Μπελλάλη Θάλεια Νοσηλεύτρια ΠΕ, Ψυχολόγος MSc, PhD Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τµήµα Νοσηλευτικής-ΑΤΕΙ Θεσσαλονίκης

Transcript

1 Η Ποιοτική Μεθοδολογία στην Έρευνα Μπελλάλη Θάλεια Νοσηλεύτρια ΠΕ, Ψυχολόγος MSc, PhD Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τµήµα Νοσηλευτικής-ΑΤΕΙ Θεσσαλονίκης Πώς µπορούµε να µελετήσουµε αποτελεσµατικότερα και µε πιο αξιόπιστο τρόπο τα φαινόµενα γύρω µας; Φιλοσοφικά «ρεύµατα σκέψης» στη µεθοδολογία της έρευνας (philosophical paradigms) Γενικός τρόπος αντίληψης και κατανόησης του κόσµου που προσδιορίζει τι είναι σηµαντικό να µελετηθεί και µε ποιο τρόπο Λογικό-θετικιστικό (logico-positivistic paradigm) Στατική απεικόνιση µιας και µοναδικής «αλήθειας» (φυσικές επιστήµες) Γραµµική, αναλυτικo-παραγωγική αλληλουχία (αφαιρετικός συλλογισµός) Ποσοτικός τρόπος προσέγγισης Φαινοµενολογικό-νατουραλιστικό (phenomenologic-naturalistic paradigm) υναµική «αλήθεια», σχετική, «κοινωνική κατασκευή». Αλληλεπίδραση ανθρώπου µε εκάστοτε κοινωνικό & ιστορικό πλαίσιο. «Πολλαπλές αλήθειες σε µία µόνο κατάσταση» Κυκλική, ολιστική επαγωγική αλληλουχία Ποιοτικός τρόπος προσέγγισης (ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ) Νέα φιλοσοφικά ρεύµατα (paradigm of relativism, of feminism etc) ιαφορές: Τρόπος εξήγησης των φαινοµένων Μέθοδος προσέγγισης των υπό µελέτη φαινοµένων 1

2 Ορισµός ποιοτικής έρευνας Ορίζεται ως η συστηµατική διερεύνηση και η όσο το δυνατόν πληρέστερη κατανόηση των ανθρώπινων υπάρξεων µέσα στο περιβάλλον που ανήκουν Αναφέρεται σε κάθε µορφή έρευνας που παράγει αποτελέσµατα µέσω ερµηνευτικής ανάλυσης και όχι µέσω στατιστικής επεξεργασίας των δεδοµένων Στόχος: η µελέτη σε βάθος ενός φαινοµένου Strauss & Corbin 1998 εν καθορίζεται a priori το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας. εν υπάρχουν εκ των προτέρων εννοιολογικές κατηγορίες Αφορά στην έρευνα γύρω από τα βιώµατα και τις εµπειρίες των ανθρώπων, τις συµπεριφορές, τα συναισθήµατά τους, καθώς επίσης και τη φύση και λειτουργία συστηµάτων, κοινωνικών οµάδων, πολιτισµικών φαινοµένων κλπ Το θεωρητικό πλαίσιο αναδύεται από τα δεδοµένα που συλλέγουµε. είγµα λίγων περιπτώσεων. Η ανάλυση αφορά στην ολότητα κάθε περίπτωσης για να ανακαλύψουµε όσο το δυνατόν περισσότερα κοινά στοιχεία και οµοιότητες µεταξύ των περιπτώσεων προκειµένου να φτιάξουµε κατηγορίες και να µελετήσουµε πως αυτές συνδέονται µεταξύ τους ιαφορές ποσοτικής vs ποιοτικής προσέγγισης (βλ. άρθρα Μπελλάλη Θ, Παπάζογλου Ε (2004) Η ποιοτική µεθοδολογία στη Νοσηλευτική Έρευνα. Νοσηλευτική 43, ) Μαντζούκας, Στ. (2003). Έρευνα και αντιληπτικά περιγράµµατα: Τα είδη και η χρησιµότητά τους για τους ερευνητές νοσηλευτές. Νοσηλευτική 42: Φαινόµενο µελέτης Σκοποί έρευνας Ερευνητικά ερωτήµατα/υποθέσεις Ερευνητικός σχεδιασµός Προσδιορισµός δείγµατος Μέθοδοι συλλογής δεδοµένων Μέθοδοι ανάλυσης δεδοµένων Γνώσεις/δεξιότητες ερευνητή Σχέση ερευνητή-υποκειµένων Αξιολόγηση µελέτης (κριτήρια και διαδικασία) Συνοπτικά τα χαρακτηριστικά της ποιοτικής έρευνας.. Ολιστική προσέγγιση και κατανόηση του υπό-µελέτη φαινοµένου Νατουραλιστική προσέγγιση (όχι χειρισµός, περιορισµός ή διατήρηση σταθερών εξωτερικών παραγόντων) Άµεση επαφή του ερευνητή µε το αντικείµενο µελέτης 2

