Α.2.1. Δημογραφικά και Κοινωνικά χαρακτηριστικά

Transcript

1 Α.2. ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ Α.2.1. Δημογραφικά και Κοινωνικά χαρακτηριστικά Α Πληθυσμός Δημογραφική εξέλιξη Ο πληθυσμός του Δήμου Τρικκαίων από το 1961 έως και το 2001, έτος τελευταίας απογραφής πληθυσμού της Ε.Σ.Υ.Ε., εμφάνισε σταθερά θετική δημογραφική εξέλιξη, λόγω της σημαντικής αύξησης πληθυσμού του αστικού κέντρου των Τρικάλων, ιδίως κατά τη δεκαετία , το οποίο, κατά το έτος 2001 συμμετέχει σε ποσοστό 93,88% στον πληθυσμό του Δήμου, δεδομένης της περιορισμένης έκτασης του Δήμου και του σχετικά μικρού αριθμού λοιπών οικισμών μέσα στην έκτασή του. Ειδικότερα, όπως φαίνεται στους Πίνακες και , καθώς και τα Διαγράμματα και που ακολουθούν, από το 1961 μέχρι και σήμερα το αστικό κέντρο των Τρικάλων παρουσιάζει σημαντική αυξητική τάση δημογραφικών μεγεθών (Πίνακας ), κατά το πρότυπο των μεσαίων αστικών κέντρων της χώρας, στο πλαίσιο της διαδικασίας αστικοποίησης που εξελίχθηκε και η οποία βασίζεται στη μεγέθυνση της συμμετοχής των τριτογενών δραστηριοτήτων (εμπόριο, τουρισμός, υπηρεσίες, εκπαίδευση, κ.λ.π.) στο παραγωγικό πρότυπο του εθνικού χώρου. Η σταθερά ανοδική τάση του πληθυσμού των Τρικάλων εμφανίζει ωστόσο διακυμάνσεις στο διάστημα των τεσσάρων δεκαετιών που εξετάζονται, οι οποίες σχετίζονται με τις εξελίξεις στα μεγέθη αστικοποίησης των μεσαίων αστικών κέντρων της χώρας σε σύγκριση με τα αντίστοιχα μεγέθη των δύο μητροπολιτικών περιοχών της Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Κατά τη δεκαετία διαπιστώνεται η μεγαλύτερη ποσοστιαία αύξηση πληθυσμού (24,82%), ενώ κατά τις λοιπές τρεις δεκαετίες η αυξητική τάση των δημογραφικών μεγεθών στην πόλη των Τρικάλων σταδιακά περιορίζεται σε ποσοστό έως 6,22% στο διάστημα της τελευταίας δεκαετίας Οι πιο πάνω διακυμάνσεις της πόλης των Τρικάλων παρατηρούνται κατ αναλογία και σε επίπεδο Δήμου, δεδομένης της δημογραφικής ηγεμονίας της πόλης στο σύνολο των οικισμών του Δήμου Τρικκαίων. ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 78

2 Η υψηλή αύξηση του πληθυσμού μεταξύ , αλλά και μεταξύ , συνδέεται με την κρίση του αγροτικού τομέα και τα κύματα μετανάστευσης (εξωτερικής και εσωτερικής) των χρόνων εκείνων, συνθήκες οι οποίες έστρεψαν τον πληθυσμό κυρίως προς την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, καθώς και προς τα μικρότερα αστικά κέντρα της χώρας, λόγω της προοπτικής απασχόλησης στη βιομηχανία και τις υπηρεσίες. Τις μετέπειτα δεκαετίες, οι αλλαγές στο πρότυπο παραγωγής σε όφελος του τριτογενή παραγωγικού τομέα συνέχισαν να ενθαρρύνουν με βραδύτερους ρυθμούς τον αστικό συγκεντρωτισμό προς τα δύο μητροπολιτικά κέντρα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, και δευτερευόντως προς το σύστημα των μεσαίων αστικών κέντρων του εθνικού χώρου. Η υστέρηση, συγκριτικά, των μεσαίων αστικών κέντρων της χώρας εν μέρει αποδίδεται στις ισχυρές ανάγκες εκσυγχρονισμού, ιδίως της μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας, προς την οποία διατέθηκαν ευμεγέθεις χρηματοδοτικοί πόροι με έμφαση στις υποδομές, γεγονός που παρέτεινε την τάση συγκέντρωσης πληθυσμών και οικονομικών μεταναστών, μεταθέτοντας χρονικά την εκδήλωση των φαινομένων κορεσμού τα οποία χαρακτήρισαν άλλες ευρωπαϊκές μητροπόλεις σε προγενέστερο χρόνο. Το φαινόμενο του αστικού συγκεντρωτισμού στο αστικό κέντρο των Τρικάλων παρουσιάζει σχετική κάμψη ρυθμών (ενώ σε απόλυτα μεγέθη συνεχίζεται αμείωτο), και για τον επιπλέον λόγο ότι η πόλη εντάσσεται χωροταξικά στο δυτικό σχετικά αποκομμένο τμήμα της Θεσσαλίας από τους κεντρικούς άξονες ανάπτυξης του εθνικού χώρου, γεγονός που αποτρέπει εν μέρει μέχρι και σήμερα την εντατική της αστική ανάπτυξη, σε αντίθεση με το δίπολο Λάρισας Βόλου το οποίο παρουσιάζει εντονότερη αστικοποίηση, λόγω της άμεσης συσχέτισης με τον Κεντρικό Αναπτυξιακό Άξονα της χώρας περί τον ΠΑΘΕ. Π.χ. ο Δήμος Λάρισας 1 στο διάστημα των δύο τελευταίων δεκαετιών παρουσίασε δημογραφική αύξηση της τάξης του 10,50% και 10,27% αντίστοιχα, δηλαδή σταθερό ποσοστό αστικοποίησης και υψηλότερο εκείνου του Δ. Τρικκαίων. Από τον Πίνακα , στον οποίο αποτυπώνεται η συγκριτική θέση του Δήμου Τρικκαίων σε σχέση με το Νομό Τρικάλων, την Περιφέρεια Θεσσαλίας και τη Χώρα, προκύπτει ότι ο πληθυσμός του Δήμου στο διάστημα της τελευταίας δεκαετίας αυξήθηκε σε ποσοστό υψηλότερο του Ν. Τρικάλων και της περιφέρειας Θεσσαλίας, αλλά χαμηλότερο του ρυθμού αύξησης της χώρας. Στον ίδιο Πίνακα διαπιστώνεται ότι ο 1 Πηγή: Μελέτη Γ.Π.Σ. Δήμου Λάρισας ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 79

