ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ. ιστορίας μέριμνα. Τιμητικός τόμος στον καθηγητή ΓΕΩΡΓΙΟ Ν. ΛΕΟΝΤΣΙΝΗ ΑΘΗΝΑ 2011

Transcript

1

2

3 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ιστορίας μέριμνα Τιμητικός τόμος στον καθηγητή ΓΕΩΡΓΙΟ Ν. ΛΕΟΝΤΣΙΝΗ Α2 ΑΘΗΝΑ 2011

4 2011, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΤΙΜΗΤΙΚΟΥ ΤΟΜΟΥ Δημοσθένης Δασκαλάκης, Καθηγητής ΕΚΠΑ Αντώνιος Χουρδάκης, Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης Χαράλαμπος Μπαμπούνης, Αναπλ. Καθηγητής ΕΚΠΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ Χαράλαμπος Μπαμπούνης, Αναπλ. Καθηγητής ΕΚΠΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Ελένη Πάστρα ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ Δημήτριος Στεβής ΠΑΡΑΓΩΓΗ Εκτυπωτικό Κέντρο Πανεπιστημίου Αθηνών ISBN

5 ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ: Η ΕΞΕΧΟΥΣΑ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ Ι. ΠΟΛΙΤΗ ( ) Μανόλης Γ. Σέργης Η έλλειψη ιστορικών πηγών είναι μια από τις αιτίες για τις οποίες δεν έχει μελετηθεί επιστημονικά μέχρι σήμερα η τοπική διάσταση του πελατειακού συστήματος στη Νάξο των αρχών του 20ού αι. (γι αυτήν του 19 ου δεν γίνεται λόγος). Τα ελάχιστα έγγραφα του Ιστορικού Αρχείου της Νάξου (Ι.Α.Ν.) και τα εναπομείναντα (επίσης ελάχιστα) φύλλα δύο (σχετικά μακρόβιων) εφημερίδων του νησιού 1 που τυπώνονταν στη Χώρα από το 1901 έως το 1915 (Πρόοδος και Παροναξία, στη δεύτερη και τρίτη περίοδο της έκδοσής της, και ) ακόμη και τα εναπομείναντα (πολύ περισσότερα εν σχέσει με τις προαναφερθείσες άλλες) φύλλα της εφημ. Αιγαίον, , δεν είναι ικανά να συνδράμουν επαρκώς την ανασύνθεση της εποχής, πολλώ δε μάλλον να βοηθήσουν στη μελέτη ενός τόσο σύνθετου θέματος, με τις ποικίλες εξακτινώσεις του και τις πολλαπλές παραμέτρους που απαιτεί η σφαιρική του διερεύνηση. Άλλες πηγές για την ίδια περίοδο, άμεσες/πρωτογενείς, ή δημοσιευμένες, βασισμένες σε πηγές αποκείμενες σε ξένες βιβλιοθήκες ή αρχεία, δεν υπάρχουν ή δεν έχουν δημοσιευθεί. Ως εκ τούτων, το επιστημονικά επιθυμητό αποτέλεσμα ίσως να μην φθάνει στα όρια που θέτει η μέχρι τώρα διερεύνηση αναλόγων περιπτώσεων σε άλλες εστίες του ελληνισμού. 3 Η κοινωνική διαστρωμάτωση της Χώρας (η κοινωνική της πυραμίδα) και κατά την περίοδο που μελετούμε εδώ «συνταυτίζεται» με τον φυσικό της χώρο, και αναδεικνύεται ταυτοχρόνως μέσα απ αυτόν: στο ψηλότερο σημείο του ενετικού της Κάστρου μένουν οι 1 Απόκεινται στο ίδιο αρχείο και στη βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, στο πρώην Καπνεργοστάσιο. 2 Για την πρώτη φάση της κυκλοφορίας της και άλλα σχετικά με την εφημερίδα βλ. Μ. Σέργης, Εφημερίδες και λαογραφία. Η ταυτότητα μιας ναξιακής εφημερίδας. Διαθλάσεις της Ιστορίας και της ελληνικής κοινωνίας του 19 ου αιώνα και των αρχών του 20ού, Αθήνα 2000, 32, υποσημ. 5, και 251 κ.ε. 3 Βλ. ενδεικτικά τις παρακάτω εργασίες: Μ. Κομνηνού, «Αγρότες και πολιτική: η πολιτική πρακτική των αγροτών σε δύο νομούς, Αιτωλοακαρνανία και Καβάλα », Σύγχρονα Θέματα 11 (1981), Η ίδια, Clientelist Politics in two Greek districts Aetolia Acarnania and Cavala, , London, LSE (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή). Η ίδια, «Η τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημα», στον τόμο Κοινότητα, Κοινωνία και Ιδεολογία. Ο Κωνσταντίνος Καραβίδας και η προβληματική των Κοινωνικών Επιστημών, επιμ. εισαγ. Μ. Κομνηνού Ευθ. Παπαταξιάρχης, Παπαζήσης, Αθήνα 1990, Ευθ. Παπαταξιάρχης, «Διά την σύστασιν και ωφέλειαν της κοινότητος του χωρίου : Σχέσεις και σύμβολα της εντοπιότητας σε μια αιγαιακή κοινότητα», στον τόμο Κοινότητα, Κοινωνία και Ιδεολογία, ό.π., Στάθης Δαμιανάκος, «Τα εκλογικά φέουδα στην Ήπειρο: τυπολογική προσέγγιση της αγροτικής ψήφου στο νομό Ιωαννίνων μεταξύ 1956 και 1964», στον τόμο Στάθης Δαμιανάκος (εισαγ. επιμ.), Διαδικασίες κοινωνικού μετασχηματισμού στην αγροτική Ελλάδα, ΕΚΚΕ, Αθήνα 1987, Μ. Ν. Μαραντζίδης, «Η πόλη στην πολιτική ζωή του χωριού: χαρακτηριστικά και συνέπειες των νέων μορφών πολιτικής πρακτικής του πληθυσμού της υπαίθρου στην περίοδο της Γ Ελληνικής Δημοκρατίας», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 87 (1995), Β. Νιτσιάκος, «Μηχανισμοί εναλλακτικών κοινωνικών δομών : κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδα», στο βιβλίο του Λαογραφικά ετερόκλητα, Οδυσσέας, Αθήνα 1997, Στάθης Δαμιανάκος, «Φιλία και εξουσία», στον τόμο Στάθης Δαμιανάκος, Έρση Ζακοπούλου, Χαράλ. Κασίμης, Β. Νιτσιάκος, Εξουσία, εργασία και μνήμη σε τρία χωριά της Ηπείρου, Πλέθρον 1997, Έρση Ζακοπούλου, «Οικονομικοί πόροι και εξουσιαστικοί μηχανισμοί», στον αμέσως παραπάνω τόμο, Το θέμα, σε ναξιακό επίπεδο, έχει αναλύσει για την μετά το 1950 περίοδο στην Αθήνα, η E. Zacopoulou, Les rélations de clientèle en milieu urban. Localité et rélations de clientèle en Grèce: Le cas d un village naxiote (Apiranthos) et de ses emigrès a Athènes, Universite Paris X Nanterre, Paris 1986.

6 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΣΕΡΓΗΣ απόγονοι των «Φράγκων» κατακτητών και εκμεταλλευτών του νησιού 4 (Καστριανοί στο εξής), στο μέσον του λόφου, στον Μπούργο (βενετ. Borgo) κατοικεί η παλιά ναξιακή αριστοκρατία (οι Μπουργιανοί) και κάποιοι από τους Καστριανούς, ενώ στις παρυφές του, στο Νιο Χωριό, το οικονομικά και κοινωνικά ασθενέστερο τμήμα της πόλης (Νιοχωρίτες). 5 Έχουμε, δηλαδή, παραστατικότατα απεικονισμένη επί του χώρου την κοινωνική διαφοροποίηση της μικρής πόλης, η οποία (μετά βίας) αριθμεί περί τις 2500 ψυχές στις αρχές του αιώνα. 6 Έχουμε (αλλιώς) την πλήρη έκφραση αυτού που ο Φ. Μπρωντέλ αποκαλεί «συνοχή της γεωγραφίας με την ιστορία». 7 Ιδού μια περιεκτική και συνολική εικόνα αυτού του υποδεέστερου τμήματος της πόλης, που θρηνεί καθημερινά τους νεκρούς του από τις επιδημικές ασθένειες (ελώδεις πυρετοί, φθίση, οστρακιά, κ.ά. 8 ), όπως την παρουσιάζει ένα από τα δεκάδες σχετικά σχόλια της εφημερίδας Αιγαίον το 1904: Η συνοικία Νιο Χωριό πλησιάζει να γείνη ένα χοιροτροφείον ή κάλλιον ένας κοπρών και οι κάτοικοι κινδυνεύουσι να αποθάνωσιν εκ της μεμολυσμένης εκεί ατμοσφαίρας. Αλλά και εις την κυρίως πόλιν δεν υπάρχει στενό που να μην τρέφη ένα χοίρον, με την διαφοράν ότι ούτος είνε δεδεμένος έχων δικαίωμα βοσκής επί οκτώ σταδίων εκτάσεως 9 (...) Οι θάνατοι εν τη ημετέρα πόλει κατά το λήξαν έτος 1903 κατέρριψαν το ρεκόρ των του αντιστοίχου Δεν παρήλθεν εβδομάς χωρίς ν ακούσωμεν τον πένθιμον του κώδωνος ήχον καλούντα ημάς εις την κηδείαν προσφιλούς συμπολίτου, δεν παρήλθεν εβδομάς χωρίς ν αναγράψωμεν εν ταις στήλαις ημών ενός ή δύο συμπολιτών μας τον θάνατον κ.λ.π. Ο νέος όμως χρόνος και ούτος, δυστυχώς, ήρχισε με πολύ κακάς διαθέσεις, σημειώσας μέχρι σήμερον επτά θανάτους και δεκαπλάσια κακοήθων πυρετών και λοιπών οξέων νοσημάτων κρούσματα. Των αρμοδίων την προσοχήν εφιστώμεν επί του ζητήματος τούτου της υγείας των κατοίκων και παρακαλούμεν αυτούς. 10 Το εμπορικό επιχειρηματικό πνεύμα της Χώρας, του ενός εκ των δύο «εξουσιαστικών χώρων» του νησιού (ο άλλος είναι το Χαλκί, η πρωτεύουσά του από κάθε άποψη 11 ), είναι ελάχιστα αναπτυξιακό, με την έννοια ότι αποδεσμεύεται με πολύ βραδείς ρυθμούς από τις παραδοσιακές του δομές, γεγονός που καθηλώνει την οικονομία της πόλης: αρκείται απλώς να ανακυκλώνει τα περιορισμένα εισοδήματα των λίγων ψαράδων και λεμβούχων της, των ναυτικών «μικροκαπεταναίων» της, των μικροεμπόρων, των καταστηματαρχών, των παραδοσιακών επαγγελματιών, των ολίγων βιοτεχνών της, της αμέτοχης στην οικονομική εξέλιξη παλιάς «φεουδαρχικής τάξης» των ιδιοκτητών γης (καθολικών το θρήσκευμα) και των απογόνων της παλιάς ναξιακής «αστικής» τάξης. Στις αρχές του 20ού αι. οι Καστριανοί αριθμούν περί τα 150 άτομα. Με δεδομένο ότι δεν είχαν δικαίωμα ψήφου τα γυναικόπαιδα και οι ιερείς τους, άρα οι ψήφοι τους, κατ ακριβείς 4 Για την Ενετοκρατία στη Νάξο (αν και ο όρος δεν είναι απολύτως ορθός, αφού οι ευγενείς που κατοίκησαν και εκμεταλλεύτηκαν το νησί προέρχονταν από τη Βενετία, τη Γένοβα και άλλες ιταλικές πόλεις) βλ. ενδεικτικά Θ. Κωτσάκης, Η Νάξος κατά την Ενετοκρατία, Πελασγός, Αθήνα 2001, όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία. Ο ίδιος, «Το δουκάτο του Αιγαίου ( ). Η Νάξος κατά τη Λατινοκρατία», στον τόμο Μ. Σέργης, Στέφ. αρράς (επιμ.), Νάξος. Αρμενίζοντας στο χρόνο, Δήμος Νάξου 2006, Τα γνωστά «Κοινά» της ναξιακής κοινωνίας. Βλ. γι αυτά Π. Ζερλέντης «Διαμάχη των εν Νάξω Καστρινών και Νεοχωριτών», Παρνασσός 11 (1888), Ο ίδιος, «Ναξία νήσος και πόλις», Byzantinische Zeitschrift 8 (1902), Ο ίδιος, «Ναξίων εθνικά», Αθηνά 28 (1916), Βλ. Λάζ. Θεόφιλος, «Ναξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκηση», στον τόμο Μ. Σέργης, Στέφ. Ψαρράς (επιμ.), Νάξος, ό.π., F. Braudel, M. Aymard, F. Coarelli, Η Μεσόγειος, ο χώρος και η ιστορία, μετάφρ. Έφη Αβδελά, Ρίκα Μπενβενίστε, Αθήνα 1990, Πρβλ. Μ. Γ. Σέργης, «Χώρα Νάξου, : «Συνέχειες» και όψεις της μεταβολής της πόλης. Η μαρτυρία του τοπικού Τύπου», στον τόμο Μ. Σέργης, Στέφ. Ψαρράς (επιμ.), Νάξος, ό.π., Αιγαίον, φ. 29 ( ), Αιγαίον, φ. 118 ( ), Βλ. Ανθή Σαχά, «Τραγέα: ένας πελαγινός Μυστράς», στον τόμο Μ. Σέργης, Στέφ. Ψαρράς (επιμ.), Νάξος, ό.π., 234 κ.ε. 1242

