Η προβληματική της Protention στη φαινομενολογία του χρόνου του Husserl

Transcript

1 Πανεπιστήμιο Πατρών Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλοσοφίας Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Η προβληματική της Protention στη φαινομενολογία του χρόνου του Husserl Διπλωματική Εργασία Καθηγητής: Παύλος Κόντος Φοιτητής: Νικόλαος Σουελτζής Πάτρα, 2012

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α Μέρος-Εισαγωγή...σ Για τη Φαινομενολογία της Συνείδησης του Εσωτερικού Χρόνου...σ Ανακράτηση...σ Επανενθύμηση...σ. 12 Β Μέρος- Πρόκτηση...σ Πρόκτηση...σ. 19 i) Bernauer Manuskripte...σ. 19 ii) Μετατοπίσεις σε Σχέση με τις Διαλέξεις του σ. 20 iii) Πρωταρχική Ροή και Έναρξη...σ. 27 iv) Πρόκτηση και Διαφορικό...σ Διαγράμματα...σ. 38 i) Πλήρες Διάγραμμα...σ. 43 ii) Διαδικασία Πλήρωσης-Τελικό σχήμα...σ Πρόκτηση και Επανενθύμηση...σ. 52 Γ Μέρος-Παράρτημα...σ. 55 Βιβλιογραφία...σ. 61 2

3 Α Μέρος 1. Για τη Φαινομενολογία της Συνείδησης του Εσωτερικού Χρόνου O Husserl ανέκαθεν απέδιδε ιδιαίτερη σημασία στο ζήτημα της συνείδησης του χρόνου. Ακόμη κι όταν, στις Ιδέες Ι, επέλεγε να αναφερθεί σε αυτό συνοπτικά ως μια «κλειστή σφαίρα προβλημάτων» (eine völlig abgeschlossene Problemsphäre) ή ως μια «κλειστή περιοχή έρευνας» (ein geschlossenes Untersuchungsgebiet), φρόντιζε πάραυτα να τονίσει την αξία του «φαινομενολογικού χρόνου ως καθολικής ιδιότητας όλων των βιωμάτων» [Hua III, 81, ]. 1 Κάθε βίωμα έχει διάρκεια και μέσω αυτής της διάρκειας σχετίζεται με τα υπόλοιπα βιώματα μέσα σε μια άπειρη ροή βιωμάτων. Μπορώ ανά πάσα στιγμή να αφήνομαι στη ροή του κάθε βιώματος. Όμως, έχω επίσης τη δυνατότητα να στρέφω την προσοχή μου στους χρονικούς τρόπους με τους οποίους αυτό δίνεται κάθε φορά. Είμαι λοιπόν σε θέση να διακρίνω το «τώρα» και το κάθε νέο «τώρα» που διαδέχεται το προηγούμενο, όπως κι εκείνο που μόλις έφυγε, μέσα σε αυτή τη ροή. Οτιδήποτε δίνεται μέσα στο βίωμά μου, δίνεται αναγκαία μέσω της σταθερής σημειακής μορφής του «τώρα». Δεν θα μπορούσαμε όμως να αντιληφθούμε τη διάρκεια του βιώματος, αλλά ούτε και τη διαδοχή μεταξύ των βιωμάτων, εάν το «τώρα» το οποίο μόλις πέρασε δεν σχετιζόταν, με κάποιον τρόπο, με το πραγματικά παροντικό «τώρα». Στα πλαίσια της χουσσερλιανής φαινομενολογίας η σχέση αυτή συνιστά μια ιδιαίτερη σχέση εντός της πρωταρχικής συνείδησης του χρόνου. Η προφανής πολυπλοκότητα της δομής της δεν αποτελεί απλά μια μορφή αποβλεπτικής συστηματοποίησης. Αντιθέτως, η δομή αυτή διαπερνά κάθε βίωμα, είτε αυτό αποτελεί θεματοποίηση της χρονικής συνείδησης είτε όχι. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως η χρονική συνείδηση παρουσιάζεται ως συνθήκη δυνατότητας για κάθε μορφή αποβλεπτικότητας και πολύ περισσότερο για το σύνολο της αποβλεπτικής ζωής. 2 Ο Husserl ασχολήθηκε εκτενώς με το ζήτημα αυτό, το οποίο αποτέλεσε και αντικείμενο των διαλέξεων που έδωσε στο πανεπιστήμιο του Göttingen κατά το χειμερινό εξάμηνο του ακαδημαϊκού έτους 1904/05. Η φαινομενολογική ανάλυση της συνείδησης του χρόνου εκτυλίσσεται σε τρία επίπεδα: α) στο επίπεδο του εξωτερικού/υπερβατικού χρονικού αντικειμένου, β) σ εκείνο των εμμενών 1 Eine eigene Besprechung erfordert die phänomenologische Zeit als allgemeine Eigentümlichkeit aller Erlebnisse. Η μετάφραση των κειμένων είναι δική μας εκτός κι αν αναγράφεται η πηγή της μετάφρασης. 2 Brough (1991), σσ. XVIII-XIX. 3

4 αποβλεπτικών ενεργημάτων και της χρονικότητας που τους αντιστοιχεί και γ) στο βαθύτερο επίπεδο της χρονικής συνείδησης, το οποίο ο Husserl ονομάζει «απόλυτη ροή της συνείδησης μέσα στην οποία συγκροτείται ο χρόνος». [Hua X, 34, 74]. Η διάκριση όμως αυτή δεν παγιώθηκε εξαρχής, με αποτέλεσμα σε κάποια σημεία να συγχέονται μεταξύ τους οι διαφορετικοί τρόποι συγκρότησης των υπερβατικών και των εμμενών αντικειμένων, περίπου μέχρι το Ο Husserl κατάφερε στην συνέχεια να τους απομονώσει δίνοντας έναν ξεκάθαρο προσανατολισμό στην έρευνά του. Η σύγχυση αυτή διαλύεται οριστικά όταν περιχαράσσονται με σαφήνεια τα αναστοχαστικά επίπεδα μέσω των οποίων οδηγείται κανείς στην έκθεση της θεμελιώδους δομής του εσωτερικού χρόνου. 4 Παρά τις πρώιμες δυσκολίες, ο Husserl κατορθώνει και καθορίζει το είδος της έρευνάς του, δηλώνοντας αρχικά πως δεν θα ασχοληθεί με τον αντικειμενικό χρόνο αλλά ότι θα στραφεί αποκλειστικά στον εμμενή χρόνο της συνείδησης και σε ό,τι δίδεται μέσα σ αυτόν. Διακρίνει λοιπόν με ιδιαίτερη προσοχή μεταξύ των δεδομένων που λειτουργούν ως φορείς αντικειμενικότητας (αντιληπτικά δεδομένα) και εκείνων τα οποία συνιστούν συστατικά της συγκρότησης της αντικειμενικότητας, το περιεχόμενο των οποίων δεν διαθέτει ακόμη κανένα αντικειμενικό προσδιορισμό. Πιο συγκεκριμένα για την περίπτωση των χρονικών δεδομένων αναφέρει πως: «Η πρώτη [ενν. μια «αισθητή» χρονικότητα] όμως δεν είναι από μόνη της αντικειμενικός χρόνος (ή θέση μέσα στον αντικειμενικό χρόνο) αλλά το φαινομενολογικό δεδομένο μέσα από την εμπειρική κατάληψη (empirische Apperzeption) του οποίου συγκροτείται η σχέση με τον αντικειμενικό χρόνο». [Hua X, 1, 7] 5 Όπως όμως παρατηρεί ο ίδιος, τα αισθητά χρονικά δεδομένα είναι ήδη φορείς συγκεκριμένων καταληπτικών χαρακτήρων στην υφή των οποίων εντοπίζεται η τάση για δημιουργία μιας κατάστασης μέσα στην οποία συγκροτούνται τάξεις και σχέσεις στο επίπεδο των αισθητηριακών δεδομένων. Οι καταληπτικοί χαρακτήρες δεν 3 Sokolowski (1974), σ Παραδειγματικές αναφορές: υποσημείωση 2. Ενδεικτικά: «Όταν έχω το βίωμα της ακολουθίας δύο τόνων C D, τότε, ενώ διαρκεί ακόμη η πρωταρχική ενθύμηση [frische Erinnerung], μπορώ να επαναλάβω την ακολουθία απεικονιστικά μέσω ενός ζεύγους αναπαραστάσεων (C) και (D), και μάλιστα, κατά κάποιον τρόπο, μπορώ να την επαναλάβω ισοδύναμα. Επαναλαμβάνω εσωτερικά τους C και D και κάνοντας αυτό κρίνω ότι πρώτα έλαβε χώρα ένας τόνος C και μετά ένας τόνος D».[Hua X, Nr. 2, 153]. Παρόμοιες αναφορές: Hua X, Nr. 1, , Hua X, Nr. 5, Για τα επίπεδα αυτά βλ. Sokolowski (1974), σσ Das erstere aber ist nicht selbst objektive Zeit (oder Stelle in der objektiven Zeit), sondern das phänomenologische Datum, durch dessen empirische Apperzeption die Beziehung auf objektive Zeit sich konstituiert. 4