3 πληθυσμός του Ν. Τρικάλων παρουσίασε ελαφρά αρνητικό ποσοστό κατά την τελευταία δεκαετία. Ως προς τους λοιπούς 11 οικισμούς του Δήμου Τρικκαίων διαπιστώνεται ότι τέσσερις οικισμοί, Κηπάκιο (εντός Γ.Π.Σ.), Λεπτοκαρυά (οριοθετημένος), Πυργετός και Πύργος (στις παρυφές του Γ.Π.Σ.), δεν απέγραψαν πληθυσμό τις δύο τελευταίες δεκαετίες (ειδικά ο οικισμός Πύργος απογράφηκε μόνο το έτος 1961). Οι οικισμοί αυτοί δεν απογράφονται πλέον ως οικισμοί, αλλά εμφανίζονται στον Πίνακα για ιστορικούς λόγους. Αναφορικά με τους οικισμούς Κηπάκι, Πυργετό και Πύργο οι οποίοι απογράφονται από την Ε.Σ.Υ.Ε. στο πλαίσιο της πόλης των Τρικάλων, προκύπτει ότι ο πραγματικός πληθυσμός τους, με βάση τα δεδομένα των χαρτών απογραφικών τομέων της Ε.Σ.Υ.Ε. των ετών 1991 και 2001, είναι αντίστοιχα: Κηπάκι 1991: 325 κάτ., 2001: 297 κάτ., Πυργετός 1991: 351 κάτ., 2001: 911 κάτ. και Πύργος 1991: 803 κάτ. 2001: 1363 κάτ. Ο οικισμός Λεπτοκαρυά δεν περιλαμβάνεται στους χάρτες της Ε.Σ.Υ.Ε. Οι 7 οικισμοί, οι οποίοι απογράφονται στη στατιστική έρευνα, διαφοροποιούνται μεταξύ τους ως προς τις δημογραφικές εξελίξεις. Συγκεκριμένα 3 οικισμοί, Απόστολοι (οριοθετημένος), Καρυαί (εντός Γ.Π.Σ.) και Ριζαρειό (εντός Γ.Π.Σ.), εμφάνισαν αρνητικά ποσοστά στο διάστημα της τελευταίας δεκαετίας, ενώ 4 οικισμοί, Λογγάκιο (οριοθετημένος), Περδικοράχη (οριοθετημένος), Σωτήρα (οριοθετημένος), Φλαμούλιο (εντός Γ.Π.Σ.), εμφάνισαν θετικά ποσοστά και μάλιστα ο οικισμός Σωτήρα παρουσίασε αύξηση πληθυσμού 57,42%. Γενικότερα, οι λοιποί οικισμοί του Δήμου Τρικάλων συνδέονται άμεσα με το πολεοδομικό συγκρότημα ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 80

4 Πίνακας Διαχρονική εξέλιξη του πραγματικού πληθυσμού των οικισμών του Δήμου Τρικκαίων Οικισμοί ΔΗΜΟΣ ΤΡΙΚΚΑΙΩΝ Πληθυσμός Πληθυσμός Μεταβολή Πληθυσμός Μεταβολή Πληθυσμός Μεταβολή Πληθυσμός Μεταβολή (%) (%) (%) (%) 32,483 38,740 19,26 45,160 16,57 48,962 8,42 51,862 5,92 Δ.Δ.Τρικκαίων 32,483 38,740 19,26 45,160 16,57 48,962 8,42 51,862 5,92 Τρίκαλα,τα 27,876 34,794 24,82 40,857 17,43 45,835 12,18 48,686 6,22 Απόστολοι,οι Καρυαί,αι Κηπάκιον Λεπτοκαρυά Λογγάκιον,το Περδικορράχη,η Πυργετός , Πύργος Ριζαρειόν,το , Σωτήρα,η Φλαμούλιον,το Πηγή: Απογραφή Ε.Σ.Υ.Ε. και επεξεργασία ομάδας μελέτης ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 81

5 Διάγραμμα Ποσοστιαία μεταβολή του πραγματικού πληθυσμού κατά οικισμό /Δ. Τρικκαίων - οικισμοί Τρίκαλα,τα Απόστολοι,οι Καρυαί,αι Κηπάκιον Λεπτοκαρυά Λογγάκιον,το Περδικορράχη,η Πυργετός Πύργος Ριζαρειόν,το Σωτήρα,η Φλαμούλιον,το Πίνακα ς Διαχρο νική εξέλιξη πραγμα τικού πληθυσ μού ΧΩΡΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΧΩΡΑ ,90% ΘΕΣΣΑΛΙΑ ,63% Ν. ΤΡΙΚΑΛΩΝ ,50% Δ. ΤΡΙΚΚΑΙΩΝ ,92% Πηγή: Απογραφή Ε.Σ.Υ.Ε. και επεξεργασία ομάδας μελέτης Διάγραμμα Διαχρονική εξέλιξη πραγματικού πληθυσμού Δ. Τρικκαίων, Ν. Τρικάλων, Π. Θεσσαλίας ΘΕΣΣΑΛΙΑ Ν. ΤΡΙΚΑΛΩΝ Δ. ΤΡΙΚΚΑΙΩΝ ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 82

