Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ ΙΚ Ο Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Τ ΙΚ Ο ΙΔ Ρ Υ Μ Α Κ Α Β Α ΛΑ Σ Σ Χ Ο Λ Η Δ ΙΟ ΙΚ Η Σ Η Σ ΚΑΙ Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ Σ Τ Μ Η Μ Α Λ Ο Γ ΙΣ Τ ΙΚ Η Σ

Transcript

1 Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ ΙΚ Ο Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Τ ΙΚ Ο ΙΔ Ρ Υ Μ Α Κ Α Β Α ΛΑ Σ Σ Χ Ο Λ Η Δ ΙΟ ΙΚ Η Σ Η Σ ΚΑΙ Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ Σ Τ Μ Η Μ Α Λ Ο Γ ΙΣ Τ ΙΚ Η Σ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ( BUSINESS PLAN ) CLASSICAL Makedonia Palace DELUXE THESSALONIKI -GREECE Φοιτήτρια : Καθηγητής : ΤΖΙΚΑΝΟΥΛΑ ΣΤΕΡΓΙΑΝΗ κ. ΧΑΤΖΟΥΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΒΑΛΑ 2011

2 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο... 8 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΜΙΛΟΥ Ιστορία και Πεδία Δράσης του Ομίλου Δασκαλαντωνάκη Αποστολή και στόχοι των Classical Hotels Χρηματοοικονομική κατάσταση του ομίλου...10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο...12 Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑΚΟΥ ΚΛΑΔΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η οικονομική πορεία του κλάδου μέχρι το Η οικονομική πορεία του κλάδου το Η οικονομική κρίση Οικονομική Κρίση στον Ξενοδοχειακό Κλάδο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Ζήτηση Προσφορά Αγορά Ανάλυση πελατών και αγοράς στην οποία απευθύνεται το Μακεδονίας Παλλάς

3 5. Παρουσίαση Ανταγωνιστών του Macedonia PaNas Ανάλυση S.W.O.T...37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ Παρουσίαση και στόχοι Επιχειρηματικού Σχεδίου Στρατηγική Μείγμα μάρκετινγκ Αγορά Στόχος Τοποθέτηση Προϋπολογισμός ΕΛΕΓΧΟΣ ο Κεφάλαιο Συμπεράσματα...60 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο τουρισμός αποτελεί για την ελληνική οικονομία έναν από τους σημαντικότερους πυλώνες ανάπτυξης και εισροής εσόδων. Η συνεισφορά του τουρισμού στο Α.Ε.Π. εκτιμήθηκε στο 16,2% για το 2009 το οποίο αντιστοιχεί σε 35δις περίπου. Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (World Travel & Tourism Council, 2009), οι αφίξεις διεθνών τουριστών (εισερχόμενος τουρισμός) το 2007 ανήλθαν σε 17,52εκ παρουσιάζοντας αύξηση 9,23% σε σχέση με το 2006 ενώ για το 2008, καταγράφηκε πτώση στις αφίξεις 1%. Οι εισπράξεις από το σύνολο των τουριστικών επιχειρήσεων ανήλθαν το 2008 σε 11,66δις έναντι 11,32 δις το 2007 ενώ ο ρυθμός μεταβολής των εσόδων το 2008 σημείωσε αύξηση 3%. Η μέση κατά κεφαλή δαπάνη για το 2007 ανήλθε σε 743 ενώ η εκτίμηση για το 2008 κάνει λόγο για μικρή αύξηση με την δαπάνη να ανέρχεται σε Λόγω και της διεθνούς οικονομικής ύφεσης, οι δαπάνες των τουριστών στην Ελλάδα το πρώτο εξάμηνο του 2009, μειώθηκαν, σύμφωνα με τα στοιχεία για το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών5, κατά 14,7% παρασύροντας τις καθαρές εισπράξεις για ταξιδιωτικές υπηρεσίες σε μείωση κατά 463εκ. Σε κάθε περίπτωση πάντως και αν αναλογιστεί κανείς και τον εγχώριο τουρισμό του οποίου τα αποτελέσματα δεν είναι καταγεγραμμένα με ακρίβεια, τότε η συνεισφορά του τουρισμού στην βιωσιμότητα της ελληνικής οικονομίας αποκτά ουσιαστικά μεγαλύτερη σημασία όχι μόνο σε ποσοτικό αλλά και σε ποιοτικό επίπεδο. Η ποιοτική παράμετρος συγκεκριμένα αφορά κυρίως στην ανατρεπτική επιρροή που ασκεί ο εγχώριος τουρισμός στο φαινόμενο της εποχικότητας που χαρακτηρίζει το ελληνικό τουριστικό προϊόν. (Τσάρτας κ.ά., 2010) Η παρούσα εργασία προσεγγίζει τον τουρισμό από τη σκοπιά των πεντάστερων ξενοδοχείων και συγκεκριμένα του ξενοδοχείου Makedonia Palace. Οι ξενοδοχειακές μονάδες σαν συνολική οικονομική δραστηριότητα παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον και αποτελούν σημαντικό στοιχεία της οικονομίας διαφόρων χωρών. Θεωρούνται ως βασικοί παράγοντες της ανάπτυξης του τουρισμού. Με τα σημερινά δεδομένα δεν νοείται τουρισμός χωρίς κατάλληλα ξενοδοχεία. Τουρισμός και ξενοδοχεία αλληλοεπηρεάζονται και αλληλοδιαμορφώνονται. Αν και το έργο των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων δεν περιορίζεται μόνο στην εξυπηρέτηση του τουρισμού, εντούτοις είναι συνυφασμένο με αυτόν. (Καρδακάρης,1998) 4