3 Συλλογή δεδοµένων από ατοµικές περιπτώσεις και µετά συγκριτική διαδικασία Επαγωγική προσέγγιση και ανάλυση δεδοµένων Ευέλικτος ερευνητικός σχεδιασµός Γνώσεις και δεξιότητες ερευνητή Κριτική των 2 προσεγγίσεων ΠΟΣΟΤΙΚΗ υπεραπλουστεύει τη συνθετότητα των εµπειριών δεν εντοπίζει σηµαντικούς παράγοντες που δεν ποσοτικοποιούνται εύκολα δεν περιγράφει ένα φαινόµενο στο σύνολό του, αλλά διαστάσεις του ΠΟΙΟΤΙΚΗ δε γενικεύει στον ευρύτερο πληθυσµό ασαφείς διαδικασίες ανάλυσης δεδοµένων απειλή αξιοπιστίας και εγκυρότητας (δύο ερευνητές όχι τα ίδια αποτελέσµατα κλπ) Σκοπός έρευνας Επιλογή µεθοδολογικής προσέγγισης Επίπεδο γνώσεων που διαθέτω για το υπό µελέτη φαινόµενο Μεταβλητές που ορίζω ιαθέσιµες πηγές πληροφόρησης και ερευνητικό δείγµα Εκπαίδευση, εµπειρία, ικανότητες και διάθεση που έχω Ψυχικό, οικονοµικό και χρονικό κόστoς διεξαγωγής έρευνας σε σχέση µε όφελος Πρακτικά θέµατα Θέµατα ηθικοδεοντολογικής φύσεως Επιλογές κατά τον ερευνητικό σχεδιασµό Ποιος είναι ο πρωταρχικός σκοπός της έρευνας; Ποια είναι τα ερευνητικά «υποκείµενα»; Ποιες στρατηγικές δειγµατοληψίας ενδείκνυνται; Τι είδος δεδοµένων θα συλλεχθούν και µε ποιο τρόπο; Ποια µέθοδος/τεχνική ανάλυσης θα χρησιµοποιηθεί; Περιγραφή, ερµηνεία φαινοµένου κλπ Άτοµα, οµάδες ατόµων, πρόγραµµα, θεραπευτική τεχνική Τυχαία ή σκόπιµη, θεωρητική κ.α. Ποσοτικά, ποιοτικά, συνδυασµός. Ερωτηµατολόγιο, συνέντευξη Στατιστική ανάλυση, ανάλυση περιεχοµένου, συνδυασµοί ποσοτικών-ποιοτικών τεχνικών ανάλυσης 3

4 ΗΘΙΚΟ ΕΟΝΤΟΛΟΓΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ιασφάλιση ηθικών αρχών-δεοντολογίας στον ερευνητικό σχεδιασµό ιαχείριση συµµετεχόντων και πειραµατόζωων Επίδραση κοινωνικών παραγόντων στην ερευνητική εγκυρότητα και ηθικά θέµατα Πληροφορηµένη συναίνεση Έλεγχος επιτροπής δεοντολογίας Γενικά: κώδικες ηθικής και δεοντολογίας, εξουσιοδοτηµένες επιτροπές κλπ. Συναίνεση αυτόβουλης συµµετοχής κατόπιν πλήρους ενηµέρωσης, ανωνυµία και εχεµύθεια. Πληροφόρηση σκοπού έρευνας, διαδικασίες, φύση και µέγεθος πιθανών κινδύνων κλπ ΙΑΜΑΧΗ ποσοτικών # ποιοτικών ερευνητών: Θεωρητική (αξιοπιστία), πρακτικά θέµατα, ηθικοδεοντολογικά θέµατα ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ εν υπάρχει προκαθορισµένη ερευνητική διαδικασία, ούτε γνωρίζουµε ποιες διαστάσεις του φαινοµένου θα εκτυλιχθούν και θα επηρεάσουν τους συµµετέχοντες Έναρξη έρευνας: υπογραφή εντύπου µπορεί να επηρεάσει τις απαντήσεις αφού η συνέντευξη είναι µέρος της σχέσης α) νέα στοιχεία κατά την ανάλυση (δεν ξέρω τι θα συµβεί) β) να µην επηρεάζει τον ερωτώµενο (δεν πρέπει να πω) γ) η λεπτοµερής επεξήγηση γίνεται διαφορετικά κατανοητή (δεν κατανοούν όλοι το ίδιο) Εξασφάλιση συναίνεσης κατόπιν συνεχούς ενηµέρωσης Μέθοδοι συλλογής δεδοµένων Η επιλογή της κατάλληλης µεθόδου εξαρτάται από: επίπεδο γνώσεων για το αντικείµενο/φαινόµενο σκοπός έρευνας µεταβλητές υπο-µελέτη δείγµα υπό-µελέτη 4