6 Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού του Δήμου, όπως αναφέρθηκε, είναι συγκεντρωμένο στο αστικό κέντρο των Τρικάλων, σε ποσοστό 93,88%, όπως απεικονίζεται στο Διάγραμμα Οι υπόλοιποι οικισμοί έχουν πολύ μικρό μέγεθος, στην πλειονότητά τους δε έχουν ενσωματωθεί ή τείνουν να ενσωματωθούν στο πολεοδομικό συγκρότημα των Τρικάλων. Διάγραμμα Ποσοστιαία κατανομή του πληθυσμού κατά οικισμό κατά το έτος 2001 /Δ. Τρικκαίων 2001 Τρίκαλα,τα Απόστολοι,οι Καρυαί,αι Κηπάκιον Λεπτοκαρυά Λογγάκιον,το Περδικορράχη,η Πυργετός Πύργος Ριζαρειόν,το Σωτήρα,η Φλαμούλιον,το Αναφορικά με τις δημογραφικές εξελίξεις (Ε.Σ.Υ.Ε. πραγματικός πληθυσμός) στο εσωτερικό του αστικού κέντρου των Τρικάλων, ειδικότερα δε στις 13 Π.Ε., στις οποίες η πόλη έχει διαιρεθεί από το ισχύον Γ.Π.Σ., όπως αυτές απεικονίζονται στο Χάρτη που ακολουθεί, στον Πίνακα και στο Διάγραμμα , διαπιστώνεται ότι η δημογραφική εξέλιξη υπήρξε αρνητική, ή εμφάνισε οριακή αύξηση ποσοστού στις κεντρικές συνοικίες και στην παλιά πόλη των Τρικάλων, στο μεν κέντρο (Π.Ε. 11) διότι η μεγέθυνση των κεντρικών λειτουργιών εξελίχθηκε σε βάρος της κατοικίας, στη δε παλιά πόλη, για λόγους θεσμικά προστατευμένου οικιστικού περιβάλλοντος. Οι βορειοδυτικές συνοικίες στον άξονα προς Καλαμπάκα και οι νοτιο-ανατολικές, παρά τους άξονες προς Λάρισα και προς Καρδίτσα, παρουσίασαν σαφώς μεγαλύτερη πύκνωση πληθυσμού, της τάξης του 30-50%, στο διάστημα της δεκαετίας, ενώ η Π.Ε. 3 στα δυτικά εμφάνισε τη μεγαλύτερη αύξηση, της τάξης του 215,7%. Εντός Π.Ε. υπάγονται και οι ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 83

7 οικισμοί Φλαμούλι Καρυές (Π.Ε. 12), καθώς και ο οικισμός Ριζαρειό (Π.Ε. 13), εκ των οποίων οι Καρυές και το Ριζαρειό είχαν πτωτικούς δημογραφικούς ρυθμούς, όπως ήδη καταγράφτηκε. Χάρτης Διαγραμματική απεικόνιση δημογραφικής εξέλιξης των 13 Π.Ε. αστικού συγκροτήματος Τρικάλων, Πραγματικός Πληθυσμός 1991, 2001 ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 84

8 Πίνακας Πληθυσμός αστικού συγκροτήματος Τρικάλων ανά Πολεοδομική Ενότητα, 1991, 2001, Πραγματικός Πληθυσμός ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Πολεοδομικές Ενότητες % Π.Ε. 1 3,137 4, % Π.Ε. 2 2,393 2, % Π.Ε , % Π.Ε. 4 3,781 4, % Π.Ε. 5 3,433 3, % Π.Ε. 6 3,029 4, % Π.Ε. 7 4,051 4, % Π.Ε. 8 4,058 5, % Π.Ε % Π.Ε. 10 7,606 9, % Π.Ε. 11 2,632 2, % Π.Ε. 12 (οικισμοί Καρυές και Φλαμούλι) % Π.Ε. 13 (Ριζαρειό) % Σύνολο Π.Ε. 37,284 44, % Σύνολο οικισμού Τρικάλων 45,835 48, % % πληθυσμού Π.Ε. επί του συνόλου του οικισμού των Τρικάλων 81.1% 92.1% - ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 85

9 Διάγραμμα Πληθυσμός αστικού συγκροτήματος Τρικάλων / Πολεοδομική Ενότητα, Ποσοστιαία Κατανομή, 1991, 2001, Πραγματικός Πληθυσμός 250.0% Π.Ε. 1 Π.Ε % Π.Ε. 3 Π.Ε % Π.Ε. 5 Π.Ε % Π.Ε. 7 Π.Ε % Π.Ε. 9 Π.Ε % -50.0% % Π.Ε. 11 Π.Ε. 12 (οικισμοί Καρυές και Φλαμούλι) Π.Ε. 13 (Ριζαρειό) ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 86

10 Τέλος, στον Πίνακα και το Διάγραμμα που ακολουθούν, αναφορικά με την κατανομή του πραγματικού πληθυσμού στις Π.Ε. κατά το έτος 2001, διαπιστώνεται ότι οι πολυπληθέστερες πληθυσμιακά γειτονιές της πόλης των Τρικάλων είναι οι Π.Ε. 10, 8 και 7, δηλαδή οι γειτονιές που περιβάλλουν το κέντρο πόλης. Στον ίδιο Πίνακα καταγράφονται επίσης ο αριθμός των νοικοκυριών ανά Π.Ε. Διαπιστώνεται ότι ο μέσος αριθμός μελών ανά νοικοκυριό κατά το έτος 2001 ήταν 3,07 άτομα / νοικοκ. στο σύνολο της πόλης των Τρικάλων. Οι υψηλότεροι δείκτες ατόμων ανά νοικοκυριό (άνω του 3 άτομα / νοικ.)παρατηρούνται στις Π.Ε. 1, 3, και 4, δηλαδή στις βόρειες και δυτικές γειτονιές, καθώς επίσης και στους οικισμούς. Πίνακας Πραγματικός Πληθυσμός Νοικοκυριά αστικού συγκροτήματος Τρικάλων / Πολεοδομική Ενότητα, 2001 Πολεοδομικές Ενότητες Πραγματικ ός Πληθυσμός 2001 % Άτομα Νοικοκυριά /νοικοκ. (Πραγματικ ός) % Π.Ε. 1 4, , Π.Ε. 2 2, Π.Ε. 3 1, Π.Ε. 4 4, , Π.Ε. 5 3, , Π.Ε. 6 4, , Π.Ε. 7 4, , Π.Ε. 8 5, , Π.Ε Π.Ε. 10 9, , Π.Ε. 11 2, Π.Ε. 12 (οικισμοί Καρυές και Φλαμούλι) Π.Ε. 13 (οικισμός Ριζαρειό) Σύνολο Π.Ε. 44, , ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 87