7 ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ πληροφορίες του Ιακώβου Ναυπλιώτη Σαραντηνού (ο οποίος έχει μελετήσει επισταμένως την πολιτική ιστορία των «δυτικών» οικογενειών/καστριανών 12 ) μετρούνταν περί τους 20 τον αριθμό. Ξεχωρίζουν οι οικογένειες των Σωμμαρίπα, Δελλαρόκα, Φραγκόπουλου, Γρύλλου, Βαρότση, οι οποίες (αυτές ειδικότερα) στηρίζουν την «εξουσία» τους αυτήν την περίοδο κυρίως στην έγγειο ιδιοκτησία. Γενικά, δεν νομίζω πως μπορούμε να αποκαλέσουμε τους λιγοστούς Καστριανούς τάξη, αφού δεν είναι ούτε «θεμελιακή» (με την έννοια της καθοριστικής της θέσης στην οικονομία), ούτε και «ηγεμονική» (με την έννοια της κυριαρχίας της στο επίπεδο του ελέγχου του εποικοδομήματος (της θρησκευτικής ιδεολογίας δηλαδή 13 ). Το 1833, πάντως, δηλαδή πριν από περίπου έτη, κάποια στατιστική έκθεση περί Νάξου έκρινε ότι «Η Δυτική Εκκλησία ως και το ποίμνιόν της έχει τοσαύτην επιρροήν, ώστε δύναται να θεωρηθεί ότι επιτυγχάνει του σκοπού της». 14 Οι απαρτίζοντες λοιπόν αυτήν την μικρή κοινωνική ομάδα στηρίζουν την «εξουσία» τους (συμβολική και πραγματική): (α) Στην έγγειο περιουσία που κατέχουν από τον 13 ο αι. και εντεύθεν, όταν οι πρόγονοί τους έγιναν κύριοι των φεούδων της ναξιακής γης που τους διένειμε ο Μάρκος Σανούδος. Τα προσποριζόμενα οικονομικά οφέλη από τα ενοίκια των κτημάτων που έχουν παραχωρήσει προς εκμετάλλευση στους αγρότες με διάφορους καλλιεργητικούς τρόπους και αγροληπτικές σχέσεις (μισιακάρικα, παντίκια, παντοτινά, δεν έχουν βαρύνουσα σημασία στην παρούσα μελέτη 15 ) είναι ικανά να στηρίξουν ακόμη οικονομικά κάποιες καστριανές οικογένειες. Οι μεγάλες βεβαίως ιδιοκτησίες τους έχουν σταδιακά απολεσθεί, καθώς οι απόγονοι των πάλαι ποτέ κραταιών φεουδαρχών του νησιού αδυνατούν να ελέγξουν πλέον τις μεγάλες εκτάσεις γης που κατείχαν, π.χ., σε ορεινές και ημιορεινές περιοχές, αφού αυτές καταπατώνται κατά καιρούς από τους ντόπιους χωρικούς. Μιλάμε, λοιπόν, για μικρές μεν αλλά πολλές τον αριθμό ιδιοκτησίες κυρίως στα Λιβαδοχώρια, τις Ποταμιές και τις Μέλανες, περιοχές με τις οποίες το «αρχοντολόι», «δυτικό» και «παλιό ναξιακό», είχε τις περισσότερες «δοσοληψίες». 16 Η ροπή των οικονομικών τους μεγεθών τούς αναγκάζει αυτήν την περίοδο να πωλούν σε χαμηλές τιμές, μικρά ή μεγαλύτερα 12 Τον ευχαριστώ και από τη θέση αυτή για τις πολύτιμες πληροφορίες του. Δυστυχώς δεν έχει καταφέρει (λόγω άλλων ανειλημμένων του υποχρεώσεων) να δημοσιεύσει αυτό το τεράστιο ιστορικό υλικό που κατέχει και να το παραδώσει στους ερευνητές, οι οποίοι αναμασούν ακόμη πολλούς μύθους και στερεότυπα περί την εποχή που ανασυνθέτω αδρομερώς εδώ. 13 Θεωρούμε αναμφισβήτητη πραγματικότητα την προσπάθεια εκλατινισμού μέρους του ορθοδόξου ναξιακού (ας μείνουμε σ αυτό) πληρώματος από τα ρωμαιοκαθολικά τάγματα, από της εγκαταστάσεώς τους στο νησί μέχρι και την περίοδο που εξετάζουμε. Δεν αποδεχόμαστε βεβαίως τις ιδεολογικές ακροβασίες κάποιων «ανατολικών» ιστορικών και ιστοριοδιφών. Βλ. σχετικά Εμμ. Καρπάθιος, Η λατινική προπαγάνδα και αι Κυκλάδες κατά τον ΙΗ αιώνα. Εκθέσεις προς το Συνέδριον της Προπαγάνδας Πίστεως, Αθήναι Μάρκος Ρούσσος Μηλιδώνης, «Ιησουίτες στη Νάξο», Ναξιακά 26 (Ιαν. Δεκέμ. 1990), Θ. Παπαδόπουλος, «Καθολικοί και Ορθόδοξοι στις Κυκλάδες», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 15 (1996), Θ. Κωτσάκης, «Δυτικοί μισσιονάριοι στο Αιγαίο κατά την περίοδο της Αντιμεταρρύθμισης (16 ος 17 ος αι.), Φλέα 14 (Απρίλης Ιούνης 2007), Ν. Κεφαλληνιάδης, «Στατιστικές εκθέσεις και εικόνες για τη Νάξο. 1. Στατιστική εικών της Νάξου του 1833», Ναξιακά (Ιαν. Μάρτ. 1987), Για τα θέματα της έγγειας ιδιοκτησίας, των σχέσεων ιδιοκτητών γης και αγροτών της Νάξου από το 1204 κ.ε. βλ. Περ. Ζερλέντης, Φεουδαλική πολιτεία εν τη νήσω Νάξω, Ερμούπολις Ιάκ. Βισβίζης, Ναξιακά νοταριακά έγγραφα των τελευταίων χρόνων του δουκάτου του Αιγαίου, Αθήνα Ιω. Δελλα Ρόκκας, «Η Καπέλλα Καζάντζα, η αδελφοσύνη και η Εμπορική Σχολή Νάξου», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 4 (1964), Ben Slot, Archipelagus turbatus. Les Cyclades entre colonisation latine et occupation ottomane, c , Instanbul Ο ίδιος, «Ο τόπος του Φιλωτίου. Απόψεις σχετικά με την εκμετάλλευση της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας στο δουκάτο της Νάξου πριν και μετά την τουρκική κατάκτηση», Ναξιακά 4 5 (Σεπτ. Δεκέμβ. 1985), Ο ίδιος, «Φιλώτι, φέουδα και πολιτεία», Φλέα 12 (Οκτ. Δεκέμβ. 2006), Πρβλ. Μ. Καμπανιόλο, «Η μονή των Ιησουιτών στη Νάξο», τόμο Μ. Σέργης, Στέφ. Ψαρράς (επιμ.), Νάξος, ό.π.,

8 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΣΕΡΓΗΣ τμήματα της κτηματικής τους περιουσίας σε χωρικούς που διαθέτουν την δέουσα οικονομική ευχέρεια. Το φαινόμενο της εκποίησης λαμβάνει μεγαλύτερες διαστάσεις μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε πολλοί απ αυτούς εγκαταλείπουν τη Νάξο και μετακομίζουν σε Αθήνα, Σμύρνη, κ.α., συναποκομίζοντες ό,τι έχει απομείνει από τη ρευστοποιημένη περιουσία τους και τα έσοδα από την πώληση των τελευταίων τους κτημάτων στους αγρότες, κυρίως στους πρώην «κουντουβερνιάρηδές» τους, οι οποίοι, κατά το έθος, είχαν πρώτη προτεραιότητα στην επιλογή των πωλητών. Κατά την περίοδο μπορεί κάποιος να ισχυρισθεί ότι ξεκληρίζεται η κοινωνική ομάδα του Κάστρου, ότι τότε πρέπει να εντοπίσει ο μελετητής τα αίτια της οικτρής σημερινής εικόνας της, με τα ελάχιστα εναπομείναντα (20 25;) μέλη της. (β) Στα διασωθέντα αποταμιευμένα κεφάλαια που συγκέντρωσαν καθ όλο τον προηγούμενο κυρίως αιώνα, όταν οι συνθήκες ήταν σαφώς ευνοϊκότερες γι αυτούς. (γ) Στον τοκισμό όλων των άλλων κοινωνικών ομάδων της πόλης (εμπόρων, μικροεπιχειρηματιών, φτωχών βιοπαλαιστών Νιοχωριτών, απλών πολιτών και των χωρικών των γύρω χωριών). Δεν χρειάζεται (νομίζουμε) να αναλύσουμε εδώ τον συσχετισμό μεταξύ «πολιτικού καθορισμού» και «οικονομικής εξάρτησης» που δημιουργούν αναπόφευκτα κάθε τέτοιου είδους συναλλαγές. Άρα, αυτό που πρέπει να έχουμε υπ όψιν μας δεν είναι ο αριθμός των «δυτικών» ψήφων που εισέρχεται στην κάλπη του ενός ή του άλλου υποψηφίου δημάρχου, αλλά οι πολλαπλές οικονομικές σχέσεις που έχουν συνάψει οι ισχυροί φορείς τους και οι συμπαρομαρτούσες πελατειακές σχέσεις τους με τους «ανίσχυρους» αποδέκτες των χρημάτων τους. (δ) Στα εξαίρετα παραδείγματα ατομικής πρωτοβουλίας, κυρίως με την ανάδειξή τους σε επαγγέλματα, όπως αυτά του ιατρού και του φαρμακοποιού. Το «συμβολικό κεφάλαιο» (όπως το όρισε ο Bourdieu 17 ) που προσπορίζουν στους κατόχους τους είναι αναμφισβήτητο, ασχέτως αν έχει μικρή υλική απόδοση, λόγω του ασθενούς οικονομικού υπόβαθρου της ναξιακής κοινωνίας. Ας αναφερθεί στο σημείο αυτό ότι οι υπόλοιποι φορείς και ιδιώτες που καρπούνται μικρής εκτάσεως αλλά πολλές τον αριθμό κτηματικές περιουσίες στη ναξιακή γη είναι: (1) το Σωματείο του Τιμίου Σταυρού. Αρχές του 20ού αι. καρπούται περί τις 116 ιδιοκτησίες, ενώ η τελευταία απαλλοτρίωση κτημάτων του γίνεται το 1947, 18 (2) η Μητρόπολη των Καθολικών της Νάξου, η οποία καρπούται αυτήν την περίοδο 130 περιουσίες, και (3) οι απόγονοι της παλιάς ναξιακής κοινωνίας, οι Μπουργιανοί, οι οποίοι στηρίζουν κι αυτοί τη δική τους κυριαρχία στους προαναφερθέντες περί των Καστριανών (α), (β), (γ) και (δ) τρόπους. 19 Επιπλέον όμως, οι τελευταίοι είχαν επιδοθεί προ αιώνων στην εμποροναυτιλία, και τώρα είναι οι διακινητές του εξαγωγικού εμπορίου του νησιού, ασχέτως αν βεβαίως η εποχή δεν θυμίζει διόλου αυτήν των μέσων του 19 ου αι., όπως αναφέρουμε αναλυτικότερα παρακάτω. Οι «δυτικοί» ουδέποτε επιδόθηκαν σε εμπορικές δραστηριότητες, (γενικά) δεν άσκησαν κερδοφόρες παραγωγικές δραστηριότητες. Στην «πίεση της Ιστορίας» να αναπτύξουν κάποιες «στρατηγικές προσαρμογές» στις ανάγκες του παρόντος, για να εξασφαλίσουν την πρόοδό τους (που θα βασιζόταν στη συγκριτικά αναμφισβήτητη οικονομική τους ευμάρεια), εκείνοι επέλεξαν την ενδοστρέφεια, την 17 P. Bourdieu, Γλώσσα και συμβολική εξουσία, μετάφρ. Κική Καψαμπέλη, Καρδαμίτσα, Αθήνα Βλ. Μ. Σέργης, Λαογραφικά των εκλογών ( ) από ένα ναξιώτικο χωριό. Συμβολή στη «Λαογραφία των εκλογών» και στη μελέτη του κυκλαδικού χώρου, πρόλογος Μ. Γ. Μερακλής, Αθήνα 1998, 39, υποσημ Βλ. Ματθ. Καμπανιόλο, «Η μονή Ιησουιτών Νάξου μεταξύ ιεραποστολής και παραγωγικής εποιχείρησης», στο Ιω. Προμπονάς, Στέφ. Ψαρράς (επιμ.), Πρακτικά του Α Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Φιλώτι, 3 6 Σεπτεμβρίου 1992, Αθήνα 1994,

