε ένα σκελετό σε ελαφρώς συνεσταλμένη στάση, ο οποίος ήταν στραμμένος προς τα δεξιά του. Ο νεκρός ήταν τοποθετημένος με τέτοιο τρόπο, ώστε να ακολουθεί το ημικυκλικό σχήμα του λάκκου. Ακτέριστος. Λάκκος I V (Ε ι κ. 33, 40-41). Διαστάσεις: μήκ. 1,90, πλ. 0,40-0,55, βάθ. 0,80 μ. Ο λάκκος ήταν καλυμμένος με πέντε πέτρες. Πάνω σε μία από αυτές ήταν τοποθετημένο κυάθιο (Π 4172)10. Και αυτός ο λάκκος περιείχε δύο ταφές. Ο πρώτος νεκρός (ταφή α), με το κεφάλι προς την πλευρά της εισόδου, είχε τοποθετηθεί στην αριστερή του πλευρά με λυγισμένα τα πόδια και συνοδευόταν από ένα αλάβαστρο (Π 4178), το οποίο βρέθηκε δίπλα στο κρανίο (Ε ί κ. 33, 40). Το αγγείο έφερε πώμα από πόδι κύλικας (Π 4179). Κάτω από αυτόν το νεκρό βρέθηκε και ο δεύτερος σκελετός (ταφή β), τοποθετημένος στην αριστερή του πλευρά, με το κεφάλι προς Β. και λυγισμένα πόδια. Στο ύψος του θώρακα βρέθηκε ένα αρτόσχημο Δεν διευκρινίζεται από την ανασκαφέα η ακριβής θέση των αγγείων που ήταν τοποθετημένα πάνω στις πέτρες των λάκκων.

21 αλάβαστρο (Π 4181) στο πλάι (Ε ί κ. 33, 41). Γύρω από το κρανίο και κάτω από αυτό υπήρχαν αρκετές χάντρες υαλόμαζας διαφόρων τύπων, προερχόμενες προφανώς από περιδέραια (Δ ). Οι χάντρες που βρέθηκαν γύρω από το κρανίο ανήκουν στους παρακάτω τύπους: 17 χάντρες του τύπου του κολοκυθόσπορου (Δ 267), τρεις του κόκκου σταριού (Δ 268), τέσσερις ατρακτοειδείς (Δ 269), 38 ακέραιες και δέκα ελλιπείς παπυρόσχημες (Δ 270), τρεις κυλινδρικές με αύλακες (Δ 271), μία ακέραια και έξι ελλιπείς του τύπου του διπλού παπύρου, 748 μικροσκοπικές κυλινδρικές (Δ 273), 80 κυλινδρικές (Δ 274) και 394 αρτόσχημες (Δ 275). Κοντά στον καρπό του χεριού υπήρχαν τέσσερις χάντρες (Δ 276) από γαλάζια υαλόμαζα που ανήκουν στον τύπο πλακιδίου Β, μία χάντρα, επίσης από γαλάζια υαλόμαζα, που ανήκει στον τύπο A της ανεστραμμένης κρεμαστής έλικας (Δ 277), μία χάντρα από υαλόμαζα σε σχήμα πτηνού (περιστεριού; Δ 278) και ένας χάλκινος κρίκος δακτυλιδιού (Μ 1415). Στο ίδιο σημείο βρέθηκε χάλκινο δακτυλίδι (Μ 1416) και τρία σφονδύλια (ένα πήλινο αμφικωνικό Π 4183, ένα λίθινο αμφικολουροκωνικό Λ 1107 και ένα λίθινο κολουροκωνικό Δ1108). ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΥΡΗΜ ΑΤΩΝ Δρόμος I I α. Τέσσερα μικρά όστρακα άβαφης κύλικας με γωνιώδες περίγραμμα. Διαστ. των δύο μεγαλύτερων: σωζ. ύψ. 0,06 και 0,055, σωζ. πλ. 0,035 και 0,072 μ. YE III. Π β. Τμήμα χονδροειδούς αγγείου (δύο όστρακα) από γκριζοκάστανο με πολλές προσμείξεις πηλό. Στην επιφάνεια του αγγείου ίχνη φωτιάς. Πρόκειται πιθανούς για μαγειρικό σκεύος. Διαστ.: σωζ. μήκ. 0,077 και 0,057, σωζ. πλ. 0,055 και 0,032, πάχ. τοιχώματος 0,09 μ. Δ Πυριτόλιθος (Ε ί κ. 42). Μέγ. μήκ. 0,035, μέγ. πλ. 0,024, μέγ. πάχ. 0,006 μ. Τριγωνικού σχήματος απολέπισμα καστανόφαιου πυριτόλιθου. Φέρει ιζήματα στην επιφάνεια. Θάλαμος Π Κυάθιο (FS 238). «Σήμα» του λάκκου IV (Ε ί κ. 43). Ύψ. 0,044, διάμ. βάσης 0,035 μ. Συγκολλημένο και ελλιπές σε μεγάλο τμήμα του χείλους, της λαβής και του σώματος. Πηλός υπόλευκος, βαφή μελανή, εξίτηλη. Χείλος απλό, σώμα ημισφαιρικό, βάση δακτυλιόσχημη με κοίλανση στην εξωτερική επιφάνεια. Ολόβαφο εσωτερικά και εξωτερικά, με εξηρημένο κύκλο στην εσωτερική επιφάνεια της βάσης. Πρβλ. Papadopoulos, Achciea, σ. 120, εικ. 182c, 270e (ΙΙΙΒ1). YE IIIB. Δ Πυριτόλιθος (Ε ί κ. 42). Μέγ. μήκ. 0,037, μέγ. πλ. 0,026 και μέγ. πάχ. 0,011 μ. Απολέπισμα γκριζοπράσινου πυριτόλιθου με ιζήματα στην επιφάνεια. Ε ί κ. 42. Τάφος 3. Δρόμος. Απολεπίσματα πυριτόλιθου. Ε ί κ. 43. Τάφος 3. Το κυάθιο, «σήμα» του λάκκου IV. 103

22 Ε ί κ. 44. Τάφος 3. Η προχοΐσκη, «σήμα» του λάκκου I. 104 Π Προχοΐσκη (FS 112). «Σήμα» του λάκκου I (Ε ι κ. 44). Ύψ. 0,089, διάμ. σώματος 0,087, διάμ. βάσης 0,335 μ. Ελλιπής σε μικρά τμήματα του χείλους, του λαιμού, του σώματος και της λαβής. Πηλός ροδόχρους, βαφή καστανομέλανη, εξίτηλη, κατά τόπους ερυθρή. Χείλος απλό με κλίση προς τα έξω, λαιμός χαμηλός, αμφίκοιλου περιγράμματος, κοιλιά σφαιρική πεπιεσμένη, λαβή κάθετη κυκλικής διατομής, βάση δακτυλιόσχημη. Ολόβαφη. Πρβλ. Papadopoulos, Achaea, ο , εικ. 153a, 154b-c (ΙΙΙΑ2) Mountjoy,M/X, ο. 79, εικ. 85:1 (ΙΙΙΑ2) Dendra, ο (αριθ. 57). YE ΙΙΙΑ2. II Ψευδόστομος αμφορίσκος (FS 173, FM 18). «Σήμα» του λάκκου I I (Ε ι κ. 45). Ύψ. 0,15, μέγ. διάμ. 0,127, διάμ. βάσης 0,05 μ. Ελλιπής στα στόμια, στη μία λαβή, στο δίσκο και σε μικρά τμήματα του ώμου και του σώματος. Πηλός λεπτόκοκκος καθαρός, ροδόχρους, αλείφωμα ωχροκάστανο, Ε ί κ. 45. Τάφος 3. Ο ψευδόστομος αμφορίσκος, «σήμα» του λάκκου II. βαφή καστανομέλανη, κατά τόπους ερυθρή. Λαβή κάθετη ταινιωτή, σοφία σφαιρικό, βάση δακτυλιόσχημη. Ολόβαφα η ράχη των λαβών και η βάση. Δακτύλιοι στη βάση των λαιμών. Στον ώμο σχηματικά άνθη. Στο μέσον

23 στρακα ψευδόστομου) και στην εικ. 3:4 (η διακόσμηση ζώνης) Mountjoy 1976, σ. 83, εικ. 3 (ΙΙΙΒ1) Orchomenos V, σ , εικ. 24 (39) ΙΙΙΒ, πίν. 15d* Papadopoulos, Aigion, σ. 18, πίν. 50, 58 (ΙΙΙΒ1) Mountjoy 1995, εικ. 59:3. YE ΙΙΙΒ. Π Τρίωτος πιθαμφορίσκος (FS 45, FM 57). Λάκκος I (Ε ί κ. 46). Ύψ. 0,156, διάμ. στομίου 0,083, μέγ. διάμ. 0,135, διάμ. βάσης 0,048 μ. Ελλιπής στις λαβές, αποκρουσμένος στην περιφέρεια της βάσης και στο χείλος, επιφάνεια φθαρμένη. Πηλός καθαρός ροδοκάστανος, αλείφωμα ωχρό, βαφή σκούρα καστανή, έντονα εξίτηλη. Χείλος προεξέχον, λοξό με κλίση προς τα έξω, λαιμός χαμηλός, αμφίκοιλου περιγράμματος, σώμα απιόσχημο, λαβές οριζόντιες, βάση δακτυλιόσχημη. Ολόβαφαη εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια του λαιμού και το κατώτερο τμήμα του σώματος. Στο χείλος μία πλατιά και δύο λεπτές ταινίες. Στη βάση του λαιμού ομάδα λεπτών ταινιών. Στον ώμο δικτυωτό κόσμημα. Κάτω από τις λαβές ομάδα πλατιών και ενδιάμεσοί λεπτών ταινιών. Πρβλ. Berbati, σ , εικ. 14b (ΙΙΙΑ2 ύστερη) Papadopoulos, Achaea, σ , εικ. 121:a, c-e, 228e, 229a (IIIA2- Bl) Orchomenos V, σ , εικ. 3 (31, 40) (IIIA2) Benzi 1992, σ , πίν. 141:1,153:d, e- Μυλωνάς,ZlA, πίν. 63β, 155β (831), πίν. 413 (498) Γιαλούρης 1965, σ. 24, πίν. 15γ (Σαμικό, ΙΙΙΑ-Β) και ο ίδιος, ΛΛ 17 (1961/ 1962), Χρονικά, σ. 106, πίν. 112γ (Ολυμπία, ΙΙΙΒ) Alt Ägina IV, 1, σ. 91, πίν. 26:247 (ΙΙΙΑ2). YE ΙΙΙΑ2-Β. Ε ί κ. 46. Τάφος 3. Λάκκος 1.1Πιθαμφορίσκος και βάση κύλικας. της κοιλιάς διακοσμητική ζώνη με τεθλασμένη γραμμή, που πλαισιώνεται πάνω και κάτω από ομάδα πλατιών και ενδιαμέσων λεπτών ταινιών. Στην κάτω επιφάνεια της βάσης ομόκεντροι κύκλοι. Πρβλ. Attica, σ. 17, εικ. 4:3 Mountjoy, ΜΓΚ, σ , εικ. 127:1 (και με διακόσμηση ομόκεντρων κύκλων στη βάση), εικ. 127:5 (ΙΙΙΒ1) και εικ. 129 (ΙΙΙΒ1), σ. 133, εικ. 154:1 (όμοιος της YE ΙΙΙΒ2) Deiras, σ. 144, πίν. LXXXIV, 7, 8 (το θέμα σε πεπλατυσμένο ψευδόστομο της ΥΕ ΙΙΙΒ1) Περατή, Β', σ. 177, εικ. 64:6 (για διακόσμηση κοιλιάς) Shear 1987, πίν. 27:113, εικ. 16:113, 116 Mylonas 1966, εικ. 72 Wardle 1969, σ. 267, εικ. 2:4 (το θέμα σε ό- I I Βάση κύλικας (Ε ί κ. 46). Σωζ. ύψ. 0,02, διάμ. 0,065 μ. Δισκοειδής με κοίλανση στο κέντρο του πυθμένα. Φέρει αποκρούσεις στην περιφέρεια. Πηλός ανοικτός καστανός, αλείφωμα ωχρό. Άβαφη. Χρησίμευε ως πώμα του πιθαμφορίσκου Π I I Τρίωτο αρτόσχημο αλάβαστρο (FS 85, FM 57). Λάκκος II (Ε ί κ. 47). Ύψ. 0,102, διάμ. στομίου 0,901, μέγ. διάμ. 0,143 μ. Ακέραιο, ελαφρώς αποκρουσμένο στη βάση και στο χείλος. Πηλός καθαρός λεπτόκοκκος, ανοικτός καστανός, αλείφωμα ωχροκάστανο, βαφή ερυθρωπή, κατά τόπους καστανή. Χείλος λοξό με κλίση προς τα έξω, λαιμός χαμηλός, αμφίκοιλου περιγράμματος, λαβές οριζόντιες, σώμα σφαιρικό, ελαφρώς πεπιεσμένο, βάση επίπεδη με ελαφρότατη κοίλανση στο κέντρο του πυθμένα. Ολόβαφα η εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια του λαιμού και η ράχη των λαβών. Στο χείλος και στη βάση του λαιμού δύο λεπτές ταινίες. Στον ώμο δικτυωτό κόσμημα. Στο σώμα δύο ζώνες πλατιών και ενδιάμεσων λεπτών ταινιών. Στη βάση ομόκεντροι κύκλοι. 105

24 Ε ί κ. 47. Τάφος 3. Λάκκος II. Ταφή α. Τρίωτο αρτόσχημο αλάβαστρο. Πρβλ. Παρλαμά 1971, σ. 54,58, πίν. Λα:1 (Αγραπιδοχώρι, ΙΙΙΑ 1-Β) και Παρλαμά 1974, σ , πίν. 30γ (ΙΙΙΒ). Όμοιο με αλάβαστρο από τις Τρύπες Κλαδέου, βλ. Ν. Γιαλούρης, ΑΔ 18 (1963), Χρονικά, πίν. 137α (ΙΙΙΒ) Π. Αγαλλοπούλου, Μυκηναϊκό νεκροταφείο παρά το Καμπί Ζακύνθου, ΛΔ 28 (1973), Μελέται, σ. 204, πίν. 106β (ΙΙΙΑ2- Β) Papadopoulos, Achaea, σ , εικ. 134e, f, 235:12. ΥΕ ΙΙΙΒ. 106 I I Τ ρ ί ω τ ο αλάβαστρο (FS 85, FM 57). Λάκκος I V, σκελετός α (Ε ι κ. 48). Ύψ. 0,148, διάμ. στομίου 0,1125, μέγ. διάμ. 0,166 μ. Ακέραιο. Πηλός καθαρός ροδοκάστανος, αλείφωμα ω- χρό, βαφή καστανή, κατά τόπους ερυθρωπή. Χείλος λοξό με κλίση προς τα έξω, λαιμός αμφίκοιλου περιγράμματος, λάβες οριζόντιες, σώμα σφαιρικό, βάση επίπεδη. Ολόβαφα το χείλος, η εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια του λαιμού και η ράχη των λαβών. Στη βάση του λαιμού ταινία. Στον ώμο δικτυωτό κόσμημα. Κάτω από τις λαβές και στην περιφέρεια της βάσης τρεις ταινίες. Στη βάση ομόκεντροι κύκλοι με ολόβαφο τον εσωτερικό. Ε ί κ. 48. Τάφος 3. Λάκκος IV. Ταφή α. Τρίωτο αλάβαστρο και βάση κύλικας. Για αλάβαστρα με δικτυωτό, βλ. γενικώς Papadopoulos, Achaea, σ , εικ. 134b (ΙΙΙΓ1) και για το σχήμα, βλ. τα εικονιζόμενα στην εικ. 133h-i (ΙΙΙΒ2). Όμοιο από την Αχαΐα (Κλάους), βλ. Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 146:60 (ΙΙΙΓ1) και Παρλαμά 1974, σ. 39, πίν. 31α (ΙΙΙΓ1), με κοινό χαρακτηριστικό τον ψηλό λαιμό και τις όρθιες λαβές. ΥΕ ΙΙΙΓ πρώιμη.