5 Κόστος (ψυχικό, οικονοµικό, χρονικό) Όφελος (πιθανότητα συλλογής χρήσιµων πληροφοριών) Ποιο το χρονικό, ψυχικό και οικονοµικό κόστος; Πόση γνώση, εκπαίδευση, εµπειρία πρέπει να διαθέτει για να χρησιµοποιήσει πχ η οµάδα ερευνητών το ερωτηµατολόγιο ή τη συνέντευξη; Ποια µέθοδος επιτρέπει τη συλλογή περισσότερων πληροφοριών; Πόσο χρήσιµες είναι οι συλλεγόµενες πληροφορίες σε συνάρτηση µε το σκοπό της µελέτης; Πόσες πιθανότητες έχουν οι ερωτώµενοι να απαντήσουν στις συγκεκριµένες ερωτήσεις του ερωτηµατολογίου ή της συνέντευξης; ΜΕΘΟ ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΗΣ Ε ΟΜΕΝΩΝ Παρατήρηση Ο πλήρως συµµετέχων (complete participant) Ο συµµετέχων ως παρατηρητής (participant as observer) Ο παρατηρητής ως συµµετέχων (observer as participant) Ο αποκλειστικός παρατηρητής (complete observer) Χρήση γραπτών και οπτικοακουστικών πηγών Συνέντευξη - Μη δοµηµένη (unstructured interview) - Ηµι-δοµηµένη ή εντοπισµένη (semi-structured or focused interview) - οµηµένη (structured interview) Αξιοπιστία στην ποιοτική συνέντευξη Η έννοια της αντικειµενικότητας εδώ αφορά στο να µπορέσει ο ερευνητής να καταγράψει και να κατανοήσει όσο το δυνατόν πιο πιστά τις εµπειρίες που περιγράφονται από τους συµµετέχοντες στην έρευνα, χωρίς να προβάλλει ή να επιβάλλει τις προσωπικές του απόψεις και χωρίς να κατευθύνει. Τεχνικές ΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ Σκόπιµη δειγµατοληψία (purposive sampling) Η επιλογή περιπτώσεων σύµφωνα µε τους σκοπούς της έρευνας, και που θα µας δώσουν τις πιο πλούσιες πληροφορίες Θεωρητική δειγµατοληψία (theoretical sampling) 5

6 Η επιλογή περιπτώσεων σύµφωνα µε τις έννοιες που έχουν τη µεγαλύτερη σχέση µε την αναπτυσσόµενη θεωρία (θεµελιωµένη θεωρία). Η ανάλυση και η στρατολόγηση γίνονται ταυτόχρονα ώστε η κάθε επόµενη περίπτωση να επιλέγεται βάση των αναδυόµενων εννοιών ειγµατοληψία τυπικής περίπτωσης (typical case sampling) Στρατολόγηση τυπικών περιπτώσεων που δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά µε σκοπό να µελετήσουµε τη γενική, τυπική εµπειρία ειγµατοληψία αποκλίνουσας περίπτωσης (deviant case sampling) Στρατολόγηση περιπτώσεων που διαφέρουν από τον µέσο όρο ακριβώς για να µελετήσουµε τους τρόπους µε τους οποίους διαφέρουν ειγµατοληψία χιονοστιβάδας (snowball sampling) Πότε σταµατάµε τη συλλογή δεδοµένων; Εξαρτάται!!!! Από το σχεδιασµό της έρευνας (θεµελιωµένη θεωρία, οµάδες εστίασης κ.α.) Τους σκοπούς Την ποιότητα των δεδοµένων (πόσο πλούσιες είναι οι αφηγήσεις) Αλλά συνεχίζουµε µέχρι να έχουµε α) Πληρότητα (κατανοητό φαινόµενο από τα δεδοµένα), β) κορεσµό των δεδοµένων, δηλαδή επανάληψη των θεµάτων από όλους τους νέους συµµετέχοντες και γ) όχι άλλες επιλογές να συνεχίσουµε τη δειγµατοληψία ΑΣΚΗΣΗ ΟΜΑ ΙΚΗ Στο θέµα: «Η εµπειρία ενός γονιού παιδιού που νοσηλεύεται σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ)» εξηγήστε σε δύο παραγράφους ποιο θα ήταν το δείγµα σας και ποια µέθοδο δειγµατοληψίας θα ακολουθούσατε για να το επιλέξετε. Περιγράψτε τη διαδικασία συλλογής των δεδοµένων σας Ποια ΜΕΘ; (τόπος) Παιδί µε οξεία νόσο ή χρόνια; (υποτροπές;) 6