5 περιορίζονται στο να «εκφράζουν χαρακτηριστικά τάξης μέσα στον αισθητό χρόνο», όπως ισχυρίζεται ο Ricoeur. 6 Aντιθέτως ο ρόλος τους είναι πολύ πιο καταλυτικός, λαμβάνοντας υπόψη μας ότι στους χαρακτήρες αυτούς ενυπάρχουν «αξιώσεις» και «δικαιώματα» που εξασφαλίζουν στο επίπεδο των δεδομένων την δυνατότητα σύστασης θεμελιακών συσχετισμών τάξης, επί τη βάσει των οποίων συγκροτείται στη συνέχεια μια οποιαδήποτε χρονική τάξη. 7 Παραμένει φυσικά ανοιχτό το ερώτημα κατά πόσο τα υλητικά (hyletische) δεδομένα μπορούν να διαθέτουν στοιχειώδεις μορφές σχέσεων ικανές να θεμελιώσουν αντικειμενικούς προσδιορισμούς της χρονικής τάξης. Οι λεπτομέρειες αυτού του ζητήματος υπερβαίνουν όμως κατά πολύ τους θεματικούς άξονες της παρούσας εργασίας. Παρόλα αυτά, κινούμενοι πάνω σε αυτούς τους άξονες, δεν θα πρέπει να υποτιμήσουμε την αξία μιας άλλης βασικής αντίρρησης του Ricoeur, η οποία αφορά τη ριζικότητα του αποκλεισμού του αντικειμενικού χρόνου, όπως εκφράζεται μέσα από τις προγραμματικές κατευθύνσεις της ανάλυσης του Husserl, κατά την αναγωγή της έρευνας στο επίπεδο του εμμενούς χρόνου. Αυτή μπορεί να τεθεί συνοπτικά ως εξής: δεν είμαστε αναγκασμένοι να προϋποθέτουμε πάντα μια ορισμένη εξοικείωση με τον αντικειμενικό κόσμο; 8,9 Δεν έχει ήδη ο «αισθητός» χρόνος το νόημα ενός συγκροτημένου αντικειμενικού χρόνου ενός υψηλότερου επιπέδου; 10 Όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, η χρονική δομή της συνείδησης διαπερνά κάθε βίωμα αποτελώντας όρο δυνατότητας της αποβλεπτικής ζωής εν γένει. Η συνείδηση εκδηλώνεται ως ατέρμονη ροή κατά την οποία το παρόν υποχωρεί τη στιγμή που παρουσιάζεται, παρουσιάζεται ακριβώς ως στιγμή που υποχωρεί. Απ την άλλη πλευρά όμως, η συνείδηση δεν είναι απόλυτα δεσμευμένη από την ρευστότητα του παρόντος: η εμβέλεια της πρωταρχικότητάς της συμπεριλαμβάνει και αυτό το οποίο 6 Ricoeur (1990), σ Die empfundenen Temporaldaten sind nicht bloß empfunden, sie sind auch mit Auffassungscharakteren <behaftet>, und zu diesem wiederum gehören gewisse Forderungen und Berechtigungen, die aufgrund der empfundenen Daten erscheinenden Zeiten und Zeitverhältnissen aneinander zu messen, so und so in objektive Ordnungen zu bringen, so und so scheinbare und wirkliche Ordnungen zu sondern. [Hua X, 1, 7, η έμφαση δική μας] 8 Ricoeur (1990), σ Μπορούμε για παράδειγμα να αναρωτηθούμε: δεν προϋποτίθεται κάθε φορά κάποιος αντικειμενικός προσδιορισμός ο οποίος προεπενδύει ερμηνευτικά την διαφορά μεταξύ ενός ανακρατημένου και ενός πρωταρχικά παρουσιασμένου περιεχομένου, τα οποία ανήκουν στην ίδια έκταση του ζωντανού- «τώρα» σύμφωνα με το σχήμα Retention-Urimpression-Protention, εισάγοντας έτσι την ενότητα του χρονικού ορίζοντα μιας μελωδίας που μόλις εκκινεί; Θα έπρεπε τότε να υποθέσουμε πως οι καταληπτικοί χαρακτήρες επιτελούν πολύ πιο περίπλοκες λειτουργίες στο υλητικό (hyletische) επίπεδο με το να αποτρέπουν την «ανωνυμία» της διαφοράς εκείνης που οριοθετεί την ενότητα του χρονικού αντικειμένου. 10 Römer (2010), σ

6 έχει μόλις διαφύγει από το παρόν της, το άμεσα παρελθόν, μέσω ενός παθητικού αποβλεπτικού μηχανισμού τον οποίο ο Husserl ονομάζει «πρωταρχική ενθύμηση» (primäre Erinnerung) ή «ανακράτηση» (Retention). Ο ρόλος της ανακράτησης είναι θεμελιώδης για την φαινομενολογική ανάλυση της συνείδησης του χρόνου. Το φαινόμενο της χρονικής ροής (Ablaufsphänomen), το οποίο εμφανίζεται ως ένα συνεχές μεταβολών, μπορεί να προσεγγιστεί μόνο χάρη στη δυνατότητα περιγραφής που προσφέρει η προσεκτική έκθεση της δομής της ανακράτησης. Έχουμε τη δυνατότητα να αντιλαμβανόμαστε χρονικά φαινόμενα, όπως η διάρκεια και η διαδοχή, χάρη σε ένα είδος πρωταρχικής συγκράτησης και τροποποίησης εκείνου που δίνεται αυθεντικά στο άμεσο παρόν μου. Η ανακράτηση επιτελεί αυτή τη διπλή λειτουργία προεκτείνοντας την αντίληψη του παρόντος μέχρι τις αμυδρές παρυφές του και μέσα από αυτές σκιαγραφείται το πεδίο της πρωταρχικής τροποποίησης από την οποία πρωτοπαράγεται, υπό την μορφή του άμεσου παρελθόντος, ο παρελθοντικός χαρακτήρας ενός βιωμένου περιεχομένου. Μέσω της τροποποίησης αυτής, το εποπτικό παρόν κατορθώνει να εκτείνεται μέχρι το οριακά πρόσφατο παρελθόν, καθιστώντας δυνατή τη συγκρότηση μιας χρονικής ενότητας στην οποία στηρίζεται η αντίληψη οποιουδήποτε χρονικού αντικειμένου (εμμενούς και υπερβατικού: αντιληπτικό ενέργημα/διάρκεια ενεργήματος - μελωδία/τόνοι) και η αντίληψη εν γένει. Αποτελεί βασική χουσσερλιανή θέση το ότι το ανακρατημένο παρελθόν δίδεται αυθεντικά, εποπτικά, ως τέτοιο και όχι μέσω αναπαράστασης ή μιας οποιασδήποτε μη-αυθεντικής παρουσίασης. Ο Husserl στρέφει την προσοχή του στη συγκρότηση αυτών των χρονικών αντικειμένων ορίζοντάς τα ως «αντικείμενα, τα οποία δεν αποτελούν απλά ενότητες μέσα στο χρόνο αλλά εμπεριέχουν επίσης μέσα τους τη χρονική έκταση» [Hua X, 7, 23]. 11 Όντας αντικείμενα, παρά τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τους, αποτελούν συγκροτησιακά επιτεύγματα και η ανάλυση των αντίστοιχων ενεργημάτων καθιστά δυνατή την περιγραφή της αποβλεπτικής λειτουργίας της συνείδησης του χρόνου. 12 Οι χρονικοί προσδιορισμοί όμως δεν περιορίζονται στο να συγκροτούν την χρονική ενότητα και ατομικότητα των σκοπευόμενων αντικειμένων, αλλά διαπερνούν πλήρως και τα ενεργήματα μέσα από τα οποία τα αντικείμενα αυτά σκοπεύονται. 11 Unter Zeitobjekten im speziellen Sinn verstehen wir Objekte, die nicht nur Einheiten in der Zeit sind, sondern die Zeitextension auch in sich enthalten. 12 De Warren (2009), σ

7 Παρόλο που αρκετοί ενδιάμεσοι προβληματισμοί χρήζουν ιδιαίτερης και ανεξάρτητης προσοχής, όπως φάνηκε εν συντομία με το ζήτημα του εύρους της αναγωγής του αντικειμενικού χρόνου στον εμμενή χρόνο, η παρουσίασή μας θα περιοριστεί στην έκθεση των βασικών χρονικών φαινομένων και των μεταξύ τους σχέσεων. Συγκεκριμένα θα ασχοληθούμε με τις δομές της ανακράτησης και της επανενθύμησης, όπως επίσης με τις βασικές τους διαφορές, για να περάσουμε στην συνέχεια στην πραγμάτευση του ζητήματος της πρόκτησης (Protention) και στις μετατοπίσεις που μεσολάβησαν ανάμεσα στο χρονικό διάστημα των διαλέξεων του 1905 και στα Bernauer Manuskripte, σχετικά με τη λειτουργική της αξία. 2. Ανακράτηση Όπως αναφέρθηκε, ο Husserl εστιάζει αρχικά στη συγκρότηση των χρονικών αντικειμένων. Αυτό όμως δεν είναι αρκετό. Έτσι, στη συνέχεια κρίνει πως είναι απαραίτητη η διάκριση ανάμεσα σε δύο δυνατές κατευθύνσεις της περιγραφής: μπορούμε είτε να αποφανθούμε για το ίδιο το εμμενές χρονικό αντικείμενο είτε να επιλέξουμε να μιλήσουμε για τον τρόπο σκόπευσης, για τον τρόπο εμφάνισής του. 13 Η διάκριση αυτή, όπως επισημαίνει ο Ricoeur, φέρνει στο φως τη διάσταση της ετερότητας που κρύβεται στο «ακόμα», όταν λέμε πως «ένας ήχος ηχεί ακόμα». Η διάσταση που αποκαλύπτεται, συμπεριλαμβάνει και φαίνεται ικανή να εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο συνυφαίνονται η μεταβολή που σηματοδοτείται από την μορφή της χρονικής ροής και η ταυτότητα τόσο του αντικειμένου όσο και του αντίστοιχου χρόνου του. 14 Ας δούμε όμως τι λέει ο Husserl: «Κάθε χρονικό ον εμφανίζεται με κάποιο τρόπο χρονικής ροής [Ablaufsmodus] ο οποίος μεταβάλλεται συνεχώς και το αντικείμενο με τον τρόπο της χρονικής ροής είναι πάντα διαφορετικό μέσα σε αυτή την αλλαγή, ενώ παρόλα αυτά λέμε πως το αντικείμενο και κάθε σημείο του χρόνου του και αυτός ο ίδιος ο χρόνος του είναι ένα και το αυτό».[hua X, 9, 26-27] 15 Είναι προφανές πως στόχος του είναι να περιγράψει και να εξηγήσει το πώς είναι δυνατόν να παρουσιάζονται φαινόμενα χρονικής ροής (Ablaufsphänomene) ως φαινόμενα με δικό τους τύπο συνέχειας. Τον ρόλο αυτό καλείται να παίξει η 13 Hua X, 9, Ricoeur (1990), σ Jedes zeitliche Sein erscheint in irgendeinem und einem kontinuierlich sich wandelnden Ablaufsmodus, und das Objekt im Ablaufsmodus ist in dieser Wandlung immer wieder ein anderes, während wir doch sagen, das Objekt und jeder Punkt seiner Zeit und diese Zeit selbst seien ein und dieselben. 7