5 Το Makedonia Palace είναι ένα μεγάλο ξενοδοχείο, ηγέτης στον τουρισμό στη Θεσσαλονίκη και ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα ξενοδοχεία της Ελλάδας. Το ξενοδοχείο δραστηριοποιείται στην αγορά από το 1972, διακρίνεται για την μακροχρόνια εμπειρία του, την υψηλή ποιότητα φιλοξενίας του, καθώς και τον επαγγελματισμό που παρουσιάζουν οι εργαζόμενοί του. Η επιλογή του συγκεκριμένου ερευνητικού πεδίου πραγματοποιήθηκε λόγω της ιδιαίτερης βαρύτητας του τουρισμού στην χώρα μας. Η έντονη οικονομική κρίση των τελευταίων ετών έχει επηρεάσει και τον τουρισμό. Η θετική οικονομική πορεία μίας ξενοδοχειακής επιχείρησης έχει άμεσο αντίκτυπο στην τοπική οικονομία της πόλης. Η απασχόληση μεγάλου αριθμού ανθρώπινου δυναμικού, η τόνωση και άλλων τομέων του τουρισμού - εστιατόρια, καφετέριες, τοπική εμπορική αγορά - και η προβολή της πόλης ως τουριστικού προορισμού είναι κάποιες από τις θετικές επιδράσεις που συνοδεύουν την ανάπτυξη και ευμάρεια μιας ξενοδοχειακής επιχείρησης. Οι βασικότεροι στόχοι της παρούσας εργασίας είναι: Παρουσίαση της πορείας του τουρισμού και πιο συγκεκριμένα του ξενοδοχειακού τουρισμού στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Παρουσίαση της πορείας της εξεταζόμενης ξενοδοχειακής μονάδας. Ανάπτυξη επιχειρηματικού σχεδίου για την ανάκαμψης και τόνωση του Makedonia Palace. Εξαγωγή συμπερασμάτων για την οικονομική ανάπτυξη του συγκεκριμένου ξενοδοχείου ειδικά καθώς και την συνολική πορεία του ξενοδοχειακού κλάδου γενικότερα. Για την υλοποίηση των παραπάνω τεθέντων στόχων πραγματοποιήθηκε μια συστηματική βιβλιογραφική έρευνα που συμπεριέλαβε αναζήτηση σε βιβλία, επιστημονικά περιοδικά, τουριστικά περιοδικά και εφημερίδες. Η χρήση του διαδικτύου υπήρξε εκτενής, μιας και το υπό διαπραγμάτευση θέμα είναι αρκετά σύγχρονο και, ως εκ τούτου, η συλλογή υλικού από βιβλιοθήκες δεν ήταν σε θέση να καλύψει το επιθυμητό εύρος των αναζητούμενων πληροφοριών. Τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν από την χρήση του διαδικτύου ως μέσου άντλησης πληροφοριών (ανώνυμες πηγές, ανεπίσημα στοιχεία, κτλ) αντιμετωπίστηκαν με διεύρυνση του 5

6 βάθους της δευτερογενούς έρευνας άντλησης στοιχείων από επίσημες πηγές. και διαμέσου μεγαλύτερης προσπάθειας Οι στόχοι της παρούσας εργασίας υλοποιούνται μέσα από την παρουσίαση των πέντε κεφαλαίων της. Το πρώτο επικεντρώνεται στην παρουσίαση του Ξενοδοχείου που αποτελεί το αντικείμενο της συγκεκριμένης πτυχιακής εργασίας. Το δεύτερο εστιάζεται στην παρουσίαση του ξενοδοχειακού κλάδου της χώρας. Στο τρίτο κεφάλαιο παρατίθεται ανάλυση του εξωτερικού περιβάλλοντος. Το Επιχειρηματικό σχέδιο αναπτύσσεται στο τέταρτο κεφάλαιο και ακολουθούν τα συμπεράσματα. 6

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΜΙΛΟΥ 1. Ιστορία και Πεδία Δράσης του Ομίλου Δασκαλαντωνάκη Μια μικρή επιχείρηση ελαιολάδου αποδείχθηκε η αφετηρία ενός οικονομικού κολοσσού. Ξεκινώντας τη δεκαετία του 1960, δύο αδέλφια, ο Νίκος και ο Τάκης Δασκαλαντωνάκης έγιναν από τους μεγαλύτερους εμπόρους στο Ρέθυμνο της Κρήτης. Το 1976 έκαναν το πρώτο τους βήμα στον κόσμο των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων. Εγκαταλείποντας το εμπόριο λαδιού, συγκέντρωσαν τα κεφάλαια για να κτίσουν το Rithymna Beach, το πρώτο ξενοδοχείο της αλυσίδας στο Ρέθυμνο. Λίγο αργότερα, τα δύο αδέλφια αγόρασαν και πακέτο μετοχών της επιχείρησης, η οποία διαχειριζόταν το ξενοδοχείο του Ρεθύμνου El Greco. Το επόμενό τους βήμα έρχεται το 1982, όταν -σε συνεργασία με τον κ. Γιάννη Σμπώκο- αγόρασαν το Creta Sun, ένα ξενοδοχείο 750 κλινών. Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1986, ο Νίκος Δασκαλαντωνάκης έλαβε μια καθοριστική επιχειρηματική απόφαση. Εξαγόρασε μαζί με τον αδελφό του το 50% των μετοχών της επιχείρησης Grecotel. Το πακέτο αυτό των μετοχών ήταν στα χέρια του γνωστού Κύπριου επιχειρηματία κ. Δημήτρη Πιερίδη, ο οποίος είχε ιδρύσει την επιχείρηση αυτή με έναν Γερμανό tour operator, τον ταξιδιωτικό οργανισμό TUI. Η συμφωνία αυτή ήταν αποφασιστικής σημασίας για τους αδελφούς Δασκαλαντωνάκη, όχι τόσο γιατί αποκτούσαν το 50% μιας μικρής εταιρίας όσο διότι εξασφάλιζαν έναν συνεταίρο ο οποίος κινείτο με απίστευτους ρυθμούς ανάπτυξης. Την ίδια χρονιά, οι αδελφοί Δασκαλαντωνάκη βγαίνουν από το νησί για να αγοράσουν το Daphnila Bay. Η Grecotel αποκτά σταδιακά οργανωμένη δομή, τμήματα στρατηγικού σχεδιασμού μάρκετινγκ και πωλήσεων, περιβαλλοντικής πολιτικής. Ταυτοχρόνως, συνεχίζει την επενδυτική της δραστηριότητα με την εξαγορά νέων ξενοδοχειακών μονάδων. Ετσι, το 1989 επεκτείνει τη δραστηριότητά της στην Ανατολική Κρήτη με τη λειτουργία του ξενοδοχείου Malia Park. Το ίδιο έτος εξαγοράζεται το Creta Palace του Ρεθύμνου, το οποίο συγκαταλέγεται μεταξύ των δέκα καλύτερων ξενοδοχείων του κόσμου. 7