25 Εικ. 49. Τάφος 3. Λάκκος IV. Ταφή α. Βάση κύλικας. I I Βάση κύλικας (Ε ι κ ). Σωζ. ύψ. 0,028, διάμ. βάσης 0,095 μ. Δισκοειδής με κοίλανση στον πυθμένα, η οποία είχε χρησιμοποιηθεί ως πώμα στο αλάβαστρο Π Πηλός με λίγες προσμείξεις, ανοικτός καστανός, βαφή καστανή εξίτηλη, κατά τόπους ερυθρωπή. YE I I I. Π Προχοΐσκη (FS ). Λάκκος I I (Ε ί κ. 50). Ύψ. 0,091, διάμ. στομίου 0,046, μέγ. διάμ. 0,855, διάμ. βάσης 0,034 μ. Ελλιπής σε μικρό τμήμα του χείλους και του λαιμού. Πηλός καθαρός λεπτόκοκκος, ανοικτόχρωμος καστανός, βαφή καστανομέλανη εξίτηλη. Χείλος απλό με κλίση προς τα έξω, λαιμός χαμηλός, αμφίκοιλου περιγράμματος, λαβή κάθετη, ημικυκλικής διατομής, σώμα σχεδόν κωνικό, βάση επίπεδη. Ολόβαφη. Πρβλ. Μαρινάτος 1932, σ και Μαρινάτος 1933, σ. 81, εικ. 25:Α9, σ. 82, εικ. 26:Α9, σ. 87, εικ. 34 Χωρέμης 1973, σ. 36, πίν. 10β (ΙΙΙΑ2, με ταινίες στη μέση) Μυλωνάς, Δ NE, Β', ο. 165, Γ, πίν. 172β (843, ΙΙΙΒ) Deiras, σ ,151, πίν. LXXXV:6, Papadopoulos, Achaea, σ , εικ. 152i (ελάχιστα διαφορετική η λαβή), 153c (ΙΙΙΑ2), 245, 246- Prosymna, εικ. 261:696, 516:11, 19 Attica, σ. 50, εικ. 20:D (ΙΙΙΒ2) Mountjoy, ΜΓΚ, σ. 79, εικ. 85:1 (ολόβαφη ΙΙΙΑ2). Βλ. και Π YE ΙΙΙΑ2. Π Τρίωτο αρτόσχημο αλάβαστρο (FS 85, FM 44 ή 70). Λάκκος IV, σκελετός β (Ε ί κ. 51). Ύψ. 0,065, διάμ. στομίου 0,045, μέγ. διάμ. 0,091 μ. Ακέραιο. Πηλός καθαρός λεπτόκοκκος, ανοικτός καστανός, αλείφωμα σχεδόν όμοιο, βαφή καστανομέλανη. Χείλος λοξό με κλίση προς τα έξω, λαιμός χαμηλός, αμφίκοιλου περιγράμματος, σώμα σφαιρικό πεπιεσμένο, λαβές οριζόντιες, βάση επίπεδη με ελαφρά κοίλανση στο κέντρο του πυθμένα. Ε ί κ. 50. Τάφος 3. Λάκκος II. Ταφή β. Προχοΐσκη. Ε ί κ. 51. Τάφος 3. Λάκκος IV. Ταφή β. Τρίωτο αρτόσχημο αλάβαστρο. 107

26 Ολόβαφα το χείλος, η εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια του λαιμού και η ράχη των λαβών. Στη βάση του λαιμού ομάδα λεπτών ταινιών. Μεταξύ των λαβών σειρά από διπλά συνεχόμενα ημικύκλια. Ακολουθεί ζώνη πλατιάς και λεπτής ταινίας. Στην περιφέρεια της βάσης δύο λεπτές ταινίες με ενδιάμεση πλατιά. Στη βάση δύο ομόκεντροι κύκλοι. Δεν ταυτίζεται απόλυτα το θέμα με το FM 44 ή 70. Πρβλ. Mountjoy, ΜΓΚ, σ. 160, το θέμα παρόμοιο σε υψίποδα σκύφο ΙΙΙΓ1, σ. 124 σε κάλαθο ΙΙΙΒ1 (γραμμικά λέπια FM 44) Benzi 1992, πίν. 20d (τα ημικύκλια ανάποδα). YE ΙΙΙΑ2-Β. I I 4182γ. Άωτο σφαιρικό πιθάριο (FS 77, FM 77). Από την κόγχη (Ε ι κ. 52). Ύ ψ. 0,079, διάμ. στομίου 0,445, διάμ. σώματος 0,925, διάμ. βάσης 0,031 μ. Ελλιπές σε μικρά τμήματα του χείλους και του σώματος. Συγκολλημένο. Πηλός καθαρός λεπτόκοκκος, υπόλευκος, αλείφωμα ελαφρώς ανοικτότερης απόχρωσης, βαφή καστανέρυθρη, εξίτηλη. Χείλος προεξέχον, οριζόντιο, λαιμός χαμηλός, αμφίκοιλου περιγράμματος, σώμα κωνικό, βάση επίπεδη με ελαφρότατη κοίλανση στην εξωτερική επιφάνεια. Ολόβαφα το χείλος, η εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια του λαιμού. Στη βάση του λαιμού, στο μέσον του σώματος και πάνω από τη βάση ομάδα ταινιών. Στο πάνω μισό του σώματος στικτή διακόσμηση. Στην περιφέρεια της βάσης δακτύλιος. Πρβλ. Papadopoulos, Achaea, σ , σημ. 23, όπου και συγκεντρωμένη βιβλιογραφία, εικ , 231c, F Mountjoy, ΜΓΚ, σ , εικ. 63- Benzi 1992, πίν. 128:1τ Prosymna, II, εικ. 109 (210) Athenian Agora XIII, σ. 222, πίν. 52:1 (ΙΙΒ-ΙΙΙΑ1) Μυλωνάς, Π NE, Γ, πίν. 49δ (348), 418β Demakopoulou 1993, σ. 67, πίν. 11: 46' Παρλαμά 1974, σ , πίν. 29ε. ΥΕΙΙΙΑ1. Μ ι κ ρ ο ε υ ρ ή μ α τ α (Ε ι κ ). Π Πήλινο σφονδύλι. Λάκκος IV, σκελετός β (Ε ι κ. 53). Ύψ. 0,0019, διάμ. 0,02 μ. Ακέραιο, άνισα αμφικολουροκωνικό με επίπεδη σχεδόν κορυφή και ελαφρώς κοίλη βάση. Πηλός χονδρόκοκκος με πολλές προσμείξεις, καστανός. Λ Λ ί θ ι ν ο σφονδύλι. Λάκκος IV, σκελετός β (Ε ι κ. 53). Ύ ψ. 0,017, διάμ. 0,017 μ. Ακέραιο, άνισα αμφικολουροκωνικό από ελαιόχρωμο στεατίτη. Επίπεδη κορυφή και κυρτή βάση. A Λίθινο σφονδύλι. Λάκκος IV, σκελετός β (Ε ι κ. 53). Ύ ψ. 0,017, διάμ. 0,024 μ. Ακέραιο, κωνικό από μελανό στεατίτη. Φέρει ιζήματα στην επιφάνεια. Δ 267. Χάντρες. Λάκκος IV, σκελετός β (Ε ι κ. 54,56). Μήκ. 0,019, πλ. 0,0009-0,001, πάχ. 0,003 μ. Δεκαεπτά (17) χάντρες από υαλόμαζα τύπου κολοκυθόσπορου. Η μία ελλιπής. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 297, τύπος 49. Δ Χάντρες. Λάκκος IV, σκελετός β (Ε ι κ. 54,56). Μήκ. 0,018, πάχ. 0,008 μ. Τρεις χάντρες από υαλόμαζα του τύπου του κόκκου σταριού. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 297, τύπος Ε ί κ. 52. Τάφος 3. Κόγχη δρόμου. Άωτο σφαιρικό πιθάριο. Ε ί κ. 53. Τάφος 3. Λάκκος IV. Ταφή β. Σφονδύλια.

27 Τρεις χάντρες υαλόμαζας, αποτελούμενες από ενδιάμεσο κυλινδρικό στέλεχος με λεπτές και πυκνές εγκάρσιες αύλακες, που προεξέχει στα δύο άκρα. Δύο όμοια μικρότερα στελέχη τοποθετούνται εκατέρωθεν του κεντρικού. Τρήμα κατά τον άξονα του μεσαίου στελέχους. Δ 272. Χάντρες. Λάκκος IV, σκελετός β (Ε ι κ ). Μήκ. 0,028, πλ. 0,008 μ. Επτά χάντρες (έξι ελλιπείς και μία ακέραια) από υαλόμαζα του τύπου του διπλού κρίνου. Στα δύο άκρα εγκάρσιο τρήμα. Ε ί κ. 54. Τάφος 3. Λάκκος IV. Ταφή β. Χάντρες-μικροευρήματα (Δ , 272, 275). Δ 269. Χάντρες. Λάκκος IV, σκελετός β (Ε ι κ. 54,56). Μήκ. 0,016, πάχ. 0,007 μ. Τέσσερις χάντρες από υαλόμαζα, ατρακτοειδείς με αύλακες παράλληλες προς το τρήμα. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 296, τύπος 36. Δ 270. Χάντρες. Λάκκος IV, σκελετός β (Ε ι κ ,57). Πλ. 0,014, ύψ. 0,007 μ. Τριάντα οκτώ (38) χάντρες από υαλόμαζα, ακέραιες, του τύπου Β κρίνου και δέκα μικρά θραύσματα από χάντρες ίδιου τύπου. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 306, τύπος 105 (παρεμφερής). Δ 271. Χάντρες. Λάκκος IV, σκελετός β (Ε ί κ ). Υ ψ. 0,013, πλ. 0,007 μ. Δ 273. Χάντρες. Λάκκος IV, σκελετός β (Ε ι κ. 57). Υ ψ. 0,001-0,0015, διάμ. 0,002-0,003 μ. Επτακόσιες σαράντα οκτώ (748) μικροσκοπικές χάντρες από υαλόμαζα κυλινδρικού τύπου, διαφόρων χρωμάτων (ερυθρή, γαλάζια, κίτρινη, λευκή). Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 295, τύπος 3Τ Nichoria II, σ. 854, πίν. 5-Athenian Agora XIII, σ. 242, πίν. 58:4. Δ 274α-γ. Χάντρες υαλόμαζας. Λάκκος IV, σκελετός β (Ε ί κ. 57). α) Εβδομήντα τρεις (73) χάντρες κυλινδρικού τύπου με μία εγκάρσια αύλακα, διαφόρων χρωμάτων. Μέγ. μήκ. 0,004, διάμ. 0,002 μ. β) "Εξι χάντρες του ίδιου τύπου με δύο λεπτές εγκάρσιες αύλακες. Μέγ. μήκ. 0,005, διάμ. 0,003 μ. γ) Χάντρα του ίδιου τύπου με τρεις εγκάρσιες λεπτές αύλακες. Μήκ. 0,003, διάμ. 0,002 μ. Δ 275α-β. Χάντρες. Λάκκος IV, σκελετός β (Ε ικ. 54). α) Τριακόσιες ενενήντα δύο (392) χάντρες από υπόλευκη και γαλάζια υαλόμαζα, αρτόσχημου τύπου, διαφόρων διαστάσεων. Επίσης θραύσματα ομοίων. Ύψ. 0,002-0,004, διάμ. 0,004-0,007 μ. Πρβλ. Περατή, Β', σ. 305, σχέδ. 2. β) Δύο αρτόσχημες χάντρες ενωμένες, παρεμφερείς του τύπου 25 της Σακελλαρίου. Δ 276. Χάντρες. Λάκκος IV, σκελετός β (από την περιοχή του καρπού) (Ε ι κ. 55). Τέσσερα πλακίδια τύπου Β με πλαίσιο στη στενή πλευρά, ελλιπή, από γαλάζια υαλόμαζα, παρεμφερή του τύπου 78 της Σακελλαρίου (δεν υπάρχει διαχωριστική ταινία ανάμεσα στις σπείρες). Το καλύτερα διατηρημένο έχει σωζ. μήκ. 0,014 και πλ. 0,065 μ. Ε ί κ. 55. Τάφος 3. Λάκκος IV. Ταφή β. Χάντρες-μικροευρήματα. Δ 277. Χάντρα. Λάκκος IV, σκελετός β (από την περιοχή του καρπού) (Ε ί κ. 55). Μέγ. μήκ. 0,008, μέγ. πλ. 0,007 μ. Από γαλάζια υαλόμαζα του τύπου Α της κρεμαστής έλικας. Πρβλ. Σακελλαρίου, ΘΤΜ, σ. 298: 59. Δ 278. Χάντρα. Λάκκος IV, σκελετός β (από την περιοχή του καρπού) (Ε ί κ. 58). Μήκ. 0,013, μέγ. πλ. 0,007 μ. 109

28 Ε ί κ. 56. Τάφος 3. Λάκκος IV. Ταφή β. Χάντρες-μικροευρήματα (Δ , ). Εικ. 58. Τάφος 3. Λάκκος IV. Ταφή β. Χάντρα με σχήμα περιστεριού. Εικ. 59. Τάφος 3. Λάκκος IV Ταφή β. Χάλκινο δακτυλίδι. Από γαλάζια υαλόμαζα. Αποδίδεται πτηνό (πιθανώς περιστέρι) με κλειστές φτερούγες. Αξιόλογη είναι η προσπάθεια απόδοσης των φτερών και της ουράς με λοξές εγχαράξεις. Τρήμα διαμπερές στο ύψος των φτερών. Μ Χάλκινο δακτυλίδι. Λάκκος I V, σκελετός β (από το χώρο του καρπού) (Ε ι κ. 59). Διάμ. 0,022, πλ. 0,005, πάχ. 0,001 μ. Κρίκος δακτυλίου από ταινιόσχημο έλασμα, συγκολλημένος από δύο κομμάτια, ελλιπής ως προς τμήμα της περιφέρειας. Μέσα σε στικτό πλαίσιο φέρει διακόσμηση στικτής τεθλασμένης γραμμής. Χαλκός έντονα οξειδωμένος. Ε ί κ. 57. Τάφος 3. Λάκκος IV. Ταφή β. Χάντρες (Δ 270,273,274). Μ Χάλκινο δακτυλίδι. Λάκκος I V, σκελετός β. Διαστ.: α) σωζ. μήκ. 0,012, β) σωζ. μήκ. 0,001. Ύψ. και για τα δύο 0,004 μ. Τελείως φθαρμένο και ελλιπές. Σώζονται δύο τμήματα του ταινιόσχημου ελάσματος (κρίκου). Στο άκρο του ενός τμήματος υπάρχει οπή. no Από την παραπάνω περιγραφή του τάφου φαίνεται ότι αυτός ήταν ο πλουσιότερος της συστάδας. Στο δάπεδο του θαλάμου είχαν λαξευθεί τέσσερις λάκκοι, οι δύο εκ των οποίων περιείχαν από δύο ταφές. Συνολικά είχαν πραγματοποιηθεί στον τάφο επτά ταφές. Η πρωιμότερη είναι η ανακομιδή της κόγχης, η οποία χρονολογείται στην YE ΙΙΙΑ1 περίοδο. Στη συνέχεια (YE ΙΙΙΑ2) ενταφιάστηκαν ο πρώτος νεκρός του λάκκου II και ο νεκρός του λάκκου I. Λίγο αργότερα ο τάφος χρησιμοποιήθηκε και πάλι στην ΥΕΙΙΙΒ περίοδο για την ταφή των άλλων δύο νεκρών εντός των λάκκων II και IV (ταφή β). Η τελευταία ταφή ήταν ο δεύτερος νεκρός του λάκκου IV (ταφή α, πρώιμη ΥΕ ΙΙΙΓ). Δεν έχουμε στοιχεία για τη χρονολόγηση του νεκρού εντός του λάκκου III, δεδομένου ότι ήταν ακτέριστος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η τοποθέτηση των αγγείων επάνω στις καλυπτήριες πλάκες των λάκκων (βλ. παρακάτω σχετικό σχολιασμό). Η προχόΐσκη Π 4173, που ήταν επάνω στις καλυπτήριες πέτρες του λάκκου I, χρονολογείται στην ΥΕ ΙΙΙΑ2 περίοδο, όπως άλλωστε και ο πιθαμφορίσκος Π 4175 που συνόδευε την ταφή του λάκκου. Ο ψευδόστομος αμφορίσκος Π 4174, «σήμα» του λάκκου II, που χρονολογείται στην ΥΕ ΙΙΙΒ, τοποθετήθηκε όταν ενταφιάστηκε ο δεύτερος νεκρός του λάκκου, που συνοδευόταν από το αλάβαστρο Π 4177, επίσης της ΥΕ ΙΙΙΒ περιόδου. Τέλος, το κυάθιο Π 4172, χρονολογούμενο στην ΥΕ ΙΙΙΒ, «σήμα» του λάκκου IV, προφανώς αποτελούσε κτέρισμα του νεκρού που είχε ενταφιαστεί πρώτος εντός του λάκκου και συνοδευόταν από το αλάβαστρο Π 4181 της ΥΕ III Α2-Β περιόδου.