8 ανακράτηση ως μέρος της δομής της συνείδησης. Είναι αναγκαίο να περιγραφεί ο συγκεκριμένος τρόπος εμφάνισης των αντικειμένων που σηματοδοτείται με τη μορφή του «τώρα». Η περιγραφή όμως αυτή αποδεικνύει πως η μορφική χρονική έκταση του «τώρα» δεν μπορεί να αποτελεί ένα καθαρό σημειακό όριο, παρόλο που αφαιρετικά ένα παρόμοιο ιδεατό όριο είναι συλληπτό, αλλά αντιθέτως διαθέτει χρονική ομοιογένεια χάρη στο ότι εξυφαίνεται από συγκεκριμένες σχέσεις αλληλεξάρτησης, μέσω των οποίων συστήνεται η θεμελιώδης χρονική άλως (Zeithof). Για την περιγραφή της δομής της τελευταίας επιστρατεύεται ένα τριμερές αποβλεπτικό σχήμα, το οποίο αποτελείται από την ανακράτηση (Retention), την πρωταρχική παρουσίαση (Urimpression) και την πρόκτηση (Protention). Η τελευταία αποτελεί την προδιαμόρφωση ή πρό-ληψη βασισμένη στην ανακρατητική συνείδηση, η οποία σκοπεύει αυτό που πλησιάζει άμεσα, το «όχι-ακόμα». 16 Οι διαλέξεις του 1905 ομολογουμένως δεν επικεντρώνονται επαρκώς στον ρόλο της πρόκτησης. Οι ύστερες, όμως, απόπειρες προσέγγισης του ζητήματος του χρόνου από τον ίδιο τον Husserl αναδεικνύουν την λειτουργική της αξία. Εμείς με τη σειρά μας, ακολουθώντας κατά βάση τη ροή της θεματικής παρουσίασης των διαλέξεων, θα περιοριστούμε αρχικά στο φαινόμενο της ανακράτησης και στην σχέση της με την πρωταρχική παρουσίαση. Το χρονικό σημείο εκκίνησης της παραγωγής της διάρκειας είναι η Urimpression. Η τελευταία αυτή μετά την εμφάνισή της υφίσταται μια ιδιαίτερη μεταβολή, με αποτέλεσμα το εμμενές αντικείμενο που εμφανίζεται με τη μορφή του σημειακούτώρα να μετατρέπεται συνεχώς σε κάτι το οποίο έχει υπάρξει, να εκτοπίζεται ακατάπαυστα από τα διηνεκώς αναδυόμενα νέα σημειακά-τώρα. Η συνείδηση του σημειακού-τώρα υποχωρεί προς το πεδίο της ανακράτησης και αυτή με τη σειρά της εμφανίζει αυθεντικά το αντίστοιχο περιεχόμενό της, παρά το γεγονός πως το τελευταίο έχει υποστεί την μεταβολή που επιφέρει η ανακράτηση. Το περιεχόμενο που δόθηκε πρωταρχικά στη συνείδηση δεν δίδεται πλέον πραγματικά, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει πως μεσολαβεί κάποια αποβλεπτικότητα του είδους της φαντασίας για την διεκπεραίωση της μετατροπής. Το «τώρα» που σηματοδοτείται από την Urimpression αποτελεί ένα μόνο από τα μέρη τα οποία συνθέτουν το ευρύτερο ζωντανό παρόν. Όπως είδαμε όμως, η συνείδηση του παρόντος περιλαμβάνει επίσης τη σκόπευση που ιδιάζει στην ανακράτηση, κάτι το οποίο έχει ως συνέπεια να μεταφέρεται το ήδη ανακρατημένο περιεχομένο, το οποίο συνοδεύει το στενό «τώρα» 16 Bernet, Kern, Marbach (1999), σ

9 της Urimpression, ακόμη βαθύτερα μέσα στη συνείδηση του είδους της ανακράτησης. Η κάθε ανακράτηση βρίσκεται ήδη τοποθετημένη μέσα σε μια ακολουθία ανακρατητικών τροποποιήσεων, ενώ περιέχει η ίδια το βάθος των πολλαπλών τροποποιήσεων που καταλήγουν σε αυτή ως παρόν που έχει ήδη παρέλθει. Όπως λέει ο Husserl: «Με κάθε μία από αυτές τις ανακρατήσεις συνδέεται έτσι μια συνέχεια ανακρατητικών τροποποιήσεων και αυτή η συνέχεια είναι η ίδια με τη σειρά της ένα σημείο του ενεργεία της συνείδησης το οποίο σκιάζεται μέσα από ανακρατήσεις». [Hua X, 11, 29] 17 «Κάθε ύστερη ανακράτηση δεν είναι μάλλον μόνο μια απλή συνεχής μετατροπή που προέκυψε από την πρωταρχική παρουσίαση, αλλά αποτελεί συνεχή μετατροπή όλων των προηγούμενων σταθερών μετατροπών του ίδιου αρχικού σημείου». [Hua X, 11, 30] 18 Το αρχικό σημείο της Urimpression, συμπύκνωση μιας ανεξάντλητης σειράς τροποποιήσεων των τροποποιήσεων, συναρτημένων με το πρωταρχικά δοσμένο περιεχόμενο, υφίσταται την τροποποίηση σε ολόκληρο το δομικό του εύρος. Η κάθε μετατροπή διοχετεύει τη δυναμική της, τον κομβικό χαρακτήρα της μεταβολής που επιφέρει, σε ολόκληρο το σύμπλεγμα ανακρατήσεων, με το να διεισδύει ακόμη και στις λεπτότερες διακλαδώσεις του, προσεγγίζοντας το όριο πέρα από το οποίο η πρωταρχική ενθύμηση εξασθενεί. 19 Το είδος της τροποποίησης που προσδιορίζεται ως ανακρατητική παρουσιάζεται ως εξασθένιση των αισθητών περιεχομένων, τα οποία αρχικά δίνονται με μια πληρότητα χαρακτηριστική της Urimpression ανεξάρτητα από τον διαφορετικό βαθμό έντασης που προσιδιάζει αυθεντικά στις διακριτές περιπτώσεις των ατομικών περιεχομένων. Για παράδειγμα, η ένταση ενός τόνου δίνεται με πληρότητα στην Urimpression. Η ένταση, όμως, αυτή ανήκει στον ίδιο τον τόνο και όχι στη μορφή της Urimpression. Αμέσως μετά την πρωταρχική παρουσίαση ακολουθεί λοιπόν μια απότομη εξασθένιση της έντασής της και είναι στην εξασθένιση 17 An jede dieser Retentionen schließt sich so eine Kontinuität von retentionalen Abwandlungen an, und diese Kontinuität ist selbst wieder ein Punkt der Aktualität, der sich retentional abschattet. 18 Jede spätere Retention ist vielmehr nicht bloß kontinuierliche Modifikation, hervorgegangen aus der Urimpression, sondern kontinuierliche Modifikation aller früheren stetigen Modifikationen desselben Einsatzpunktes. 19 Η διείσδυση στην οριακή διακλάδωση του συμπλέγματος των ανακρατήσεων αποτελεί το τελικό ίχνος λειτουργίας του ζωντανού παρόντος πριν την αποσύνθεση κι ενσωμάτωσή του στη πλευρά εκείνη της χρονικής άλω στην οποία παράγονται, αναδιαμορφώνονται και από την οποία ασκούν τη δύναμή τους οι γενικοί τύποι εμπειρίας. Η διάσταση όμως αυτή δεν θα απασχολήσει τον Husserl παρά στα μεταγενέστερα χειρόγραφά του για τον χρόνο. 9