9 ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ «οικονομική ακινησία», την αντι παραγωγική στάση. Οι Φραγκόπουλοι, λ.χ. (απόγονοι του γνωστού στη ναξιακή ιστορία προξένου της Αγγλίας στο νησί κατά την Επανάσταση του 1821 Νικολάου Φραγκόπουλου) κατείχαν αρκετές εκτάσεις γης με οπωρικά (περιβόλια) που καλλιεργούσαν οι περίοικοι χωρικοί, αλλά το εξαγωγικό τμήμα το είχαν αναλάβει απόγονοι του ναξιώτικου αρχοντολογιού, Μπουργιανοί, οι οποίοι διακινούσαν τα προϊόντα σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο, μέχρι την Αλεξάνδρεια και την Τεργέστη. Βέβαια, προείπαμε, η εμπορική ναυτιλία του νησιού δεν έχει καμία σχέση μ αυτήν των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων. Οι καταλυτικές αλλαγές που έχουν επέλθει στον παραγωγικό αυτόν τομέα (με την εισαγωγή της ναυτιλίας στην εποχή του ατμού, την έλλειψη επενδυτικών κεφαλαίων, την εισαγωγή του ελληνικού εμπορικού κεφαλαίου στο «καπιταλιστικό», κ.ά.) επέφεραν την παρακμή των παλιών ναυτικών κέντρων, πλην της Ερμούπολης και λίγων άλλων πόλεων. Η ναξιακή «αστική» τάξη των καραβοκυραίων δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα, που απαιτούσαν σημαντικές επενδύσεις και οικονομικό ρίσκο. Η σύγκριση του αριθμού των πλοίων της δεκαετίας του 1830 (υπέρ τα 100) με αυτόν της πρώτης δεκαετίας του 20ού αι. αποδεικνύει περίτρανα τον μαρασμό αυτού του παραγωγικού τομέα. Η όποια κοινωνική επιρροή των Καθολικών καθοριζόταν όμως εκτός των προαναφερθέντων από την (αποδεδειγμένη ή επινοημένη) ευγενική καταγωγή τους, τους επαναλαμβανόμενους καταγωγικούς μύθους, 20 νοοτροπία που είχε περάσει και στη μεσαία χωραΐτικη «τάξη», αυτήν των παλαιών (ευγενών την καταγωγή) ναξιακών οικογενειών. Οι ενδογαμίες (παντρευόντουσαν μέχρι και β βαθμού εξαδέλφια) ήταν καθ όλη την «Φραγκοκρατία» ένας επιτυχής τρόπος να διαφυλάξουν το «ιστορικό» τους γένος και την επιφανή τους προέλευση. Οι Καστριανοί συγκροτούν τώρα πλέον τη συλλογική ταυτότητά τους με ίδια κριτήρια, με τη λογική της «προτέρας δόξης», με τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος τους, οι οποίες όμως δεν έχουν καμία αντιστοιχία με το ιστορικό παρόν. Συμπεριφέρονται με το δικό τους κοινωνικό φαντασιακό Τα παραπάνω αποδεικνύει και η μελέτη της δικής τους, της εσωτερικής, διαστρωμάτωσης. Κάποιες οικογένειες συντηρούνται από τα υφιστάμενα προ αιώνων ομόθρησκα Σωματεία, που τους παρέχουν (πλην της παρεχόμενης σε όλους τους Ρωμαιοκαθολικούς της πόλης εκπαίδευσης) και διατροφή. Παλιά κόμισσα, μας διηγήθηκε ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης Σαραντηνός, κατήντησε να διατρέφεται την περίοδο που μελετάμε εδώ με τον «επιούσιον άρτον» που της προσέφεραν καθημερινά οι καλόγριες της μονής Ουρσουλινών στο Κάστρο Σημασία έχει το γεγονός ότι επιθυμούσε (και απαιτούσε) να την αποκαλούν με τον τίτλο της που δεν αποχωριζόταν Διαταξικοί ανταγωνισμοί, με την «κλασική» τους έννοια και ένταση, δεν αναπτύχθηκαν στην αναπόφευκτα «κοινωνικά διαστρωματωμένη» μικρή κοινωνία της Χώρας. Θεωρώ πάντως ότι ακόμη και η ιστορικά κληρονομημένη αντιπαλότητα των δύο θρησκευτικών δογμάτων του νησιού, αν και η έντασή της έχει μετριαστεί αυτή την περίοδο, διεκδικεί ακόμη το ρόλο της ως ερμηνευτικού εργαλείου στην εξέταση των σχέσεων των «κοινωνικών διαφορών» στη Χώρα. Βεβαίως δεν εξοβελίζω από τη θεώρησή μου την «ταξική έχθρα» λόγω της οικονομικής ανισότητας ανάμεσα στα ανώτερα στρώματα («ντόπια» και «δυτικά») και στο «προλεταριάτο» της πόλης. Το τελευταίο συγκροτείται από βαρκάρηδες, ψαράδες, χειρώνακτες, ανέργους. Στον μεταξύ τους κοινωνικό χώρο εντάσσονται κάποιοι καταστηματάρχες, μικροεπαγγελματίες (κρεοπώλες, αρτοπώλες, ιχθυοπώλες, παντοπώλες, κ.ά.), μικροέμποροι και οι δημόσιοι υπάλληλοι της πόλης. Να πώς δίνει σχηματικά, αναμφίβολα με απόλυτο ύφος, ο Πέτρος Ν. Ευριπαίος, φοιτητής 20 Βλ. Μ. Σέργης, Ακληρήματα. Οι αλληλοσατιρισμοί ως όψεις της ετερότητας στην αρχαία και τη νεότερη Ελλάδα, Αντώνης Αναγνώστου, Αθήνα 2005, 157, υποσημ

10 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΣΕΡΓΗΣ Νομικής τότε, ο μετέπειτα γνωστός Νάξιος πολιτικός 21 τον χαρακτήρα της χωραΐτικης κοινωνίας, κυρίως του «ανώτερου» τμήματός της (οι υπογραμμίσεις, με ορθά στοιχεία, είναι του ίδιου του αρθρογράφου): Κοινωνία την οποίαν εγέννησεν η ασωτία, ελίκνισε η ψευτοευγενής πατρογονική καταγωγή, εγαλούχησεν η εξημμένη φαντασία και ανέθρεψε η αμάθεια και η αργία, δεν ήτο δυνατόν παρά να θρέψη μέσα της το πάθος, το μίσος και τον φθόνον. Κοινωνία κατ εξοχήν ευγενής, ευπροσήγορος, εγκυκλοπαιδικώς μορφωμένη, πρόθυμος εις παροχήν υπηρεσιών, εφ όσον δεν θίγεται το εγώ και η αξιοπρέπεια, προς πάντα ξένον, το πρώτον εμφανιζομένη σκοτίζει και τον διαυγέστερον νουν και την καθαρωτάτην διάνοιαν. Αλλά δια πάντα συμπολίτην της μοχθηρός και αμείλικτος κριτής των αδυναμιών του, κακόγλωσσος και κακεντρεχής παρατηρητής των ιδιοτροπιών του και ανθρωπίνων σφαλμάτων του, στερουμένη θάρρους και σθένους όπως εν τω φανερώ καυτηριάζη τας απειλούσας την υπόστασίν της πράξεις τουναντίον μάλιστα, αποδεχομένη και κολακεύουσα ταύτας, ευχαριστείται μόνον εκ της μοχθηράς εν τω κρυφώ ( ) τούτων συζητήσεως. Δεν είνε μεν άμοιρος υγιών αρχών, υπολανθανουσών ενίοτε, αλλά δεν αφίνει αυτάς να φυτρώσουν και καρποφορήσουν το Εγώ. Κοινωνία που ζη πλησίον θαλάσσης και είνε γέφυρα πολιτισμού και προόδου διατί να κρατή μόνον τον αραχνοειδή πέπλον τούτων περιορίζουσα τας εκπολιτιστικάς ιδέας της μόνον εις λέξεις και εις το επάνω κάτω του παραλιακού δρόμου, επίδειξις; αφαίμαξις! τον δε πραγματικόν ν απορρίπτη; Εις την διαφθοράν της την εξωφρενικήν συνετέλεσεν όμως πολύ και η αισχρά πολιτική. Τώρα την κοινωνία μας δεσμευθείσαν χειροπόδαρα εκμεταλλεύονται ολίγοι εκ της σχολής των επιτηδείων, οίτινες καλώς σπουδάσαντες τον χαρακτήρα της επλούτισαν ηθικώς και υλικώς κάθε άλλο όμως παρά σύμφωνα με τον ηθικόν Νόμον. 22 Και γύρω από τη Χώρα, σ ολόκληρο το νησί, τα μεγάλα και χρονίζοντα προβλήματα: έλλειψη λιμανιού, αραιές ακτοπλοϊκές συνδέσεις, απαρχαιωμένο οδικό δίκτυο, έλλειψη Γεωργικού Σταθμού και Πιστωτικών Ιδρυμάτων, 23 ζωοκλοπή και αγροζημία σε έξαρση, εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση σε ανοδική πορεία, οικονομικά προβλήματα, δανεισμοί, συχνότατοι πλειστηριασμοί περιουσιών, κ.λπ. Οι αγρότες των Λιβαδοχωριών, της κύριας περιοχής ανάπτυξης της γεωργίας, εμμένουν στον παραδοσιακό τρόπο ζωής, η διείσδυση των μηχανισμών της οικονομικής ενσωμάτωσης είναι ακόμη μακριά, θα φτάσει στο νησί τουλάχιστον μετά από 40 χρόνια. Στο σημείο αυτό, καίτοι δεν ενδιαφέρει αμέσως την εργασία μου, αφού ο περί την Χώρα αγροτικός πληθυσμός δεν ψηφίζει στο δήμο Νάξου αλλά σε άλλους (ο δήμος Νάξου απαρτίζεται μέχρι το 1912 μόνο από την Χώρα και το μικρό παρακείμενο χωριό Αγκίδια, πρβλ. την εδώ υποσημ. 36), ας αναφερθεί ότι η καστριανή και η χωραΐτικη «ανώτερη τάξη» διαδραματίζει οπωσδήποτε κάποιο ρόλο στην οργάνωση και αναπαραγωγή της εργασίας στα εν λόγω αγροτικά χωριά και στο φαινόμενο της εκεί πολιτικής πατρωνίας. Η οικονομία αυτών των χωριών χαρακτηρίζεται ακόμη από την υιοθέτηση μη εμπορευματικών καλλιεργειών, και αν υιοθετήσουμε τον κανόνα ότι οι παραγωγικές σχέσεις αποτελούν το υπόβαθρο για τη διαμόρφωση σχέσεων πατρωνίας, τότε, όντως, οι παρεμβάσεις της δεν είναι τόσο σημαντικές. Ο εμπορικός προσανατολισμός της αγροτικής οικονομίας ενισχύει την πατρωνεία, όπως γινόταν τότε με το σμυρίγλι (βλ. αμέσως παρακάτω), όπως έγινε 40 περίπου χρόνια αργότερα με την 21 Ν. Λεβογιάννης, «Πέτρος Ευριπαίος ( )», στον τόμο Μ. Σέργης, Στέφ. Ψαρράς (επιμ.), Νάξος, ό.π., Π. Ε., Αιγαίον, φ. 311 ( ), Στη Νάξο αυτή την περίοδο δεν υπάρχει τραπεζικό κατάστημα, το πρώτο ιδρύεται εκεί από την Αγγλοαμερικανική Τράπεζα το Βλ. Γ. Λογαράς, «Η ίδρυση υποκαταστήματος της Αγγλοαμερικανικής Τράπεζας στη Νάξο το 1926», Ναξιακά 36 (Απρίλιος Ιούνιος 1993),