29 Συγκεντρωτικός πίνακας θαλαμωτού τάφου 3 Κ ε ρ α μ ι κ ή Χ ρ ο ν ο λ ό γ η σ η Χ ά λ κ ι ν α Μ ι κ ρ ο ε υ ρ ή μ α τ α Δρόμος Π 4182α-β, κύλικαχειροποίητο αγγείο Κόγχη δρόμου Π 4182γ άωτο πιθάριο YE ΙΙΙΑ1 Θάλαμος Λάκκος 1 Π 4173 (σήμα) προχοΐσκη YE ΙΙΙΑ2 Π 4175 πιθαμφορίσκος YE ΙΙΙΑ2 Λάκκος 2 Ταφή α Ταφή β Λάκκος 3 Λάκκος 4 Ταφή α Ταφή β Π 4174 ψευδόστομος (σήμα) Π 4177 αλάβαστρο Π 4180 προχοΐσκη Ακτέριστος Π 4172 κυάθιο (σήμα) Π αλάβαστρο Π 4181 αλάβαστρο Υ ΕΙΙΙΑ Λ 1664,1665 τεμάχια πυριτόλιθου YE 111Η YE ΙΙΙΒ YE ΙΙΙΑ2 ΥΕ ΙΙΙΒ ΥΕ ΙΙΙΓ πρώιμη ΥΕ ΙΙΙΑ2-Β Μ 1415 Μ 1416 δακτυλίδια Δ χάντρες Λ σφονδύλια Π 4183 σφονδύλι Θ Α Λ Α Μ Ω Τ Ο Σ Τ Α Φ Ο Σ 4 Είναι ο τρίτος τάφος της δεύτερης σειράς, με προσανατολισμό Β.-Ν. (Ε ί κ. 3, 60)11. Βρέθηκε βυθισμένος. Αποτελείται από δρόμο αρκετά κατηφορικό, μήκ. 6,35 και πλ. 1,30, στην αρχή, και 1,16 μ., στην είσοδο. Τα πλευρικά του τοιχώματα συγκλίνουν έντονα προς τα πάνω και προς την είσοδο. Το μέτωπο είναι κατακόρυφο, ύψ. 3,60 μ. Η είσοδος του τάφου έχει ορθογώνιο σχήμα (Ε ι κ. 61), ύψ. 0,65 και πλ. 0,54 μ. Ξερολιθιά έφρασσε την είσοδο καθ όλο το μήκος του στομίου. Δεξιά και αριστερά της εισόδου διαμορφώνονται δυο παραστάδες, πλ. 0,30 και 0,34 μ., η δυτική και η ανατολική αντίστοιχα. Το σχετικά μικρό στόμιο έχει μήκος 0,65 μ. Ο θάλαμος, σχεδόν κυκλικού σχήματος (Ε ι κ. 60), διαμ. 2,30x2,60 μ., διατήρησε κατά το μεγαλύτερο τμήμα τη θολωτή οροφή του, ύψ. 1,70 μ. Από μια μικρή οπή που υπήρχε στο πάνω μέρος ο θάλαμος γέμισε χώματα. Εντός του θαλάμου είχαν πραγματοποιηθεί δυο ταφές. Λάκκος 1 (Ε ί κ. 60, 62). Στο δυτικό τμήμα του θαλάμου είχε λαξευθεί σχεδόν ελλειψοειδούς σχήματος λάκκος, μήκ. 1,35, πλ. 0,42-0,55 και βάθ. 0,40-0,50 μ. Τέσσερις τετράγωνες σχεδόν πλάκες κάλυπταν το λάκκο. Ο νεκρός είχε τοποθετηθεί εντός αυτού σε συνεσταλμένη στάση και ελαφρώς στραμμένος προς τα δεξιά. Είχε προσανατολισμό Β.-Ν., με το κεφάλι στραμμένο προς την είσοδο. Ο σκελετός διατηρήθηκε σε κακή κατάσταση. Στο ύψος του δεξιού βραχίονα υπήρχε αρτόσχημο αλάβαστρο ( Π 6958) και κυάθιο ( Π 6957), το οποίο μάλιστα είχε τοποθετηθεί ως πώμα πάνω στο αλάβαστρο. Δίπλα ακριβώς βρέθηκε πήλινο σφονδύλι ( Π 9216). Ταφή 1. Δεξιά της εισόδου, στο ανατολικό τμήμα του θαλάμου, υπήρχε αποσαθρωμένη ακτέριστη ταφή. Τα ελάχιστα υπολείμματα του κρανίου και των μηριαίων οστών επέτρεψαν να προσδιοριστεί ο προσανατολισμός του νεκρού, που ήταν Β.-Ν. Το κρανίο ήταν τοποθετημένο προς Β. και στραμμένο προς την είσοδο. 11. Ερευνήθηκε το Φεβρουάριο του 1995 από την υπογράφουσα, ενώ είχε εντοπιστεί ήδη κατά τη διάρκεια της δεύτερης ανασκαφικής περιόδου, δηλαδή το Μια απόπειρα λαθρανασκαφής ήταν η αφορμή για τη σωστική ανασκαφή αυτού του τάφου. Ill

30 Ε ί κ. 60. Κάτοψη του θαλαμωτού τάφου 4. Ε ί κ. 61. Θαλαμωτός τάφος 4. Ο δρόμος και η είσοδος του τάφου με την ξερολιθιά. 112 Εικ. 62. Θαλαμωτός τάφος 4. Ο λάκκος 1.

31 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ Εικ. ί 63. Τάφος 4. Λάκκος 1. Αρτόσχημο αλάβαστρο. Π Τρίωτο αρτόσχημο αλάβαστρο (FS 85). Από το λάκκο (Ε ί κ. 63). Σωζ. ύψ. 0,068, διάμ. σώματος 0,122 μ. Ελλιπές στο χείλος, στο λαιμό, στις δύο λαβές και σε αρκετά τμήματα του σώματος. Συγκολλημένο. Επιφάνεια εντελώς φθαρμένη. Πηλός καθαρός ροδοκάστανος. Το αλείφωμα δεν έχει διατηρηθεί. Σώζονται στην επιφάνεια ελάχιστα ίχνη σκούρας καστανής βαφής. Σώμα αρτόσχημο, βάση ελαφρώς κυρτή. Η διακόσμηση δυσδιάκριτη. YE ΙΙΙΑ2. Π Κυάθιο (FS 238). Από το λάκκο (Ε ί κ. 64). Ύψ. 0,07, διάμ. στομίου 0,087, διάμ. βάσης 0,028 μ. Ελλιπές στο χείλος και σε τμήμα του σώματος. Συγκολλημένο. Πηλός καθαρός, ανοικτός καστανός, βαφή καστανομέλανη, εξίτηλη. Χείλος προεξέχον οριζόντιο, λαβή υπερυψωμένη ταινιωτή, σώμα ρηχό κωνικό, με ελαφρώς καμπύλα τοιχώματα, βάση υπερυψωμένη ταινιωτή. Ολόβαφο εσωτερικά και εξωτερικά. Πρβλ. Tiryns VI, σ. 71, πίν. 42:1 (XVI 4) Papadopoulos, Achciea, εικ. 180F Mountjoy, RMDP, σ. 412:37 (διαφέρει ελαφρώς η λαβή, ΙΙΙΑ2). YE ΙΙΙΑ2. Εικ. ί 64. Τάφος 4. Λάκκος 1. Κυάθιο. I I Πήλινο αμφικωνικό σφονδύλι. Από το λάκκο (Ε ί κ. 65). Ύψ. 0,024, διάμ. 0,0275 μ. Ακέραιο, από χονδρόκοκκο σκούρο καστανό πηλό, με προσμείξεις. Ε ί κ. 65. Τάφος 4. Σφονδύλι. Ο τέταρτος τάφος της συστάδας χρησιμοποιήθηκε για δύο μόνον ταφές, εκ των οποίων η εντός του λάκκου χρονολογείται στην YE ΙΙΙΑ2 περίοδο. Δεν έχουμε στοιχεία για τη χρονολόγηση της δεύτερης ταφής, εφόσον δεν ήταν κτερισμένη. Συγκεντρωτικός πίνακας ευρημάτων θαλαμωτού τάφου 4 Κ ε ρ α μ ι κ ή Χ ρ ο ν ο λ ό γ η σ η Μ ι κ ρ ο ε υ ρ ή μ α τ α Θάλαμος Ταφή I Λάκκος 1 Ακτέριστη Π 6957 κυάθιο Π 6958 αλάβαστρο YE ΙΙΙΑ2 YE ΙΙΙΑ2 Π 9216 σφονδύλι 113

32 ΣΥΝΟΨΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ - ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Οι θαλαμωτοί τάφοι στην περιοχή των Πεύκων είναι λαξευμένοι στο σκληρό ασβεστολιθικό πέτρωμα, σε ήπια πλαγιά που βρίσκεται παραπλευρως του επαρχιακού δρόμου Λιναριάς-Πευκών12. Είναι διατεταγμένοι σε δυο σειρές. Η πρώτη σειρά αποτελείται μόνον από έναν τάφο (θαλαμωτός τάφος 3) και η δεύτερη από τρεις (θαλαμωτοί τάφοι 1, 2, 4). Όλοι έχουν προσανατολισμό Β.-Ν., εκτός από το θαλαμωτό τάφο 3, που έχει προσανατολισμό ΒΔ.-ΝΑ. Παρουσιάζουν σχετικά πυκνή διάταξη, καθώς βρίσκεται ο ένας πολύ κοντά στον άλλο (απέχουν μεταξύ τους 1,80-2 μ. περίπου), ενώ ο δρόμος του θαλαμωτού τάφου 3 συμπίπτει με το θάλαμο του τάφου 1. Επειδή δε έχει καταρρευσει η οροφή του τάφου 1, ο δρόμος του τάφου 3 σώζεται κατά το ήμισυ. Οι τάφοι δεν παρουσιάζουν κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ως προς την αρχιτεκτονική τους και είναι όμοιοι με τους γνωστούς θαλαμωτούς τάφους της Ηλείας13 και εν γένει με τους γνωστούς θαλαμωτούς τάφους στην επικράτεια της μυκηναϊκής Ελλάδας. Το μήκος των δρόμων τους κυμαίνεται από 3,60 (του Τ. 3, που όμως δεν έχει διατηρηθεί εξ ολοκλήρου) έως 6,35 μ. (Τ. 4) και το πλάτος τους στην αρχή από 0,60 (T. 1) έως 1,30 μ. (Τ. 4) και στην είσοδο από 1,10 (Τ. 3) έως 1,65 μ. (Τ. 2). Τα πλευρικά τους τοιχώματα συγκλίνουν έντονα προς τα πάνω και προς την είσοδο. Τα δάπεδα των δρόμων των τάφων 1 και 2 είναι έντονα κατηφορικά. Μάλιστα, στον τάφο 1 η κατάβαση προς το θάλαμο πραγματοποιείται με εξαιρετική δυσκολία. Ομαλότερο είναι το δάπεδο των δρόμων των τάφων 3 και 4. Η επίχωση ήταν από σκληρό χώμα και περιείχε ελάχιστα όστρακα14. Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια σειρά από αργούς λίθους, που ήταν τοποθετημένοι μπροστά στην είσοδο του τάφου 1 και σε απόσταση 1 μ. περίπου από αυτή, επί του δαπέδου του δρόμου του (Ε ί κ. 4-5). Ανάλογη είναι η περίπτωση του τάφου Ζούνη στην Ολυμπία15. Ίσως πρόκειται για απόπειρα κατασκευής παρόμοιου τοιχαρίου, δεδομένου ότι οι αργοί λίθοι καταλάμβαναν το ήμισυ του πλάτους του δρόμου και όχι ολόκληρο. Σε δυο περιπτώσεις, στους δρόμους των τάφων 1 και 3, είχαν λαξευθεί κόγχες στο δυτικό πλευρικό τοίχωμα (Ε ί κ. 3-4,33,35). Οι κόγχες είναι μικρών διαστάσεων, με ωοειδή κάτοψη, και φράσσονταν με ξερολιθιά. Και οι δυο είχαν χρησιμοποιηθεί ως οστεοφυλάκια. Η ύπαρξη κογχών στα τοιχώματα των δρόμων αποτελεί στοιχείο που συναντάται συχνά στα μυκηναϊκά νεκροταφεία της Ηλείας16. Η είσοδος των τάφων είναι λαξευμένη στο μέσον του μετώπου και εκατέρωθεν σχηματίζονται μικρές παραστάδες, σχεδόν συμμετρικές μεταξύ τους. Το άνοιγμα των εισόδων είναι ορθογώνιου σχήματος, με οριζόντιο υπέρθυρο (Τ. 1, 4) ή τοξοειδές (Τ. 3)17. Οι διαστάσεις κυμαίνονται ως εξής: ύψος από 0,65 έως 1,01 και πλάτος από 0,61 έως 0,72 μ Αν και η θέση των τάφων βρίσκεται πλησιέστερα στο χωριό Λιναριά (1 χλμ.) από ό,τι στις Πεύκες (2 χλμ.), ανήκει στην αγροτική περιφέρεια των Πευκών. 13. Για τη μυκηναϊκή Ηλεία, βλ. Παρλαμά 1974, σ Επίσης, Βικάτου 1998, σ και Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ Τέλος, για τα μεγάλα μυκηναϊκά νεκροταφεία που έχουν ερευνηθεί τα τελευταία χρόνια στην Ηλεία, βλ. Ο. Βικάτου, ΑΔ 53 (1998), Χρονικά, σ. 227, και 55 (2000), Χρονικά (υπό έκδοση), για το νεκροταφείο του Κλαδέου, και Ξ. Αραπογιάννη, ΑΔ 52 (1997), Χρονικά, σ (1998), Χρονικά, σ (1999), Χρονικά, σ (2001), Χρονικά (υπό έκδοση), για το νεκροταφείο της Δάφνης. 14. Στην επίχωση δε του δρόμου του Τ. 4 τα όστρακα απούσιαζαν εντελώς. 15. Βλ. Παρλαμά 1974, σ. 27, όπου αναφέρει και την περίπτωση στο Πρίφτιανι (βλ. Σ. Χαριτωνίδης, ΑΕ 1962, Χρονικά, σ. 21, εικ. 4) και τον τάφο 504 στις Μυκήνες (βλ. ChT, σ. 10, εικ. 5). 16. Για τους θαλαμωτούς τάφους της Ολυμπίας, βλ. Παρλαμά 1974, σ. 30 (τάφος Ζούνη). Για το νεκροταφείο της Αγίας Τριάδας, βλ. Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ Η ίδια, ΑΔ 52 (1997), Χρονικά, σ. 255 (Τ. VIII Αγίας Τριάδας). Για το νεκροταφείο της Δάφνης, βλ. Ξ. Αραπογιάννη, ΑΔ 52 (1997), Χρονικά, σ (1998), Χρονικά, σ (1999), Χρονικά, σ (2000), Χρονικά (υπό έκδοση). Για το νεκροταφείο του Κλαδέου, βλ. Ο. Βικάτου, Azi 53 (1998), Χρονικά, σ και 55 (2000), Χρονικά (υπό έκδοση). Τέλος, γενικώς για τη λάξευση κογχών στα τοιχώματα των δρόμων των θαλαμωτών τάφων, βλ. ενδεικτικώς Περατή, Β', σ. 5- Maiuri , σ Prosymna, σ. 134, 235- Asine, σ. 172, εικ Berbati, σ. 68, 70-7Τ Deiras, σ Σγουρίτσα 1988, σ Papadopoulos, Aigion, σ. 21, Για τα τοξοειδή υπέρθυρα, βλ. Papadopoulos, Achaea, σ. 52 και Περατή, Β', σ. 8. Στην Ηλεία, βλ. Παρλαμά 1974, σ. 30 (στον τάφο Καλόσακα). Επίσης, Παρλαμά 1971, σ. 52, εικ. 1 (Αγραπιδοχώρι) και Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ. 238.