10 αυτή που αναγνωρίζει κανείς τον τρόπο εμφάνισης της συνεχούς τροποποίησης που επιτελείται στην ανακρατητική συνείδηση. Η φαινομενολογική περιγραφή της ανακράτησης δεν θα ήταν πλήρης εάν ο Husserl δεν επιχειρούσε να μεταγράψει τα ευρήματά του σε μια σφαίρα ανάλυσης της συγκροτησιακής διαδικασίας με όρους αποβλεπτικότητας. Η μετατόπιση αυτή θα φέρει στο φως την ιδιότυπη αποβλεπτική δομή της ανακράτησης: «Κάθε συνειδησιακή σκίαση του είδους της ανακράτησης έχει μια διπλή αποβλεπτικότητα: η μία εξυπηρετεί τη συγκρότηση του εμμενούς αντικειμένου, του τόνου Η άλλη είναι συγκροτησιακή της ενότητας αυτής της πρωταρχικής ενθύμησης στη ροή». [Hua X, 39, 80] 20 Η ανακράτηση λοιπόν από τη μια πλευρά συγκροτεί το αποβλεπτικό αντικείμενο με το να συγκρατεί τις όψεις του εκείνες που έχουν μόλις παρέλθει και από την άλλη αποτελεί αυτο-συγκροτησιακή λειτουργία με το να διατηρεί στον εαυτό της τις φάσεις της με σκοπό τη συγκρότηση της συνειδησιακής ενότητας. 21 Οι δύο διακριτές συγκροτησιακές κατευθύνσεις της ανακράτησης καθορίζονται από την πορεία που χαράζουν οι αντίστοιχες αποβλεπτικότητες: από τη μια πλευρά, η «εγκάρσια αποβλεπτικότητα» (Querintentionalität) [Hua X, 39, 82] και από την άλλη, η «κατάμήκος-αποβλεπτικότητα» (Längsintentionalität) [Hua X, 39, 81]. Η πρώτη αφορά στο χρονικό αντικείμενο, ενώ η δεύτερη αφορά στη χρονική ροή της συνείδησης, σε αυτή την ίδια τη ροή. 22 Ενώ μπορούμε να τις διακρίνουμε μέσω της λειτουργίας τους, οι αποβλεπτικότητες αυτές είναι στενά συνυφασμένες μεταξύ τους καθώς η μια αποτελεί αναγκαίο όρο για την αποτελεσματικότητα της συγκροτησιακής λειτουργίας της άλλης. Δίχως την οιονεί-χρονική διευθέτηση των φάσεων της συνειδησιακής ροής, ο εμμενής χρόνος, μέσα στον οποίο εντοπίζεται το κάθε χρονικό αντικείμενο, δεν θα διέθετε συγκροτησιακή συνοχή, εφόσον η εγκάρσια αποβλεπτικότητα θα στερούταν την ενότητά της μέσα στην αχαρτογράφητη και ασαφή ροή της συνείδησης. Η κατάμήκος-αποβλεπτικότητα, αντίστοιχα, δεν θα συνιστούσε παρά μια αδιαφοροποίητη, 20 Jede Bewußtseinsabschattung der Art Retention hat eine doppelte Intentionalität: einmal die für die Konstitution des immanenten Objekts, des Tones dienende Die andere ist die für die Einheit dieser primären Erinnerung im Fluß konstitutive. 21 Rodemeyer (2006), σ Nehme ich die Richtung auf den Ton, lebe ich mich aufmerkend in die Querintentionalität ein (in die Urempfindung als Empfindung vom jeweiligen Ton-Jetzt, in die retentionalen Abwandlungen als primäre Erinnerungen der Reihe der abgelaufenen Ton-Punkte und im Fluß der retentionalen Abwandlungen der Urempfindungen und der schon vorhandenen Retentionen die Einheit immerfort erfahrende), so steht der dauernde Ton da, sich in seiner Dauer immerfort erweiternd. [Hua X, 39, 82]. Όπως και So geht also durch den Fluß eine Längsintentionalität, die im Lauf des Flusses in stetiger Deckungseinheit mit sich selbst ist. [Hua X, 39, 81] 10

11 αυθαίρετη μορφή διευθέτησης των φάσεων, εάν οι φάσεις αυτές δεν εξατομικεύονταν από το αντικείμενο της εγκάρσιας αποβλεπτικότητας. Η εξατομίκευση αναπτύσσεται σύστοιχα με τη δομή του χρονικού αντικειμένου, στην οποία περιλαμβάνεται τόσο το ανακρατημένο περιεχόμενο που δόθηκε πρωταρχικά όσο και η αλυσίδα των ανακρατήσεων που περιέχεται και καταλήγει σ αυτό. Όπως αφέθηκε ήδη να φανεί από όσα προηγήθηκαν, η κατά-μήκοςαποβλεπτικότητα της ανακράτησης, στρεφόμενη έμμεσα στις προηγηθείσες ανακρατήσεις, τόσο στο ιδεατό συνολικό συνεχές τους όσο και σε κάθε μία ξεχωριστά, είναι αυτή μέσω της οποίας η ροή που συγκροτεί τον χρόνο εμφανίζεται στον εαυτό της ως οιονεί-χρονική διευθέτηση των φάσεών της. Μέσω αυτής ο Husserl φαίνεται να προσφέρει μια απάντηση στο θεμελιώδες ερώτημα: είναι η αντίληψη ενός χρονικά εκτατού αντικειμένου η ίδια χρονικά εκτατή; Η διατύπωση αυτή τον έφερνε αντιμέτωπο με τον εμφανή κίνδυνο της άπειρης αναγωγής: η αντίληψη αυτή ως χρονικά εκτατή πρέπει να αποτελεί με τη σειρά της αντικείμενο μιας άλλης αντίληψης κ.ο.κ. Συμμετέχοντας στη συζήτηση που αφορούσε τη συγκεκριμένη θεματική στην εποχή του, 23 ο ίδιος απέρριψε το ενδεχόμενο η αντίληψη αυτή να εκτυλίσσεται ως μηεκτατή, ως σημειακή. Ένα τέτοιο σημείο δεν αποτελεί παρά ιδεατό κατασκεύασμα. Αντίθετα, η εν λόγω αντίληψη αποτελεί επίσης χρονικό αντικείμενο και μεταβάλλεται ακόμη και στην περίπτωση που το χρονικό της αντικείμενο παραμένει αμετάβλητο ως προς όλες τις διαστάσεις του πρωταρχικά παρουσιαζόμενου περιεχομένου του. Τη λειτουργία αυτή επιτελεί ακριβώς η κατά-μήκος-αποβλεπτικότητα η οποία, όχι μόνο αποτελεί τη «χαρακτηριστική αποβλεπτικότητα που δομεί την τροποποίηση της ανακράτησης», 24 αλλά είναι και αυτή που καθιστά κληροδοτήσιμη ολόκληρη την προηγούμενη εξέλιξη των τροποποιήσεων, παράγοντας την ενότητα της ροής μέσα στις πολυσχιδείς τροποποιητικές συνάψεις, συγχωνεύοντάς τες ως ίχνη που αφήνει η πορεία της. Παρόλα αυτά, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πως η κατά-μήκοςαποβλεπτικότητα επιτρέπει να εμφανιστούν μόνο οι προηγούμενες συνειδησιακές φάσεις. Αυτό από μόνο του συνιστά έναν βασικό περιορισμό ως προς τον τρόπο εμφάνισης της βαθύτερης συγκροτησιακής ροής: δεν μπορούμε να ισχυριστούμε πως η συγκροτησιακή ροή εξαντλείται στην εμφάνιση των παρελθοντικών φάσεων της συνείδησης. Αντιθέτως, μέσα από αυτή, η συνείδηση αποκτά επίσης ένα είδος 23 Για την μέχρι τότε συζήτηση και για το πλαίσιο αυτής της θεματικής βλ. Kortooms (2002), σσ Bernet, Kern, Marbach (1999), σ

12 πρόσβασης στις επόμενες φάσεις της. Για τον λόγο αυτό είναι αδύνατο να επικαλύπτονται απόλυτα η συγκροτησιακή και η συγκροτημένη ροή. Συγκρατώντας όσα αναφέρθηκαν σχετικά με τις ιδιαιτερότητες της κάθε μίας από τις δομικές αποβλεπτικότητες της ανακράτησης θα ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον να οριοθετήσουμε τις ερμηνευτικές δυνατότητές τους, συνδυάζοντας τα πορίσματα της περιγραφής με θεμελιώδη ζητήματα που ανακύπτουν μέσα από την προσεκτική μελέτη τους. Θα μπορούσαμε λοιπόν να αναζητήσουμε τις μορφές των μεταξύ τους σχέσεων μέσα από τις οποίες θα ήταν δυνατόν να εξηγηθεί «η κατάρρευση της διάκρισης ανάμεσα στη συνείδηση και στο περιεχόμενο» 25 σε αυτό το βαθύτερο επίπεδο της συνείδησης. Στο πλαίσιο αυτό θα έπρεπε δηλαδή να εξετάσουμε το κατά πόσο η διπλή αποβλεπτικότητα, ως ερμηνευτικό σχήμα, μπορεί να συνεισφέρει στην ανίχνευση της ιδιόρρυθμης τροχιάς που διαγράφει η ανακράτηση, όταν ακολουθεί εκείνο προς το οποίο τείνει, υπερβαίνοντας τον εαυτό της. 26 Οι στόχοι όμως αυτοί δεν θα μπορούσαν να επιτευχθούν μέσα στα στενά περιθώρια της παρούσας εργασίας, εφόσον οι απαιτήσεις που συνοδεύουν την ανάληψή τους θα μας οδηγούσαν σε εκτενέστατες αναλύσεις. Για τον λόγο αυτό θα επιστρέψουμε αμέσως στην ροή της παρουσίασης των διαλέξεων του 1905 και πιο συγκεκριμένα στο φαινόμενο της επανενθύμησης. 3. Επανενθύμηση Η ανακράτηση ή πρωταρχική ενθύμηση αντιδιαστέλλεται προς ένα άλλο είδος ενθύμησης την οποία ο Husserl ονομάζει «δευτερεύουσα ενθύμηση» ή «επανενθύμηση» (sekundäre Erinnerung ή Wiedererinnerung). Έχοντας περιγράψει τη λειτουργία της ανακράτησης, κατανοεί πως είναι απαραίτητη η μεσολάβηση μιας διαφορετικής λειτουργίας ώστε να καθίσταται δυνατή η αναδρομή σε ένα παρελθόν το οποίο δεν εμπίπτει πλέον στο εποπτικό βεληνεκές του ζωντανού παρόντος. Για να καταστήσει προσιτή την παρουσίαση του φαινομένου της επανενθύμησης, χρησιμοποιεί το παράδειγμα της μελωδίας ως χρονικά εκτατού αντικειμένου. Παρόλο που η συνθετότητά της θα μπορούσε να οδηγήσει την ανάλυση του φαινομένου σε επιπρόσθετες δυσκολίες, η επιλογή αυτής της κλίμακας ενότητας χρονικών αντικειμένων διευκολύνει την προσέγγιση ορισμένων θεματικών που απορρέουν από τη φαινομενολογική περιγραφή της ανακράτησης. Μπορούμε, για παράδειγμα, να 25 Mensch (2010), σ Levinas (2000), σ