8 Οι συνεχείς εξαγορές και μισθώσεις ξενοδοχειακών μονάδων ενισχύουν την Grecotel, η οποία, μετά την αγορά και του Porto Rethymno (με συνεταίρο αυτήν τη φορά τον εφοπλιστή Παντελή Σφηνιά) το 1991, κατακτά την πρώτη θέση μεταξύ όλων των αλυσίδων ξενοδοχείων της χώρας. Η «κούρσα των εξαγορών» δεν σταματά. Το 1993 οι διοικούντες της Grecotel αποφασίζουν να συμμετάσχουν σε διεθνή διαγωνισμό, ο οποίος έχει ως αντικείμενο την εξαγορά ενός μυθικού ξενοδοχείου, του «Αστέρα» της Κέρκυρας. Οι επόμενοι σταθμοί της Grecotel είναι η επέκταση των δραστηριοτήτων της στην Ελούντα, η εξασφάλιση του management και η ριζική ανανέωση σε διάστημα-ρεκόρ 4,5 μηνών του Macedonia Palace στη Θεσσαλονίκη, του Rodos Royal (επένδυση επτά δισ. δραχμών) και του Rodos Imperial, το καινούργιο απόκτημα Myconos Blue και η εξαγορά δύο ξενοδοχείων του αυστριακού tour operator ITAS: του Pella Beach και του Lakopetra. ( Αναγνωρισμένος ως ηγέτης στον ξενοδοχειακό τομέα, ο Όμιλος επεκτείνεται τα τελευταία χρόνια με ιδιαίτερη επιτυχία σε επενδύσεις στους τομείς των κατασκευών ξενοδοχειακών συγκροτημάτων, διαχείρισης τουριστικών υποδομών, εστίασης & έτοιμου φαγητού, κέντρων αναζωογόνησης & θαλασσοθεραπείας, οικολογικών - παραδοσιακών πάρκων, παροχής υπηρεσιών μέσω Internet και δικτυακών εξοπλισμών, real estate και γηπέδων γκολφ. 2. Αποστολή και στόχοι των Classical Hotels Τα Classical Hotels είναι η ταχύτερα αναπτυσσόμενη ξενοδοχειακή εταιρεία στην Ελλάδα έχοντας προσθέσει στο ενεργητικό της δώδεκα μονάδες την τελευταία πενταετία ( ) και άλλες δύο την προσεχή διετία. Με σύνολο δεκαεννέα μοναδικών ξενοδοχείων στις μεγαλύτερες ελληνικές πόλεις Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Καλαμάτα, Αλεξανδρούπολη και Λάρισα τα Classical Hotels τόσο στον τομέα του επιχειρηματικού όσο και του παραθεριστικού τουρισμού, προσφέρουν πλήρη γκάμα υπηρεσιών υψηλής ποιότητας με μοναδικά χαρακτηριστικά, όπως το hoteling και τα trendy hotel bars and restaurants. ( ) 8

9 Σκοπός των ξενοδοχείων είναι να προσφέρουν άριστες υπηρεσίες στους πελάτες και μοναδικές εμπειρίες κατά την παραμονή τους. Με όπλο τις άριστες υποδομές και το άρτιο εκπαιδευμένο προσωπικό το Makedonia Palace καθώς και όλα τα ξενοδοχεία του ομίλου συνδυάζουν business & leisure προσφέροντας όλες τις υπηρεσίες που εξασφαλίζουν μια πολυτελή διαμονή, ενώ ταυτόχρονα διευκολύνουν και εξυπηρετούν τις ανάγκες των επιχειρηματιών πελατών. Προσφέρουν μια πολυτελή ατμόσφαιρα που δημιουργεί η μοναδική αισθητική στην αρχιτεκτονική, στην γαστρονομία, στην ποιότητα και στην εξυπηρέτηση. Η διοίκηση του ομίλου διακρίνεται από τόλμη και διορατικότητα, στοιχεία που τους βοήθησαν να δημιουργήσουν τη μεγαλύτερη ελληνική αλυσίδα ξενοδοχείων πολυτελείας. Οι συνεχείς ανακαινίσεις, η βελτίωση του προϊόντος και τα υψηλά επίπεδα υπηρεσιών διασφαλίζουν την αδιάκοπη εξέλιξη και επέκταση του Ομίλου που διαθέτει σήμερα κλίνες. Πάνω από άτομα εργάζονται στα ξενοδοχεία και τα γραφεία εσωτερικού και εξωτερικού της εταιρείας, καθιστώντας την τον πιο σημαντικό εργοδότη της ελληνικής ξενοδοχείας. Επίσης αξίζει να αναφερθεί η περιβαλλοντική ευαισθησία του ομίλου. Ο όμιλος Δασκαλαντωνάκη πραγματοποιεί «Πράσινες Ενέργειες» στο πλαίσιο της GreenPolicy συμβάλλοντας έτσι στην προστασία του περιβάλλοντος. Ο όμιλος αποδεικνύει έμπρακτα την κοινωνική ευαισθησία του, συμμετέχοντας ενεργά στην προστασία του περιβάλλοντος με δύο σημαντικά και πρωτοποριακά προγράμματα. Πρώτη «πράσινη ενέργεια» στα Classical Hotels του Ομίλου Δασκαλαντωνάκη είναι η συμπαραγωγή ρεύματος, που θα πραγματοποιείται με τη βοήθεια φυσικού αερίου, αλλά και με διαδικασία απορρόφησης της ψύξης με ειδικούς απορροφητές. Επίσης, τονίζεται ότι η πράσινη πολιτική του ομίλου αντικατοπτρίζεται και στην υιοθέτηση ενός πιο εξελιγμένου συστήματος ανακύκλωσης. Το νέο αυτό σύστημα ανακύκλωσης δεν θα περιορίζεται μόνο στους χώρους συγκέντρωσης απορριμμάτωνκάτι που εδώ και χρόνια εφαρμόζεται στα Classical Hotels με το διαχωρισμό απορριμμάτων σε ειδικούς κάδους για χαρτί, γυαλί και πλαστικό. Η διοίκηση των Classical Hotels στοχεύει σε μια ολοκληρωμένη και πραγματική ανακύκλωση, όπου θα υπάρχει διαχωρισμός απορριμμάτων σε όλους τους χώρους των ξενοδοχείων. Έτσι, καλάθια ανακύκλωσης τριών κατηγοριών θα τοποθετηθούν σε όλους τους κοινόχρηστους χώρους ακόμα και στα δωμάτια των ξενοδοχείων. 9