33 Η ξερολιθιά που έφρασσε τις εισόδους ήταν από ποταμίσιες πέτρες διαφόρων σχημάτων, τοποθετημένες με προσοχή σε σειρές. Οι πέτρες της κατώτερης σειράς ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων. Ανάμεσα στις πέτρες της ξερολιθιάς των τάφων 1 και 2 βρέθηκαν κομμάτια πυριτόλιθου. Όλοι οι τάφοι ήταν ασύλητοι και διατήρησαν την ξερολιθιά της εισόδου, η οποία καταλάμβανε όλο το βάθος του στομίου. Τα στόμια των τάφων δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλα. Το βάθος τους κυμαίνεται από 0,65 (Τ. 4) έως 0,92 μ. (T. I)18. Τα πλευρικά τοιχώματα των στομίων είτε είναι σχεδόν παράλληλα μεταξύ τους (Τ. 2, 4) είτε διευρύνονται ελαφρώς εσωτερικά (Τ. 3)19. Το σχήμα των θαλάμων είναι κυκλικό (Τ. 4), ακανόνιστο ωοειδές (Τ. 3) ή, όπως στην περίπτωση του τάφου 2, ακανόνιστα κυκλικό με γωνία ανατολικά της εισόδου. Τέλος, ο τάφος 1 έχει σχεδόν τετράπλευρη κάτοψη με αποστρογγυλεμένη τη βορειοδυτική γωνία του. Οι διαστάσεις των θαλάμων είναι σχετικά μικρές και κυμαίνονται από 2,30x2,60 (Τ. 4) έως 2,46x3,45 μ. (Τ. 3). Όλοι οι τάφοι βρέθηκαν βυθισμένοι. Παρόλα αυτά οι θάλαμοι των τάφων 2,3 και 4 διατήρησαν τη θολωτή οροφή τους κατά το μεγαλύτερο τμήμα της. Το ύψος τους κυμαίνεται από 1,70 έως 1,80 μ. Η οροφή του τάφου 1 είχε καταρρεύσει. Όμως, όπως φαίνεται από την καμπύλη των πλευρικών τοιχωμάτων του θαλάμου, ήταν και αυτή θολωτή. Σε κανένα θάλαμο δεν βρέθηκε πλευρική κόγχη. Στους τάφους 3 και 4, όμως, επί του δαπέδου του θαλάμου είχαν λαξευθεί ταφικοί λάκκοι20. Οι λάκκοι αυτοί έχουν είτε στενόμακρο σχήμα, με αποστρογγυλεμένες τις γωνίες τους, είτε η μικυκλικό (λάκκος III του Τ. 3) ή ελλειψοειδές (λάκκος 1 του Τ. 4) και είναι καλυμμένοι με πλάκες ή πέτρες ακανόνιστου σχήματος. Στον τάφο 3 είχαν ανοιχθεί συνολικά τέσσερις λάκκοι: οι τρεις παράλληλοι προς τον κεντρικό άξονα του τάφου και ο τέταρτος ακολουθούσε την καμπύλη του βορειοανατολικού πλευρικού τοιχώματος του θαλάμου. Περιείχαν από ένα νεκρό, εκτός από τους λάκκους II και IV του τάφου 3 που περιείχαν από δύο νεκρούς ο καθένας. Ή ταν τοποθετημένοι ο ένας επάνω στον άλλο και με διαφορετικό προσανατολισμό. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι λάκκοι I, II και IV, πάνω στις καλυπτήριες πέτρες των οποίων είχαν τοποθετηθεί αγγεία (ο ψευδόστομος Π 4174, η προχοΐσκη Π 4173 και το κυάθιο Π 4172)21 *26. Στους υπόλοιπους τάφους οι νεκροί τοποθετούνταν απευθείας στο δάπεδο, παράλληλα προς τον κεντρικό άξονα του τάφου. Οι σκελετοί δεν διατηρήθηκαν σε ιδιαίτερα καλή κατάσταση. Οι νεκροί τοποθετούνταν σε πλάγια, ελαφρώς συνεσταλμένη στάση, συνήθως με την αριστερή πλευρά τους, ή σε ύπτια θέση (Τ. 2). Τα οστά των χεριών, όπου διατηρούνταν, βρέθηκαν παράλληλα και κατά μήκος του σκελετού. 18. Όπως προκύπτει, το βάθος των στομίων δεν αποτελεί χρονολογικά κριτήριο. 19. Για τη διεύρυνση των πλευρικών τοιχώματος των στομίων, βλ. ενδεικτικώς Παρλαμά 1974, σ. 30 (στον τάφο Καλόσακα). 20. Οι ταφικοί λάκκοι εντός των θαλάμων αποτελούν ένα από τα χαρακτηριστικά των θαλαμωτός τάφων στην Ηλεία, στην Αχα'ΐα και στην Κεφαλονιά. Βλ. Kontorli-Papadopoulou,Aegaeum I, σ , πίν. XLIII-XLIV. Για την Ηλεία, βλ. Παρλαμά 1974, σ. 29,31 και Γιαλούρης, ΛΑ 20 (1965), Χρονικά, σ. 209, πίν (ανασκαφή Θέμελη τάφων Ζ-Θ). Επίσης, για άλλες περιπτώσεις στην Ηλεία, βλ. Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ. 239 και ΑΔ 52 (1997), Χρονικά, σ. 255 Βικάτου 1997, σ. 309 η ίδια, για το νεκροταφείο Τρυπών Κλαδέου, βλ. ΑΔ 53 (1998), Χρονικά, σ και 55 (2000), Χρονικά (υπό έκδοση). Γ ια το θαλαμιοτό τάφο στο Αλποχώρι, βλ. Ν. Κοκοτάκη, Ad 40 (1985), Χρονικά, σ. 103 και Κοκοτάκη 1991, σ Για το νεκροταφείο Δάφνης Ηλείας, βλ. Ξ. Αραπογιάννη,Α4 53 (1998), Χρονικά, σ (1999), Χρονικά, σ (2000), Χρονικά (υπό έκδοση). Για τους τάφους στα Αακκοφώλια, βλ. Ο. Βικάτου, ΑΔ 55 (2000), Χρονικά (υπό έκδοση). Για την Αχάία, βλ. Papadopoulos, Achaea, σ. 54 Papadopoulos, Klados, σ Papadopou 1os, Aigion, σ Για πρόσφατα ανεσκαμμένα μυκηναϊκά νεκροταφεία στην Αχάία, βλ. Θ.Ι. Παπαδόπουλος, ΠΑΕ 1977, σ , σ. 106, , σ , σ , σ , σ , σ , σ , σ , σ. 121, (για τα νεκροταφεία Κλάους και Καλλιθέας) Α. Κολώνας, Ad 44 (1989), Χρονικά, σ (1990), Χρονικά, σ (1991), Χρονικά, σ. 146 (Βούντενη) Μ. Πετρόπουλος, Ad 44 (1989), Χρονικά, σ (Χαλανδρίτσα) και 45 (1990), Χρονικά, σ. 134 (Σπαλιαρέικα) Γ. Αλεξοπούλου, Ad 47 (1992), Χρονικά, σ. 135 (Πάτρα) I. Μόσχος, Ad 52 (1997), Χρονικά, σ. 292 (Πόρτες). Γενικώς για τη λάξευση τος ταφικών λάκκος εντός των θαλάμων, βλ. Περατή, Β', σ. 14 Prosymna, σ Persson 1942, σ Snodgrass, DAG, σ. 182 Desborough, LMTS, σ. 33, 37-38, Berbati, σ. 21, 29, 44, 70, εικ. 4, 12, 26, 30, 49 (για λάκκους τάφος και ανακομιδών) Zygourìes, σ Maiuri , σ. 23Γ Σγουρίτσα 1988, σ. 103 ChT, σ. 136 κ.ε. Δημακοπούλου, Μονεμβασία, σ. 146, σημ. 7. Επίσης χαρακτηριστικό παράδειγμα ταφικών λάκκων στο δάπεδο θαλάμων αποτελούν και οι τάφοι της Κεφαλονιάς, βλ. Μαρινάτος 1932, σ , 23 και Μαρινάτος 1933, σ , 76-77, Όπως και στον τάφο Ζούνη στην Ολυμπία, βλ. Παρλαμά 1974, σ. 29. Επίσης, βλ. Θ.Ι. Παπαδόπουλος, Ανασκαφή Κλάους Πατρών, ΠΑΕ 1990, σ. 53 (τάφος ΣΤ). 115

34 Στην πλειοψηφία τους οι νεκροί ήταν στραμμένοι προς την είσοδο22, εκτός εκείνων που βρέθηκαν εντός των λάκκων II και IV του τάφου 3. Στις περισσότερες περιπτώσεις των μυκηναϊκών νεκροταφείων της Ηλείας οι νεκροί συνήθως είναι στραμμένοι προς την είσοδο23. Τα κτερίσματα των νεκρών ήταν επιμελώς τοποθετημένα πλησίον του κρανίου (T. 1, ταφές I, II, III και Τ. 2, ταφές I, II) ή στη μέση περίπου του σώματος (Τ. 3, λάκκος IV και Τ. 4, ταφή εντός του λάκκου). Τέλος, οι χάντρες που προέρχονται από την ταφή I του τάφου 1 και την ταφή β του λάκκου IV στον τάφο 3 βρέθηκαν γύρω από το κρανίο και πλησίον των χεριών. Όλες οι ταφές ήταν κτερισμένες, εκτός από τις ταφές IV και V του τάφου 1, την ταφή του λάκκου III στον τάφο 3, καθώς και την ταφή I του τάφου 4. Η τελευταία ήταν και η μόνη που βρέθηκε εντελώς αποσαθρωμένη. Στους τέσσερις θαλαμωτούς τάφους των Πευκών βρέθηκαν συνολικά 17 σκελετοί24. Πιο αναλυτικά: Τάφος 1. Πέντε ταφές και μία ανακομιδή στην κόγχη του δρόμου. Τάφος 2. Δύο ταφές. Τάφος 3. Από μία ταφή στους λάκκους I και III και δύο ταφές στους λάκκους II και IV. Επίσης μία ανακομιδή στην κόγχη του δρόμου. Τάφος 4. Δύο ταφές. Η μία επί του δαπέδου και η δεύτερη εντός του λάκκου. ΕΥΡΗΜΑΤΑ Κεραμική Από τους τέσσερις θαλαμωτούς τάφους προέρχονται συνολικά είκοσι αγγεία. Αναλυτικά βρέθηκαν: πέντε στον τάφο 1, τέσσερα στον τάφο 2, εννέα στον τάφο 3 και δύο στον τάφο 4. Όλα τα αγγεία είναι τροχήλατα, εκτός από τα όστρακα του χειροποίητου αγγείου (Π 4182β), που βρέθηκαν στην επίχωση του δρόμου του τάφου 3. Πιθανότατα ήταν μαγειρικό σκεύος, εφόσον στην επιφάνειά του υπήρχαν ίχνη φωτιάς. Ο πηλός των αγγείων είναι αρκετά καθαρός. Το χρώμα του κυμαίνεται από το ρόδινο και ωχροκάστανο έως το καστανό, ερυθροκίτρινο και υπόλευκο25. Ό λα τα αγγεία έχουν αλείφωμα ελαφρώς ανοικτότερης απόχρωσης από το χρώμα του πηλού. Η βαφή είναι μελανή, καστανομέλανη, καστανέρυθρη ή καστανή, ενώ η όπτηση στα περισσότερα είναι καλή. Τυπολογία26 Σχήματα Επτά συνολικά σχήματα αγγείων προέρχονται από τους τάφους. Περισσότερα είναι τα αλάβαστρα (εννέα) και ακολουθούν τα κυάθια (τρία), οι προχοΐσκες (τρεις), ένας ψευδόστομος αμφορίσκος, ένας πιθαμφορίσκος, ένα άωτο σφαιρικό πιθάριο, μία κύλικα ελλιπής ως προς το μεγαλύτερο τμήμα του σώματος, καθώς και λίγα όστρακα άλλων άβαφων κυλικών Για τον προσανατολισμό των νεκρών και τη θέση τους προς την είσοδο, βλ. Papadopoulos, Aigion, σ. 36 και Berbati, εικ. 4, 12,30 και 49. Δεν συμβαίνει το ίδιο και στην Περατή (βλ. Περατή, Β', σ ), στην Πρόσυμνα (βλ. Prosymna, σ. 249) και στην Αθήνα (Athenian Agora XIII, σ. 101), όπως παρατηρεί και ο Παπαδόπουλος (Papadopoulos, Aigion, σ. 36). 23. Ενδεικτικώς αναφέρουμε τα μεγάλα μυκηναϊκά νεκροταφεία της Αγίας Τριάδας, των Τρυπών Κλαδέου, της Δάφνης και της Ολυμπίας, όπου συνήθως οι νεκροί ενταφιάζονται στραμμένοι προς την είσοδο. Βλ. Παρλαμά 1974, σ. 31, εικ. 3 Ξ. Αραπογιάννη,Α/Ι 53 (1998), Χρονικά, σ (1999), Χρονικά, σ (2000), Χρονικά (υπό έκδοση) (για τη Δάφνη) Ο. Βικάτου,ΑΑ 53 (1998), Χρονικά, σ και 55 (2000), Χρονικά (υπό έκδοση) (για το νεκροταφείο του Κλαδέου). 24. Το σκελετικό υλικό έχει παραχωρηθεί για μελέτη στον επίκουρο καθηγητή του Τμήματος Βιολογίας (Τομέας Φυσιολογίας Ζώων και Ανθρώπων) του Πανεπιστημίου Αθηνών, Σωτήρη Μανώλη, και αναμένεται η δημοσίευση της μελέτης του. 25. Στην παρούσα μελέτη δεν γίνεται παραπομπή των χρωμάτων του πηλού στο Munsell. Ωστόσο, τα χρώματα ανταποκρίνονται, χωρίς να ταυτίζονται πλήρως, με τα παρακάτω: Munsell, Hue, 2.5YR 8/2, 10YR 8/2 (υπόλευκος), 7.5YR 8/4 (ροδόχρους), 7.5YR 7/6 (ερυθροκίτρινος), 10YR 8/3-8/4 (ανοικτός καστανός), 2.5YR 7/4 (ωχροκίτρινος). 26. Τα σχήματα και τα διακοσμητικά θέματα ακολουθούν την τυπολογία του Furumark.