11 Διάγραμμα Πραγματικός Πληθυσμός Νοικοκυριά αστικού συγκροτήματος Τρικάλων / Πολεοδομική Ενότητα, Ποσοστιαία Κατανομή Πραγματικός Πληθυσμός 2001 Νοικοκυριά 2001(πραγματικός) Π.Ε. 1 Π.Ε. 2 Π.Ε. 3 Π.Ε. 4 Π.Ε. 5 Π.Ε. 6 Π.Ε. 7 Π.Ε. 8 Π.Ε. 9 Π.Ε. 10 Π.Ε. 11 Π.Ε. 12 Π.Ε. 13 Στην κοινωνική σύνθεση του Δήμου Τρικκαίων συμμετέχουν και οι διαμένοντες σ αυτόν Τσιγγάνοι, για τους οποίους όμως δεν υπάρχουν ακριβή δημογραφικά στοιχεία. Φυσικά αποτελούν ένα πολύ μικρό ποσοστό επί του συνόλου του πληθυσμού. Ωστόσο, η καταγραφή τους και μάλιστα σε όλες τις παραμέτρους, ηλικία, φύλο κλπ, από μια ειδική έρευνα είναι απόλυτα αναγκαία, προκειμένου στην συνέχεια τα στοιχεία να επεξεργασθούν και να προγραμματισθούν έργα και ενέργειες. Σύμφωνα με τις δικές τους εκτιμήσεις, στον Πύργο, που απέχει από το κέντρο των Τρικάλων, περίπου 3 χλμ., δηλαδή είναι πλέον σχεδόν ενωμένος με την πόλη, ζουν περίπου 50 οικογένειες, στο Κηπάκι, το οποίο βρίσκεται, επίσης, σε απόσταση περίπου 3-4 χλμ. από την πόλη και στο οποίο ζουν περίπου 150 (γύρω στα 1100 άτομα) και στους Άγιους Απόστολους διαμένουν 9 οικογένειες Τσιγγάνων. Γενικά η απογραφή των Τσιγγάνων αποτελεί μια δύσκολη διαδικασία η οποία έχει απασχολήσει την επιστήμη της Δημογραφίας και τους Κοινωνιολόγους και Κοινωνικούς Ανθρωπολόγους και απαιτεί ειδική μεθοδολογία που εξαρτάται από ποσοτικές και ποιοτικές μεθόδους και σε κάθε περίπτωση πρέπει να στηρίζεται στην μέθοδο τη συμμετοχικής παρατήρησης με προϋπόθεση την αποδοχή των μη Τσιγγάνων και των ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 88

12 τυχόν Τσιγγάνων που συμμετέχουν στην ομάδα απογραφής που στην πραγματικότητα αποτελεί μια κοινωνική έρευνα. Η τσιγγάνικη κοινωνία αποκαλύπτεται σε μια τέτοια έρευνα και πρέπει να έχει απόλυτη εμπιστοσύνη ότι τα στοιχεία τα οποία θα προκύψουν δεν θα στραφούν ενάντια τους. Εκτός αυτού, η εργασία τους αποτελεί ένα παράγοντα που πολλές φορές τους αναγκάζει να μετακινούνται από την γειτονιά τους, ενώ άλλες φορές συγκεντρώνονται εποχιακοί που είναι κατά κανόνα συγγενείς τους στην δική τους γειτονιά. Ετσι εξ αντικειμένου γίνεται δύσκολος ο υπολογισμός του μόνιμου πληθυσμού τους και απαιτείται για αυτή την ειδική πτυχή του ζητήματος ειδική μελέτη που να λαμβάνει υπ όψη τις συγκεκριμένες παραμέτρους και συγκεκριμένη μεθοδολογία. Επισημαίνεται δε ότι οι ρυθμοί αύξησής τους είναι πολύ μεγάλοι. ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 89

13 Α Ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού Η ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού, σε σύνολο και κατά φύλο, του Δήμου Τρικκαίων κατά τις απογραφές των ετών 1991 και 2001 αποτυπώνεται στον Πίνακα που παρατίθεται στη συνέχεια. Πίνακας Πληθυσμός κατά φύλο και ομάδες ηλικιών, /Δ. Τρικκαίων Ομάδες ηλικιών 1991 Πραγματικός πληθυσμός 2001 Πραγματικός πληθυσμός Σύνολο Άρρενες Θήλεις Σύνολο Άρρενες Θήλεις Σύνολο ετών ετών ετών ετών ετών ετών ετών ετών ετών ετών ετών ετών ετών ετών ετών ετών ετών ετών και άνω Πηγή: Απογραφή Ε.Σ.Υ.Ε. Η ηλικιακή σύνθεση κατά το έτος 2001 απεικονίζεται στη δημογραφική πυραμίδα του Διαγράμματος που ακολουθεί: ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 90