11 ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ πατάτα στα Λιβάδια. 24 Στην περίπτωσή μας κρίνω ότι δεν έχουμε εξάρτηση χωρικούιδιοκτήτη κτήματος στο βαθμό που την είχαμε σε άλλες εστίες του Ελληνισμού. Σε περιοχές όπως η Νάξος των αρχών του 20ού αι. με μικρές ιδιοκτησίες, η γαιοκτησία δεν ασκεί σημαντική επίδραση στη σφαίρα της διαμεσολάβησης μεταξύ πάτρωνος (εκπροσώπου ενός βουλευτή ή ενός υποψηφίου δημάρχου) και κολίγου/πελάτη. 25 Το σμυρίγλι αποτελούσε την κύρια εμπορευματοποιημένη παραγωγή του νησιού αυτήν την περίοδο. Υπενθυμίζω ότι η παραγόμενη στο νησί σμύριδα από το 1824 κ.ε. είναι κρατική επιχείρηση, ενώ μέχρι τότε οι τοπικές κοινότητες της ορεινής Νάξου είχαν το δικαίωμα της ελεύθερης διάθεσης του ορυκτού, 26 κυρίως η Κόρωνος, το κατ εξοχήν σμυριδοχώρι της Νάξου. Αυτό σημαίνει ότι το προϊόν αυτό λειτουργούσε με τους νόμους της καπιταλιστικής οικονομίας, με τα θετικά και αρνητικά της, υπέκειτο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό, στην αύξηση ή την ελάττωση της ζήτησης, στις ιστορικές και οικονομικές συγκυρίες. Τρανή απόδειξη η αύξηση της ζήτησης του προϊόντος λόγω αναπτύξεως της πολεμικής βιομηχανίας μετά το 1862, οικτρή επιβεβαίωση η πείνα της Κατοχής ( ) με τους 400 περίπου νεκρούς στο άλλοτε κραταιό σμυριδοχώρι. 27 Η διαχείρισή του όμως και η αναπόφευκτη σύνδεσή του με την πολιτική δεν αγγίζει τη μελέτη μας, αφού δεν σχετίζεται με τις πελατειακές σχέσεις στη Χώρα, αλλά με αυτές που αφορούν στη Βόρεια Νάξο, και μάλιστα στα κυρίως δύο σμυριδοχώρια, την προαναφερθείσα Κόρωνο και την Απείρανθο. Ο Ανδρέας Πολίτης γεννήθηκε στη Χώρα της Νάξου το 1841, όπως ασφαλώς μαρτυρεί το Μητρώον των Αρρένων του Δήμου Νάξου καταρτισθέν εν έτει Η χρονολογία της γεννήσεώς του δεν συμφωνεί με αυτήν που αναγράφεται στη δήλωση του γάμου του, και την ασυμφωνία αυτήν δεν μπορούμε να την αποδώσουμε με βεβαιότητα σε κάποια αιτία, επειδή είναι βέβαιο ότι τέτοιες «επεμβάσεις» οφείλονται σε πολλούς και διάφορους λόγους Πάντως, για την ιστορία, παντρεύτηκε στις 14 Φεβρουαρίου του 1865 και στη δήλωση του γεγονότος, της επομένης 15 Φεβρουαρίου, 29 φέρεται 22 ετών, άρα, σύμφωνα με αυτό το έγγραφο, είχε γεννηθεί το Από το γάμο του απέκτησε δύο γιους, τον Λουκά (τον οποίο θα ξανασυναντήσουμε στην εργασία μας) και τον Νικόλαο. Την κοινωνική του καταγωγή σκιαγραφεί ο πρωτεργάτης της ναξιακής δημοσιογραφίας Γεώργιος Μανετάκης, με αφορμή την είδηση του θανάτου του. Γράφει ο υποστηρικτής του (στους μετέπειτα εκλογικούς αγώνες του) δημοσιογράφος: «Με τον θάνατον του μακαρίτου Ανδρίκου εκλείπει μία από τας σπανίας εκείνας λαϊκάς φυσιογνωμίας, τας οποίας δημιουργεί αυτός ούτος ο λαός, αυτή αύτη η λαϊκή τάξις! Αυτή η θάλασσα η πικροθάλασσα πρώτη πρώτη είχε με τα κύματά της τα άγρια ποτίσει και βρέξει με τους αλμυρούς αφρούς της τα στήθη του μακαρίτου Ανδρίκου! Αυτή τον είχε αναπτύξει 24 Βλ. Μ. Γ. Σέργης, «Η ιστορικότητα του τοπίου: το παράδειγμα μιας αγροτικής κοινότητας της Νάξου, », υπό έκδοση στα Πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα «Η Γη Μήτρα ζωής και δημιουργίας», που οργάνωσαν το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και οι Φίλοι του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (Αθήνα, Μαρτίου 2004), Αθήνα 2008, Για την ακριβή διάκριση μεταξύ πατρωνείας και πατερναλισμού βλ. Μαρία Κομνηνού, «Η τοπική διάσταση στο πελατειακό σύστημα», ό.π., Μ. Αρχοντάκης Γ. Γιαννούλης, Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα. Κοινωνική μνήμη και ποιητική με θέμα το σμυρίγλι από τ Απεράθου και την Κόρωνο της Νάξου, Ατραπός, Αθήνα 2001, 82 κ.ε. 27 Διεξοδική ανάλυση αυτού του θέματος βλ. Μανόλης Γ. Σέργης, «Τοπική ταυτότητα και λογιοσύνη: η περίπτωση της Κορώνου (αρχές 20ού αιώνα 1944) και του Ιωάννη Χουζούρη», στο Ιω. Προμπονάς, Στέφ. Ψαρράς (επιμ.), Πρακτικά του Γ Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Κόρωνος, 4 7 Σεπτεμβρίου 2003, Αθήνα 2007, Τη σχετική πληροφορία και το αποδεικτικό έγγραφο (από το Αρχείο του Δήμου Νάξου) μού ενεχείρισε ο συμπατριώτης και καλός φίλος Λάζαρος Θεόφιλος, χημικός, Αντινομάρχης Κυκλάδων, τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή. 29 Και αυτό το έγγραφο (από το Βιβλίον Ληξιαρχικών Πράξεων Γάμου, του δήμου Νάξου, αριθμ. πράξεως 5, του 1865) είναι από το προσωπικό αρχείο του Λάζαρου Θεόφιλου. Το υπογράφει ο εφημέριος της Μητρόπολης Νάξου πρωτόπαππας Ιωάννης Κονδύλης. 1247

12 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΣΕΡΓΗΣ και με το ευθυτενές πελώριον ανάστημά του τον είχε καταστήσει ένα καμάρι, μίαν λατρείαν του ναυτικού κόσμου! Άφησε το καπετανήκι κυρ Αντρίκο! Και έλα να σε κάμωμεν Δήμαρχον, του εψιθύρισεν ο λαός μίαν ημέραν και ο πολύκλαυστος Αντρίκος, ο έχων το μυστήριον με έν μειδίαμα και με δυο λόγια χαρωπά να αιχμαλωτίζει την καρδίαν του εργάτου λαού, αφίνει το τιμόνι του πλοίου του, χαιρετά την γαλανή του πικροθάλασσα και πιάνει το τιμόνι της δημαρχικής ολκάδος! Το τιμόνι αυτό εβάλθηκαν μεγάλοι και τρανοί να του το πάρουν αλλ ο πολύκλαυστος ήδη έμπειρος ναύτης δεν το αφίνει, ίνα το παραδώση, μετά 20ετίαν όλην, κληρονομιά εις τα παιδιά του! Τοιούτος δι ολίγων ο βίος του αποθανόντος Δημάρχου Ναξίων Ανδρέα Πολίτου, τον οποίον ο κυρίαρχος λαός από τα σπλάχνα του αναδείξας τον κηδεύει σήμερον καθώς γνωρίζει ένας λαός ευγνώμων να κηδεύη τον προστάτην του». 30 Συγκρατώ από τα παραπάνω τη λαϊκή κοινωνική καταγωγή του, άρα και την αποδοχή του από τα λαϊκά στρώματα της πόλης, στα οποία αργότερα βασίστηκε με επιτυχία. Τα ίδια κοινωνικά και προσωπικά χαρακτηριστικά τού αποδίδει ένας ακόμη γνωστός Νάξιος, ο λόγιος Μιχαήλ Κοντελιέρης, ο οποίος τον είχε γνωρίσει εκ του σύνεγγυς, όταν ήταν μαθητής του δημοτικού, και έκτοτε τον εκτιμούσε απεριόριστα. Γράφει το 1929, είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του δημάρχου: «Ακόμα θυμάμαι πως ήταν ψηλός, με μία λευκή γενειάδα. Το ηγεμονικό του παράστημα ήταν γεμάτο αρχοντιά και επιβλητικότητα πολλοί απ τους επιφανείς Ναξίους της εποχής του προσπαθούσαν στις δημαρχιακές εκλογές να του πάρουν τη δημαρχία, μα ο λαός τότε, που γνώριζε να εκτιμά τους ευεργέτες του, τον ήθελε πάντα δήμαρχό του, γιατί ο αλτρουισμός της ψυχής του σκορπούσε παντού τη φλόγα της συμπάθειας, ως και στα έξω ακόμη χωριά. Πόσο ήταν πονόψυχος και καλόκαρδος ο άνθρωπος αυτός, το γνωρίζουν όλοι εκείνοι που τον γνώρισαν και δεν τον ξεχνούν. Μερικές φορές, όταν τον σταματούσε κανένας μεθυσμένος για να του ζητήση ένα τάληρο, ο Αντρίκος ύψωνε το Αιάντιο κορμί του και μ ένα σπινθηροβόλο βλέμμα τούκανε την παρατήρησι, πως δεν έπρεπε να μεθά. Σε λίγη δε ώρα ο καλός εκείνος δήμαρχος χανότανε και κρατώντας στα χέρια του δύο μεγάλα ψωμιά ή ένα βούρλο ψάρια, τραβούσε και εύρισκε το δυστυχισμένο σπίτι του μεθυσμένου εκείνου και όταν έφθανε εκεί, του άφινε τα ψώνια του μαζί με λίγα χρήματα, γιατί κι αυτός ήταν πτωχός». 31 Στο ίδιο ύφος κινείται η σύντομη σκιαγράφησή του που επιχειρεί το 1961 ο δικηγόρος και ιστοριοδίφης Τάσσος Ζευγώλης: «Αφεντάνθρωπος, ευγενής και ευπροσήγορος ( ) εξυπηρέτησεν όσον ηδύνατο και τον Δήμον και τους συνδημότας αυτού». 32 Ο Ανδρέας Πολίτης προερχόταν από την μικρή εμποροναυτική «τάξη» των Χωραϊτών, αφού φαίνεται ότι από νεαράς ηλικίας ασχολήθηκε με τη ναυτοσύνη, και έφθασε να γίνει εμποροπλοίαρχος (καπετάνιος). Η οικογένειά του όμως ανήκε στη βιοτεχνική «τάξη» της πόλης και στην προαναφερθείσα δήλωση του γάμου του φέρεται, το 1865, ως έμπορος. Ο πατέρας του Ιωάννης Πολίτης 33 είχε ένα μικρό εργοστάσιο βυρσοδεψίας. Την προφορική αυτή μαρτυρία μάς την επιβεβαιώνει η εφημερίδα Αιγαίον, με αφορμή μια πανελλήνια έκθεση στην Αθήνα το Η επισήμανση του υπογράφοντος την πληροφορία ότι «τροφοδοτούσι και ούτοι [οι Πολίται] την εγχώριον κατανάλωσιν» δηλώνει νομίζουμε την κλίμακα της μικρής, οικογενειακού τύπου βιοτεχνίας τους, εν αντιθέσει, π.χ., μ αυτήν των αδελφών Λαγουρού, οι οποίοι διενεργούσαν και εξαγωγικό εμπόριο: 30 Παροναξία, φ. 28 ( ), Μ. Κοντελιέρης, Νάξος. Ιστορία, διηγήματα, ποίησις, μουσική. Εν Αθήναις 1929, Τ. Ζευγώλης, «Οι εν σκηναίς δικαίων πολιτευταί της Νάξου», Ναξιακόν Μέλλον, φ (Μάιος Ιούνιος 1961). 33 Μητέρα του ήταν η Κυριακή Μιχ. Μαγερόπουλου. Την αναφέρω, απλώς, για να επισημανθούν από τους νεότερους ερευνητές οι καθοριστικές για τη λειτουργία του ναξιακού «εκλογικού παιχνιδιού» συγγενικές σχέσεις και να αναδειχθεί ο πραγματικός ρόλος τους σ αυτό. 1248