35 Διακόσμηση Ως προς τη διακόσμηση τα αγγεία των Πεύκων διακρίνονται σε τρεις ομάδες: α) Τα ολόβαφα (προχοΐσκες και κυάθια). β) Τα διακοσμημένα στο σώμα και στον ώμο (αλάβαστρα, πιθαμφορίσκος, ψευδόστομος αμφορέας και άωτο σφαιρικό πιθάριο). γ) Τα άβαφα (όστρακα κυλικών). Αλάβαστρα Ο τύπος αντιπροσωπεύεται από εννέα συνολικά αγγεία του τύπου FS 85 του Furumark. Διακρίνονται δυο ομάδες. Στην πρώτη ανήκουν τα πρωιμότερα δείγματα, που έχουν αρτόσχημο σώμα και χρονολογούνται στην ΥΕ ΙΙΙΑ 1-2 περίοδο, και στη δεύτερη ομάδα ανήκουν τα αλάβαστρα, που έχουν σφαιρικότερο σώμα και χρονολογούνται στην πρώιμη ΥΕ ΙΙΙΒ-Γ περίοδο. Συνεπώς, στην πρώτη ομάδα εντάσσονται τα αλάβαστρα που προέρχονται από τους τάφους 1,2,3 και 4 (Π 4162,4163,4164,4170,4171,4181,6958), και στη δεύτερη τα αλάβαστρα από τον τάφο 3 (Π 4177, 4178). Τα πρωιμότερα διακοσμούνται με το σύνηθες βραχώδες κόσμημα (FM 32)27, που στη μία περίπτωση συνδυάζεται με θαλάσσια ανεμώνη (FM 27) (Π 4163, Ε ί κ. 13) και στην άλλη με ενάλληλα γραμμίδια σε κάθετη διάταξη (Π 4171, Ε ι κ. 32). Ο συνδυασμός του βραχώδους με άλλα στοιχεία, όπως η θαλάσσια ανεμώνη, απαντά στην ΥΕ ΙΙ-ΙΙΙΑ1 περίοδο28, αλλά συνεχίζεται και στην ΥΕ ΙΙΙΑ229 και σε άλλους τύπους αγγείων30. Το αρτόσχημο αλάβαστρο Π 4163, που φέρει αυτήν τη διακόσμηση και το οποίο αποτελούσε κτέρισμα της ταφής II του τάφου 1, είναι και το πρωιμότερο της συστάδας των τάφων των Πευκών και χρονολογείται στην ΥΕ III A l-2 περίοδο, όπως προκύπτει από τα συγκριτικά παράλληλα. Ο συνδυασμός βραχώδους με ενάλληλα γραμμίδια συναντάται επίσης στην ΥΕ ΙΙΙΑ231, περίοδο που χρονολογείται και το αρτόσχημο αλάβαστρο Π 4171 του τάφου 2. Το δικτυωτό κόσμημα (FM 57) διακοσμεί τρία αλάβαστρα, το Π 4164 από τον τάφο 1 (Ε ι κ. 14) και τα Π 4177 και 4178 από τον τάφο 3 (Ε ί κ ). Πρόκειται για συνήθη συνδυασμό σχήματος και θέματος, που συναντάται αρκετά συχνά στα μυκηναϊκά νεκροταφεία της Ηλείας32 σε όλη τη διάρκεια της ΥΕ III περιόδου, αλλά και γενικότερα στα μυκηναϊκά νεκροταφεία33. Από τα παραπάνω αγγεία, το Π 4164 χρονολογείται στην ΥΕ ΙΙΙΑ2-Β1 περίοδο, ενώ τα άλλα δύο (Π 4177, 4178) στην ΥΕ ΙΙΙΒ1 το πρώτο και στις αρχές της ΥΕ ΙΙΙΓ περιόδου το δεύτερο, το οποίο χαρακτηρίζεται από τον ιδιαίτερα ψηλό λαιμό Βλ. Mountjoy, RMDP, I, σ. 370, όπου αναφέρεται γενικώς στα αλάβαστρα της Ηλείας που διακοσμούνται με το βραχώδες, αλλά και στην περίπτωση των Πευκών (Βίλιζας). Γενικώς για άλλα παραδείγματα από την Ηλεία με διακόσμηση βραχώδους, βλ. ό.π., σ. 381, εικ. 131:36 (τάφος Ζούνη-Ολυμπία και Παρλαμά 1974, πίν. 29γ), εικ. 131:37 (από τον τάφο Καλόσακα-Ολυμπία, βλ. και Παρλαμά 1974, πίν. 31δ) της ΥΕ ΙΙΙΑ2 περιόδου. 28. Βλ. Mountjoy, ΜΓΚ, σ. 62, εικ. 64. Επίσης, Δημακοπούλου, Μονεμβασία, σ. 157, πίν. 71α-β Athenian Agora XIII, σ. 204, πίν. 46:3' Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 289:22 (Δελφοί). Επίσης, Μυλωνάς, Δ NE, Γ, πίν. 126γ:658 (ΙΙΒ). 29. Βλ. Papadopoulos, Achaea, σ. 86, εικ. 130b, e, 131g, 235 Deiras, πίν. XIX:6, L:6' Tiryns VI, σ. 28, 96, πίν. 12:2 (από τη νεκρόπολη του Προφήτη Ηλία) και πίν. 50:2 Gr. XIX 3 Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 87:79-80 (από την Επίδαυρο και τον Άγιο Στέφανο αντίστοιχα, ΙΙΙΑ2), σ , εικ. 338:68, 69 (Θεσσαλία), σ , εικ. 403:24 (Ιαλυσός) Athenian Agora XIII, σ. 204, πίν. 46:3 (ΙΙΙΑ1-2), πίν. 65:XV: Όπως σε σκύφο, βλ. Benzi 1992, σ. 264,430, πίν. 30c (μόνο θαλάσσια ανεμώνη), ή στο σύνθετο από αλάβαστρα αγγείο της Αίγινας, βλ. Alt-Ägina IV, 1, πίν. 31: Βλ. ό.π., σ. 93, πίν. 31:282 και Mountjoy, ΜΓΚ, σ. 78, εικ. 83:2. Το ίδιο εικονίζεται και στη Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 24:153 (της ΥΕ ΙΙΙΑ2, από τις Μυκήνες). Σε κάποιες περιπτώσεις αντί για ενάλληλα γραμμίδια βρίσκουμε στιγμές σε σειρές, βλ. Athenian Agora XIII, σ. 214, πίν. 50 (2) Berbati, σ. 80, εικ Dendra, σ. 85, εικ Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 320:27 (της ΥΕ ΙΙΙΑ2, από τον Άγιο Ηλία Αιτωλοακαρνανίας) Papadopoulos, Achaea, εικ. 129f, g, 130c, 235:4, 5, Για το Π 4164, βλ., ΑΔ 18 (1963), Χρονικά, πίν. 137α και 19 (1964), Χρονικά, πίν. 186α (από τις Τρύπες Κλαδέου). Παρλαμά 1974, σ , πίν. 30γ (ΙΙΙΑ2) και πίν. 31α (ΙΙΙΓ1, από τάφο Καλόσακα). Γιαλούρης 1965, πίν. 13στ (Σαμικό). Το αγγείο του Σαμικού και στη Mountjoy, RMDP, σ. 387, εικ. 134:56, που το χρονολογεί στην ΥΕ ΙΙΙΒ. Παρλαμά 1971, σ. 54, πίν. Λ, α και Mountjoy, RMDP, σ. 380, εικ. 131:32 (ΙΙΙΑ1 από το Αγραπιδοχώρι). Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ , εικ. 8α-β. 33. Πρβλ. ενδεικτικώς Περατή, Β', σ. 103, εικ. 7, 8 και Mountjoy, RMDP, σ. 408, εικ. 142:16 (Αχαΐα, ΙΙΙΑ2), σ. 413, εικ. 145:40 (Αχαΐα, ΙΙΙΒ), σ , εικ. 146:60 (Αχαΐα, πρώιμη ΥΕ ΙΙΙΓ, μοιάζει με το Π 4178 των Πευκών), σ , εικ. 320:28 (ΙΙΙΑ2, από τον Άγιο Ηλία Αιτωλοακαρνανίας, είναι όμοιο με το Π 4164). Επίσης, από την Κεφαλονιά, βλ. Μαρινάτος 1933, σ. 86, πίν. 1. Το ίδιο και στη Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 162:10 (ΙΙΙΒ). Papadopoulos, Achaea, σ. 87, εικ. 128b, 129c, 131f, h, 133b, d, 134b-c, 235:12, Το Π 4177 είναι όμοιο με το αλάβαστρο της ΥΕ ΙΙΙΒ από τον τάφο Καλόσακα, βλ. Παρλαμά 1974, σ , πίν. 30γ και 117

36 Άλλο διακοσμητικό θέμα που απαντά στα αλάβαστρα των τάφων των Πεύκων είναι τα αντίρροπα όρθια τόξα (FM 19) (Π 4162 του T. 1, Ε ικ. 12). Όμοιο αλάβαστρο με ίδια διακόσμηση προέρχεται από μια κοντινή περιοχή των Πεύκων, από τον τύμβο του Κάτω Σαμικού35, που χρονολογείται στην ΥΕΙΙΙΑ-Β περίοδο. Το Π 4162 χρονολογείται στην YE ΙΙΙΑ2, καθώς αποτελούσε κτέρισμα της ταφής I του τάφου 1, τα υπόλοιπα αγγεία της οποίας χρονολογούνται στην YE ΙΙΙΑ2. Έ να ακόμη διακοσμητικό θέμα εμφανίζεται στο αλάβαστρο Π 4181 του τάφου 3 (Ε ί κ. 51). Διακοσμείται στο σώμα με διπλά συνεχόμενα ημικύκλια (γραμμωτά λέπια, παρόμοιο με το FM 44 ή 70, χωρίς να ταυτίζεται απόλυτα), θέμα που απαντά στην ΥΕ ΙΙΙΑ-Γ. Όμοια διακόσμηση φέρει σφαιρικό αλάβαστρο από την Αχαΐα, το οποίο χρονολογείται στην ΥΕ ΙΙΙΓ136. Ωστόσο, το αλάβαστρο Π 4181, λόγω του σχήματός του, εντάσσεται χρονολογικά στην ΥΕ ΙΙΙΑ2/Β1 περίοδο. Τέλος, το αρτόσχημο αλάβαστρο Π 6958 του τάφου 4 (Ε ικ. 63), το οποίο δεν διατηρεί τη διακόσμηση, μπορεί να χρονολογηθεί λόγω σχήματος στην ΥΕ ΙΙΙΑ2 και λόγω του ότι το κυάθιο Π 6957, με το οποίο βρέθηκε μαζί, χρονολογείται στην ΙΙΙΑ2. Στην ίδια περίοδο μπορεί να χρονολογηθεί και το ελλιπές αλάβαστρο Π 4170 (Ε ί κ. 31) του τάφου 2, από το οποίο σώζεται μόνον η βάση του και τμήμα του σώματος, δεδομένου ότι αποτελούσε και αυτό κτέρισμα της ταφής I, την οποία συνόδευε και το κυάθιο Π 4169 της ΥΕ ΙΙΙΑ2 περιόδου. Κυάθια Βρέθηκαν συνολικά τέσσερα, από ένα σε κάθε τάφο. Είναι ολόβαφα εσωτερικά και εξωτερικά με βαφή ερυθροκάστανη, μελανή εξίτηλη ή καστανομέλανη. Τα Π 4161,4169 και 4172, από τους τάφους 1, 2 και 3 αντίστοιχα (Ε ί κ. 11,30,43), ανήκουν στο σχήμα FS 23837, με δακτυλιόσχημη λαβή στο χείλος. Το Π 6957 του τάφου 4 (Ε ικ. 64) έχει το ίδιο σχήμα, με ελαφρώς ψηλότερη βάση και μεγαλύτερη υπερυψωμένη λαβή, η οποία εκφυόμενη από το χείλος καταλήγει στο μέσον του σώματος. Τα πλησιέστερα συγκριτικά παράλληλα, εκτός από αυτά της Ηλείας38, είναι εκείνα της Αχαΐας, με τα οποία είναι εντελώς όμοια39. Ωστόσο, πρόκειται για σχήμα που απαντά συχνά σε ταφικά σύνολα40 ήδη από την προηγούμενη περίοδο (ΥΕ ΙΙΒ). Τα περισσότερα κυάθια της Ηλείας χρονολογούνται στην ΥΕ ΙΙΙΑ1-2 περίοδο. Και τα κυάθια των Πευκών, επομένως, χρονολογούνται στην ΥΕ ΙΙΙΑ2, λαμβάνοντας υπόψη και τη χρονολόγηση των υπόλοιπων αγγείων που βρέθηκαν μαζί. Μόνον το Π 4172, το οποίο αποτελούσε και «σήμα» του λάκκου IV 118 Mountjoy, RMDP, σ. 387, εικ. 134:57. Επίσης, το αλάβαστρο Π 4178 βρίσκει το ακριβές του παράλληλο σε άλλο αλάβαστρο από τον τάφο Καλόσακα, βλ. Παρλαμά 1974, πίν. 31α και Mountjoy, RMDP, σ. 390, εικ. 135:68, το οποίο χρονολογείται στην πρώιμη ΥΕ ΙΙΙΓ. Το αγγείο φέρει πώμα, όπως και το δικό μας. Παρόμοιο επίσης και αλάβαστρο από το Καμπί Ζακύνθου, χρονολογούμενο στην ΥΕ ΙΙΙΒ, βλ. Π. Αγαλλοπούλου, Μυκηναϊκόν νεκροταφείον παρά το Καμπί Ζακύνθου, ΑΔ 28 (1973), Μελέται, πίν. 106Β. Το ίδιο εικονίζεται και στη Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 176:8. Επίσης, βλ. Papadopoulos, Achaea, εικ. 133,134b-d, όπου τα εικονιζόμενα είναι με ιδιαίτερα ψηλό λαιμό. 35. Βλ. Γιαλούρης 1965, ο. 20, πίν. 13ε (ΥΕ ΙΙΙΑ-Β). 36. Βλ. Papadopoulos, Achaea, εικ. 134a και Mountjoy, RMDP, ο , εικ. 146:61. Το θέμα (FM 44) συναντάται συχνά και σε άλλα σχήματα στην πρώιμη ΥΕ ΙΙΙΓ περίοδο, βλ. Mountjoy, ΜΓΚ, σ. 160, εικ Furumark, ΜΡ, σχ. 68, τύπος 238, εικ. 15, που τα χρονολογεί από την ΥΕ ΙΙΒ-ΙΙΙΑ1 περίοδο. 38. Βλ. Βικάτου, Αγία Τριάδα, ο , εικ. 9β. Όμοια από το Αγραπιδοχώρι (βλ. Παρλαμά 1971, σ. 55, 58, πίν. ΛΑβ, το χρονολογεί στην ΥΕ ΙΙΒ-ΙΙΙΑ1, το αναφέρει και η Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 133:48, και το εντάσσει στην ΥΕ ΙΙΙΑ2), και από τα Διάσελλα (τάφος II, βλ. BCH 81 (1957), σ. 577, εικ. 13). Επίσης από τον Κλαδέο (Π 634), Νέο Μουσείο (Π 755). Παρλαμά 1974, σ , πίν. 31ε (FS 238, ΙΙΙΑ1, από τον τάφο Καλόσακα) και πίν. 32α, β (από τα Άσπρα Σπίτια). Το κυάθιο από τον τάφο Καλόσακα και στη Mountjoy, RMDP, σ. 385, εικ. 133:49. Της ίδιας περιόδου και από το Σαμικό, βλ. Γιαλούρης 1965, πίν. 23στ. Γενικώς για τα κυάθια στην Ηλεία, βλ. Mountjoy, RMDP, ο Βλ. Papadopoulos, Achaea, ο , εικ. 181, 270 και Mountjoy, RMDP, ο. 412, εικ. 144:36-37 (FS 238, ΙΙΙΒ). 40. Βλ. Deiras, σ. 156, DV 141, DV 139, D 144 (πίν. LXXIII, της ΥΕ ΙΙΙΑ1) /W ill, ο. 166, εικ. 234:22 (ανήκει στο FS 237, της ΥΕ I II περιόδου), σ. 183, εικ. 236:10 (FS 238, ΙΙΙΑ1), σ. 201, εικ. 250:5 Tiryns VI, σ , X VI4, πίν (FS 237), V III10, πίν. 31:3 (FS 238), XVIII 4, πίν. 49:2 (FS 237), XVI , πίν. 42:1 (FS 237), VII 5. 13, πίν. 29 (FS 237). Επίσης, από τον Άγιο Ιωάννη Μονεμβασιάς, βλ. Δημακοπούλου, Μονεμβασία, ο , πίν. 72α-γ μόνον ως προς το σχήμα που η Δημακοπούλου χρονολογεί στην ΥΕ ΙΙΒ-ΙΙΙΑ1 περίοδο. PN III, εικ. 236:10 και εικ. 234:22. Prosymna, εικ. 404 (FS 238, ΙΙΙΑ2),το ίδιο και στη Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 28:202. Επίσης, ßλ. Alt-Ägina IV, 1, ο. 78, πίν. 9:138 (όμοιο ως προς το σχήμα μόνον) και Μυλωνάς, ΔΝΕ, Α, σ. 309, Γ', πίν. 67β-γ μόνον ως προς το σχήμα (χρονολογείται στην ΥΕ II περίοδο).