14 Διάγραμμα Ηλικιακή πυραμίδα του πληθυσμού του Δ. Τρικκαίων κατά φύλο, ετών ετών ετών ετών ετών ετών Θήλεις Άρρενες ετών ετών 0-4 ετών Η μορφή της παραπάνω ηλικιακής πυραμίδας (διάγραμμα ) οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στην ηλικιακή κατανομή του πληθυσμού του αστικού κέντρου των Τρικάλων, αφού αυτό συμμετέχει κατά 93,88% στη διαμόρφωση της τελικής εικόνας. Όπως διαπιστώνεται από το διάγραμμα η δημογραφική γήρανση η οποία παρατηρείται στον εθνικό χώρο και η οποία εκδηλώνεται με το χαμηλό δείκτη γεννήσεων, δηλαδή με το στένεμα της πυραμίδας ηλικιών κυρίως στις ηλικίες από 0 έως 20 ετών, αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα και του Δήμου Τρικκαίων. Ωστόσο, ο χαρακτήρας της πόλης, ως αστικού κέντρου που προσελκύει πληθυσμούς και παρουσιάζει μια ευρεία διαθεσιμότητα θέσεων απασχόλησης σε όλους τους παραγωγικούς τομείς, αποτυπώνεται εμφανώς στη δημογραφική πυραμίδα του έτους 2001, με ικανή συγκέντρωση πληθυσμών και των δύο φύλων στις ζώνες των παραγωγικών ηλικιών από 20 έως 64 έτη. Η παραπάνω εικόνα διαφέρει από τις πυραμίδες ηλικιών των κωμοπόλεων και των χωριών της περιφέρειας της χώρας οι οποίες συνήθως παρουσιάζουν στενή πυραμίδα ηλικιών στις παραγωγικές ηλικίες, αλλά και άνοιγμα των ζωνών που αφορούν ηλικιωμένα άτομα. ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 91

15 Α Επίπεδο εκπαίδευσης Το επίπεδο εκπαίδευσης του πληθυσμού του Δήμου Τρικκαίων αποτυπώνεται στους Πίνακες και που δείχνουν αναλυτικά την εικόνα του μορφωτικού επιπέδου του Δήμου στο σύνολο του πληθυσμού και κατά φύλο, σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής της Ε.Σ.Υ.Ε., σε απόλυτα μεγέθη, Ε.Σ.Υ.Ε και 2001, και σε ποσοστό, Ε.Σ.Υ.Ε Στο Διάγραμμα απεικονίζεται επίσης η ποσοστιαία κατανομή του συνολικού πληθυσμού άνω των 10 ετών σε κατηγορίες εκπαίδευσης, κατά το έτος Από τα στατιστικά δεδομένα προκύπτει ότι ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού είναι απόφοιτοι της Στοιχειώδους Εκπαίδευσης ή απλά γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση, χωρίς να έχουν τελειώσει το Δημοτικό Σχολείο. Σημαντικό είναι το μερίδιο του πληθυσμού που έχει ολοκληρώσει τη Μέση Εκπαίδευση, ενώ οι απόφοιτοι Ανωτάτων Σχολών καταλαμβάνουν επίσης ένα συγκριτικά υψηλό ποσοστό. Σημαντική είναι η διαπίστωση ότι το μορφωτικό επίπεδο του πληθυσμού, ανάλογα με τη διάκριση στα φύλα, εμφανίζεται σε παρεμφερή επίπεδα, χωρίς να παρατηρείται υστέρηση μορφωτικού επιπέδου μεταξύ ανδρών και γυναικών. Μάλιστα στην κατηγορία των ατόμων που έχουν ολοκληρώσει τη Στοιχειώδη Εκπαίδευση το ποσοστό των γυναικών είναι ελαφρά υψηλότερο από εκείνο των ανδρών. Η πιο πάνω εικόνα του μορφωτικού επιπέδου του Δήμου συνδέεται με το χαρακτήρα του ως αστικού κέντρου (υψηλά ποσοστά αποφοίτων μέσης και ανωτάτης εκπαίδευσης), χωρίς να διαπιστώνονται επαρκή ποσοστά αποφοίτων ανωτέρων και τεχνικών σχολών, λόγω της έφεσης για πανεπιστημιακές σπουδές που χαρακτηρίζει γενικότερα τον εθνικό χώρο. Συγκριτικά με τις μικρές πόλεις και οικισμούς της περιφέρειας της χώρας, το μορφωτικό επίπεδο του Δήμου Τρικκαίων κρίνεται ως υψηλό, γεγονός θετικό από την άποψη των ανθρωπίνων πόρων θεωρούμενων σαν συγκριτικό πλεονέκτημα με στόχο μια αναβαθμισμένη αναπτυξιακή προοπτική. ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 92

16 Πίνακας Επίπεδο εκπαίδευσης κατά φύλο (Ε.Σ.Υ.Ε. 1991,2001) / Δ. Τρικκαίων. Πληθυσμός ηλικίας 10 ετών και άνω Επίπεδο εκπαίδευσης κατά φύλο 1991 Πραγματικός πληθυσμός 2001 Πραγματικός πληθυσμός Σύνολο Άρρενες Θήλεις Σύνολο Άρρενες Θήλεις Σύνολο Κάτοχοι Μεταπτυχιακού - Διδακτορικού Τίτλου Πτυχιούχοι Ανωτάτων Σχολών Πτυχιούχοι ΤΕΙ (ΚΑΤΕ ΚΑΤΕΕ) Πτυχιούχοι Ανωτέρων Σχολών Απόφοιτοι Μέσης εκπαίδευσης Τελείωσαν τη Γ' τάξη Γυμνασίου Απόφοιτοι Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως Δεν τελείωσαν το Δημοτικό αλλά γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση Αγράμματοι (μη γνωρίζοντες γραφή και ανάγνωση) ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 93