13 διαπιστώσουμε πως η εστίαση σε αυτό το επίπεδο ενότητας (δηλαδή της ενότητας της μελωδίας σε αντίστιξη προς πιο στοιχειώδεις μορφές ενότητας, όπως ο τόνος από τον οποίο συστήνεται η μελωδία) συντελεί στο να αναδειχθεί με μεγαλύτερη ευκολία η συνέχεια μεταξύ των χρονικών άλων. Ο Husserl προβαίνει σε συγκρίσεις μεταξύ των τρόπων εμφάνισης της επανενθύμησης και της αντίληψης ώστε να κατορθώσει να οριοθετήσει με μεγαλύτερη ακρίβεια τα χαρακτηριστικά της πρώτης. Ένα βασικό γνώρισμα που έρχεται στην επιφάνεια είναι πως και οι δύο έχουν την ίδια συγκροτησιακή δομή, εφόσον αμφότερες προσανατολίζονται χρονικά με βάση το προνομιακό σημείο του «τώρα» της Urimpression. Το στενό αυτό σημείο (κατά αντιδιαστολή προς το ευρύτώρα με την τριμερή δομή: Retention-Urimpression-Protention) είναι και στις δύο περιπτώσεις πλαισιωμένο από τη χρονική άλω, πράγμα που σημαίνει πως, τόσο στη μια όσο και στην άλλη, η κατάληψη του σημειακού-τώρα είναι συνυφασμένη με τα ανακρατημένα περιεχόμενα της συνείδησης. Η ομοιότητα όμως αυτή βοηθά στο να έρθει στο φως η κυριότερη διαφορά τους, η οποία εντοπίζεται στον τρόπο παρουσίας τους. Ενώ στη μία περίπτωση μιλάμε για αντίληψη της μελωδίας, στην άλλη γίνεται λόγος για οιονεί-αντίληψή της. Το παρόν που δίνεται ως αντικείμενο της επανενθύμησης είναι ένα μη-αυθεντικά παρουσιαζόμενο παρόν, ένα αναπαρουσιασμένο παρόν, ενώ η ίδια η επανενθύμηση συγκροτείται αυθεντικά στο παρόν της τέλεσής της. Εκτείνεται δηλαδή σε ένα συνεχές πρωταρχικών δεδομένων και ανακρατήσεων. Όπως αναφέρει ο Husserl, η επανενθύμηση επιτελείται με διαφορετικούς τρόπους. Από τη μια πλευρά, μπορούμε να ανατρέξουμε στιγμιαία σε μια ανάμνηση, περιοριζόμενοι σε μια προνομιακή εποπτική φάση, δίχως όμως να αναπαράγουμε το αντικείμενο. Έχουμε όμως επίσης τη δυνατότητα να αναπαράγουμε ολόκληρο το χρονικό αντικείμενο «κατασκευάζοντάς» το εκ νέου μέσα από ένα συνεχές αναπαρουσιάσεων. Με αυτόν τον τρόπο τροποποιείται αναπαρουσιαστικά ολόκληρη η αντιληπτική διαδικασία μέσω της οποίας το αντικείμενο είχε δοθεί αυθεντικά. Η τροποποίηση αυτού του είδους αφορά φυσικά και τη διάσταση των ανακρατητικών μετατροπών, κάτι το οποίο σημαίνει πως το περιεχόμενο που έχει τον χαρακτήρα του «πρόσφατου παρελθόντος» (Soeben) αποτελεί επίσης μέρος της αναπαρουσίασης. Στην αντίθετη περίπτωση θα ήταν αδύνατο να συγκροτηθεί η ενότητα της διάρκειας του αναπαρουσιασμένου χρονικού αντικειμένου. Η αναπαρουσίαση του σκέλους των ανακρατημένων δεδομένων αναπαράγει τα δεδομένα αυτά δίχως να τα δίνει 13

14 αυθεντικά. Είναι προφανές πως το είδος της συνειδησιακής τροποποίησης από την οποία προκύπτει το αναπαραγμένο «τώρα» είναι εντελώς διαφορετικό από εκείνο κατά το οποίο το «τώρα», είτε δίνεται αυθεντικά είτε αναπαρουσιαστικά, μετατρέπεται σε παρελθόν. 27 Η κυριότερη διαφορά τους έγκειται στους διακριτούς χαρακτήρες επιτέλεσής τους. Η τροποποίηση που προκύπτει στα πλαίσια της ανακράτησης είναι αδιάλειπτη και διαμορφώνεται μέσα από πλέγματα συνεχών σκιάσεων. Από την άλλη πλευρά, στην αναπαρουσιαστική τροποποίηση δεν υπάρχει σταθερή μετάβαση από την αυθεντική συνείδηση στην αναπαραγμένη: το «τώρα» της πρωταρχικής παρουσίασης δεν οδηγείται αναγκαία, ούτε λόγω της χρονικότητάς του ούτε λόγω της αποβλεπτικότητάς του, σε ένα αναπαρουσιασμένο «τώρα». Αντίθετα, η αυθεντική ανακρατητική συνείδηση συνίσταται στην ακατάπαυστη διαβάθμιση των εκάστοτε ενεργημάτων σε αναγκαίες σχέσεις πρωταρχικών παρουσιάσεων και ανακρατημένων «τώρα». Εκτός όμως από την περίπτωση της επανενθύμησης, η ίδια αυτή αντίθεση αφορά και το ενέργημα της φαντασίας: η αναπαρουσιαστική τροποποίηση δεν εμφανίζεται ως συνεχής μετάβαση από το αντιληπτικό παρόν στη φαντασία. Όμως αυτό το είδος ασυνέχειας μαρτυρεί την ύπαρξη ενός θεμελιώδους ρήγματος μεταξύ των δύο τρόπων παρουσίασης. Η αναφορά μας στην φαντασία δεν αποτελεί μια αυθαίρετη παρεμβολή προορισμένη να παίξει τον ρόλο αναλογικού παραδείγματος. Η συνάφειά της βασίζεται στο ότι υπάγεται στο σύνολο των αναπαρουσιαστικών ενεργημάτων και η αντιπαράθεσή της με την επανενθύμηση καθιστά πιο ευδιάκριτη τη λειτουργική αξία της τελευταίας. Ο πυρήνας της διαφοράς τους δεν είναι άλλος από τον ιδιαίτερο χαρακτήρα οντοθεσίας (Setzung) που διαθέτει η κάθε μία: «Στην απλή φαντασία δεν έχουμε οντοθεσία (Setzung) του αναπαραγμένου τώρα ούτε κι επικάλυψη αυτού του τώρα με ένα παρελθοντικό τώρα. Η επανενθύμηση, από την άλλη πλευρά, επιτελεί οντοθεσία αυτού που αναπαράγεται και μέσα σ αυτό το ενέργημα οντοθεσίας (Setzung) τού προσδίδει μια θέση σε σχέση με το πραγματικό τώρα και με τη σφαίρα του πρωταρχικού χρονικού πεδίου στο οποίο ανήκει η ίδια η επανενθύμηση». [Hua X, 23, 51] Hua X, 19, In der bloßen Phantasie ist keine Setzung des reproduzierten Jetzt und keine Deckung desselben mit einem vergangenen gegeben. Die Wiedererinnerung dagegen setzt das Reproduzierte und gibt ihm in dieser Setzung Stellung zum aktuellen Jetzt und zur Sphäre des originären Zeitfeldes, dem die Wiedererinnerung selbst angehört 14