37 του τάφου 3, μπορεί να χρονολογηθεί στις αρχές της YE III Β περιόδου λόγω του σχήματος του σώματος, το οποίο είναι πιο σφαιρικό και πιο βαθύ από τα υπόλοιπα41. Το σχήμα του αγγείου είναι σύνηθες στην Ηλεία και επιβιώνει έως την Υ Ε ΙΙΙΓ περίοδο42. Προχοΐσκες Οι τρεις προχοΐσκες προέρχονται από τους τάφους 1 και 3. Η Π 4160 του τάφου 1 (Ε ι κ. 10), που είναι και η πρωιμότερη της YE ΙΙΙΑ2 περιόδου, ανήκει στο σχήμα 87 του Furumark. Είναι μικρών διαστάσεων με σφαιρικό πεπιεσμένο σώμα, κοντό αμφίκοιλου περιγράμματος λαιμό, μικρή επίπεδη βάση και λοξή ημικυκλικής διατομής λαβή στο μέσον του σώματος. Είναι ολόβαφη με ερυθροκάστανη βαφή. Πρόκειται για σχήμα με μακρά παράδοση στην Ηλεία ήδη από την YE I (προχοΐσκες από το Σαμικό και τα Μακρύσια) έως και την υπομυκηναϊκή περίοδο43. Το ίδιο παρατηρείται και στη γειτονική Αχαΐα και στην Κεφαλονιά44. Στην ίδια περίοδο (YE ΙΙΙΑ2) εντάσσονται και οι Π 4173 (Ε ικ. 44) και 4180 (Ε ικ. 50), που ανήκουν στο σχήμα 112 του Furumark, με πιο ψηλό λαιμό και κάθετη λαβή, που φύεται από το χείλος και καταλήγει στο μέσον περίπου του σώματος45. Και οι δυο τελευταίες είναι ολόβαφες. Άωτο σφαιρικό πιθάριο Πρόκειται για μοναδικό δείγμα αυτού του τύπου (FS 77), που βρέθηκε στην κόγχη του πλευρικού τοιχώματος του δρόμου του τάφου 3. Το αγγείο είναι το πρωιμότερο της συστάδας των τάφων, χρονολογούμενο στην YE ΙΙΙΑ1 περίοδο. Το άωτο σφαιρικό πιθάριο με τη στικτή διακόσμηση, όπως το Π 4182γ (Ε ικ. 52), είναι από τα χαρακτηριστικά σχήματα της YE ΙΙΙΑ1 περιόδου46 και ένας από τους πλέον χαρακτηριστικούς τύπους αγγείων στα μυκηναϊκά νεκροταφεία της Ηλείας47. Πιθαμφορίσκος Μόνον ένας πιθαμφορίσκος (Π 4175, Ε ι κ. 46) προέρχεται από τον τάφο 3 και βρέθηκε εντός του λάκκου 1. Ανήκει στον κοινό απιόσχημο τύπο FS 45, που διακοσμείται στον ώμο με δικτυωτό κόσμημα (FM 4L Όμοιο από Αχαΐα της YE ΙΙΙΒ1 περιόδου, βλ. Papadopoulos, Achaea, εικ. 270e. 42. Βλ. Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ Για τις πρωιμότερες προχοΐσκες του Σαμικού και των Μακρυσίων, βλ. Γιαλούρης 1965, σ , πίν. 10,11,12 (όπου χρονολογούνται στην ΥΕ Ι-ΙΙ περίοδο και διακοσμούνται με σπείρα και ρακέτα. Αναφέρονται ως λεβητοκυάθια) και Π. Θέμελης, ΑΔ 23 (1968), Μελέται, πίν. 124β, 126,127 (Μακρύσια). Επίσης, και για τις δύο θέσεις, βλ. Mountjoy, RMDP, σ. 370, 373, 376,377, πίν. 128:4-7, πίν. 130:15-20 (ΥΕ Ι-ΙΙΑ). Για άλλες θέσεις της Ηλείας, βλ. Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ. 242, εικ. 7γ και η ίδια, Α ΐ 53 (1998), Χρονικά, σ και 55 (2000), Χρονικά (υπό έκδοση) (για το νεκροταφείο Τρυπών Κλαδέου, τάφοι 7-13) ΑΔ 25 (1970), Χρονικά, πίν. 173 (Μιράκα). Στην ΥΕ ΙΙΙΑ2 συνήθως είναι μονόχρωμες, βλ. Mountjoy, RMDP, σ. 381, εικ. 131:38 (Τρύπες Κλαδέου). Για τη διατήρηση του σχήματος έως και την ΥΕ ΙΙΙΓ στην Ηλεία, βλ. Παρλαμά 1974, πίν. 32γ (Άσπρα Σπίτια) και Παρλαμά 1971, σ. 58, πίν. ΛΕγ. Τέλος, για τις υπομυκηναϊκές προχοΐσκες της Ήλιδας, βλ. Eder 2001, σ , 117, πίν. 11c, 12a. Ως προς το σχήμα, βλ. και Alt-Àgina IV, 1, σ. 86, πίν. 21:210 (με διακόσμηση ρακέτας της ΥΕ ΙΙΑ2 περιόδου). 44. Βλ. Papadopoulos, Achaea, σ. 94, εικ. 155c-e, 247b Papadopoulos, Aigion, πίν. 45, 57b, 58a (IIB), 62b, 76a, 77a, 79c (II B- IIIA1) Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 142:3-5 (με διακόσμηση της ΥΕ ΙΙΙΑ1), σ. 410, εικ. 143:24 (μονόχρωμη της ΥΕ ΙΙΙΑ2). Επίσης από την Κεφαλονιά, που χρονολογούνται στην ΥΕ ΙΙΙΒ περίοδο, βλ. Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 162:11, Όμοιες από τη Λακωνία, βλ. Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 88:89 (FS 114, ΥΕ ΙΙΙΑ2, και στο ΑΔ 10 (1926), σ. 41, εικ. 1, δεύτερη από δεξιά) και εικ. 88:90 (FS 112, ΙΙΙΑ2). Βλ. επίσης Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ. 242 και Papadopoulos, Achaea, εικ. 152h, i, 153,154, Σχήμα που συναντάμε συχνά στην ΥΕ ΙΙΙΑ2 περίοδο. Βλ. σχετικά Mountjoy, ΜΓΚ, σ. 79, εικ Βλ. Mountjoy, ΜΓΚ, σ , εικ. 63' Papadopoulos, Achaea, σ. 85, εικ ,231c, f Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 85:55 (Λακωνία), σ , εικ. 142:11-13 (Αχαΐα, III A l), σ , εικ. 184:97,98 (Αττική), σ , εικ. 18 (Φωκίδα), σ. 837, εικ. 336:52, 53 (Ιωλκός, βλ. και Α. Μπάζιου-Ευσταθίου, Μυκηναϊκά από τη Νέα Ιωνία Βόλου, ΑΔ 40 (1985), Μελέτες, πίν. 25β, γ), σ , εικ. 366:55 (Φυλακωπή), σ , εικ. 401:6 (Ιαλυσός) Μυλωνάς, ΔΝΕ, Γ, πίν. 49 δ: Από το νεκροταφείο της Αγίας Τριάδας προέρχονται 20 περίπου τέτοια αγγεία (βλ. Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ. 242, εικ. 7α, όπου εικονίζεται ένα όμοιο). Παρλαμά 1974, σ , πίν. 29ε (από τάφο Ζούνη), ενώ το ίδιο αγγείο και στη Mountjoy, RMDP, σ. 378, εικ. 131:30. Λιγότερα προέρχονται από το νεκροταφείο της Δάφνης και του Κλαδέου, βλ. Ξ. Αραπογιάννη, ΑΔ 53 (1998), Χρονικά, σ (1999), Χρονικά, σ (2000) Χρονικά (υπό έκδοση) και Ο. Βικάτου, ΑΔ 53 (1998), Χρονικά, σ και 55 (2000), Χρονικά (υπό έκδοση). 119

38 57) και είναι από τους πλέον συνήθεις συνδυασμούς σχήματος και διακοσμητικου θέματος της ΥΕ ΙΙΙΑ2- Β1 περιόδου που απαντούν στα μυκηναϊκά νεκροταφεία48. Ψευδόστομος αμφορέας Αν και πρόκειται για τον πλέον συνηθισμένο τύπο αγγείου που εμφανίζεται στα μυκηναϊκά νεκροταφεία της Ηλείας49, στις Πεύκες έχουμε μόνον έναν (Π 4174, Ε ικ. 45)50. Είναι σφαιρικού τύπου (FS 173)51 και διακοσμείται στον ώμο με σχηματικά άνθη (FM 18) και τεθλασμένη γραμμή σε στενή ζώνη στην κοιλιά (FM 61). Πρόκειται για χαρακτηριστικό σχήμα και διακοσμητικό θέμα της YE ΙΙΙΒ1 περιόδου52. Η διακόσμηση της βάσης των ψευδόστομων με ομόκεντρους κύκλους δεν απαντά στην Ηλεία. Κύλικες Από την επίχωση των δρόμων των τάφων 1 και 3 προέρχονται λίγα όστρακα άβαφων κυλικών που βρέθηκαν κυρίως πλησίον των εισόδων, γεγονός που μαρτυρεί την προσφορά σπονδών στους ενταφιασμένους εντός των θαλάμων53. Ωστόσο, τα τεμάχια των κυλικών είναι τόσο μικρά, που δεν μας επιτρέπουν να αναπτύξουμε ασφαλή τυπολογία, εφόσον συγκολλήθηκε μόνο μία κύλικα και αυτή κατά το ήμισυ του σώματος. Χειροποίητο αγγείο Από το δρόμο του τάφου 3 προέρχεται μικρό τμήμα χονδροειδούς χειροποίητου αγγείου (Π 4182β) από γκριζοκάστανο πηλό, το οποίο προφανώς χρησίμευε ως μαγειρικό σκεύος, όπως υποδηλώνουν τα ίχνη φωτιάς στην επιφάνειά του. Όμως, πρόκειται για μικρό όστρακο, που επίσης δεν μας επιτρέπει να το εντάξουμε τυπολογικά. Μικροευρήματα Χάντρες (Ε ικ , 54-58) Παρά το μικρό αριθμό των ερευνηθέντων τάφων, τα μικροευρήματα είναι αρκετά. Προέρχονται κυρίως από δύο νεκρούς: το νεκρό της ταφής I, του τάφου 1, και τον πρώτο νεκρό του λάκκου IV, του θαλάμου 3. Η ταφή I (T. 1) χρονολογείται στην YE ΙΙΙΑ2 και η πρώτη ταφή του λάκκου IV (Τ. 3) στην YE ΙΙΙΒ1 περίοδο. Αυτό είναι αρκετά βοηθητικό και για τη χρονολόγηση των μικροευρημάτων, κυρίως των χαντρών, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα σημεία στα οποία βρέθηκαν οι χάντρες που στόλιζαν τους νεκρούς. Στην ταφή I του τάφου 1 βρέθηκαν γύρω από τον αριστερό βραχίονα του χεριού χάντρες υαλόμαζας διαφόρων τύπων (Δ ) και ένας σφραγιδόλιθος (Δ 323). Οι τύποι των χαντρών αυτών που θα απο Βλ. Γιαλούρης 1965, σ. 24, πίν. 15γ (από το Σαμικό). Το ίδιο αγγείο και στη Mountjoy, RMDP, σ. 378, εικ. 131:29 (το εντάσσει στην YE ΙΙΙΑ1 περίοδο). Ενδεικτικώς για άλλες θέσεις, βλ. Prosymna, εικ. 368 (ΙΙΙΑ2), Μυλωνάς, ΔΝΕ, Τ', πίν. 63γ:498, 155β: 83Τ Papadopoulos, Achaea, σ , εικ. 121a, c-e. Τέλος, από την Αγία Τριάδα Ηλείας προέρχονται αρκετά αγγεία του τύπου αυτού με το ίδιο διακοσμητικό θέμα, βλ. Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ. 240, πίν. 6α-β. 49. Βλ. Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ. 240, εικ. 5α-5β και δ. 50. Προκαλεί, πράγματι, εντύπωση το ότι βρέθηκε ένας μόνον ψευδόστομος στους τέσσερις τάφους των Πευκών, δεδομένου ότι ο ψευδόστομος αποτελεί το πλέον συνηθισμένο εύρημα των μυκηναϊκών νεκροταφείων, κυρίως στην Ηλεία και στην Αχαΐα. Βλ. Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ. 240 Ξ. Αραπογιάννη,ΛζΙ 52 (1997), Χρονικά, σ η ίδια, ό.π. (υποσημ. 47) (για το νεκροταφείο της Δάφνης) Βικάτου, ό.π. (υποσημ. 47) (για τις Τρύπες Κλαδέου). Ενδεικτικώς αναφέρουμε ότι μόνον από τον τάφο 13 του νεκροταφείου Τρυπών Κλαδέου προέρχονται 40 περίπου ψευδόστομοι αμφορείς. 51. Πρβλ. Attica, σ , εικ. 2, τύπος A (για το σχήμα) και εικ. 4:3 (για το μυκηναϊκό άνθος), σ. 20, εικ. 6 (για τη διακοσμητική ζώνη της κοιλιάς). 52. Πρβλ. Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 204:283 (Αθήνα, ΙΙΙΒ). Ψευδόστομος με διαφορετικό σχήμα αλλά ίδια διακόσμηση, βλ. Deiras, σ. 144, πίν. LXXXIV:7, 8 (ΙΙΙΒ). Orchomenos V, σ , εικ. 24:39, πίν. 15:d (όμοιος, διαφέρει μόνον η διακόσμηση της κοιλιάς, ΙΙΙΒ). Επίσης παρόμοιο άνθος αλλά και διακοσμητική ζώνη κοιλιάς σε ψευδόστομο από τις Μυκήνες, διαφορετικού όμως σχήματος, που χρονολογείται στην YE ΙΙΙΒ1, βλ. BSA 62 (1967), σ. 152, εικ. 2. Το ίδιο αγγείο εικονίζεται και στη Mountjoy, RMDP, σ. 137,140, εικ. 33:248. Όμοιο (διαφέρει ελαφρώς η απόδοση του άνθους), επίσης από τις Μυκήνες, βλ. BSA 52 (1957), πίν. 41c (ΙΙΙΒ2) και Mountjoy, RMDP, σ , εικ. 37:285. Papadopoulos, Aigion, σ. 18, πίν. 50, Για τις προσφορές στους νεκρούς, βλ. διεξοδική συζήτηση στην Περατή, Β', σ. 68, όπου και βιβλιογραφία.