13 ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ Η βυρσοδεψία, ήτις λίαν καρποφόρως και ευεργετικώς διά την Επαρχίαν μας εργαζομένη τιμά αυτήν και υλικώς αισθητώς λίαν ανακουφίζει, έχει πολλά και ποικίλα εκθέματα να εκθέση, άτινα ως όντα καθαρά έργα της χειρουργείας και μόνης θέλουσι τύχει γενικής επιδοκιμασίας. Οι την πατρώαν τέχνην εξασκούντες παρ ημίν αδελφοί Λαγουροί, βαθείς και τέλειοι της τέχνης των τεχνίται, παράγουσιν έργα βυρσοδεψίας τελειότατα, τυγχάνοντα γενικής ζητήσεως εν τη εμπορία των δερμάτων. Και οι αδελφοί Πολίται ευαμίλλως εργαζόμενοι τροφοδοτούσι και ούτοι την εγχώριον κατανάλωσιν, του πατρικού επαγγέλματος ικανώς έμπειροι. ( ). 34 Ο Ιωάννης Πολίτης διαχειριζόταν την προαναφερθείσα οικογενειακή μικροεπιχείρηση με τους υπόλοιπους γιους του, όπως «αλίευσα» σε μια μικροείδηση του Αιγαίου. 35 Ο Ανδρέας επέλεξε (ή αναγκάστηκε, όπως θα φανεί από τα παρακάτω) να πάρει το δρόμο της θάλασσας και αργότερα έναν άλλον πιο τρικυμιώδη, αυτόν της ενεργού πολιτικής. Στο δήμο Νάξου (από το 1840 έως το 1912 είναι ένας από τους τέσσερις του νησιού 36 ), στη Χώρα δηλαδή, δύο είναι οι εξουσιαστικοί πόλοι που νέμονται ισόχρονα την τοπική εξουσία από τα τέλη του 19 ου αι. μέχρι το Αντίπαλος του Πολίτη στη διεκδίκηση του δημαρχιακού θώκου κατά την τελευταία δεκαετία του 19 ου αιώνα (και «σιωπηρά» αυτήν την πρώτη του 20ού, εφόσον δεν κατέρχεται επισήμως στον εκλογικό αγώνα) ήταν ο δικηγόρος Γεώργιος Παύλου Λεντούδης, από τη γνωστή στη ναξιακή ιστορία «παλιά» και αρχοντική οικογένεια των Λεντούδηδων, που βάσισε την κοινωνική της επιρροή στο εμπόριο από τα τέλη του 18 ου αι. κ.ε. Ο πατέρας του Παύλος 37 ήταν από τους πρώτους εκλεγμένους αντιπροσώπους του νησιού μετά την εθνική αποκατάσταση, αφού εξελέγη στις εκλογές της 23 ης Αυγούστου Ο Γεώργιος διετέλεσε δήμαρχος Ναξίων επί δύο περιόδους, ή επί τρεις τετραετίες: από το 1879 έως το 1887 (δύο 4ετίες) και από το 1891 έως το Την ενδιάμεση 4ετία ( ) η δημαρχιακή σκυτάλη πέρασε για πρώτη φορά στα χέρια του Ανδρέα Πολίτη, ο οποίος θα κυριαρχήσει πλέον ανελλιπώς στην τοπική πολιτική σκηνή από το 1895 μέχρι το 1909, το έτος του θανάτου του. 39 Έχει στέρεη ιστορική βάση, όπως φαίνεται, η προφορική ιστορική μαρτυρία 40 ότι οι «δυτικοί» το θρήσκευμα Καστριανοί, οι οποίοι επιθυμούσαν να κάνουν παντοιοτρόπως αισθητή την παρουσία τους στα χωραΐτικα «κοινοτικά πράγματα», ως απόρροια των όσων προανέφερα γι αυτούς, συντάσσονται με τον Πολίτη, τον αντίπαλο δηλαδή του υποψηφίου που «κατεβάζει» στον εκλογικό αγώνα αυτήν την περίοδο η παλιά τοπική ναξιακή αριστοκρατία. Η πολυετής παραμονή του στην εξουσία, λοιπόν, σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία, θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος ότι ήταν ουσιαστικά «στρατηγική επιλογή» και επιτυχία της καστριανής πλευράς, με την έννοια ότι στο παιγνίδι των ενδοτοπικών κοινωνικών ανταγωνισμών υποστήριζε για τον δημαρχιακό θώκο έναν υποψήφιο προερχόμενο από τα λαϊκά στρώματα, και κατόρθωνε έτσι να αποτρέπει εκλογή δημάρχου προερχομένου από την «ανταγωνιστική» τοπική «μεσαία κοινωνία», την ντόπια χωραΐτικη «αριστοκρατία». Στην περίπτωση, λοιπόν, που αναλύουμε έχουμε μια «διαταξική συμμαχία», ένα συνασπισμό δυνάμεων με εντελώς διαφορετικά κοινωνικοπολιτικά 34 Αιγαίον, φ. 77 ( ), Αιγαίον, φ. 116 ( ), Περισσότερα βλ. στο Λάζ. Θεόφιλος, «Ναξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκηση», στον τόμο Μ. Σέργης, Στέφ. Ψαρράς (επιμ.), Νάξος, ό.π., 434 κ.ε. 37 Η μητέρα του (Μαρία) ήταν από την «ευγενή» οικογένεια των Σαραντινών. 38 Βλ. Λ. Μπίστης, «Αι εκλογαί από του 1821 μέχρι σήμερον και οι κατά ταύτας αντιπρόσωποι της Άνδρου και των λοιπών Κυκλάδων», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 2 (1962), 805. Ο ίδιος, «Ανάλεκτα από την νεωτέραν πολιτικήν ιστορίαν των Κυκλάδων, », ό.π., τ. 5 (1966), Λάζ. Θεόφιλος, «Ναξίων Διοίκηση και Αυτοδιοίκηση», ό.π., Από τον αγαπητό μου δάσκαλο, νυν Επίτιμο Λυκειάρχη και συγγραφέα κ. Αναστάσιο Ναυπλιώτη, πατέρα του προαναφερθέντος Ιακώβου Ναυπλιώτη Σαραντηνού, τον οποίο ευχαριστώ και από τη θέση αυτή. 1249

14 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΣΕΡΓΗΣ χαρακτηριστικά, που συντίθεται ευκαιριακά, για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό. Οι ταξικές διαφορές υπάρχουν και στη Χώρα, και (γενικά) όσο πιο βαθιές είναι αυτές, τόσο πιο έντονη είναι η αναγνώριση της ταξικής θέσης του Πολίτη από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της πόλης. Η εμπειρία της ταξικής υπαγωγής του λαϊκού στρώματος της πόλης στα «αφεντικά» («δυτικά» και ομόθρησκα) υπάρχει, οι προηγούμενοι αιώνες της καταπίεσης δεν λησμονούνται, τώρα βεβαίως αυτή η εμπειρία έχει ξεθωριάσει, η διαιρούσα (οριοθετούσα) ιστορική μνήμη 41 έχει ατονήσει, επειδή, όπως προειπώθηκε, οι σχέσεις των ντόπιων Χωραϊτών με τους «Δυτικούς» εξομαλύνονται σταδιακά. Ο Πολίτης έχει να επιδείξει «κατώτερη» καταγωγή, άρα στη συνείδηση των ψηφοφόρων έχει αναλάβει το ρόλο της εκπροσώπησης της πλειοψηφίας των ασθενέστερων ομάδων της πόλης. Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορική εκδοχή των πραγμάτων, αφού μπορεί να στηριχθεί με ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής. Υπάρχει όμως και η άλλη ερμηνεία («ιστορικότερη») για την πολιτική επικράτηση του Ανδρέα Πολίτη, άποψη που εμπλέκει στο θέμα τους άλλους καθοριστικούς παράγοντες μιας ενδοτοπικής πολιτικής διαμάχης: την εξ αγχιστείας συγγένεια, 42 αυτόν τον ισχυρότερο ίσως παράγοντα, τη βασική μήτρα για τη σύλληψη και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων. Ο Πολίτης έχει νυμφευθεί την κόρη του Λουκά Αναπλιώτη και της Μαργαρίτας Χάμπα, δύο οικογενειών με ιστορική παρουσία στο νησί. Ας αναφερθεί (πρόχειρα και σύντομα εδώ) ότι η οικογένεια των Αναπλιώτηδων ήταν «διαιρεμένη» σε δυο μεγάλους κλάδους: αυτόν της Τραγέας/Χαλκίου, με τους πολιτικούς άνδρες που εξέθρεψε, και αυτόν της Χώρας, με τους καραβοκύρηδες, που έχει επιδείξει «παράδοση» στην πλοιοκτησία τουλάχιστον από το Ένας απ αυτούς τους πλοιοκτήτες ήταν ο Λουκάς, ο πεθερός του Πολίτη. Το κοινωνικό κύρος του Αναπλιώτη, οι διασυνδέσεις του με την υπόλοιπη ναξιακή αριστοκρατία (αυτήν που είλκε το κοινωνικό της κύρος από την καταγωγή ή από τις εμπορευματικές δραστηριότητες), οι σχέσεις πατρωνείας με τη λαϊκή μάζα που είχε συνάψει, σε συνδυασμό με την εκτίμηση της τελευταίας για το «σπλάχνο» της τον Αντρίκο, όλα αυτά συνυπολογισμένα (=οι δύο θεωρίες εκδοχές στη δημιουργική τους σύνθεση) ερμηνεύουν σαφέστατα τους λόγους της καταλυτικής παρουσίας του δημάρχου στα κοινοτικά πράγματα της πόλης. Γύρω απ αυτό το δίπολο της τοπικής εξουσίας περιφέρεται μια συμπαγής και ελάχιστα μεταβαλλόμενη ποσοτικά μάζα εκλογέων μέχρι το 1909, έτος που αλλοιώνεται άρδην, διασπάται, επιμερίζεται με διαφορετικά κριτήρια στις τοπικές εκλογές του 1910, μετά την καταιγιστική επέλαση των «νέων ιδεών» του Βενιζέλου (βλ. πιο αναλυτικά παρακάτω). Η προαναφερθείσα συγγένεια, οι οικονομικές εξαρτήσεις, οι κοινωνικές και θρησκευτικές αντιπαλότητες, οι ιστορικές συγκυρίες διαδραματίζουν, όπως σε κάθε τοπική εκλογή, τους ρόλους τους. Επιμένω σε τρεις επιπλέον παραμέτρους: (1). Την αμεσότητα της επικοινωνίας ηγέτη οπαδού, τις προσωπικές σχέσεις, την πολιτική του συναισθήματος. Ο Νιοχωρίτης αλκοολικός στο παράδειγμα του Κοντελιέρη (βλ. 41 Βλ. ενδεικτικά Ελεωνόρα Σκουτέρη Διδασκάλου, «Όρια και αντιστάσεις της λαϊκής μνήμης: από τις πολιτισμικές αναβιώσεις στην πολιτισμική επιβίωση», στον τόμο Λαϊκά δρώμενα. Παλιές μορφές και σύγχρονες εκφάνσεις. Πρακτικά Α Συνεδρίου, Κομοτηνή Νοεμβρίου 1994, Αθήνα 1996, 133 κ.ε., υποσημ. 4. Ρ. Μπενβενίστε Θ. Παραδέλλης (επιμ.), Διαδρομές και τόποι της μνήμης. Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις, Αλεξάνδρεια Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Αθήνα Ζακ Λε Γκοφ, Ιστορία και μνήμη, Νεφέλη, Αθήνα 1998, 87 κ.ε. Ευ. Αυδίκος, «Το κατσίκι αν πηδήσει το μαντρί, θα βρει να φάει πολύ. Ζώντας στην οδό Άβαντος, στο χώρο εκείθεν της γραμμής», στον τόμο Οι Ρομά στην Ελλάδα, Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας, Αθήνα 2002, Βασιλική Παπαγιάννη, Κραυγές της μνήμης. Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, προλεγόμενα Σπ. Ασδραχάς, Σοκόλης 2005 Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, Τ. Βερβενιώτη, Ευτ. Βουτυρά, Β. Δαλκαβούκης, Κ. Μπάδα (επιμ.), Μνήμες και λήθη του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη Βλ. ενδεικτικά Β. Νιτσιάκος, Παραδοσιακές κοινωνικές δομές, Οδυσσέας, Αθήνα 1993², 65 κ.ε. Ο ίδιος, «Μηχανισμοί εναλλακτικών κοινωνικών δομών : κουμπαριά και πελατειακές σχέσεις στην αγροτική Ελλάδα», ό.π. 1250