10 Οι ενέργειες του ομίλου αποκαλύπτουν πραγματικό σεβασμό στο περιβάλλον στοχεύοντας παράλληλα στην αφύπνιση της περιβαλλοντικής συνείδησης των πελατών, καταλήγει η ανακοίνωση. (Οαρΐία1 Γ, 2008) 3. Χρηματοοικονομική κατάσταση του ομίλου O μεγαλύτερος ξενοδοχειακός όμιλος της χώρας, ο όμιλος Δασκαλαντωνάκη αντιμετωπίζει έντονο πρόβλημα ρευστότητας τα τελευταία χρόνια. Υπάρχουν μεγάλα ανοίγματα σε δάνεια, καθώς και κάποιες λήξεις συμβολαίων διαχείρισης ξενοδοχειακών μονάδων, όπως το δημοφιλές «Μακεδονία Παλλάς» στη Θεσσαλονίκη. Επιπλέον ιδιαίτερη επιβάρυνση στα οικονομικά του ομίλου προκάλεσε η ατυχής επιλογή των ξενοδοχείων πόλης «Classical Hotels», στα οποία επενδύθηκαν συνολικά περίπου 500 εκατομμυρίων ευρώ, χωρίς το αναμενόμενο αποτέλεσμα. Στο επίκεντρο του προβλήματος βρίσκεται η υπερχρέωση του ομίλου στις τράπεζες στη φάση της ραγδαίας επέκτασής του. Οι τράπεζες στις οποίες ο όμιλος οφείλει 405 εκατ. ευρώ δεν έχουν κοινή πολιτική ως προς την αναδιάρθρωση του χρέους με κάποιες από αυτές να τη βλέπουν θετικά, εξαιτίας του βάρους της διαγραφής ενός τέτοιου όγκου δανείων και άλλες να θεωρούν ότι δεν θα πρέπει να γίνει και να ικανοποιηθούν με «ό,τι υπάρχει». (Εφημερίδα Καθημερινή, 2010) Ετσι, παρά το γεγονός ότι τα ξενοδοχεία πόλης προσέγγισαν μια πληρότητα γύρω στο 75% το 2008, έπρεπε με έσοδα 65 εκατ. να αντιμετωπίζουν ένα βάρος ενοικίων 12 εκατ. και ένα βάρος δανεισμού 15 εκατ. τον χρόνο. Τα ξενοδοχεία πόλης είχαν σταθερή αύξηση των εσόδων, και με χαμηλότερα χρεολύσια θα είχαν κέρδος. Το «Κινγκ Τζορτζ» προσέγγισε στο 73%, αλλά με την έναρξη της κρίσης, τόσο αυτό όσο και το «Μακεδονία Παλάς», που παρουσίαζαν σταθερή βελτίωση ως το 2009, σημείωσαν μια μέση μείωση πάνω από τη μέση μείωση των αγορών στις οποίες απευθύνονται (Αθήνα, Θεσσαλονίκη). Το 2010 τόσο το «Κινγκ Τζορτζ» όσο και το «Μακεδονία Παλάς» γνώρισαν πτώση των κρατήσεών τους κατά 30%, επηρεασμένα από την έντονη οικονομική κρίση. (Εφημερίδα Καθημερινή, 2010) Τα μέτρα που έχει λάβει η διοίκηση για την αντιμετώπιση του προβλήματος είναι καταρχήν η αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου. Επιπλέον με δεδομένο το 10

11 χρηματοοικονομικό κόστος, ο περιορισμός προσωπικού για την επίτευξη καλύτερων αποτελεσμάτων είναι μονόδρομος. Για το 2011 η Grecotel περιμένει διανυκτερεύσεις αυξημένες κατά 6% έναντι του 2010, προϋπολογίζοντας κύκλο εργασιών που θα «αγγίζει» το ποσό των 120,5 εκατ. ευρώ και μεικτό λειτουργικό κέρδος ύψους 48 εκατ. ευρώ. Ειδικότερα η εταιρεία προβλέπει διψήφια αύξηση αφίξεων από τη Μεγάλη Βρετανία και τις χώρες του πρώην Ανατολικού Μπλoκ και οριακή προς το παρόν άνοδο από Γερμανία και τις λοιπές χώρες της Κεντρικής Ευρώπης. Τα στοιχεία της βασίζονται σε μοντέλο προβλέψεων που περιλαμβάνει: α) τις πραγματοποιηθείσες κρατήσεις στα online συστήματα, β) την εξέλιξη των προγραμμάτων πωλήσεων των Tour Operators στις βασικές αγορές, γ) τον προγραμματισμένο αριθμό πτήσεων charter στα αεροδρόμια των προορισμών που λειτουργεί τις μονάδες της. ( html) 11