15 Διατυπωμένο με διαφορετικούς όρους, η ενθύμηση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με έναν ιδιαίτερο τρόπο-πίστης (Glaubensmodus) 29 μέσω του οποίου το αντικείμενό της αποκτά τον αντίστοιχο τύπο βεβαιότητας, τη βεβαιότητα πως έχει υπάρξει, πως έχει επισφραγιστεί με τον χαρακτήρα «παρελθόν παρόν». Αναφέρθηκε νωρίτερα πως η επανενθύμηση μπορεί να επιτελεσθεί με διαφορετικούς τρόπους. Η δυνατότητα αυτή στηρίζεται στον θεμελιώδη χαρακτήρα «ελευθερίας» που ιδιάζει στα αναπαραγωγικά ενεργήματα. Ορισμένες διαστάσεις της αναπαρουσίασης ως διακριτού ενεργήματος δεν υποτάσσονται στην παθητικότητα της πρωταρχικής συγκρότησης του χρόνου. Έτσι, για παράδειγμα, η επιλογή του αντικειμένου της, η ταχύτητα, ο τρόπος και η σαφήνεια της τέλεσής της δεν προσδιορίζονται από τη συγκεκριμένη αναγκαία μορφή που λαμβάνει το σύμπλεγμα των παθητικών συνθέσεων του βαθύτερου συνειδησιακού επιπέδου, από το πλέγμα των αποβλεπτικοτήτων της χρονικής άλω: «Αντίθετα [αντίθετα, δηλαδή, προς την ανακράτηση] η αναπαρουσίαση είναι κάτι ελεύθερο, είναι μια ελεύθερη διάνυση. Μπορούμε να επιτελέσουμε την αναπαρουσίαση πιο γρήγορα ή πιο αργά, πιο διακριτά και ξεκάθαρα ή πιο συγκεχυμένα, μονομιάς ή σε αρθρωμένα βήματα και λοιπά».[hua X, 20, 48] 30 Η αναπαρουσίαση αποτελεί γεγονός 31 της εσωτερικής συνείδησης και συνεπώς δομείται χρονικά μέσω του ίδιου σχήματος αποβλεπτικοτήτων. Αυτό όμως δεν αφορά παρά την χρονική μορφή που λαμβάνει η ελεύθερη επιτέλεση του ενεργήματος. Η μορφή αυτή δεν μας περιορίζει στο να συμπεριλάβουμε στην έκταση της αναπαρουσίασης μεγαλύτερα ή μικρότερα μέρη του ενικού αναπαρουσιαζόμενου γεγονότος. Στις ύστερες αναλύσεις του ο Husserl θα γίνει πιο συγκεκριμένος, κάτι το οποίο θα έχουμε την ευκαιρία να εξετάσουμε αρκετά αργότερα, προς το τέλος της εργασίας. Ένα βασικό χαρακτηριστικό της επανενθύμησης είναι και ο ιδιαίτερος συνδυασμός αποβλεπτικοτήτων μέσω των οποίων το αντικείμενό της δίνεται μέσα σε μια χρονική σειρά. Δεν μπορούμε να συλλάβουμε την αναπαρουσίαση μιας παρελθοντικής αντικειμενικής διάρκειας, αποκομμένης από το χρονικό πλαίσιο μέσα 29 Hua X, Beilage III, Dagegen das Vergegenwärtigen ist etwas Freies, es ist ein freies Durchlaufen, wir können die Vergegenwärtigung schneller oder langsamer, deutlicher und expliziter oder verworrener, blitzschnell in einem Zuge oder in artikulierten Schritten usw. vollziehen. 31 Αργότερα θα χρησιμοποιούμε με μεγαλύτερη αυστηρότητα τον όρο «Συμβάν», στον οποίο θα κατατάσσονται και τα αναπαρουσιαστικά ενεργήματα ως συνειδησιακά γεγονότα. 15

16 στο οποίο παρουσιάστηκε αρχικά. Πρέπει δηλαδή να διακρίνουμε ότι η επανενθύμηση διαθέτει και αυτή με τη σειρά της μια διπλή αποβλεπτικότητα: μια αποβλεπτικότητα η οποία κατευθύνεται στην προς-αναπαρουσίαση διάρκεια και μια δεύτερη που σκοπεύει τη χρονική θέση της. Η τελευταία αυτή οδηγεί στην αναπαραγωγή ολόκληρης της συνειδησιακής ροής, μέσα στην οποία εντάσσει την αντίληψη εκείνη που παρουσίασε πρωταρχικά τη συγκεκριμένη διάρκεια στο παρελθόν. Αυτό όμως προϋποθέτει ότι η αναπαραγμένη συνειδησιακή ροή και η συγκεκριμένη αντίληψη ανήκουν στην ίδια συνειδησιακή ροή εντός της οποίας επιτελείται η αναπαρουσίαση. Η ενότητα της αναπαραγμένης συνειδησιακής ροής με την παροντικά ενεργή συνείδηση, τη συνείδηση που εκδηλώνεται στο παρόν ως επανενθύμηση, εξασφαλίζεται μέσα από τη δυνατότητα πλήρωσης της αποβλεπτικότητας εκείνης που διασχίζει ολόκληρη την αλυσίδα των προκτητικών προ-λήψεων, φτάνοντας μέχρι εκείνη που συνορεύει, ως μέρος του πρόσφατου παρελθόντος, με το ζωντανό παρόν της συνείδησης. Εκτός από τον χαρακτηριστικό τύπο ελευθερίας και την ιδιαίτερη διπλή αποβλεπτικότητα, παρατηρούμε πως η αναπαρουσίαση διαθέτει και τον δικό της τύπο καθαρότητας/ευκρίνειας. Η επανενθύμηση ως αναπαρουσιαστικό βίωμα παρουσιάζει το αντικείμενο με μια ευκρίνεια που προσιδιάζει στο ίδιο το βίωμα, ανεξάρτητα από την καθαρότητα με την οποία παρουσιάστηκε το αντικείμενο πρωταρχικά. Αποτελεί λοιπόν χαρακτηριστικό του αντίστοιχου ενεργήματος το ότι το αντικείμενό του διατηρεί κάποια απόσταση από το αρχικό παρόν, επιτρέποντας έτσι να αναφανεί η υφή μιας ετερότητας, η οποία, σε ένα διαφορετικό πλαίσιο, θα χρησιμεύσει στον Husserl ως πρωτογενές υλικό για τη διαδικασία αντιστοίχισης της επανενθύμησης με το εναισθητικό ενέργημα. 32 Χωρίς να αναπτύξουμε περαιτέρω αυτή την υπόθεση, θα μπορούσαμε ίσως να αποδώσουμε την προέλευση του νοήματος alter του alter ego στην ετερότητα που αναγνωρίζεται ως συστατικό της χρονικής αυτοσχεσίας της επανενθύμησης, ακόμη κι αν αυτή διακρίνεται αμυδρά μέσα από την χαραμάδα που διανοίγει η απόσταση μεταξύ αποβλεπτικού αντικειμένου και του τύπου καθαρότητας που δεν του ανήκει καταγωγικά. Είναι αρκετό όμως στο σημείο αυτό να αφήσουμε ανοιχτό το ενδεχόμενο η κατανοησιμότητα της εμφάνισης της ετερότητας του Άλλου να οφείλεται σε μια εγωλογική οικειότητα με το έτερο. Αυτό όμως θα σήμαινε πως, έστω και αχνά, διακρίνεται η διαμεσολαβητική επίδραση της ετερότητας σε ένα 32 Ενδεικτικά βλ. [Hua I, 52, ], [Hua XV, Nr. 24, ], [Hua XV, Nr. 28, 448], [Hua XV, Nr. 28, 456], [Hua XV, Nr. 20, ]. 16

17 πρωταρχικό στάδιο της χρονικής συγκρότησης. Το εύρος αυτής της επίδρασης και το συνειδησιακό βάθος στο οποίο διεισδύει (ή στο οποίο εντοπίζεται το «ήδη» του λειτουργικού της ρόλου μέσα στη συγκροτησιακή ροή) μπορεί να φανεί κατά την παρουσίαση του ρόλου που παίζει η επανενθύμηση στη συγκρότηση της συνείδησης της διάρκειας και της διαδοχής. Ο Husserl προβαίνει στη σταδιακή περιγραφή της συνείδησης της διαδοχής εξετάζοντας ενδεικτικά τη διαδοχή των Α και Β ως αντικειμένων με χρονική διάρκεια. 33 Αρχικά έχουμε το Α το οποίο αναδύεται πρωταρχικά και διαρκεί. Στη συνέχεια, κι ενώ το Α έχει υποχωρήσει στο πεδίο της ανακράτησης, έρχεται το Β στο προσκήνιο συγκροτούμενο ως διαρκές. Τόσο το Α όσο και το Β παραμένουν τα ίδια ως χρονικά αντικείμενα με διάρκεια, ανεξάρτητα από τον μεταβαλλόμενο τρόπο εμφάνισής τους μέσα στη συνειδησιακή ροή. Αυτό το οποίο επιπλέον αναδεικνύεται είναι πως το ενδιάμεσο διάστημα που χωρίζει το Α από το Β είναι εξαρχής επενδυμένο με μια μορφή χρονικής σχέσης και πιο συγκεκριμένα τη μορφή: «το Β έπεται του Α». Η διαδοχή δίνεται αυθεντικά μέσα από την αντίληψη αυτής της διαδοχής. Αντίστοιχα, έχουμε τη δυνατότητα να προχωρήσουμε στην αναπαρουσιαστική τροποποίηση της αντίληψης της διαδοχής και να επαναλάβουμε τη συνείδηση μέσα στην οποία δόθηκε πρωταρχικά. Αναφέρθηκε ήδη πως η αναπαρουσίαση μπορεί να πραγματοποιηθεί κατά το δοκούν, εφόσον αποτελεί πρακτική δυνατότητα, ένα πρακτικό «εγώ μπορώ». Η περιγραφή της αναπαρουσίασης που επαναλαμβάνει τη διαδοχή οφείλει να λάβει υπόψη της πώς, μαζί με τους όρους Α και Β, υφίσταται αναπαρουσιαστική τροποποίηση και η αναπαρουσιαζόμενη σχέση διαδοχής. Η ίδια η συνείδηση της διαδοχής όμως απαιτεί την συμβολή τόσο της ανακράτησης όσο και της επανενθύμησης. Η πρώτη συγκροτεί τον ζωντανό ορίζοντα του παρόντος, ως το «τώρα» το οποίο έχει μόλις παρέλθει. Όσον αφορά τη δεύτερη, έχω πάντα τη δυνατότητα να πραγματοποιήσω μια αναπαραγωγή σε «επικάλυψη» με το περιεχόμενο αυτού του πρόσφατου παρελθόντος και με αυτό τον τρόπο το παρελθόν της διάρκειας μπορεί να μού δίνεται μέσα από επαναχορήγηση (Wiedergegebenheit) της διάρκειας. Όπως αναφέρει ο Husserl, μπορώ να έχω αυθεντική εποπτεία μόνο εκείνων των αντικειμενικών διαρκειών που έχουν παρέλθει και τις οποίες μπορώ να επαναλάβω. Η ταυτοποίησή τους προκύπτει από τη δυνατότητα επανάληψής τους. Χάρη σε αυτήν τη δυνατότητα μπορεί η ίδια 33 Hua X, 18, Η ακόλουθη παράγραφος αποτελεί παρουσίαση της