15 ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ παραπάνω) είναι ήδη ένα εξαρτημένο πολιτικά άτομο. Ήταν λαϊκιστική και υστερόβουλη η ενέργεια του «Αντρίκου» ή μια αυθόρμητη εκδήλωση των μαρτυρημένων (και από άλλες, προφορικές πηγές) αλτρουιστικών αισθημάτων του δημάρχου; Όμως, κατά πληροφορία του Αναστασίου Ναυπλιώτη, όπως την άκουσε από τον αείμνηστο πατέρα του Ιάκωβο, τον «Σχολάρχη», τέτοιες συμπεριφορές ετύγχαναν πολλαπλών ερμηνειών και παρερμηνειών. Ο πληροφορητής μου ισχυρίζεται ότι ο δήμαρχος μεταχειριζόταν κι άλλους (παρόμοιους) τρόπους πολιτικής χειραγώγησης, μη αποδεκτούς στη (σημερινή) πολιτική πρακτική: διαμοίραζε παραμονές εκλογών καφέ και ζάχαρη στους εξαθλιωμένους κατοίκους του Νιου Χωριού, για υφαρπαγή, όπως υποστηρίζει, των ψήφων της ανίσχυρης μεν κοινωνικά, αλλά μεγάλης σε δύναμη ψήφων λαϊκής μάζας, του «λούμπεν προλεταριάτου» της πόλης (ας μου επιτραπεί ο όρος). (2). Το χάρισμα της ηγεσίας. Όλες οι μαρτυρίες συμφωνούν ότι ο Πολίτης ήταν ένας επιδέξιος χειριστής των πολλαπλών προβλημάτων της Χώρας, πολλά από τα οποία οδηγήθηκαν επί της δικής του δημαρχικής θητείας (ειδικά από το 1895 έως το 1909) προς τη λύση τους. Είμαστε βέβαιοι από τα δημοσιεύματα του Αιγαίου και από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου ότι έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην απαλλαγή της πόλης από τις θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες των αρχών του αιώνα με συγκεκριμένα μέτρα, ότι συνεργάστηκε με τον γνωστό νάξιο πολιτικό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη (έναν από τους εκτελεσθέντες στο Γουδί το 1922) για την επίλυση του μεγάλου ζητήματος του λιμανιού, ότι φρόντισε για τον εξωραϊσμό της πόλης, πέραν των καθημερινών μικροπαρεμβάσεων σε αναφυόμενα ή χρονίζοντα προβλήματα, κ.λπ. Ας έχουμε, επίσης, κατά νουν τις απαιτήσεις του κοινοτικού σώματος εκείνης της περιόδου από τη δημαρχιακή του αρχή (αλήθεια πόσο διαφέρουν από αυτές της σύγχρονης εποχής, τηρουμένων των αναλογιών;) Να ένα παράδειγμα, υπογεγραμμένο από κάποιον ανώνυμο Χωραΐτη του 1903 (εκτός αν υποκρύπτεται κάποιος επώνυμος συνεργάτης της εφημερίδας που το φιλοξένησε): Εκ του νέου Δημοτικού Συμβουλίου ( ) αναμένομεν ευέλπιδες την πλήρωσιν των απαραιτήτως αναγκαίων, ίνα μη γενώμεθα καταγέλαστοι και δεικνύμεθα οπισθοδρομικοί είνε δε ταύτα τα εξής: 1. Η τοποθέτησις ολίγων φανών εν τε τη παραλία προς χρήσιν των ναυτιλομένων και των αφικνουμένων επιβατών, ως και εν τω εσωτερικώ της πόλεως δια την απρόσκοπτον συγκοινωνίαν των κατοίκων. 2. Η τοποθέτησις ολίγων ουρητηρίων, καθόσον το παρατηρούμενον άχρι το δε άκοσμον της επιδείξεως των απόκρυφων μελών υπό των λαμβανόντων φυσικήν ανάγκην ουδαμώς συνιστά και τους πολίτας εν γένει, ιδία όμως και τας υφιστάμενας Δημοτικάς Αρχάς, και 3. Η κατασκευή ενός τουλάχιστον αφοδευτηρίου, ίνα μη οι εν τη αγορά εμπορευόμενοι και οι εκ των διαφόρων χωρίων αφικνούμενοι ευρίσκονται εις την δυσάρεστον θέσιν υπαιθρίως ν αφοδεύονται, όπερ ου μόνον απρεπές είνε αλλά και ανθυγιεινόν. ( ) Με τοιαύτας λοιπόν ελπίδας χαιρετίζομεν την εγκαθίδρυσιν των νέων Δημοτικών Αρχών. 43 Από τα πολιτικά πρόσωπα του καιρού του ο Πολίτης είχε καλές σχέσεις με τον προαναφερθέντα Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη, τουλάχιστον μετά το «πέρασμα» του αειμνήστου πολιτικού στο κόμμα των Ιαπώνων και από εκεί σ αυτό του Θεοτόκη, ως υποψήφιος του κόμματος του οποίου απέτυχε στις εθνικές εκλογές του Ο Πολίτης ήταν ακραιφνής «βασιλικός» και «τρικουπικός/θεοτοκικός», έννοιες ουδόλως αντιφατικές στην εποχή του, όπως αποδείξαμε σε άλλο άρθρο μας. 44 Από το 1906 είχε επιπροσθέτως την 43 Αιγαίον, Είς Νάξιος, φ. 116 ( ), Μ. Γ. Σέργης «Σκηνές από την καθημερινότητα και την κοινωνική ιστορία της Νάξου κατά τον 20ό αιώνα : (Ι) Η επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στη Νάξο το 1904», Ναξιακά 7/45 (Δεκ Ιαν. 2003), Γράφει μετά την Επανάσταση στο Γουδί ο Μανετάκης, «συμβουλεύων» τους επαναστάτες: πρέπει να φανεί στον ελληνικό 1251

16 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΣΕΡΓΗΣ υποστήριξη της εφημερίδας Παροναξία του Γ. Μανετάκη, η οποία ήταν ταυτοχρόνως «φίλα προσκείμενη» μέχρι το 1909 στον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη. 45 Η πατρωνεία λειτούργησε ομαλότατα στην περίπτωσή τους. Ο «Γέρως» διατρανώνει δημοσίως την υποστήριξή του στο νάξιο πολιτικό κατά τις εθνικές εκλογές του Θα λάβει εις ανταπόδωσιν την υποστήριξή του στις δημοτικές του 1907 και θα πετύχει νίκη μεγάλη. Γράφει ο Μανετάκης στην Παροναξία του: Ως ο λαός της πρωτευούσης είχε τον αείμνηστόν του γέροντα, τον πολύκλαυστον Θεόδ. Δηλιγιάννην, ούτω και ο Ναξιακός λαός έχει τον λαοφιλή του γέρω, τον λατρευτόν του δήμαρχον, τον Ανδρίκον του! Τώπε λοιπόν και ο γέρως, ότι αμέριστον την ισχυροτάτην λαϊκήν του δύναμιν και υποστήριξιν θα παράσχη εις τον συνδυασμόν του κ. Π. Πρωτοπαπαδάκη και Ν. Κρίσπη! Ο λαός της Νάξου εις το άκουσμα τούτο του λατρευτού του γέρου απ άκρον εις άκρον πανηγυρίζει. 46 Η αντιπαλότητά του με τον εκδότη του Αιγαίου Γεώργιο Βυρίνη 47 έμεινε, όπως λέγεται, παροιμιώδης στην εποχή του. Αποκορύφωμά της ήταν μια απαράδεκτη πράξη του δημάρχου, αποτέλεσμα της αγανάκτησής του από τα όσα επικριτικά είχαν κατά καιρούς δει το φως της δημοσιότητας στις στήλες της εν λόγω εφημερίδας: ραβδοκόπησε «εν μέση αγορά» τον δημοσιογράφο εκδότη, επειδή θεώρησε ένα προηγούμενο άρθρο του, σχετικό με την καθαριότητα της πόλης, ως άκρως υβριστικό, ως κινούμενο από προσωπική εμπάθεια εναντίον του («εκλαβών το άρθρο μας ως καθαρώς προσωπικόν και αποπνέον, κατά την έκφρασίν του, πολιτικήν εμπάθειαν», γράφει ο δαρείς δημοσιογράφος 48 ). Οι δημοτικές εκλογές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, όπως θα καταφανεί από τα παρακάτω, «σφραγίζονται» από την προσωπικότητα του Ανδρέα Πολίτη, είτε ζώντος (εκλογές 1903 και 1907), είτε ακόμη και «απόντος» (1910). Ζώντος μεν, επειδή κατάγει άνετες νίκες επί των δύο αντιπάλων του (Αλεβίζου Οικονομίδη και Εμμανουήλ Ναυπλιώτη) και συνεχίζει τη δημαρχιακή του ιστορία επί δύο ακόμη τετραετίες, τεθνεώτος δε, επειδή το δημαρχιακό χρίσμα έχει πάρει ο γιος του Λουκάς, ο οποίος (δια του «ονόματός» του και της πολιτικής παρακαταθήκης που «κληρονομεί») ζωντανεύει στη μνήμη των χωραϊτών ψηφοφόρων την πολυετή θητεία τού προ ενός έτους (1909) αποθανόντος πατέρα του. Τα προαναφερθέντα πρόσωπα, πλην του Λουκά Πολίτη, είναι αυτά που μονοπωλούν την πολιτική συμμετοχή και την ένταξη άλλων προσώπων στο τοπικό πολιτικό παιχνίδι της Χώρας την περίοδο που εξετάζουμε. Στις πρώτες τοπικές εκλογές του 20ού αι., το 1903, η εφημερίδα Αιγαίον (μοναδική τότε στο νησί και «δεδηλωμένη αντίπαλος» του Πολίτη καθ όλη τη μέχρι το 1909 πορεία της) υποστηρίζει ευθέως τον αργυροχόο ωρολογοποιό Αλεβίζο Οικονομίδη, έμπειρο στα δημοτικά πράγματα, λόγω της πολυετούς ενεργού συμμετοχής του σ αυτά από τη θέση του ως μέλους παλαιότερων Δημοτικών Συμβουλίων του δήμου της πόλης. Ο Οικονομίδης παραλαμβάνει ουσιαστικά τη σκυτάλη από τον Λεντούδη, πολλοί από τους ψήφους του οποίου θα μεταφερθούν τώρα στο νέο υποψήφιο. Οικογένειες πρωταγωνιστές των εκλογικών αναμετρήσεων παραμένουν σταθερές στον ίδιο πολιτικό χώρο, πραγματικότητα που δεν ήταν βέβαια η πλέον ισχύουσα στην πρακτική των επίδοξων τοπικών αρχόντων. Αμφότεροι ανήκουν πολιτικά στο «δηλιγιαννικό» κόμμα και αντλούν τους ψήφους τους κυρίως από το αρχοντολόι της Χώρας. Η εφημερίδα Αιγαίον γίνεται το λαό ότι το κίνημά τους «ουδεμίαν είχεν αντιδυναστικήν χροιάν το κίνημα, αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως ενίσχυσις της Βασιλείας από της παθητικής αυτής στάσεως εις κίνησιν, δράσιν και ενέργειαν κατά της φαυλοκρατίας και κακοδαιμονίας του τόπου». Βλ. Παροναξία, φ. 21 ( ), 1, έτος Ε. 45 Βλ. ενδεικτικά Παροναξία, φ. 16 ( ), 3, Έτος Ε. 46 Παροναξία, φ. 88 ( ), 3. Τέτοιου είδους αναφορές υπάρχουν σε όλα τα επόμενα φύλλα της εφημερίδας. Βλ. το φ. 85 ( ) και όλα τα επόμενα μέχρι το 90 ( ), Μ. Γ. Σέργης, Εφημερίδες και λαογραφία, ό.π., 216 κ.ε. 48 Αιγαίον, φ. 275 ( ),