17 Πίνακας Επίπεδο εκπαίδευσης κατά φύλο (Ε.Σ.Υ.Ε. 2001) /Δ. Τρικκαίων Ποσοστιαία κατανομή. Πληθυσμός ηλικίας 10 ετών και άνω Επίπεδο εκπαίδευσης και ομάδες ηλικιών 2001 Πραγματικός πληθυσμός 2001 Πραγματικός πληθυσμός % Σύνολο Άρρενες Θήλεις Σύνολο Άρρενες Θήλεις Σύνολο Κάτοχοι Μεταπτυχιακού - Διδακτορικού Τίτλου Πτυχιούχοι Ανωτάτων Σχολών Πτυχιούχοι ΤΕΙ (ΚΑΤΕ ΚΑΤΕΕ) Πτυχιούχοι Ανωτέρων Σχολών Απόφοιτοι Μέσης εκπαίδευσης Τελείωσαν τη Γ' τάξη Γυμνασίου Απόφοιτοι Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως Δεν τελείωσαν το Δημοτικό αλλά γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση Αγράμματοι (μη γνωρίζοντες γραφή και ανάγνωση) ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 94

18 Διάγραμμα Επίπεδο εκπαίδευσης (Ε.Σ.Υ.Ε. 2001) Σύνολο πληθυσμού Δ. Τρικκαίων - Ποσοστιαία κατανομή Κάτοχοι Μεταπ τυχιακού - Διδακτορικού Τίτλου Πτυχιούχοι Ανωτάτων Σχολών Πτυχιούχοι ΤΕΙ (ΚΑΤΕ ΚΑΤΕΕ) Πτυχιούχοι Ανωτέρων Σχολών Σύνολο πληθυσμού 2001 (%) Απόφοιτοι Μέσης εκπ αίδευσης Τελείωσαν τη Γ' τάξη Γυμνασίου Απόφοιτοι Στοιχειώδους Εκπ αιδεύσεως Δεν τελείωσαν το Δημοτικό αλλά γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση Αγράμματοι (μη γνωρίζοντες γραφή και ανάγνωση) ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 95

19 Η κοινωνία των Τσιγγάνων και φυσικά οι ηλικιωμένοι της αγροτικής ενδοχώρας του Δήμου συμμετέχει κατά ένα μεγάλο τμήμα στο ποσοστό των αγραμμάτων και αυτών που δεν τελείωσαν το δημοτικό. Η εκπαίδευση των Τσιγγάνων έχει απασχολήσει την ελληνική πολιτεία και τον ίδιο τον Δήμο Τρικκαίων κατά τις κατευθύνσεις της Ε.Ε. Ωστόσο τα αποτελέσματα είναι πενιχρά Έρευνες έχουν καταδείξει το υψηλό ποσοστό των αναλφάβητων Τσιγγάνων γενικότερα. Τα τσιγγανόπουλα εγγράφονται σχεδόν όλα στα δημοτικά σχολεία αλλά λίγα είναι εκείνα που ολοκληρώνουν την υποχρεωτική από την πολιτεία εκπαίδευση. Ακόμη, όμως και εκείνοι οι Τσιγγάνοι που έχουν φοιτήσει στο δημοτικό δεν μπορούν με ευχέρεια να διαβάσουν και να γράψουν: «Το τέλειωσα το δημοτικό», λένε κι αυτοί που έχουν τελειώσει το Δημοτικό «αλλά δύσκολα γράφω και διαβάζω». Τόσο στον Πύργο όσο και στο Κηπάκι υπάρχουν σχολεία στα οποία φοιτούν τσιγγανόπουλα και μη τσιγγανόπουλα. Όμως λίγα είναι τα παιδιά που ολοκληρώνουν την υποχρεωτική φοίτησή τους εκεί. Οι λόγοι που οι Τσιγγάνοι εγκαταλείπουν το σχολείο είναι πολλοί και οφείλονται τόσο στους ίδιους όσο και στην αντιμετώπισή τους από την ευρύτερη κοινωνία. Οι Τσιγγάνοι ταξιδεύουν συχνά και δεν υπάρχει κανείς στο σπίτι για να τα κρατήσει, όπως μου είπαν. Τα γηραιότερα μέλη της οικογένειάς τους είτε είναι ανήμπορα είτε εξακολουθούν να εργάζονται και να ταξιδεύουν. Επίσης καθώς έχουν πολλά παιδιά, τα εγγόνια είναι ακόμη περισσότερα και είναι φυσικά αδύνατον να τα φροντίσουν όλα. Πύργος Ένας βασικός λόγος για τον οποίο τα τσιγγανόπουλα εγκαταλείπουν το σχολείο λένε πως είναι το γεγονός ότι παντρεύονται νωρίς. Στον Πύργο, αν δεν είναι ήδη παντρεμένοι στην ηλικία των 18 χρονών, θεωρείται ότι έχουν καθυστερήσει πολύ. Τα αγόρια έτσι είναι αναγκασμένα να βγουν νωρίς στη δουλειά για να συντηρήσουν την οικογένειά τους. Τσιγγάνος 12 ετών ρωτούσε σε ποια ηλικία μπορεί να πάρει άδεια για να ασχοληθεί με το εμπόριο στη λαϊκή αγορά, ενώ η μητέρα του έλεγε ότι τα «χαρτιά» του βρίσκονται στο 5 ο Γυμνάσιο αλλά εκείνος δεν θέλει να πάει να φοιτήσει. Οι νεαρές Τσιγγάνες, επίσης, εγκαταλείπουν γρήγορα το σχολείο και προτιμούν να ασχολούνται με οικιακές εργασίες στο σπίτι των γονιών τους, να ακούν μουσική, να χορεύουν, να συζητούν μεταξύ τους μέχρι να παντρευτούν. Η αξία της «καλής νοικοκυράς» εξακολουθεί να ισχύει στην τσιγγάνικη οικογένεια και είναι πολύ σημαντικό ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 96