18 αντικειμενική διάρκεια να αποτελέσει αντικείμενο διαφορετικών ενεργημάτων. Εάν τώρα στραφώ πάλι σε μια διαδοχή, μπορώ να παράγω μια διαδοχή επανενθυμήσεων μέσα στην ενότητα μιας επεκτεινόμενης συνείδησης της διαδοχής. Έτσι η αυθεντικά δοσμένη διαδοχή (Α-Β) εισάγεται σε μια αλληλουχία επανενθυμήσεων της ίδιας αυτής διαδοχής: (Α-Β)-(Α-Β) -(Α-Β) Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι μπορούμε να επαναλάβουμε μια επανενθύμηση σε αμέτρητα επίπεδα, αναπαράγοντας την ίδια αυτή διάρκεια μέσα σε επανενθυμήσεις επανενθυμήσεων. Εάν πάλι διαθέτω μια αρχική επανενθύμηση αυτής της αλληλουχίας, τότε η τελευταία θα έχει την μορφή: [(Α-Β)- (Α-Β) ] στην οποία μπορεί κανείς να διακρίνει πως η ίδια η αλληλουχία υφίσταται την αναπαρουσιαστική τροποποίηση της επανενθύμησης. Αυτό το οποίο είμαστε σε θέση να διαπιστώσουμε μέσα από την παραπάνω περιγραφή είναι πως η επανενθύμηση ως αναπαρουσιαστικό ενέργημα τροποποιεί μεν ριζικά κι εν δυνάμει σε πολλά επίπεδα τη χρονική σχέση της διαδοχής, όμως χάρη σε αυτή είναι δυνατή η ταυτοποίηση των χρονικών αντικειμένων. Διακρίνουμε επίσης περαιτέρω πως, ενώ ο Husserl έκανε λόγο για επικάλυψη του ανακρατημένου περιεχομένου και της επανενθύμησης που το επαναλαμβάνει, είναι προφανές, όπως ο ίδιος δηλώνει αργότερα, πως η επικάλυψη αυτή δεν μπορεί παρά να είναι διαδοχική. Δεν είναι δηλαδή δυνατόν η επικάλυψη να εκτυλίσσεται ως απόλυτη ταυτοχρονία μεταξύ ανακράτησης κι επανενθύμησης, εντός της οποίας επαναλαμβάνεται το ανακρατημένο περιεχόμενο. Τα αντικείμενα παρουσιάζονται ως απολύτως όμοια/ταυτά μέσω μιας διαδικασίας διαδοχικών επικαλύψεων. Η διαδικασία όμως αυτή είναι χρονικά εκτατή, εφόσον αρθρώνεται μέσα από τα διακριτά ενεργήματα που σκοπεύουν τα αντικείμενα αυτά μέσα στη διαδοχή τους, μέσα στην ακολουθία των σκοπεύσεων. Σε αυτό το σημείο θεωρούμε ιδιαίτερα εύστοχη την παρατήρηση του Ricoeur πως η συνέχεια μεταξύ παρελθόντος και παρόντος δεν μπορεί να εξασφαλιστεί αποκλειστικά μέσω του «εγώ μπορώ» της επανενθύμησης. 34 Το ίδιο το «εγώ μπορώ» δομείται επί τη βάσει ανακρατητικών τροποποιήσεων, εφόσον, ως δυνατότητα, προσδιορίζεται ήδη από τις χρονικές συνθήκες πραγμάτωσής του. Η συνοχή που παράγεται παθητικά μεταξύ του πρόσφατου παρελθόντος της ανακράτησης και των πρωταρχικών δεδομένων της Urimpression, προϋποτίθεται τόσο για τον προσδιορισμό του αντικειμένου της επανάληψης όσο και για τη συνεκτική επιτέλεση του ίδιου του επαναληπτικού ενεργήματος. Η συγκρότηση της διαδοχής μέσα σ αυτή την ελάχιστη 34 Ricoeur (1990), σ

19 χρονική συνοχή ακολουθεί κάποιες συγκεκριμένες «γραμμές ομοιότητας», με τη βοήθεια των οποίων εξυφαίνεται παθητικά ένας πρωταρχικός αλληλοσυσχετισμός. Χάρη σε αυτόν καθίσταται δυνατή η οποιαδήποτε σύγκριση, εφόσον κάθε «διαφορά» που αποδεικνύεται ως τέτοια στον ορίζοντα σχέσεων ομοιότητας, 35 προϋποθέτει την «επικάλυψη», «την πραγματική ενότητα των όμοιων πραγμάτων που συνδέονται μεταξύ τους κατά την μετάβαση από το ένα στο άλλο ή στη συνύπαρξή τους». 36 Όπως αναφέραμε ήδη, μέχρι τώρα δεν έχουμε λάβει υπόψη τη σημαντική, αν και αρχικά παραμελημένη από τον ίδιο τον Husserl, συμβολή της πρόκτησης στη συγκρότηση του χρονικού φαινομένου. Στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε συνοπτικά τις ελάχιστες σχετικές αναφορές του Husserl από τις διαλέξεις του 1905 και να εστιάσουμε λεπτομερώς στη σημαντική μετατόπιση που πραγματοποιεί, σχετικά με το ζήτημα αυτό, στα χειρόγραφά του της περιόδου Προτού όμως επιχειρήσουμε κάτι τέτοιο, είναι ίσως προτιμότερο να σκιαγραφήσουμε συνοπτικά το περιεχόμενο των χειρογράφων. Β Μέρος 4.Πρόκτηση i) Bernauer Manuskripte Τα Bernauer Manuskripte αποτελούνται από έναν μεγάλο όγκο χειρογράφων τα οποία συνέγραψε ο Husserl κατά την διάρκεια της παραμονής του στο Bernau τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο του 1917 και τον Φεβρουάριο και Μάρτιο του 1918 κι έχουν ως βασική θεματική την εκ νέου πραγμάτευση της συνείδησης του χρόνου. Πολλές από τις προβληματικές που είχαν ήδη τεθεί στις διαλέξεις του 1905 αναπτύσσονται πιο ριζικά, προσφέροντας μια πιο περιεκτική ανάλυση της αποβλεπτικής δομής του χρονικού φαινομένου. Όπως είδαμε, ο Husserl προσπάθησε εκεί να αποφύγει τον βασικό κίνδυνο της άπειρης αναγωγής, ο οποίος ελλοχεύει όταν αποπειράται κανείς να αποσαφηνίσει το κατά πόσο η «απόλυτη συνείδηση», ή η «πρωταρχική διαδικασία» (Urprozess), όπως ονομάζεται πλέον στα χειρόγραφα, διαθέτει συνείδηση του εαυτού της. Η απόπειρα αυτή επαναλαμβάνεται το με μεγαλύτερη προσοχή και λεπτότητα. Παρόλο που διατηρείται η βασική διάκριση 35 Βλ. παράρτημα d.i. jene eigentliche Einigung des im Übergang (oder in der Koexistenz) verbundenen Gleichen. [Hua X, 18, 45] 19