39 τελούσαν βραχιόλι του νεκρού είναι: σταγονόσχημες, κυλινδρικές, αρτόσχημες, αμφίκυρτες, στρογγυλές, δισκοειδείς και στρογγυλή με αύλακες54. Στην ταφή I του λάκκου IV (Τ. 3) οι χάντρες βρέθηκαν κάτω από το κρανίο του νεκρού και μερικές κοντά στον καρπό του χεριού. Πιο συγκεκριμένα, κάτω από το κρανίο βρέθηκαν χάντρες (όλες από υαλόμαζα διαφόρων χρωμάτων) του τύπου του κολοκυθόσπορου, του κόκκου σταριού, ατρακτοειδείς με αύλακες παράλληλες με το τρήμα, παπυρόσχημες, κυλινδρικές, μικροσκοπικές κυλινδρικές και αρτόσχημες (Δ ). Κοντά στον καρπό του χεριού βρέθηκαν: πέντε πλακίδια του τύπου Β, μία χάντρα τύπου A της κρεμαστής ανεστραμμένης έλικας και η χάντρα σε σχήμα περιστεριού (Δ 278). Η τελευταία παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, δεδομένου ότι δεν είναι γνωστός ο τύπος αυτός από τα μέχρι τώρα δημοσιευμένα ταφικά σύνολα χαντρών. Επίσης κοντά στον καρπό βρέθηκαν και τα τρία σφονδύλια (δύο λίθινα Λ 1107, 1108 και ένα πήλινο Π 4183), καθώς και τα χάλκινα δακτυλίδια (Μ 1415, 1416). Επομένως, όλα τα παραπάνω χρονολογούνται στην YE ΙΙΙΒ1 περίοδο, επειδή στην περίοδο αυτή εντάσσεται και το αρτόσχημο αλάβαστρο Π 4181 που συνόδευε το νεκρό. Σφονδύλια (Ε ικ. 15, 22, 29, 53, 65) Τα σφονδύλια που βρέθηκαν στους τάφους είναι τα ακόλουθα: Από τον τάφο 1 προέρχονται πέντε συνολικά σφονδύλια, ένα πήλινο από την ταφή I (Π 4165), δύο λίθινα (Λ 1101, 1102) από την ταφή II και δύο από την ταφή III (Π 4166, 4167). Από τον τάφο 2 προέρχεται μόνον ένα λίθινο (Α 1100) που βρέθηκε στην ταφή II. Από τον τάφο 3 προέρχονται δύο λίθινα (Λ 1107, 1108) και ένα πήλινο (Π 4183), τα οποία βρέθηκαν στην ταφή β του λάκκου IV, και, τέλος, ένα ακόμη σφονδύλι προέρχεται από την ταφή εντός του λάκκου του τάφου 4 (Π 9216). Ο πηλός που έχει χρησιμοποιηθεί για τα πήλινα σφονδύλια είναι αρκετά χονδρόκοκκος με αδρή επιφάνεια, σκούρος καστανός ή γκριζοκάστανος. Για τα λίθινα έχει χρησιμοποιηθεί ο μαύρος και ο ελαιόχρωμος στεατίτης. Έχουμε μόνο δύο τύπους σφονδυλίων: τον κωνικό, στον οποίο ανήκουν όλα τα λίθινα, και τον αμφικωνικό, στον οποίο ανήκουν όλα τα πήλινα. Είναι οι συνήθεις τύποι σφονδυλίων που βρίσκονται σε μεγάλο αριθμό στους τάφους και σε οικισμούς55. Από τα συνευρήματα και κυρίως την κεραμική, τα σφονδύλια που βρέθηκαν στους τάφους των Πευκών χρονολογούνται στην YE ΙΙΙΑ2 και Β1 περίοδο. Χάλκινα Τα χάλκινα ευρήματα των τάφων είναι ελάχιστα. Πρόκειται μόνο για τεμάχια χάλκινων ταινιόσχημων ελασμάτων από κρίκους δακτυλιδιών. Προέρχονται από την ταφή I του T. 1 (Μ 1407α-β, 1408, Ε ι κ. 20) και από την κόγχη του δρόμου, καθώς και ένα δακτυλίδι (Μ 1416) και ένας κρίκος από δεύτερο χάλκινο δακτυλίδι (Μ 1415, Ε ι κ. 59) από την ταφή β του λάκκου IV, του θαλαμωτού τάφου 356. Το Μ 1408, μάλιστα, φέρει και ίχνη στικτής διακόσμησης, και συγκεκριμένα δύο σειρές στιγμών. Βέβαια είναι τόσο αποσπασματικά διατηρημένα που θα μπορούσαν να χρονολογηθούν μόνον από τα συνευρήματα των ταφών, δηλαδή στην ΥΕ ΙΙΙΑ1-2 περίοδο τα προερχόμενα από τον τάφο 1 και στην YE ΙΙΙΒ1 τα προερχόμενα από τον τάφο 3. Σφραγιδόλιθος (Δ 323, Ε ί κ. 21) Ο μοναδικός σφραγιδόλιθος της συστάδας των τάφων προέρχεται από τον τάφο 1 και βρέθηκε κοντά στον αριστερό βραχίονα του νεκρού μαζί με αρκετές χάντρες. Είναι από μαύρο στεατίτη και στη σφραγιστική 54. Ακολουθήσαμε την τυπολογία της Σακελλαρίου για τις χάντρες των θαλαμωτών τάφων των Μυκηνών, όπου στον κατάλογο των ευρημάτων αναφέρεται αναλυτικά. Βλ. επίσης Περατή, Β', σ και Papadopoulos, Achaea, εικ. 281,285,286b, 287,290b, 291, Βλ. σχολιασμό από τον Wace, ChT, σ Βλ. ενδεικτικώς Περατή, Β', σ Prosymna, σ. 314 Papadopoulos, Achaea, σ , εικ. 292,293a, 324f. Για την Ηλεία, βλ. Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ Επίσης, βλ. πρόσφατα Ε. French, Mycenae, Agamemnon s Capital, 2002, σ , εικ. 42 (91). 56. Οι απλοί κρίκοι δακτυλιδιών είναι κοσμήματα που στην Ηλεία δεν βρίσκονται συχνά στους τάφους. Ενδεικτικώς αναφέρουμε το νεκροταφείο της Αγίας Τριάδας, βλ. Βικάτου, Αγία Τριάδα, σ Βλ. επίσης για τη γειτονική Αχαΐα, Papadopoulos, Achaea, εικ. 280a, 324a, d. 121

40 Ε ί κ. 66. Βλήμα σφενδόνης. του επιφάνεια απεικονίζεται ζώο με μεγάλο διασκελισμό και έντονα γυρισμένο το κεφάλι του προς τα πίσω. Έ χει ιδιαίτερα λεπτό και μακρύ λαιμό και λεπτό σώμα. Το κεφάλι του αποδίδεται σε κατατομή. Στην περιφέρεια, μπροστά από το λαιμό, υπάρχουν τέσσερις στιγμές, ενώ σε άλλο σημείο της περιφέρειας και κάτω από το άνοιγμα των ποδιών του τετραπόδου υπάρχει ταινία αποτελούμενη από δέκα μικρές, ακανόνιστου σχήματος γραμμώσεις Δεν μπορεί, ωστόσο, να ταυτιστεί το ζώο που απεικονίζεται. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η θέση που βρέθηκε ο σφραγιδόλιθος. Το γεγονός ότι βρέθηκε στο βραχίονα του νεκρού, κοντά στον καρπό, μαζί με άλλες χάντρες είναι δηλωτικό της χρήσης του. Μαζί με τις χάντρες θα αποτελούσε ψέλλιο, που κοσμούσε τον καρπό του χεριού. Λίθινο περίαπτο (Λ 1103, Ε ί κ. 23) Το λίθινο περίαπτο που βρέθηκε στην επίχωση του δρόμου του θαλαμωτού τάφου 1 είναι από μαύρο στεατίτη. Παρόμοια προέρχονται από την Καλλιθέα Αχαΐας58 59, την Πρόσυμνα και την Έγκωμη59. Αποτελεί γνωστό σχήμα κοσμήματος ήδη από τη νεολιθική εποχή60. Χρονολογείται και αυτό στην YE ΙΙΙΑ περίοδο. Πυριτόλιθοι Από την επίχωση των δρόμων των τάφων 1, 2 και 3 και από το χώρο της ταφής I του τάφου 2 προέρχονται έξι συνολικά απολεπίσματα πυριτόλιθου (Λ 1104,1105,1106α-β, 1164,1165, Ε ί κ. 24, 42). Ο πυριτόλιθος είναι γκριζομέλανος, ελαιόχρωμος και καστανόφαιος61. Βλήμα σφενδόνης (βαλιστικό) (Λ 1663, Ε ί κ. 66)62 Έ νας μικρός λίθος ελλειψοειδούς σχήματος, που φέρει μία μικρή οπή στην επιφάνειά του, πιθανότατα χρησιμοποιήθηκε ως βλήμα σφενδόνης. Έ χει μήκος 0,033, πλάτος 0,024, πάχος 0,013 μ. και ζυγίζει 12,1 γρ. Η σφενδόνα ως επιθετικό όπλο είναι γνωστή ήδη από την 7η χιλιετία στην Εγγύς Ανατολή και στη Νότια Βαλκανική63. Ωστόσο, δεν είναι εύκολο να διαπιστωθεί η χρήση του βλήματος, ειδικά αν πρόκειται για ένα απλό βότσαλο. Τα βλήματα που χρησιμοποιούσαν στις σφενδόνες είναι συνήθως πήλινα ή λίθινα, αργότερα δε και μολύβδινα. Το σχήμα τους στα πρωιμότερα (νεολιθικά) είναι δικωνικό64, ενώ αργότερα γίνεται σφαιρικό ή ελλειψοειδές. Στη μυκηναϊκή εποχή η χρήση της σφενδόνας είναι γνωστή, εφόσον επι Βλ. Pini, CMS, σ. 157, αριθ Γενικώς για παρόμοιες απεικονίσεις ζώων, βλ. Σακελλαρίου 1963, ο. 7-9, 83, Βλ. Papadopoulos, Achaea, σ. 142, εικ. 285c, 325: Βλ. Prosymna, II, εικ. 407 (5), από τον τάφο VIII, και Enkomi III, 2, πίν. 167 (46,48a) αντίστοιχα. 60. Βλ. σχετικά Κυπαρίσση-Αποστολίκα 2001, σ ,182, πίν. 10, 38, όπου παρόμοια κοσμήματα αναφέρονται ως ενώτια. 61. Γενικώς για τα λίθινα τέχνεργα της Ηλείας, βλ. X. Ματζάνας, Οι παλαιολιθικές θέσεις της Ηλείας, ΑΔ 53 (1998), Μελέτες, σ. 1-24, πίν Το βαλιστικό δεν βρέθηκε κατά τη διάρκεια της ανασκαφής, αλλά το παρέδωσε το 1995 ο φύλακας Αρχαιοτήτων Ολυμπίας Γ. Κωστόπουλος, κάτοικος Πευκών. Το βρήκε στη θέση της συστάδας των τάφων, επιφανειακά, στο χώρο που ήταν τα προερχόμενα από την ανασκαφή των δύο πρώτων τάφων χώματα. Βλ. Ο. Βικάτου, ΑΔ 50 (1995), Χρονικά, σ. 186 (όπου αναφέρεται με αριθ. εισαγωγής BE 606). 63. Βλ. σχετικώς Ν. Βουτυρόπουλος, Το όπλο του Δαυίδ, Αρχαιολογία, τχ. 59, Ιούνιος 1996, σ Βλ. Θεοχάρης 1993, σ , σχέδ. 4 (2). Αναφέρεται πήλινο βλήμα σφενδόνης της προκεραμικής νεολιθικής. Βλ. επίσης και τα εικονιζόμενα στο Buchholz - Karageorghis 1971, σ. 251 (235, 236, 237).

41 βεβαιώνεται και από την παράσταση στο ασημένιο ρυτό της πολιορκίας65, ενώ αρκετά βλήματα έχουν βρεθεί σε διάφορες περιοχές66. Η χρήση των βλημάτων διαπιστώνεται και στους ιστορικούς χρόνους67. ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΑ Παρά τον αποσπασματικό της χαρακτήρα, η έρευνα των θαλαμωτών τάφων στη θέση Λιθάρι ή Ντεϊμεντέ του Δ.Δ. Πευκών συνέβαλε στη γνώση της μυκηναϊκής τοπογραφίας της Ηλείας. Δεν έγιναν όμως περαιτέρω έρευνες στο χώρο προκειμένου να διαπιστωθεί αν πρόκειται για μικρή συστάδα θαλαμωτών τάφων ή αν αποτελούσαν τμήμα κάποιου εκτεταμένου νεκροταφείου. Η πλαγιά του λοφίσκου που είναι λαξευμένοι οι τάφοι προσφέρεται για την ύπαρξη και άλλων. Τουλάχιστον δύο είχαν εντοπιστεί κατά τη διάρκεια της τελευταίας ανασκαφικής έρευνας. Η θέση όπου εντοπίστηκαν οι τάφοι παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από αρχαιολογική άποψη. Βρίσκεται σε ύψωμα με εξαιρετική θέα στην κοιλάδα του Αλφειού ποταμού και απέχει μόλις 3,8 χλμ. (σε ευθεία) από το αρχαίο στάδιο του ιερού του Διός της Ολυμπίας68. Πρόκειται για μια περιοχή πλούσια σε νερά, εφόσον διαρρέεται από αρκετά ρέματα (απεικονίζονται στο χάρτη της Ε ι κ. 1). Απέχει λιγότερο από 500 μ. από το ρέμα της Λιναριάς, που περνά δυτικά των τάφων και το οποίο έχει ταυτιστεί με τον αρχαίο ποταμό Αρπινάτη69.0 Παυσανίας70 αναφέρει «ότι σε μικρή απόσταση από το ποτάμι αυτό ήταν τα ερείπια της αρχαίας Άρπινας, ανάμεσα στα οποία υπάρχουν ιδίως οι βωμοί της. Την πόλη αυτή λένε πως την ίδρυσε ο Οινόμαος και της έδωσε το όνομα της μητέρας του Άρπινας»71. Στη συνέχεια ο Παυσανίας αναφέρει ότι λίγο πιο πέρα από την πόλη «είναι ένας σωρός χώματος, ο τάφος των μνηστήρων της Ιπποδάμειας»72. Η Άρπινα ήταν μία από τις σημαντικότερες πόλεις της Πισάτιδος και μέχρι τώρα δεν έχει ταυτιστεί η θέση της. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές73, η Άρπινα βρισκόταν 20 στάδια (3.846 μ.) ανατολικά της Ολυμπίας, απόσταση δηλαδή που ανταποκρίνεται στην προαναφερθείσα σε ευθεία γραμμή απόσταση (3,8 χλμ.) της θέσης από το στάδιο της Ολυμπίας. Επί Παυσανία η Άρπινα ήταν ήδη ερειπωμένη, σώζονταν όμως οι βωμοί της Βουτυρόπουλος, ό.π., σ Ενδεικτικώς αναφέρουμε τα ευρεθέντα στη Νάξο (βλ. X. Ντούμας,Α4 19 (1964), Χρονικά, σ. 412, πίν. 483β, 484β) και στο Καστρί Σύρου (βλ. Bossert 1967, σ. 58). Και το εικονιζόμενο στο PN III, σ. 245, εικ. 104 (21), για το οποίο όμως δεν υπάρχει αναφορά στο κείμενο, πιθανότατα είναι βλήμα σφενδόνης. 67. Βλ. Μ. Σταυροπούλου, ΑΔ 51 (1996), Χρονικά, σ. 253, πίν. 72β, όπου από την περιοχή της Τριχωνίδας παραδόθηκαν 32 αμυγδαλόσχημα βλήματα σφενδόνης, τα οποία μάλιστα φέρουν και επιγραφές. Βλ. επίσης Χριστοδουλοπούλου , σ Η απόσταση των 7 χλμ. που αναφέρεται στην αρχή είναι η χιλιομετρική απόσταση μέσω της επαρχιακής οδού Ολυμπίας- Λιναριάς-Πευκών. 69. Βλ. Ν. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Ηλιακά, σ. 382, σημ. 7, όπου αναφέρεται ότι ο Αρπινάτης, για τον οποίο μας μιλά ο Παυσανίας, είναι ίσως το σημερινό Βιλιζέικο ποτάμι που κατεβαίνει από το χωριό Βίλιζα, το οποίο μετονομάστηκε σε Πεύκες, και εκβάλλει στον Αλφειό ποταμό κοντά στο χωριό Μιράκα (αναφέρεται δηλαδή σε άλλο ρέμα και όχι σε αυτό της Λιναριάς). Στο χάρτη όμως της ΓΥΣ της Ε ί κ. 1, σημειώνεται το ρέμα της Λιναριάς με το όνομα Αρπινάτης. Άλλωστε, και από τους ντόπιους το ρέμα της Λιναριάς ονομάζεται Αρπινιάτης. 70. Παυσ., Ηλιακά, VI, 21, Σύμφωνα με τον Παπαχατζή (ό.π., σ. 382) στην πόλη Άρπινα αποδόθηκαν αρχαία λείψανα ανατολικά του χωριού Μιράκα, δίπλα σε μικρό ρέμα που και αυτό εκβάλλει στον Αλφειό. Στην περιοχή αυτή όμως δεν έχει γίνει ανασκαφική έρευνα, ενώ πλέον στο χώρο αυτό δεν υπάρχουν ορατά αρχαία παρά μόνο λίγοι δόμοι κογχυλιάτη, οι οποίοι έχουν χρησιμοποιηθεί σε παρακείμενο εκκλησάκι. Ο Παυσανίας βρίσκει την πόλη ήδη ερημωμένη, ενώ η αναφορά του μύθου της ίδρυσής της από τον Οινόμαο, προς τιμήν της μητέρας του Άρπινας, της οποίας έδωσε και το όνομα, ασφαλώς παραπέμπει στο ότι πρόκειται για κάποια μυκηναϊκή πόλη. Την πόλη αναφέρει και ο Στράβων, VI, Ο Παπαχατζής αναφέρει (ό.π., σ. 383) ότι το «χώμα γης υψηλόν», που θεωρείτο τον καιρό του Παυσανία ως ο τάφος των μνηστήρων της Ιπποδάμειας, συνήθως ταυτίζεται με ένα ύψωμα σε απόσταση 25 λεπτών από την Ολυμπία, κοντά στον Αλφειό, αριστερά καθώς βαδίζει κανείς προς την Ολυμπία. 73. Βλ. Παπανδρέου 1991, σ. 130, όπου αναφέρονται οι αρχαίες πηγές (Παυσανίας, Στράβων, Λουκιανός, Στέφανος Βυζάντιος). Βλ. επίσης Παπαχατζής, ό.π., σ. 382, σημ. 8, με παραπομπή στον Λουκιανό, ο οποίος αναφέρει (Π ερί της Περεγρίνου τελευτής, 35), ότι η απόσταση της Άρπινας από την Ολυμπία είναι είκοσι στάδια. 74. Ο Παυσανίας (VI, 22, 1) αναφέρει επίσης ότι σε απόσταση ενός σταδίου δυτικά του τάφου των μνηστήρων υπήρχε και ο 123