17 ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ «ιδεολογικό» όργανο του Οικονομίδη, φαίνεται να υποδεικνύει μάλιστα, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά, την υποψηφιότητά του στο ναξιακό κοινό, άλλο ένα αποδεικτικό στοιχείο της πολλάκις διαπιστωμένης μεταξύ του Τύπου και της τοπικής πολιτικής σκηνής διαπλοκής: Ελύθη τέλος και το ζήτημα της εξευρέσεως καταλλήλου προσώπου παρά τη ισχυούση πολιτική διά την υποψηφιότητα Δημάρχου κατά τας διενεργηθεισομένας προσεχείς δημαρχικάς εκλογάς εν τω ημετέρω δήμω. Και ως τοιούτον υποδεικνύει τον ρέκτην και φιλοπρόοδον συμπολίτην μας κ. Αλεβίζον Οικονομίδην. Περιττόν θεωρούμεν να είπωμεν ότι ο κ. Οικονομίδης είνε εκ των ανδρών εκείνων οίτινες περιποιούσιν τιμήν εις τον τόπον, χάριν του οποίου και μόνου απεφάσισε να κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα. Δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ο δήμος μας εκτιμών τον κ. Οικονομίδην θέλει εκλέξει αυτόν άρχοντά του. 49 Στο ίδιο φύλλο φιλοξενεί τη σχετική δήλωση του «εκλεκτού» της υποψηφίου, ο οποίος με μια λιτή δήλωση γνωστοποιεί στο κοινό της Χώρας την κάθοδό του στις εκλογές. 50 Οι πολιτικές διεργασίες έχουν αρχίσει, όπως φαίνεται, από τα τέλη Απριλίου, όμως οι μετέπειτα μήνες κυλούν ήρεμα στη μικρή κοινωνία της πόλης, ακόμη και 15 ημέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία (7 Σεπτεμβρίου 1903). Κρίσιμη, γιατί η (ηττηθείσα τελικά) παράταξη του Αλεβίζου θεωρούσε, με τα δικά της στοιχεία και τους υπολογισμούς της, ή με αυτά που διέδιδε σκοπίμως, για προφανείς λόγους, ότι της παρουσιαζόταν μια μεγάλη ευκαιρία να ανατρέψει το «καθεστώς» του Πολίτη: Καίτοι ολίγαι ημέραι μας χωρίζουσι των εκλογών, εν τούτοις ουδεμία εισέτι κίνησις παρετηρήθη μέχρι σήμερον ως προάγγελος της εγγιζούσης ημέρας, καθ ην ο λαός της ημετέρας Επαρχίας θα κληθή προς εξάσκησιν των πολιτικών του δικαιωμάτων. 51 Στο απόσπασμα που παραθέτουμε λίγο πιο κάτω, λαογραφικότατου περιεχομένου, έχουμε μια αδρομερή εικόνα κάποιων «δρωμένων» κατά τις προεκλογικές περιόδους, τα οποία συνέχισαν να υφίστανται στη Νάξο ως «πρακτική» των υποψηφίων δημάρχων και πολιτευτών μέχρι και τις πρόσφατες δεκαετίες. Προηγουμένως, ας διευκρινιστεί παρενθετικά εδώ, πως ο όρος «δρώμενα» δεν είναι ατυχής, καθόσον κρίνω ότι όλες οι λαϊκές εκδηλώσεις που σχετίζονταν με την άφιξη των υποψηφίων βουλευτών, τη μεταφορά τους στο χώρο συγκεντρώσεως, το κλίμα των επευφημιών, τις ρίμες, τις εκδηλώσεις κατά τα επινίκια, τις εικονικές μετεκλογικές «κηδείες» και όλα όσα έχω αναλυτικά περιγράψει αλλού, 52 ήταν λαϊκό αυτοσχέδιο θέατρο. Ήταν μια παράσταση, διασκεδαστική ή τραγική ενίοτε, με δοκιμασμένο «σενάριο» από παλιές ανάλογες εκδηλώσεις, αλλά και νέες απρόοπτες αυτοσχεδιαστικές «σκηνές», που «ανέβαινε» σε σταθερούς συνήθως χώρους, με μπόλικο «παρασκήνιο» (η κρυφή, η τραγική διάσταση των πραγμάτων), κ.λπ. Η παράσταση έτσι κι αλλιώς είναι μια από τις δια (inter) έννοιες (διαπολιτισμική, διαφυλική, διεπιστημονική). Εδώ την «εκμεταλλεύομαι» με την 49 Αιγαίον, Α. Ω., φ. 88 ( ), Αιγαίον, φ. 88 ( ), 3: Η παρ απάντων σχεδόν των συνδημοτών μου ευγενώς αποδεκτή γενομένη υποψηφιότης μου ως Δημάρχου Νάξου κατά τας προσεχείς Δημοτικάς εκλογάς, μοι επιβάλλει και την από των στηλών τούτων έκφρασιν των απείρων μοι ευχαριστιών προς τους αγαπητούς τούτους συνδημότας μου. Το ευγενές όσον και υψηλόν, αλλά βαρύ και πλήρες ευθυνών του Δημάρχου αξίωμα εις πολλούς άλλους εμού καταλληλοτέρους εφρόνουν αρμόζον, οίτινες δι ανεξάρτητα της θελήσεως αυτών αίτια αποκρούοντες τούτο, εις την ιδίαν εμού επέμενον υποψηφιότητα, έχοντες, ως λέγουσιν, αρκούσαν γνώσιν και παράδειγμα, ότι ουδέ ποτε έπαυσα μοχθών υπέρ των συμφερόντων του αγαπητού μοι Δήμου επί σειράν δημαρχικών περιόδων, καθ ας είχον την τιμήν να συγκαταριθμώμαι μεταξύ των μελών του Συμβουλίου. Η επιεικής αύτη κρίσις των πολλών συνδημοτών μου, μοι παρέχει το σθένος όπως πλήρης πεποιθήσεων και ελπίδων κατέλθω εις τον εκλογικόν αγώνα. Δεν εφαντάσθην, ουδ επιχειρώ δια πομποδών προγραμμάτων, δια λόγων κενών και παχυλών υποσχέσεων να υποκλέψω την ψήφον των συνδημοτών μου, ης το ελεύθερον και ανεπηρέαστον πάντοτε εσεβάσθην και ανεκήρυττον. Μόνη μου υπόσχεσις έσεται η ενδελεχής και ακατάβλητος μέριμνά μου υπέρ των οικονομικών του Δήμου, ίνα το εκ τούτων περίσσευμα γνησίας να πληροί του Δήμου ανάγκας, υπέρ του μεγαλείου και του εξωραϊσμού αυτού τεινούσας. Εν Νάξω τη 8 Μαΐου 1903, Α. Ν. Οικονομίδης, Υποψήφιος Δήμαρχος Νάξου. 51 Αιγαίον, φ. 103 ( ), Μ. Γ. Σέργης, Λαογραφικά των εκλογών, ό.π., 77 κ.ε. 1253

18 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΣΕΡΓΗΣ έννοια που της έδωσε ο Erving Goffman, δηλαδή ως μιας συνειδητής ενέργειας εκ μέρους των επιτελεστών της, που στοχεύει στον επηρεασμό των εμπλεκομένων μερών, κυρίως αυτών για τους οποίους γίνεται και προς τους οποίους απευθύνεται. 53 Βεβαίως έχουμε πάντοτε κατά νουν την γενικότερου περιεχομένου παρατήρηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά χαρακτηρίζεται από μια τάση για μετατροπή σε τελετουργία διαφόρων στιγμών της ζωής του 54. Ο άνθρωπος, ο homo performans, είναι ένα self performing animal, οι παραστάσεις του είναι κατ ένα τρόπο αναστοχαστικές (reflective): παρασταίνοντας αποκαλύπτει τον εαυτόν του στον εαυτόν του. Αυτό μπορεί να γίνει διττώς: ο δρων μπορεί να γνωρίσει τον εαυτόν του καλύτερα μέσω της παράστασης ή μια ομάδα ανθρώπων μπορεί γνωρίζει τον εαυτόν της συμμετέχοντας σε παραστάσεις ή παρατηρώντας απλώς αυτές που έχουν δημιουργηθεί και παρουσιάζονται από άλλη ομάδα: 55 Ήρξατο και παρ ημίν μετά τινος ζωηρότητος η εκλογική κίνησις. Και οι δύο υποψήφιοι του Δήμου μας μεταβαλόντες τας οικίας των εις εκλογικά σαλόνια δέχονται εν αυτοίς καθ εκάστην εσπέραν τους πολιτικούς φίλους των προσφέροντες αυτοίς εκτός άλλων και τα απαραίτητα σιγαρέτα Βρίθουσι λοιπόν κόσμου τα πολιτικά ταύτα κέντρα και ζωηραί συζητήσεις εν αυτοίς διεξάγονται και ουχί ολίγα «ζήτω» εξ αυτών ακούονται 56 Οι εκλογές του 1903 διεξήχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο. Η σύγκριση που επιχειρεί ο εκδότης του Αιγαίου ανάμεσα στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες (άγριος εκλογικός φανατισμός) και στην παρούσα αποδεικνύει, όπως σχολιάζει ο ίδιος, (α) την υπευθυνότητα των αντιπάλων ηγετών και του λαού (β) τη βελτίωση των ναξιακών πολιτικών ηθών: Η παραδειγματική ησυχία, μεθ ης διεξήχθησαν αι εκλογαί καθ άπασαν την Επαρχίαν μας, μαρτυρεί κάλλιστα την οσημέραι αισθητήν πολιτικήν και κοινωνικήν ανάπλασιν και αναμόρφωσιν του ελληνικού λαού. Η τρομοκρατία και ο άγριος εκλογικός φανατισμός, ο οποίος εις χρόνους προγενεστέρους παρετηρείτο, τέλεον εκλείπει και ο νησιώτης εκλογεύς ατάραχος, ήσυχος και φαιδρός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και λοιπούς εκλεκτούς του». 57 Στο ίδιο, και ίσως ηρεμότερο κλίμα, διεξήχθηκαν και οι επόμενες εκλογές της 5 ης Ιουλίου Ο φανατισμός των λαϊκών μαζών, «πολυκέφαλον τέρας δυσκαταγώνιστον, επιφαινόμενον εν πάση περιστάσει του βίου και τα πάντα διαφθείρον», 58 δεν είναι λαϊκό δημιούργημα, ούτε ενδιατρίβει μόνον στις τάξεις του, και είναι ανήθικο να χρεώνεται αποκλειστικά σ αυτές. Είναι εν πολλοίς δημιούργημα των ποικιλώνυμων συμφερόντων (πολιτικών, εξουσιαστικών) της ανώτερης τάξης, αλλά γίνεται εντέχνως «κτήμα» και της λαϊκής, την οποία ασυνειδήτως (ανεπαισθήτως θα έλεγε ο ποιητής) συμπαρασύρει και κλείνει στα τείχη της η πρώτη. Οι πολιτικές ηγεσίες (ανώτερες ή κατώτερες) είναι συνήθως 53 Erving Goffman, The presentation of Self in every day life, Anchor Books Doubleday, New York, 1959, 22. Συναρωγοί μας είναι (α) η έννοια που της προσέδωσε η Ruth Finnegan, η οποία εστιάζει τη μελέτη ενός εθνογραφικού γεγονότος όχι στην απλή παρατήρησή του αλλά στην παράστασή του ως της κεντρικής ουσίας του (Ruth Finnegan, Oral traditions and the verbal arts: A guide to research practices, Routledge, London and New York 1992, 13, (β) η έννοια της «πολιτισμικής παράστασης» (cultural performance) του Milton Singer. Κατ αυτόν η έννοια περιλαμβάνει θεατρικά έργα, κονσέρτα, διαλέξεις, προσευχές, τελετουργικές αναγνώσεις, απαγγελίες, γιορτές γενικά, τελετές, ό,τι μέχρι προ τινος η επιστήμη κάλυπτε υπό τους όρους «θρησκεία» και «τελετουργία» (Milton Singer, When a great tradition modernizes, Praeger Publishers, New York 1972, 71), (γ) η παρόμοιας υφής έννοια του «κοινωνικού δράματος» (social drama) του V. Turner (V. Turner, The Anthropology of performance. PAJ Publications, N. York, 81) και αυτή της παράστασης ως γεγονότος που βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο χωροχρόνο, ως συνοριακού πεδίου, ως περιθωρίου, γνωστού όντος ότι ο εν λόγω ερευνητής ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με την μεταβατική (liminal) φάση των τελετουργιών. 54 Μ. Βαρβούνης, Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και θρησκευτική Λαογραφία, Αθήνα 1995, V. Turner, The Anthropology of performance, ό.π., Αιγαίον, φ. 104 ( ), Αιγαίον, φ. 105 ( ), Ν. Γ. Πολίτης, «Ιστορία και εξήγησις των δεισιδαιμονιών», Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920),