20 μια κοπέλα να τα καταφέρνει καλά στις οικιακές εργασίες και να είναι σε θέση να συντηρήσει το νοικοκυριό της και, βέβαια, κανείς δεν πρόκειται να την πιέσει να πάει στο σχολείο. Πέραν όμως από τις εγγενείς ιδιομορφίες των Τσιγγάνων η έλλειψη ειδικής εκπαίδευσης των διδασκόντων συντελεί στο να μη βιώνουν τα τσιγγανόπουλα εύκολα την επιτυχία, να αισθάνονται ότι δεν τα καταφέρνουν στο σχολείο των «άλλων» και έτσι να το εγκαταλείπουν εύκολα. Οι Τσιγγάνοι λένε, επίσης, πως τα πράγματα σε ό,τι αφορά τις σχέσεις τους με τους άλλους είναι τώρα καλύτερα, αλλά «δεν έχουν διορθωθεί τελείως». Τσιγγάνα 60 ετών είπε χαρακτηριστικά: «Να μας αγαπάνε θέλουμε». Και αυτό δείχνει ότι μπορεί οι σχέσεις τους με την ευρύτερη κοινωνία να έχουν εξομαλυνθεί αλλά οι μνήμες των παλαιότερων χρόνων, όταν οι Τσιγγάνοι αισθάνονταν την απόρριψη από τους «άλλους» είναι ζωντανές και είναι φυσικό αυτό να μην τους αφήνει εύκολα να τους εμπιστευτούν. Παρ όλα τα παραπάνω όμως οι Τσιγγάνοι θέλουν να ζήσουν όπως οι «άλλοι» πιστεύοντας ότι έτσι η ζωή τους θα είναι καλύτερη. Δεν είναι λίγοι αυτοί που σκέφτονται να πάνε στο σχολείο δεύτερης ευκαιρίας ή στο νυχτερινό προκειμένου να συνεχίσουν τις σπουδές τους. Είναι φανερό ότι οι Τσιγγάνοι του Πύργου βιώνουν έντονες συγκρούσεις: Από τη μια το δικό τους αξιακό σύστημα που ορίζει τον γάμο και κατά συνέπεια και την εργασία σε νεαρή ηλικία αγοριών και κοριτσιών και από την άλλη οι αξίες των άλλων που προκρίνουν την μόρφωση. Όμως και οι ίδιοι οι Τσιγγάνοι αντιλαμβάνονται την αναγκαιότητα της εκπαίδευσης γι αυτό και δηλώνουν ότι σκέφτονται να συνεχίσουν. Οπωσδήποτε όμως δεν είναι εύκολο να εγκαταλείψουν τις κοινωνικές τους αξίες και να ακολουθήσουν τους ρυθμούς του σύγχρονου κόσμου, ιδιαίτερα μάλιστα όταν το σχολικό σύστημα δεν έχει τη δυνατότητα προσαρμογής και ευελιξίας, όταν το μόνο κίνητρο είναι κάποιο επίδομα στην αρχή της σχολικής χρονιάς. Κηπάκι Στο Κηπάκι υπάρχει δημοτικό σχολείο στο οποίο φοιτούν τσιγγανόπουλα και μη τσιγγανόπουλα. Τα τσιγγανόπουλα, όπως δηλώνουν οι ίδιοι, είναι περισσότερα από τα άλλα παιδιά καθώς κάθε οικογένεια έχει από τρία παιδιά και πάνω. Όμως και εδώ παρουσιάζεται το ίδιο πρόβλημα που εμφανίζεται σε όλες σχεδόν τις τσιγγάνικες ομάδες. ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 97

21 Τα παιδιά γράφονται στο δημοτικό σχολείο και γρήγορα το εγκαταλείπουν χωρίς να ολοκληρώσουν τη φοίτησή τους σ αυτό με αποτέλεσμα το μεγάλο ποσοστό αναλφάβητων ανάμεσα στους Τσιγγάνους. Η έρευνα από Κ.Ε.ΚΝ.Α. και ΚΕ.Σ.Υ.Υ. Ν.Ε.Λ.Ε. Τρικάλων έδειξε ότι 79% των Τσιγγάνων στο Κηπάκι δεν γνωρίζουν ανάγνωση και γραφή. Από τους μεγαλύτερους σε ηλικία Τσιγγάνους, ελάχιστοι είναι εκείνοι που γνωρίζουν ανάγνωση και γραφή και φαίνεται πως κάποιες ιδιαίτερες συγκυρίες συνετέλεσαν σ αυτό. Τα αίτια διακοπής της φοίτησης των παιδιών στο σχολείο και εδώ οφείλονται τόσο στους ίδιους τους Τσιγγάνους όσο και στην ευρύτερη κοινωνία. Από τη δική τους πλευρά ομολογούν ότι φταίνε άθελά τους και οι ίδιοι. Οι περισσότεροι ασχολούνται αποκλειστικά με το εμπόριο (χαλιά, παλιοσίδερα κλπ.) και αναγκάζονται να ταξιδεύουν συχνά παίρνοντας μαζί τους και τα παιδιά. Στον οικισμό δεν υπάρχει κανείς για να αναλάβει την ευθύνη τους. Εντούτοις από τα λόγια των Τσιγγάνων μπορούμε να διαπιστώσουμε και άλλους παράγοντες που δρουν περισσότερο ανασταλτικά από ό,τι στον Πύργο, για τη φοίτησή τους στο σχολείο. Οι Τσιγγάνοι θέλουν να προστατεύσουν τα κορίτσια τους από προγαμιαίες σχέσεις και να αποφύγουν τυχόν αρνητικά σχόλια εις βάρος τους. Γνωρίζουν πολύ καλά πως το θέμα της αγνότητας της νύφης είναι μεγάλης σημασίας και φροντίζουν να ελέγχουν τις κινήσεις των κοριτσιών τους. Έτσι, όταν αρχίζουν να περνούν από την παιδική ηλικία στην εφηβεία συνήθως δεν τους επιτρέπουν να φοιτούν στο σχολείο, γιατί ίσως εκεί δεν θα μπορούν να ελέγχουν τις κινήσεις τους. Και τα ίδια όμως τα κορίτσια αισθάνονται ότι πλησιάζουν σε ηλικία γάμου και δεν θεωρούν απαραίτητο να συνεχίσουν τη φοίτησή τους. Σε ό,τι αφορά τα αγόρια αρχίζουν από πολύ νωρίς να εργάζονται για να συντηρήσουν τον εαυτό τους και την οικογένειά τους που σχηματίζεται νωρίς, οπότε εκ των πραγμάτων δεν είναι δυνατόν να φοιτούν στο σχολείο. Το θέμα της εκπαίδευσής τους στο σχολείο γίνεται ακόμη πολυπλοκότερο όταν αισθάνονται αρνητική αντιμετώπιση από τους «άλλους». Βέβαια, οι ίδιοι δηλώνουν ότι τα πράγματα είναι πολύ καλύτερα τώρα απ ό,τι ήταν παλαιότερα: «Παλαιότερα, μέχρι πριν από 3 χρόνια δεν δέχονταν καθόλου τα τσιγγανόπουλα στο σχολείο. Σήμερα τα πράγματα είναι καλύτερα και το πρόβλημα, ο ρατσισμός έχει μειωθεί», παρατηρούν οι ίδιοι. Τα χρόνια αυτά είχαν ως αποτέλεσμα να καλλιεργηθεί η πεποίθηση ότι κανένας ούτε η πολιτεία δεν ενδιαφέρεται γι αυτούς και αν σε κάτι τα έχουν καταφέρει αυτό οφείλεται στους ίδιους και μόνο. Το ίδιο θα γίνει και τώρα. Μόνοι τους θα αλλάξουν όταν και όπου ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 98