42 Μια πληρέστερη έρευνα του χώρου, προκειμένου να διαπιστωθεί η πραγματική έκταση του νεκροταφείου, καθώς και μια επιφανειακή έρευνα στην ευρύτερη περιοχή πλησίον των ρεμάτων, αλλά και στα υψώματα που διαμορφώνονται γύρω από την πλαγιά που είναι λαξευμένοι οι τάφοι, ενδεχομένως θα έδινε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την ύπαρξη ή μη οικιστικών καταλοίπων, τα οποία στη συνέχεια θα μπορούσαν να ταυτιστούν ύστερα από πλήρη ανασκαφική έρευνα. Ωστόσο, προς το παρόν οποιαδήποτε απόπειρα ταύτισης της περιοχής με κάποια αρχαία πόλη ή οικισμό θα ήταν ριψοκίνδυνη. Λαμβάνοντας όμως υπόψη όλα τα προαναφερθέντα (αποστάσεις, ποταμούς και γραπτές μαρτυρίες), είναι σαφές ότι η θέση των τάφων θα μπορούσε να ενταχθεί στην περιοχή της Αρπιναίας χώρας και οπωσδήποτε πρόκειται για περιοχή που χρήζει περαιτέρω έρευνας. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αγαλλοπούλου 1973 Alt-Àgina IV, 1 Asine Athenian Agora XIII Attica Benzi 1975 Benzi 1992 Berbati Βικάτου, Αγία Τριάδα Βικάτου 1997 Βικάτου 1998 Bossert 1967 Βουτυρόπουλος1996 Buchholz - Karageorghis 1971 Γιαλούρης 1965 Chalkis ChT Deiras Dendra Desborough, LMTS Δημακοπούλου, Μονεμβασία Demakopoulou 1993 Π. Αγαλλοπούλου, Μυκηναϊκόν νεκροταφείον παρά το Καμπί Ζακύνθου, ΑΑ 28 (1973), Με- λέται, σ , πίν S. Hiller, Alt-Àgina IV, 1: Mykenische Keramik, Mainz O. Frödin - A.W. Persson, Asine: Results of the Swedish Excavations , Stockholm S.A. Immerwahr, The Athenian Agora XIII: The Neolithic and Bronze Ages, Princeton F. Stubbings, The Mycenaean Pottery of Attica, BSA 42 (1947), o M. Benzi, Ceramica micenea in Attica, Milano M. Benzi, Rodi e la civiltà micenea, Roma E. Holmberg: A Mycenaean Chamber Tomb near Berbati in the Argolis, Göteborg Ο. Βικάτου, To μυκηναϊκό νεκροταφείο της Αγίας Τριάδας Ηλείας, Πρακτικά Α ' Διεθνούς Διεπιστημονικού Συνεδρίου: Η περιφέρεια τον μυκηναϊκού κόσμου, Λαμία 1994, Λαμία 1999, σ Ο. Βικάτου, Θαλαμοειδής τάφος στη Βροχίτσα Ηλείας, Πελοποννησιακά KB', Αθήνα 1997, σ Ο. Βικάτου, Νέες μυκηναϊκές θέσεις στην Ηλεία, Πρακτικά Ε' Διεθνούς Συνεδρίου Π ελοπον - νησιακών Σπουδών, Ναύπλιο 1995, Αθήνα 1998, σ Ε.Μ. Bossert, Kastri auf Syros, Vorbericht über eine Untersuchung der prähistorischen Siedlung,ΑΔ 22 (1967), Μελέται, σ. 58. N. Βουτυρόπουλος, Το όπλο του Δαυίδ, Αρχαιολογία, τ. 59, H.G. Buchholz - V. Karageorghis, Altägäis und Altkypros, Tübingen N. Γιαλούρης, Μυκηναϊκός τύμβος Σαμικού, AA 20 (1965), Μελέται, σ V. Hankey, Late HellΑΔic Chamber Tombs at Chalkis, BSA 47 (1952), σ A.J.B. Wace, Chamber Tombs at Mycenae, Archaeologia 82, Oxford J. Deshayes: Argos. Les fouilles de la Deiras. Études Péloponnésiennes IV, Paris P. Àstrôm, The Cuirass Tomb and other Finds at Dendra, I, SIMA IV: 1, Göteborg V.R.D.A. Desborough, The Last Mycenaeans and their Successors, Oxford K. Δημακοπούλου, Μυκηναϊκά αγγεία εκ θαλαμοειδών τάφων περιοχής Αγίου Ιωάννου Μο- νεμβασίας, Α Δ23 (1968), Μελέται, σ Κ. Demakopoulou, Argive Mycenaean Pottery: Evidence from the Nekropolis at Kokla, στο Wace and Biegen, Pottery as Evidence for TrΑΔe in the Aegean Bronze Age, Amsterdam 1993, σ ναός της Αρτέμιδος Κορδάκας. Η θεά έλαβε το επίθετο αυτό διότι, κατά την παράδοση, εδώ οι ακόλουθοι του Πέλοπα γιόρτασαν τα επινίκια της αρματοδρομίας και χόρευαν το χορό κόρδακα. Κοντά δε σε αυτό το ιερό υψωνόταν μικρό οίκημα, όπου στο εσωτερικό του υπήρχε χάλκινη κιβωτός, εντός της οποίας φυλάσσονταν τα οστά του Πέλοπα.

43 Eder 2001 Enkomi III, 2 Zygouries Furumark, MP GAC 1979 Θέμελης 1968 Θεοχάρης 1993 Κοκοτάκη 1991 Kontorli-PapΑΔopoulou, Aegaeum I Κυπαρίσση-Αποστολίκα 2001 Maiuri Μαρινάτος 1932, 1933 Ματζάνας 1998 Mountjoy, ΜΓΚ Mountjoy, RMDP Mountjoy 1976 Mountjoy 1995 Mycenaean Greece 1981 Μυλωνάς, ANE Mylonas 1966 Nichoria II Orchomenos V Papadopoulos, Achaea Papadopoulos, Aigion Papadopoulos, KlΑΔos Παπανδρέου 1991 Παπαχατζής 1994 Παρλαμά 1971 Παρλαμά 1974 Περατή Persson 1942 Pini, CMS PN Ul Prosymna Σακελλαρίου, ΘΤΜ Σακελλαρίου 1963 Σγουρίτσα 1988 Shear 1987 Snodgrass, DAG Tiryns VI Χριστοδουλοπούλου Χωρέμης 1973 Wardle 1969 Β. Eder, Die submykenischen und protogeometrischen Gräber von Elis, Athen P. Dikaios, Enkomi III, 2 ( ), Mainz am Rhein C.W. Biegen, Zygouries. A Prehistoric Settlement in the Valley of Cleonae, Cambridge A. Furumark, The Mycenaean Pottery, Analysis and Classification, Stockholm R. Hope Simpson - O.T.P.K. Dickinson, A Gazetteer of Aegaean Civilisation in the Bronze Age, I, The Mainland and Islands, Göteborg 1979, σ Π. Θέμελης, Σκιλλούς, ΑΔ 23 (1968), Μελέται, σ , πίν Δ. Θεοχάρης, Νεολιθικός Πολιτισμός. Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής στον Ελλαόικό Χώρο, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Γ έκδοση, Αθήνα Ν. Κοκοτάκη, Θαλαμοειδής μυκηναϊκός τάφος στο Αλποχώρι Ηλείας, Μελετήματα 13, ΚΕΡΑ, EIE, Αθήνα 1991, σ L. Kontorli-PapΑΔopoulou, Some Aspects Concerning Local Peculiarities of the Mycenaean Chamber Tombs, Aegaeum I (Thanatos), Liège 1987, σ Ν. Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Τα προϊστορικά κοσμήματα της Θεσσαλίας, Αθήνα 2001, σ , πίν A. Maiuri, Ialissos, La necropoli micenea, ASAtene VI-VII ( ), σ Σ. Μαρινάτος, Ai ανασκαφαί Goekoop εν Κεφαλληνία, AE 1932, σ και ΑΕ 1933, σ X. Ματζάνας, Οι παλαιολιθικές θέσεις της Ηλείας, ΑΔ 53 (1998), Μελέτες, σ Ρ.Α. Mountjoy, Μυκηναϊκή Γραπτή Κεραμική, Οδηγός Ταύτισης (μτφρ. Δ. Γόντικα), Αθήνα Ρ.Α. Mountjoy, Regional Mycenaean Decorated Pottery, I-II, Rahden/Westf P. Mountjoy, LH IIIB1 Pottery Dating the Construction of the South House at Mycenae, BSA 71 (1976), a P. Mountjoy, Mycenaean Athens, Jonsered R. Hope Simpson, Mycenaean Greece, New Jersey 1981, σ Γ. Μυλωνάς, To Δυτικόν Νεκροταφείον της Ελευσίνος, Αθήναι G. Mylonas, Mycenae and the Mycenaean Age, Princeton - London W.A. McDonald et al, Excavations at Nichoria in Southwest Greece II: The Bronze Age Oc- cupation, Minneapolis P.A. Mountjoy, Orchomenos V, Mycenaean Pottery from Orchomenos, Eutresis and Other Boeotian Sites, Munich Th.J. Papadopoulos, Mycenaean Achaea, SIMA LV, Göteborg A.J. Papadopoulos, Excavations at Aigion, SIMA XLVI, Göteborg Th.J. Papadopoulos, A Late Mycenaean Koine, KlΑΔos, London 1995, σ Γ. Παπανδρέου, Η Ηλεία διαμέσου των αιώνων (1924), Λεχαινά 1991 (ανατύπωση). Ν. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αθήνα 1994 (επανέκδοση). Λ. Παρλαμά, Θαλαμοειδής τάφος εις Αγραπιδοχώρι Ηλείας, ΑΕ 1971, σ Α. Παρλαμά, Μυκηναϊκά Ηλείας, ΑΔ 29 (1974), Μελέται, σ Σ. Ιακωβίδης, Περατή. Το Νεκροταφείον, A -Τ', Αθήναι A. Persson, New Tombs at Dendra near Midea, Lund I. Pini, Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel, V, Suppl. IB, Berlin C.W. Biegen et al, The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia III: Acropolis and Lower Town. Tholoi, Grave Circle, and Chamber Tombs. Discoveries outside the CitΑΔel, Princeton C.W. Biegen, Prosymna: The HellΑΔic Settlement Preceding the Argive Heraion, Cambridge A. Σακελλαρίου, Οι θαλαμωτοί τάφοι των Μυκηνών, Παρίσι A. Σακελλαρίου, Μυκηναϊκή σφραγιδογλυφία, Αθήναι Ν. Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα, Το μυκηναϊκό νεκροταφείο της Βάρκιζας-Βάρης, ΑΔ 43 (1988), Μελέτες, σ , πίν I. Shear, The Panagia House at Mycenae, PhilΑΔelphia A.M. Snodgrass, The Dark Age of Greece, Edinburgh H. B. Siedentopf et al, Tiryns VI. Forschungen und Berichte, Mainz E. Χριστοδουλοπούλου, Συμβολή εις τον Χρεμωνίδειον πόλεμον 266/5-263/2 π.χ., ΑΕ , σ. 332 κ.ε. Α. Χωρέμης, Μυκηναϊκοί και πρωτογεωμετρικοί τάφοι εις Καρποφόραν Μεσσηνίας, ΑΕ 1973, σ Κ.Α. Wardle, A Group of LH ΙΙΙΒ1 Pottery from within the CitΑΔel at Mycenae, BSA 64 (1969), σ

44 Summary GROUP OF MYCENAEAN CHAMBER TOMBS AT PEFKES IN ELIS Agroup of four Mycenaean chamber tombs was investigated in 1989 and 1995 at Lithari in the Municipal District of Pefkes of the Municipality of Ancient Olympia. This new Mycenaean site in Elis is about 7 km. north-east of Olympia and enjoys a superb view over the valley of the river Alpheios. The first chamber tomb contained a total of five burials, two of them without offerings, while exhumed bones hαδ been placed in a recess cut into the west wall of the dromos. The offerings found in the tomb, especially the pottery, date from the LH IIIA1-B1 period. The second tomb contained two burials accompanied by a few offerings dating from the LH IIIA2 period. The third tomb yielded not only pottery but also a wealth of small finds, mainly jewellery mαδe of glass paste and faience. Four pits (I-IV) were dug into the floor of the chamber and covered with slabs; two of these contained one burial each and the others hαδ two bodies each. A niche cut into the wall of the dromos contained the bones of a primary burial. The tomb is dated by the finds to the LH IIIAl-early C period. Finally, the fourth tomb contained a pit burial accompanied by a squat alabastron and a kyathion of the LH IIIA2 period. Architecturally, the tombs have the usual features of chamber tombs in Elis. Despite the sporαδic nature of the investigation, the new Mycenaean site is of great interest for the topography of Elis and the area of Olympia in general. It lies near the river identified with the ancient Arpinates. This flowed near Arpina, one of the most important cities of Pisatis, founded by Oinomaos in honour of his mother Arpina. OLYMPIA VIKATOU 126