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑΚΟΥ ΚΛΑΔΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1. Η οικονομική πορεία του κλάδου μέχρι το 2009 Πίνακας 1.1 Συνολικό μέγεθος αγοράς ξενοδοχειακών επιχειρήσεων ΑΑ', Α' και Β' κατηγορίας ( ) Το συνολικό μέγεθος της ξενοδοχειακής αγοράς μέχρι και το 2001 παρουσίαζε διαχρονική αύξηση. Συγκεκριμένα εκτιμάται για το 2006 σε χιλ. έναντι χιλ. το 1998, παρουσιάζοντας μέσο ετήσιο ρυθμό μεταβολής 5,8%. Η εικόνα διαφοροποιείται το 2002 και 2003 χρονιές κατά τις οποίες το συνολικό μέγεθος της εξεταζόμενης αγοράς βαίνει μειούμενο. Τη χρονιά των Ολυμπιακών Αγώνων, το συνολικό μέγεθος της αγοράς αυξήθηκε μόλις κατά 3,6% σε σχέση με το Από το 2005 και μετά παρατηρείται μια άνοδος του συνολικού μεγέθους τις αγοράς κατά 13,4%. Κατά την περίοδο εκτιμάται πως υπάρχει μια αύξηση της τάξης 14,5%. Το μέγεθος της αγοράς των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων Πολυτελείας εκτιμάται για το 2006 σε χιλ. έναντι χιλ. το 1998, παρουσιάζοντας μέσο ετήσιο ρυθμό μεταβολής 11,7% για τη συγκεκριμένη περίοδο. Σύμφωνα με τα στοιχεία του 2006, τα ξενοδοχεία Α. κατηγορίας διατηρούν το μεγαλύτερο μερίδιο στη συνολική αξία της εξεταζόμενης ξενοδοχειακής αγοράς, αντιπροσωπεύοντας το 44,1% και ακολουθούν τα ξενοδοχεία Πολυτελείας με μερίδιο 31,4% και Β. τάξης (μερίδιο 24,5%). Με βάση τις προβλέψεις για το 2007, το μέγεθος αγοράς των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων Πολυτελείας προβλέπεται να διαμορφωθεί σε χιλ. (ποσοστιαία αύξηση της τάξης του 20% σε σχέση με το 2006), των ξενοδοχείων Α. κατηγορίας σε χιλ. (ποσοστιαία αύξηση της τάξης του 14%) και των ξενοδοχείων Β. κατηγορίας σε (ποσοστιαία αύξηση 8%). (ICAP, 2007) 12

13 Μέγεθος Ρυθμός Έτος Αγοράς Μεταβολής ,9% ,0% ,5% ,7% ,4% ,6% ,7% ,4% ,5% Πηγή: ICAP, Εκτιμήσεις της αγοράς Στον πίνακα 1.1 παρουσιάζεται το συνολικό μέγεθος της αγοράς (σε αξία) των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων που εκμεταλλεύονται μονάδες Πολυτελείας (ΛΛ.), Α. και Β. κατηγορίας για την περίοδο , ενώ στον ίδιο πίνακα δίδεται και πρόβλεψη για το Τη μεγαλύτερη πτώση εσόδων μεταξύ των ελληνικών ξενοδοχείων κατέγραψαν στο εννιάμηνο Ιανουαρίου-Σεπτεμβρίου 2009 οι ξενοδοχειακές μονάδες τύπου «resort» της Κρήτης, σύμφωνα με έρευνα της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ξενοδόχων (ΠΟΞ) και της εταιρείας GBR Consulting. Ειδικότερα, λόγω και της οικονομικής κρίσης, τα καθαρά έσοδα των παραπάνω μονάδων μειώθηκαν κατά 20,2% και τα μικτά κατά 21,7%, σε σχέση με το αντίστοιχο περσινό 9μηνο, ενώ στη Χαλκιδική η αντίστοιχη πτώση ήταν 16,3% και 17,8% και στο σύνολο της χώρας (σε ό,τι αφορά στα resorts) 14,7% και 16,2%. (Εφημερίδα VORIA.gr, 2009) Στην περίπτωση των ξενοδοχείων Αθήνας-Θεσσαλονίκης, τα καθαρά έσοδα από δωμάτια εκτιμάται ότι μειώθηκαν 15,4%, ενώ η πτώση συνολικών εσόδων 13

14 υπολογίζεται ότι ήταν ακόμη μεγαλύτερη, καθώς τα ξενοδοχεία απώλεσαν σημαντικά έσοδα από τα τμήματα εστίασης και banqueting, ως αποτέλεσμα της περιστολής δαπανών επιχειρήσεων και καταναλωτών. Πίνακας 1.2 Μέγεθος αγοράς ξενοδοχειακών επιχειρήσεων ανά κατηγορία ( ) Έτος Α Α Α' Β' Σε ό,τι αφορά των δωματίων, στις πληρότητες η πτώση ήταν μεγαλύτερη στα Πηγή: ICAP, Εκτιμήσεις της αγοράς ξενοδοχεία πόλεως (9,8% σε Αθήνα- Θεσσαλονίκη). Στα δε resorts, παρατηρήθηκε συνδυασμός μειωμένου χρόνου λειτουργίας και μειωμένης πληρότητας, με την Κρήτη να πλήττεται περισσότερο ( 9,3% στις πληρότητες, έναντι -4,9% στη Χαλκιδική και -6,7% στα resorts στο σύνολο της χώρας). 14