19 ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΝΑΞΟΥ οι «διδάσκαλοι του φανατισμού», ο λαός γίνεται εκ των υστέρων ο «καλός μαθητής» τους. Είναι μια από τις χείριστες μορφές «καταπεπτωκότων στοιχείων» 59 (όπως τα λέμε στη Λαογραφία), στοιχείων, ιδεών, συμπεριφορών δηλαδή που «καταπίπτουν» από τις «ανώτερες» στις «κατώτερες» τάξεις. Το φαινόμενο του φανατισμού είναι από εκείνα που βάζουν σε πολύ μεγάλη δοκιμασία τον ιστορικό του πολιτισμού ή και οποιονδήποτε άλλον ήθελε να αντιμετωπίσει με αισιοδοξία τη μοίρα της ανθρωπότητας, γράφει ο Μ. Μερακλής: 60 Ευρισκόμεθα εις τα παραμονάς της τελευταίας εκλογικής εβδομάδος και ο πολιτικός της Νάξου ορίζων, ήρξατο να θολώται έτι περισσότερον. Η αγορά μας καθ εκάστην πληρούται κόσμου και εκ των δύο κομμάτων, συζητούντος και σχεδόν προμαντεύοντος, αναλόγως των φρονημάτων του και την έκβασιν του αγώνος. Ο εις άλλας πόλεις όμως του κράτους παρατηρούμενος άγριος εκλογικός ερεθισμός, αι αταξίαι και παρεκτροπαί, ευτυχώς παρ ημίν δεν έχουσι τόπον. Κυριολεκτικώς διερχόμεθα εκλογικήν περίοδον, ήτις θέλει σημειώσει σταθμόν προόδου και βελτιώσεως των ηθών των πολιτών, οίτινες εν άλλοις μέρεσι τας ημέρας αυτάς χάριν του Α ή Β υποψηφίου κυλίονται εις τον βόρβορον της καταπτώσεως και του εξευτελισμού, λησμονούντες και ανθρωπισμόν και αξιοπρέπειαν. Φρικιά τις προ των λαμβανουσών χώραν τας ημέρας αυτάς εκλογικών αιματηρών συγκρούσεων εν Αθήναις και Πειραιεί, εν αις έπεσον και θύματα αθώοι και ατυχείς άνθρωποι. Μισθοφόροι μαγκουροφόροι και μπράβοι των κομμάτων και οι ως υποζύγια συρόμενοι όπισθεν του εκλογικού άρματος παρ ημίν δεν υπάρχουσι. Τούτο αποδοτέον εις την χρηστοποίησιν των συμπολιτών ημών και εις την βελτίωσιν των πολιτικών ηθών μας. 61 Στη Χώρα νικητής το 1903 αναδείχθηκε, όπως προανέφερα, ο Ανδρέας Πολίτης. Επί 386 ψηφοφορησάντων έλαβαν ο Αλ. Οικονομίδης 163 και ο Πολίτης 259 λευκές ψήφους. Ήταν η προτελευταία μεγάλη εκλογική επιτυχία του «λαοφιλούς γέροντος» (62 ετών τότε!!!), «του Αντρίκου», όπως χαϊδευτικά και φιλικότατα είδαμε ότι τον αποκαλούσε στις στήλες της Παροναξίας ο Γεώργιος Μανετάκης, ο υποστηρικτής του στις επόμενες δημαρχιακές εκλογές. 62 Έτσι, σ αυτές θα αναμετρηθούν παράλληλα και τα δύο ανταγωνιστικά έντυπα της πόλης, οι εφημερίδες Αιγαίον και Παροναξία. Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα της εκλογής του 1903 ως προς τα πρόσωπα που στελέχωσαν τους δύο αντίπαλους συνδυασμούς. Από τους υποψηφίους Παρέδρους έλαβαν ο Γ. Μεσσολογγίτης 232, ο Δ. Πάγκαλος 232, ο Αντ. Ψωμαδάκης 203 και ο Ν. Βαρότσης 170 «θετικές» ψήφους. Από τους Συμβούλους (ας προσέξουμε, για τις παρακάτω κρίσεις μου, τα πρόσωπα και τον αριθμό των ψήφων που λαμβάνουν): Δημ. Παλαιολόγος 278, Ιωσήφ Σωμμαρίπας 265, Νικ. Γκύλης 264, Μιχ. Μαρκόπολις 248, Μάρκ. Βαρότσης 244, Γεράσιμ. Φραγκόπουλος 237, Χριστόδουλος Θεόφιλος 229, Γ. Πιταράκης 219, Κωνστ. Χρύσης 197, Δημ. Λαγουρός 178, Δημ. Δρακούλης 170, Τίτος Καρτάλης 166, Γεώργ. Μαυρομμάτης 153, Ιω. Βυρίνης (πατέρας του εκδότη της εφημερίδας Αιγαίον Γεωργίου Βυρίνη) 153, Π. Βιτσεράς 138 και Γ. Γαβαλάς Για τον όρο βλ. ενδεικτικά Hans Naumann, Grudzüge der deutschen Volkskunde, Leipzig 1929², 11 κ.ε. Μ. Μερακλής, Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση, Φιλιππότης, Αθήνα 1985, 36, με τη σχετική βιβλιογραφία. Στέφ. Ήμελλος, Ιστορικά και μεθοδολογικά της Ελληνικής Λαογραφίας. Τεύχος Α. Από την προδρομική φάση μέχρι την επιστημονική αυτοτέλεια. Αθήνα 1995, 9, υποσημ. 6. Μ. Βαρβούνης, Σύγχρονοι προσανατολισμοί της Ελληνικής Λαογραφίας, Πορεία, Αθήνα 1993, 15. Μ. Γ. Σέργης, Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16 ου αιώνα, Paulos, Αθήνα 2000, με τη σχετική υπόλοιπη βιβλιογραφία. 60 Μ. Μερακλής, Θέματα Λαογραφίας, Καστανιώτης, Αθήνα 1999, Αιγαίον, φ. 258 ( ), Εκτός του Πολίτη οι υπόλοιποι επιτυχόντες δήμαρχοι του 1903 στη Νάξο ήταν: στον δήμο Βίβλου Β. Ρεφενές, Τραγαίας Γ. Βασιλάκης, Απειράνθου Ηλ. Ηλιάδης, Κορωνίδος Αντ. Πρωτονοτάριος. 63 Αιγαίον, φ. 106 ( ), 4. Στις 8 Δεκεμβρίου συνήλθε σε πρώτο Συμβούλιο η νέα δημοτική αρχή: Συνήλθε προχθές Δευτέραν 8 ισταμένου μηνός το υπό τον δήμαρχον κ. Ανδρέαν Πολίτην νέον Δημοτικόν Συμβούλιον του 1255

20 ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΣΕΡΓΗΣ Στις εκλογές του 1907 νικητής ήταν και πάλι ο Ανδρέας Πολίτης. Από τους 499 ψηφοφορήσαντες (386 πριν τέσσερα έτη. Είναι άραγε ικανό στοιχείο για κάποιες πρώτες σκέψεις μας περί της αστικοποιήσεως στο νησί;) έλαβε 286 ψήφους στο ΝΑΙ και 204 στο ΟΧΙ, ενώ ο νέος αντίπαλός του, ο Εμμ. Ναυπλιώτης, έλαβε 234 στο ΝΑΙ και 254 στο ΟΧΙ. 64 Οι επί μέρους υποψήφιοι έλαβαν: Δημαρχιακοί Πάρεδροι Δ. Παλαιολόγος 270 θετικές ψήφους, Α. Μαρμαράς 266, Χ. Σαραντινός 238 και Φ. Σωμμαρίππας 143. Από τους υποψηφίους Δημοτικούς Συμβούλους έλαβαν τις αντίστοιχες θετικές ψήφους οι: Ευ. Σκορδύλης 291, Μ. Κορακίτης 291, Γ. Καρτάλης 280, Χ. Θεόφιλος 274, Α. Σωμμαρίππας 271, Δ. Χρύσης 269, Ν. Μαυρογιαννάκης 262, Γ. Φραγκόπουλος 262, Μ. Μαρκόπολις 255, Γ. Πιταράκης 254, Ι. Παλαιολόγος 247, Γεώργιος Βυρίνης (ο εκδότης του Αιγαίου) 243, Γ. Βαλσαμής 236, Δ. Δρακούλης 235, Β. Μελησσινός 235, Α. Βαρότσης 235, Σ. Βάλβης 225, Ν. Φραγκόπουλος 216. Οι «Ναυπλιωτιστές», ας τους ονομάσουμε έτσι από το ψευδώνυμο με το οποίο υπογράφει το αμέσως παρακάτω κείμενο (κατά πάσα πιθανότητα) ο εκδότης του Αιγαίου, δεν ανέμεναν το εκλογικό αποτέλεσμα στη Χώρα. Έτσι άλλωστε συμβαίνει συνήθως. Κρίνω πολύ πιο ενδιαφέρουσα λαογραφικά αυτήν καθαυτήν την πληροφορία: Δυστυχώς όμως την τελευταίαν στιγμήν ομάς εξ Αθηνών και ετέρα εκ του Δήμου Βίβλου επί τούτω εις επικουρίαν του Δημάρχου κ. Πολίτου προσελθούσα, επέφερε το αποτέλεσμα τούτο. Τέλος οι ηττηθέντες εις τον εκλογικόν αγώνα, ας έχωσι την παρηγορίαν, ότι ηγωνίσθησαν χάριν μίας ιδέας και κατά πεποίθησιν. Ηγωνίσθησαν δε και ούτοι εντίμως και ελευθέρως, χωρίς να προσφύγωσιν εις πλάγια μέσα, άτινα νοθεύουσι το φρόνημα και διαφθείρουσι τας συνειδήσεις των πολιτών ( ). 65 Το παραπάνω, με άλλα λόγια, μας παραπέμπει στις πανταχόθεν επικρινόμενες μέχρι τη δεκαετία του 1990 «μετακινήσεις ημετέρων ψηφοφόρων», τις «καραβιές» των κατερχομένων στο νησί της Νάξου (ας μείνουμε σ αυτό) «κομματικών» ψηφοφόρων, που δημιουργούσαν το κλίμα των εορταστικών προεόρτιων «δρωμένων», με τα πολιτικά συνθήματα, τα πειράγματα, τις συζητήσεις, τις λογομαχίες, κ.τ.τ. Άρα, το φαινόμενο της «καθόδου των κομματικών μυρίων» ή των «προσωπικών ψηφοφόρων» δεν είναι πρόσφατο, προϊόν των πελατειακών σχέσεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και δη της «ψυχροπολεμικής» δεκαετίας του 1980, όπως εσφαλμένα θεωρούν μερικοί. Ο εκδότης του Αιγαίου, σφόδρα αντιμαχόμενος τον Πολίτη, κάνει λόγο για «πλάγια μέσα», για «νοθεία φρονήματος», για «διαφθορά συνειδήσεων», υπονοώντας σαφώς ότι τέτοιες συμπεριφορές για την προσέλκυση οπαδών υπέρ αυτού συνιστούσαν «ηθική παρεκτροπή», ενώ αντιθέτως ο υποστηριζόμενος από εκείνον υποψήφιος αγωνίστηκε «χάριν μίας ιδέας», διεξήγαγε τον αγώνα του «εντίμως», χωρίς μικροπολιτική, υποσχέσεις, κ.τ.τ. Είναι αλήθεια ότι η ηθική και συναισθηματική επένδυση των πολιτικών επιλογών κατά τις δημοτικές εκλογές στις αρχές του 20ού αι. δεν πρέπει να αποκλεισθεί. Σε κάθε πολιτική συμπεριφορά, εξ άλλου, βρίσκομε πάντοτε δύο πρακτικές, αυτές που υπαγορεύονται από τον ορθολογισμό (=σαφή υπολογισμό, επιδίωξη προσωπικού συμφέροντος 66 ) και τη συναισθηματική αντιμετώπιση, δηλαδή το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον, όταν μάλιστα οι τοπικές εκλογές και οι εξ αυτών ανταγωνισμοί αποτελούσαν κατ ουσίαν πεδία προσωπικών και οικογενειακών ανταγωνισμών, που αντανακλούσαν την οικονομική και ημετέρου Δήμου αποτελούμενον εκ των κ.κ. Δημ. Παλαιολόγου (προσωρινού προέδρου), Ν. Γκύλη, Ιωσήφ Σωμμαρίπα, Γεράσ. Φραγκόπουλου, Γ. Πιταράκη, Χριστ. Θεοφίλου, Μιχαήλ Μαρκόπολι και Μάρκου Βαρότση και προέβη εις την εκλογήν του Προέδρου και την ψήφισην του Προϋπολογισμού του έτους Βλ. Αιγαίον, φ. 116 ( ), Αιγαίον, φ. 259 ( ), Ναυπλιωτιστής, Αιγαίον, φ. 259 ( ), Βλ. Antony Downs, Οικονομική θεωρία της δημοκρατίας, πρόλογος επιμέλεια Ηλ. Κατσούλης, Παπαζήσης, Αθήνα 1990,