7 Βαρύτητα κατάστασης; Πότε; Όταν θα έχει αποσωληνωθεί; Μητέρες και πατέρες; Καταγωγή; Ποιος θα κάνει τη συνέντευξη; Που θα γίνει η συνέντευξη; Σκόπιµη δειγµατοληψία, ή άλλη; κλπ ΕΙ Η ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. Εθνογραφία (Ethnography) 2. Φαινοµενολογία (Phenomenology). Περιγραφική-Ερµηνευτική 3. Θεωρία θεµελιωµένη σε εµπειρικά δεδοµένα (Grounded theory) 4.Μελέτη οµάδων στόχου(focus Groups) 5.. κλπ Εθνογραφία βλ. άρθρο Πατιστέα Ε. (2004). Η εθνογραφική και φαινοµενολογική µεθοδολογία στη διερεύνηση της έννοιας «φροντίδα». Νοσηλευτική 43, Σκοπός: Η µελέτη πτυχών της κουλτούρας µιας οµάδας ή υποοµάδας ατόµων που ζουν σε συγκεκριµένο κοινωνικό πλαίσιο Ερωτήµατα: Τι είναι αυτό το φαινόµενο που εµφανίζεται στη συγκεκριµένη οµάδα ή υποοµάδα; Ποιο νόηµα αποδίδουν και πως ερµηνεύουν το συγκεκριµένο φαινόµενο, τα άτοµα της οµάδας ή υποοµάδας; (πεποιθήσεις, αξίες, νοήµατα) Φαινοµενολογία βλ. άρθρο Βουζάβαλη Φ., Παπαθανάσογλου Ε., Πατηράκη Ε. (2008). Η µέθοδος που αποκαλύπτει την ύπαρξη: η φιλοσοφία και µεθοδολογία της ερµηνευτικής φαινοµενολογίας, Νοσηλεία και Έρευνα 21: Σκοπός: Η µελέτη της «βιωµένης εµπειρίας» (lived experience) όπως αυτή περιγράφεται και ερµηνεύεται από το ίδιο το άτοµο. Ερωτήµατα: Ποια είναι η ουσία (ο πυρήνας «the core») ενός συγκεκριµένου φαινοµένου σύµφωνα µε τα βιώµατα των ανθρώπων; 7

8 Θεωρία θεµελιωµένη σε εµπειρικά δεδοµένα (grounded theory) βλ. άρθρο Μπελλάλη Θ, Παπάζογλου Ε (2005) Η µέθοδος της θεµελιωµένης θεωρίας στην ποιοτική έρευνα. Νοσηλευτική 44, ) Σκοπός: Η διατύπωση µιας θεωρίας σχετικά µε ένα συγκεκριµένο φαινόµενο µέσω της συλλογής και ανάλυσης εµπειρικών δεδοµένων Ερωτήµατα: Πώς εµφανίζεται και πώς εξελίσσεται το υπό µελέτη φαινόµενο; Ποιες διαστάσεις το διακρίνουν; Θεωρητική δειγµατοληψία Η κατάλληλη δειγµατοληψία σε τρόπο και σε µέγεθος προχωρά καθώς προχωρά και η ίδια η έρευνα για δύο σκοπούς: α) για να επιβεβαιώσει µε τα νέα δεδοµένα την αληθή ύπαρξη των αρχικών κατηγοριών που αναδύθηκαν από τα πρώτα δεδοµένα και β) για να δηµιουργηθούν καινούριες κατηγορίες και να ανακαλυφθούν οι µεταξύ τους σχέσεις και διασυνδέσεις Μέθοδοι ανάλυσης που διευκολύνουν την κωδικοποίηση των δεδοµένων ιατύπωση ερωτήσεων Μικροσκοπική ανάλυση δεδοµένων (λέξη προς λέξη, φράση προς φράση) ιεξαγωγή συγκρίσεων (µεταξύ περιπτώσεων / µεταξύ κατηγοριών) Μέθοδοι Κωδικοποίησης Ανοιχτή κωδικοποίηση (open coding) Κωδικοποίηση σε επίπεδο αξόνων (axial coding) Επιλεκτική κωδικοποίηση (selective coding) Κωδικοποίηση διεργασίας (process coding) Κωδικοποίηση σε µακροσκοπικό επίπεδο (macro coding the matrix) 8