15 Η κρίση φαίνεται ότι έπληξε κυρίως τα ξενοδοχεία πέντε αστέρων. Σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη τα καθαρά ημερήσια έσοδα ανά διαθέσιμο δωμάτιο (RevPAR) μειώθηκαν κατά 19,5% στα πέντε αστέρων, 14,9% στα τεσσάρων αστέρων και 6% στα τριών. Στα resorts το συνολικό ημερήσιο έσοδο ανά διαθέσιμο δωμάτιο (TrevPAR) ήταν αντίστοιχα μειωμένο κατά 16,6%, 9,7% και 8%. Συνολικά, τα ελληνικά ξενοδοχεία εκτιμάται ότι απώλεσαν το 16% του τζίρου τους ή έσοδα 1 δισ. ευρώ, με μεγαλύτερους χαμένους την Κρήτη και την Αθήνα. Ο ελληνικός τουρισμός έχει σοβαρό ανταγωνιστικό έλλειμμα σε όρους κόστους, εξαιτίας και της υψηλής φορολογίας. Συγκρίνοντας την πορεία του κλάδου με άλλες ευρωπαϊκές χώρες βλέπουμε για παράδειγμα ότι στην Ισπανία οι αφίξεις μειώθηκαν κατά 11%, η πτώση εσόδων συγκρατήθηκε στο 9%, ενώ στην Ελλάδα, παρά τη μικρότερη συρρίκνωση στις εισόδους τουριστών (-8%), τα έσοδα υποχώρησαν κατά 13%. (Εφημερίδα Voria.gr, 2009) Στην συνέχεια παρατίθενται δύο πίνακες που αφορούν την εικόνα του Ελληνικού τουρισμού το 2009 και γίνεται και μία σύγκριση και με άλλους τουριστικούς προορισμούς. (ΣΕΤΕ, 2009) Βασικά Μεγέθη του Ελληνικού Τουρισμού 2009 Συμμετοχή στο ΑΕΠ 15,2% ^ π Έ ] Συμμετοχή στην απασχόληση 18,5% της συνολικής απασχόλησης Απασχόληση (άμεση & έμμεση) [ ^ ^ ] Έσοδα 10,4 δισ. [ΤτΕ] Αφίξεις Αλλοδαπών 14,9 εκατ. Μέση κατά κεφαλή δαπάνη 697 Μερίδιο Αγοράς 1,7% Παγκόσμια, 3,2% Ευρώπη Εποχικότητα 52% των αφίξεων αλλοδαπών πραγματοποιείται Ιούλιο - Αύγουστο - Σεπτέμβριο Συγκέντρωση Προσφοράς 52% των ξενοδοχειακών κλινών συγκεντρώνονται σε 3 περιοχές της Ελλάδας [ΞΕΕ] Ξενοδοχειακή Υποδομή ξενοδοχεία / κλίνες [ΞΕΕ] Γερμανία ( ), Ην. Βασίλειο ( ), Top 5 αγορές Γαλλία ( ), Ιταλία ( ), Ολλανδία ( ) [ΕΣΥΕ] Αθήνα ( ), Ηράκλειο ( ), Ρόδος Top 5 αεροδρόμια (σε αφίξεις ( ), Θεσσαλονίκη ( ), Κέρκυρα αλλοδαπών) ( ) [ΕΣΥΕ] 15

16 Ελλάδα - Ανταγωνιστές Δείκτες Απόδοσης 2009 Ελλάδα Ισπανία Κύπρος Τουρκία Αίγυπτος Κροατία κάτω Κατάταξη - Διεθνείς Αφίξεις 16η 3η από την 7η 19η 24η 50η κάτω Κατάταξη - Έσοδα 15η 2η από την 9η 21η 30η 50η Διεθνείς Αφίξεις 2009 (εκατ.) 14,9 52,2 2,1 25,5 11,9 9,3 % μεταβολή αφίξεων ,2% 12,5% -22,2% 165,6% 133,3% 60,3% Εσοδα δις USD 14,5 53,2 2,2 21,3 10,8 8,9 % μεταβολή εσόδων ,6% 77,3% 15,8% 180,3% 151,2% 217,9% Μέση κατά κεφαλή Δαπάνη ανά ταξίδι σε USD 973, , ,6 835,3 907,6 957,0 Μερίδιο αγοράς παγκόσμια σε 1,7% Αφίξεις 5,9% 0,2% 2,9% 1,4% 1,1% Μερίδιο αγοράς παγκόσμια σε 1,7% Εσοδα 6,2% 0,3% 2,5% 1,3% 1,0% Πηγή: ΣΕΤΕ, επεξεργασία στοιχείων ΕΣΥΕ, UNWTO, WEF 16

17 2. Η οικονομική πορεία του κλάδου το 2010 Η εικόνα του κλάδου το 2010 δεν ήταν διαφορετική. Θα μπορούσε να ειπωθεί μάλιστα ότι σε «ελεύθερη πτώση» φαίνεται να είναι τα τουριστικά μεγέθη των δύο μεγάλων αστικών προορισμών της χώρας το 2010, σε αντίθεση με τις πιο σταθερές επιδόσεις των ξενοδοχείων resort, σύμφωνα με το πρόσφατο ενημερωτικό δελτίο της GBR Consulting. Το δελτίο παρουσιάζει τις επιδόσεις της ελληνικής ξενοδοχίας για το Δ τρίμηνο του 2010 και σε ετήσια βάση, βασισμένο σε δείγμα άνω των 180 ξενοδοχείων και resort. Σημαντικές απώλειες εμφανίζει η Αθήνα σε ό,τι αφορά το έσοδο ανά διαθέσιμο δωμάτιο (RevPAR), με την κάμψη να υπολογίζεται στο 13,3% το Δ τρίμηνο του 2010 και 7,4% σε ετήσια βάση. Την ίδια ώρα οριακή αύξηση για πρώτη φορά το 2010 παρουσιάζουν οι διεθνείς αεροπορικές αφίξεις (0,5%) το Δ τρίμηνο του έτους σύμφωνα με τα στοιχεία του Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ) τα οποία επεξεργάστηκε η GBR Consulting. Το γεγονός αυτό αποδίδεται στον εορτασμό της επετείου των χρόνων από τη Μάχη του Μαραθώνα, ο οποίος προσέλκυσε μεγάλο αριθμό ξένων δρομέων, ενώ επηρέασε θετικά σε ένα βαθμό την πτώση των αφίξεων που άγγιξε το 4,6% για το σύνολο του της περσινής χρονιάς (Εφημερίδα Το Βήμα, 2011) Η κακή πορεία της ελληνικής πρωτεύουσας σαν τουριστικός προορισμός, έχει οδηγήσει πέντε ξενοδοχεία σε διακοπή της λειτουργίας τους το τελευταίο εξάμηνο. Για τη χρονιά που ξεκίνησε ωστόσο επισημαίνεται το πρόγραμμα προώθησης του τουρισμού της Αθήνας «Athens every week», που διαμορφώνει το υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, με στόχο την προσέλκυση επισκεπτών μέσα από θεματικές εβδομάδες σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. Εξίσου αρνητική είναι η εικόνα που διαμορφώνεται και στη Θεσσαλονίκη, καθώς ο προορισμός παρουσιάζει στασιμότητα (0,1%) στις αφίξεις το διάστημα Σεπτεμβρίου - Δεκεμβρίου 2010 και πτώση 3,5% σε ετήσια βάση. Σημαντική πτώση όμως παρουσιάζει το έσοδο ανά διαθέσιμο δωμάτιο (RevPAR) για το ίδιο διάστημα, που φθάνει το 23,2%, ενώ στο σύνολο του 2010 οι απώλειες ανέρχονται σε ποσοστό 20%. Η απογοητευτική επίδοση των ξενοδοχείων πόλης είναι ακόμα πιο εμφανής σε σύγκριση με ανταγωνιστικούς προορισμούς της νότιας Ευρώπης οι οποίοι κατέγραψαν αξιόλογη βελτίωση στο RevPAR τους το Ετσι η περιοχή της 17