22 χρειάζεται, χωρίς απότομες ρήξεις με το παρελθόν. Πιστεύουν βέβαια ότι με τη μόρφωση οπωσδήποτε θα καλυτερεύσει η ζωή τους, όμως δεν φαίνεται εύκολο να αλλάξουν ήθη και ελπίζουν ότι ίσως τα εγγόνια τους τα καταφέρουν καλύτερα. Είναι προφανές ότι παρά το έκδηλο περιεχόμενο των λόγων τους υπάρχει μια σχετική αμφιθυμία στη στάση τους απέναντι στην εκπαίδευση. Από τη μια πλευρά είναι ιδιαίτερα διστακτικοί, από την άλλη αντιλαμβάνονται την αναγκαιότητα της εκπαίδευσης, συχνά για καθαρά πρακτικούς λόγους που αφορούν τα επαγγέλματά τους και επιθυμούν τα παιδιά τους να παρακολουθούν τα σχολεία. ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 99

23 Α Αριθμός μελών Νοικοκυριών Αριθμός δωματίων κανονικών κατοικιών Ανέσεις κατοικιών Στους Πίνακες , , και , καθώς και τα Διαγράμματα , και που παρατίθενται στη συνέχεια, εξετάζεται, κατά τα έτη 1991 και 2001, η κατανομή των νοικοκυριών του Δήμου σε σχέση με τον αριθμό μελών που αποτελούν τα νοικοκυριά, καθώς και η κατανομή των νοικοκυριών που διαμένουν σε κανονικές κατοικίες, σε σχέση με τον αριθμό των δωματίων που διαθέτουν, τέλος δε το επίπεδο ανέσεων των κατοικιών, εξεταζόμενων ως παράμετροι κοινωνικής κατάστασης και ποιότητας ζωής. Στο σύνολο του πληθυσμού του Δήμου Τρικκαίων κατά το έτος 1991 ο μέσος αριθμός μελών νοικοκυριών ήταν 3,29 άτομα / νοικοκυριό, ενώ το έτος 2001 ο αντίστοιχος μέσος ήταν 2,92 άτομα / νοικοκυριό, δηλαδή στο διάστημα της δεκαετίας που μεσολάβησε ο μέσος αριθμός ατόμων ανά νοικοκυριό μειώθηκε. Η τάση αυτή επικρατεί σταδιακά, λόγω της υπογεννησιμότητας, αλλά συνδέεται σε κάποιο βαθμό και με την παρουσία των οικονομικών μεταναστών που απογράφονται, οι οποίοι δεν ακολουθούνται συνήθως σε μεγάλα ποσοστά από τα τέκνα τους στο τόπο υποδοχής. Κατά το έτος 2001 η επικρατούσα σε ποσοστό κατηγορία ήταν τα νοικοκυριά με 4 μέλη (31,85%) με δεύτερη στη σειρά την κατηγορία με 3 μέλη (23,85%), ενώ τα νοικοκυριά με 1 μέλος, καθώς και με άνω των 6 μελών, αποτελούν μειοψηφία με ποσοστά κάτω του 10%. Η πιο πάνω κατανομή του αριθμού μελών ανά νοικοκυριό αποτελεί δείγμα σχετικής ευρωστίας της οικογενειακής κατάστασης και οφείλεται στο χαρακτήρα της πόλης των Τρικάλων, ως μεσαίου αστικού κέντρου της χώρας. Σε ότι αφορά τον αριθμό δωματίων κανονικών κατοικιών που τα νοικοκυριά διαθέτουν κατά το έτος 2001, διαπιστώνεται ότι κυριαρχούν οι κατηγορίες νοικοκυριών που διαθέτουν κατοικίες με 4 δωμάτια σε ποσοστό 38,27% και 5 δωμάτια σε ποσοστό 30,59%. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει τις συνθήκες σχετικών ανέσεων στην κατοικία, γενικότερο χαρακτηριστικό της οικιστικής κατάστασης του εθνικού χώρου, σε αντίθεση με άλλα ευρωπαϊκά αστικά κέντρα. ΧΩΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε. 100