20 μεταξύ ανακράτησης του εμμενούς χρονικού αντικειμένου και ανακράτησης της πρωταρχικής διαδικασίας (διπλή αποβλεπτικότητα), η βασική καινοτομία συνίσταται στη λεπτομερή ανάδειξη της σημασίας της προκτητικής συνείδησης, κάτι το οποίο γίνεται προφανές στα νέα σχεδιαγράμματα που χρησιμοποιεί ο Husserl για να διευκολύνει την κατανόηση της αποβλεπτικής δυναμικής της πρωταρχικής διαδικασίας. Αυτό που προέχει πλέον είναι η ανάλυση του «ρόλου των προκτήσεων μέσα στο συνεχές των ανακρατητικών τροποποιήσεων και της επιρροής που ασκούν οι ανακρατήσεις στον προσδιορισμό των περιεχομένων των προκτήσεων». 37 Η νέα αυτή οπτική συμβαδίζει με τη μεθοδολογική μετάβαση του Husserl από μια στατική σε μια γενετική φαινομενολογική ανάλυση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στην περίπτωσή μας αποτελεί η ορολογική μετατόπιση από την Urimpression στην Urpräsentation και ο μεθοδολογικός μετασχηματισμός της λειτουργικής μορφής της, από σημείο εκπήγασης της συνείδησης του χρόνου σε οριακό σημείο στο οποίο διασταυρώνονται οι συνεχείς ανακρατητικές και προκτητικές τροποποιήσεις, κάτι το οποίο θα εξετάσουμε λεπτομερώς παρακάτω. Προς το παρόν αρκεί να προσθέσουμε διευκρινιστικά πως, σύμφωνα με τα χειρόγραφα, η αυτοσυνείδηση της πρωταρχικής διαδικασίας δεν προκύπτει αποκλειστικά μέσω της κατά-μήκος-αποβλεπτικότητας της ανακράτησης, αλλά χάρη στη συνείδηση της συνεχούς πλήρωσης προκτήσεων, συνείδηση η οποία βιώνεται ως παροντική. Οι παραπάνω επισημάνσεις είχαν ως σκοπό να οριοθετήσουν προκαταβολικά κάποιους άξονες πάνω στους οποίους θα κινηθεί η παρουσίασή μας. Στη συνέχεια θα επιστρέψουμε εν συντομία στο περιεχόμενο των διαλέξεων για να τονίσουμε συσχετικά μερικές από τις πιο σημαντικές μετατοπίσεις που εντοπίζονται στα χειρόγραφα. ii) Μετατοπίσεις σε σχέση με τις διαλέξεις του 1905 Το πλαίσιο αναφοράς εντός του οποίου ο Husserl προσεγγίζει το ζήτημα της πρόκτησης δεν είναι άλλο από την ολοκληρωμένη περιγραφή της συγκροτησιακής δομής της ενθύμησης ως βιωματικής ενότητας και της θέσης της μέσα στην ενιαία ροή βιωμάτων. 38 Κάθε ενθύμηση περιέχει προ-ληπτικές αποβλέψεις (Erwartungsintentionen) η πλήρωση των οποίων επιτελείται σταδιακά στο παρόν. Οι 37 Bernet (2010), σ Hua X, 24,

21 προκτήσεις είναι αυτές που κινητοποιούν ολόκληρη την πρωταρχική συγκροτησιακή διαδικασία με το να σκοπεύουν κενά το μελλοντικό, προδιαγράφοντας την πλήρωσή του σε κάποιο ακόλουθο σημειακό-τώρα. Στα πλαίσια της επανενθύμησης όμως δεν αναπαράγονται μόνο οι αντίστοιχες προκτήσεις αλλά και οι πληρώσεις τους: «Όμως η διαδικασία της επανενθύμησης δεν ανανεώνει απλώς αυτές τις προκτήσεις ενθυμητικά. Δεν είναι εκεί μόνο ως συλλαμβάνουσες αυτό που εκάστοτε ακολουθεί αλλά το έχουν επίσης συλλάβει. Έχουν πληρωθεί και στην επανενθύμηση έχουμε συνείδηση του γεγονότος αυτού».[hua X, 24, 52] 39 Επομένως, εκτός από τις πρώτες σκοπεύονται και οι δεύτερες, χάρη στην επαναληπτική-πλήρωση (Wieder-Erfüllung), η οποία αποτελεί ουσιώδες συστατικό της τροποποίησης του είδους της επανενθύμησης. Στην περίπτωση της επανενθύμησης, όμως, η πρόκτηση δεν διατηρεί τον ανοιχτό χαρακτήρα της. Παρόλα αυτά της ανήκει ένας ορίζοντας μέλλοντος, ο οποίος πληρώνεται σταδιακά με κάθε νέα επανενθύμηση. Το αναπαραγμένο συμβάν προδιαγράφεται ήδη μέσα σε αυτόν τον ορίζοντα, ο οποίος όμως δεν μπορεί να υποσχεθεί παρά την μορφή ενός οιονείπαρόντος. Η χρήση του όρου «πρόκτηση» (Protention) δεν ήταν ακόμη αυστηρή στις πρώιμες αναλύσεις της χρονικής συνείδησης. Σ αυτό οφείλεται η φαινομενικά αυθαίρετη εναλλαγή του συγκεκριμένου όρου με εκείνον της «πρό-ληψης» (Erwartung), παρόλο που η αμφισημία ξεδιαλύνεται χάρη στο ότι προσδιορίζεται κάθε φορά η χρονική απόσταση του μέλλοντος στο οποίο γίνεται αναφορά. Έτσι για παράδειγμα, παρά την χρήση του κοινού όρου, ο Husserl σπεύδει να διακρίνει ρητά το είδος πρό-ληψης που αντιστοιχεί στα συμφραζόμενά του: «Η πρό-ληψη του όχι-ακόμα που συνδέεται με το τώρα πληρώνεται». [Hua X, Nr. 12, 169] 40 «[ εναργείς δυνατότητες ] της αναπαραγωγικής πρό-ληψης (όχι του άμεσου μέλλοντος του χρονικού πεδίου το άμεσα μελλοντικό του χρονικού 39 Aber: der wiedererinnernde Prozess erneuert erinnerungsmäßig nicht nur diese Protentionen. Sie waren nicht nur auffangend da, sie haben auch aufgefangen, sie haben sich erfüllt, und dessen sind wir uns in der Wiedererinnerung bewusst. 40 Die Erwartung des mit dem Jetzt verknüpften Noch-nicht erfüllt sich. 21

22 πεδίου δεν είναι επίσης το ίδιο με το πιο απόμακρα μελλοντικό το οποίο σκοπεύει η φαντασιακή πρό-ληψη)». [Hua X, Nr. 12, 169] 41 Ο Husserl ξεκινά εκ νέου την πραγμάτευση του ζητήματος του χρόνου στα Bernauer Manuskripte αναλύοντας την αποβλεπτικότητα της πρωταρχικής παρουσίασης (Urpräsentation). Η Urpräsentation δεν είναι απλή εμφάνιση ενός πρωταρχικού παρόντος, το οποίο αποκτά αποβλεπτικότητα μόνο εκ των υστέρων, αλλά είναι εμφάνιση του πρωταρχικού παρόντος με τον τρόπο της πλήρωσης μιας προ-ληπτικής απόβλεψης. Έχουμε λοιπόν αρχικά μια κενή πρό-ληψη και στην συνέχεια το σημείο πλήρωσής της, το οποίο αποτελεί το αποβλεπτικό παροντικό βίωμα όπως το γνωρίζουμε. Τα πράγματα, όμως, δεν είναι τόσο απλά. Ένα μικρό δείγμα της περισσότερο περίπλοκης προσέγγισης του ζητήματος στα χειρόγραφα αυτά είναι πως το σημείο πλήρωσης δεν έχει πλέον την μορφή της Urimpression ή Urempfindung των διαλέξεων του 1905, όπως φάνηκε ήδη από τα παραπάνω. Το προνομιακό σημειακό «τώρα» παύει να είναι ένα διακριτό σημείο στο οποίο αναγνωρίζουμε την κατοχή ενός αισθητηριακού δεδομένου. Ο όρος Urimpression εκτοπίζεται από εκείνον της Urpräsentation. Το σημείο στο οποίο αποδίδουμε την πρωταρχική αντίληψη (Urwahrnehmung) αποτελεί πλέον ένα ολόκληρο πεδίο εμφάνισης. Εντός του πεδίου αυτού η συνείδηση, ως αποβλεπτική, παίζει έναν ενεργητικό ρόλο, χωρίς όμως να αφήνεται να εννοηθεί πως στην καρδιά του ζωντανού παρόντος εντοπίζουμε ήδη τη δράση μιας αντικειμενικοποιητικής αποβλεπτικότητας. 42 Η συνείδηση που οριοθετείται στο σημείο της Urpräsentation είναι πρωταρχική, είναι συνείδηση ενός δεδομένου το οποίο δεν σκοπεύεται ακόμη ως αντικείμενο, αλλά διαθέτει ένα είδος προ-φαινομενικού Είναι (vorphänomenales Sein) μέσα στη ροή αυτής της συνείδησης. 43 Η αλλαγή του όρου και η μετατροπή του σημειακού-«τώρα» σε έναν εξίσου σημειακό τόπο διεξαγωγής μιας συγκεκριμένης αποβλεπτικής πλοκής δεν παρακάμπτουν τη σχέση αλληλεξάρτησης του περιεχομένου της Urpräsentation με τα δύο άλλα αποβλεπτικά σκέλη της χρονικής άλω. Αντιθέτως, η ίδια η Urpräsentation 41 [ evidente Möglichkeiten ] der reproduktiven Erwartung (nicht der unmittelbaren Zukunft des Zeitfeldes das unmittelbar Künftige des Zeitfeldes ist auch nicht dasselbe wie die Phantasie- Erwartung auf Später-künftiges). 42 Kortooms (2002), σ Kortooms (2002), σ Ο Kortooms διακρίνει αυτού του είδους τη συνείδηση χρησιμοποιώντας τον χαρακτηρισμό «συνείδηση με το δεύτερο νόημα του όρου». Έχει εξηγήσει λεπτομερώς το τι εννοεί με τον χαρακτηρισμό αυτό νωρίτερα στο κεφάλαιο 3.1.1, σ