18 Νότιας Ευρώπης παρουσίασε κατά μέσο όρο αύξηση 9,7% το Δ τρίμηνο του 2010 και 6,6% κατά τη διάρκεια της περασμένης χρονιάς. Πιο συγκεκριμένα η Ρώμη εμφάνισε αύξηση 10,4% το Δ τριμ και 7,9% καθ όλη τη διάρκεια της περασμένης χρονιάς, η Μαδρίτη 2,8% (Δ τριμ. 2010) και 8,3% (2010), και το Κάιρο 12,2% (Δ τριμ. 2010) και 7,6% (2010). Από την άλλη καλύτερη είναι η εικόνα των resort ξενοδοχείων όπως επισημαίνει στα συμπεράσματά της η GBR Consultingτα, τα οποία φαίνεται να διατήρησαν τις δυνάμεις τους την προηγούμενη χρονιά. Ετσι παρά τη δυσφήμιση της χώρας και τη δυσμενή οικονομική συγκυρία, το 2010 τα resort παρουσιάζουν οριακή μεταβολή 0,2% σε έσοδο ανά διαθέσιμο δωμάτιο και 2,1% σε αφίξεις. (Εφημερίδα Το Βήμα, 2011) 18

19 3. Η οικονομική κρίση Πολλοί είναι οι λόγοι που μπορούν να εξηγήσουν την επιβράδυνση της ανάπτυξης της διεθνούς οικονομίας. Υποστηρίζεται ότι έχουν εκλείψει οι παράγοντες, που ώθησαν την παγκόσμια οικονομία σε μια θεαματική ανάπτυξη, κατά τη δεκαετία Ιδιαίτερα για τις αναπτυγμένες χώρες, μετά την οικονομική τους ανοικοδόμηση και τη σημαντική άνοδο της ζήτησης, που προέκυψε μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, διαγράφεται η προοπτική της σταθεροποίησης της αύξησης του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος τους γύρω στο 3% το χρόνο, παράλληλα με τη διατήρηση ενός ψηλού ποσοστού ανεργίας, γύρω στο 5% και μιας μικρής αύξησης της παραγωγικότητας της τάξης του 3% με 3,5%. (Ρουμελιώτης, 1980) Η σταθεροποίηση, σε χαμηλότερα επίπεδα, του ρυθμού ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας και ο παράλληλος κορεσμός στον τομέα της κατανάλωσης, ιδιαίτερα σε σχέση με τα βιομηχανικά προϊόντα, οφείλονται επίσης στην μείωση του ρυθμού της πληθυσμιακής αύξησης που παρατηρείται από το 1965 στις αναπτυγμένες χώρες. (Ρουμελιώτης, 1980) Η παρούσα οικονομική κρίση μπορεί να θεωρηθεί η σοβαρότερη από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, εκτιμά ο πρώην πρόεδρος της Fed Άλαν Γκρίνσπαν, σε άρθρο του που δημοσιεύθηκε στους Financial Times. «Η σημερινή οικονομική κρίση στις ΗΠΑ θα θεωρηθεί μάλλον η σοβαρότερη από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Θα τερματισθεί όταν θα σταθεροποιηθούν οι τιμές στην αγορά ακινήτων και μαζί με αυτές οι τιμές των τραπεζικών προϊόντων που συνδέονται με ενυπόθηκα δάνεια. Η κρίση αυτή θα αφήσει πίσω της μεγάλο αριθμό θυμάτων. Το σύστημα αποτίμησης του κινδύνου που ισχύει σήμερα θα πληγεί σημαντικά» ( Ο πρώην πρόεδρος της Fed, στον οποίο αποδίδεται και η απαρχή της κρίσης του τομέα των ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων εξαιτίας της πολιτικής των εξαιρετικά χαμηλών επιτοκίων που ακολούθησε η Fed στο διάστημα , θεωρεί επίσης ότι δεν θα υπάρξει ποτέ ένα τέλειο σύστημα αποτίμησης κινδύνων. ( «Η διαχείριση του κινδύνου δεν θα φθάσει ποτέ σε επίπεδο τελειότητας. Θα υπάρχει πάντοτε ένα σημείο όπου θα αποτυγχάνει, φέρνοντας στο φως μια ενοχλητική αλήθεια 19

20 και προκαλώντας μια απροσδόκητη και σκληρή απάντηση» σημείωσε. ( «Είναι σημαντικό, δηλαδή ουσιαστικό, κάθε μεταρρύθμιση και προσαρμογή στη δομή των αγορών και τη ρύθμισή τους, να μην θέτει υπό αμφισβήτηση τις πιο αξιόπιστες και αποτελεσματικές μας ασπίδες απέναντι στις αδυναμίες της οικονομίας, δηλαδή την ευελιξία των αγορών και τον ελεύθερο ανταγωνισμό» συμπλήρωσε( Η οικονομική κρίση επηρεάζει και τον τουρισμό παγκοσμίως Το 2008 σημειώθηκαν 924 εκατ. αφίξεις τουριστών παγκοσμίως, 16 εκατ. περισσότερες σε σχέση με τις αφίξεις του 2007, σημειώνοντας έτσι μια αύξηση 2%. Η αύξηση, αυτή, οφείλεται, στα θετικά αποτελέσματα του πρώτου εξαμήνου, καθώς το δεύτερο εξάμηνο σημειώνεται μια απότομη αλλαγή στις τάσεις που καταγράφουν οι αφίξεις, γεγονός που καθιστά το 2008 μια χρονιά αντιθέσεων για τον παγκόσμιο τουρισμό. Έτσι, ενώ μεταξύ Ιανουαρίου-Ιουνίου παρατηρείται μια αύξηση 5%, κατά το δεύτερο εξάμηνο οι παγκόσμιες τουριστικές αφίξεις σημειώνουν πτώση 1% σαν αποτέλεσμα της εξαιρετικά ασταθούς παγκόσμιας οικονομίας (χρηματοοικονομική κρίση, αύξηση της τιμής των προϊόντων και του πετρελαίου, έντονες διακυμάνσεις συναλλαγματικών ισοτιμιών). Η ανάπτυξη ήταν αρνητική τους τελευταίους έξι μήνες του 2008 σε Ευρώπη (-3%) και Ασία (-3%), όπου η πτώση ήταν ακόμα πιο σημαντική, δεδομένης της διψήφιας αύξησης που παρουσίασε το 2007 και της δυναμικής παρουσίας της το πρώτο εξάμηνο του 2008 (+6%). Από την άλλη πλευρά, η Αμερική (+1%), η Αφρική (+4%) και η Μέση Ανατολή (+5%) παρουσίασαν θετικά αποτελέσματα το δεύτερο εξάμηνο, αν και με σημαντική πτώση σε σχέση με την περίοδο Ιανουαρίου-Ιουνίου. Στο σύνολο του έτους, όλες οι περιοχές παρουσίασαν αύξηση εκτός από την Ευρώπη, όπου τα νούμερα των διεθνών αφίξεων παρέμειναν στάσιμα. Τα καλύτερα αποτελέσματα παρουσιάζουν η Μέση Ανατολή (+11%), η Αφρική (+5%) και η Αμερική (+4%). (UNWTO World Tourism Barometer, 2009) Το 2009 σημειώθηκαν 880 εκατ. αφίξεις τουριστών παγκοσμίως, 39 εκατ. λιγότερες σε σχέση με τις αφίξεις του 2008 σημειώνοντας έτσι μια μείωση 4,3 %. 20

21 Η μείωση, αυτή, οφείλεται, στα αρνητικά αποτελέσματα των 3 πρώτων τριμήνων του 2009 (-10%, -7% και -2% αντίστοιχα), ενώ στο τελευταίο 3μηνο υπήρξε μια μικρή βελτίωση (+2%) σε σχέση με το αντίστοιχο διάστημα του Η ανάπτυξη ήταν αρνητική για 14 συνεχείς μήνες από το Σεπτέμβριο του Ασία και Μέση Ανατολή ήταν οι περοιχές που σημείωσαν τη μεγαλύτερη ανάκαμψη με θετικά αποτελέσματα το 2ο εξάμηνο του Το πρώτο εξάμηνο ήταν δύσκολο για όλους τους προορισμούς και ειδικά για την Ευρώπη (-10%). Στο σύνολο του έτους, όλες οι περιοχές παρουσίασαν μείωση εκτός από την Αφρική, όπου τα νούμερα των διεθνών αφίξεων σημείωσαν αύξηση 3%. Τα χειρότερα αποτελέσματα παρουσιάζουν η Ευρώπη (-5,6%), η Μέση Ανατολή (-5,4%) και η Αμερική (-4,7%). (UNWTO World Tourism Barometer, 2010) 4. Οικονομική Κρίση στον Ξενοδοχειακό Κλάδο Η αύξηση του αριθμού των προς πώληση ξενοδοχείων, το κλείσιμο μονάδων σε αρκετούς προορισμούς πριν από το τέλος της σεζόν και η διεύρυνση των ζημιών ήταν ορισμένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της ελληνικής ξενοδοχειακής αγοράς το Το 2010 παρατηρήθηκε μια προοδευτική αύξηση των προς πώληση ξενοδοχείων με αγγελίες που δημοσιοποίησαν οι ιδιοκτήτες τους σε διαδικτυακούς τόπους μεσιτικών γραφείων. Στα τέλη Ιανουαρίου του 2010 είχαν καταγραφεί περί τις 150 αγγελίες ξενοδοχειακών μονάδων προς πώληση μέσω Διαδικτύου από μεσιτικά γραφεία. (Εφημερίδα Ημερησία, 2010) Το επόμενο διάστημα οι φορείς του τουρισμού αναμένουν να αυξηθεί περαιτέρω ο αριθμός των ξενοδοχείων που προτίθενται οι ιδιοκτήτες τους να πωλήσουν. Στα 457 ξενοδοχεία θα πρέπει να υπολογισθεί σημαντικός μεν, βάσει εκτιμήσεων, άγνωστος δε, αριθμός μονάδων που οι ξενοδόχοι θέλουν να πωλήσουν αλλά κινούν μέσω άλλων καναλιών τη σχετική διαδικασία. Παρά τον μεγάλο αριθμό των προς πώληση ξενοδοχείων δεν παρατηρείται αγοραστικό ενδιαφέρον. Στελέχη της ξενοδοχειακής αγοράς εκτιμούν ότι οι όποιοι ενδιαφερόμενοι αγοραστές προσδοκούν περαιτέρω μείωση των τιμών. Επίσης, εν δυνάμει αγοραστές θεωρούν ότι αυτή τη στιγμή 21