9 ΑΝΑΛΥΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ εν ξεκινά απαραίτητα µετά το τέλος της συλλογής δεδοµένων, αλλά γίνεται παράλληλα (ανεπίσηµα) µε το σχεδιασµό της έρευνας και τη συλλογή δεδοµένων Γιατί; Γιατί ο σκοπός της ποιοτικής ανάλυσης είναι η ερµηνεία των δεδοµένων, η απόδοση νοήµατος στις εµπειρίες, τις καταστάσεις κ.α. που βιώνουν οι συµµετέχοντες Η αναγνώριση και ανάλυση µοτίβων (θεµάτων-patterns) µέσα στα δεδοµένα Πως ξεκινάµε; Με την οργάνωση του υλικού που έχουµε µαζέψει Τυπωµένο υλικό ή/και ηλεκτρονικό (βλ. επόµενη διαφάνεια) Υλικό για ανάλυση Σηµειώσεις πεδίου Αποµαγνητοφωνηµένες αφηγήσεις Βιβλιογραφία Χρήση του Nvivο/Atlas στην ανάλυση Τα λογισµικά προγράµµατα βοηθούν στην συλλογή, οργάνωση, ανάκτηση, διαχείριση και αναδιοργάνωση/ανάλυση των δεδοµένων ΕΝ κάνουν την ανάλυση για µας!!!! Πάντα ξεκινούµε µε ανάγνωση των αφηγήσεων και άλλου υλικού για γνωριµία µε τα δεδοµένα ιαβάζουµε επανειληµµένα πρέπει να ξέρουµε τα δεδοµένα πάρα πολύ καλά Ξεκινούµε την περιγραφή των δεδοµένων µας Εκ νέου παρουσίαση του περιεχοµένου της µελέτης για τον αναγνώστη Το πλαίσιο του φαινοµένου Ποιοι, πως, τι, πότε, πού Παρουσίαση αποτελεσµάτων µετά την ανάλυση 9

10 Ευρήµατα της µελέτης Η ανάλυση των δεδοµένων έδειξε ότι η επιθυµία για την απόκτηση παιδιού είναι σύνθετη και περιγράφεται περισσότερο ως µια διεργασία που προοδευτικά διαµορφώνεται και συχνά τροποποιείται ως προς την ένταση και το περιεχόµενό της, παρά ως µια κατάσταση ή µία πτυχή της προσωπικότητάς τους. Από την ανάλυση των αφηγήσεων των µητέρων, αναδύθηκαν τέσσερις βασικές κατηγορίες, οι οποίες αναδεικνύουν διαφορετικές εµπειρίες στη διαδικασία απόκτησης ενός παιδιού και περιλαµβάνουν: α) την επιθυµία όταν η ηλικία είναι οριακή, β) την επιθυµία ως βασική πτυχή της εικόνας εαυτού, γ) την επιθυµία υπό όρους και προϋποθέσεις και δ) την επιθυµία ως αντιστάθµιση/αντιστάθµισµα (compensation) για τις ενοχές παρελθούσας έκτρωσης. α) Στο όριο της ηλικίας (Επιθυµία όταν η ηλικία είναι οριακή) Για τις περισσότερες γυναίκες του δείγµατος, η επιθυµία για παιδί γίνεται συνειδητή και κινητοποιούνται προς την απόκτησή του, όταν αισθάνονται ότι «κτυπάει» το βιολογικό τους ρολόι, καθώς τα χρονικά περιθώρια στενεύουν. «Εκεί γύρω... µετά τα 35 νοµίζω. Μετά τα 35 άρχισα να το σκέπτοµαι. Αφ (κάτι λείπει εδώ) στιγµής άκουσα ότι τα περιθώριά µου τα ηλικιακά ήταν πολύ στενά τότε ήµουν αποφασισµένη ότι πρέπει να δράσω.» (περίπτωση 1, δωρεά σπέρµατος) «Στα 30 άρχισα να ανησυχώ. Μµµ Και µετά µετά περάσαν τα χρόνια και άρχισα να ανησυχώ, τι θα γίνει και τα λοιπά γιατί και η ηλικία...» (περίπτωση 12, δωρεά ωαρίων) β) Γεννήθηκα «µητέρα» (Μητρότητα ως βασική πτυχή της εικόνας εαυτού) Αρκετές γυναίκες ανέφεραν ότι από τη µικρή κιόλας ηλικία είχαν µια αγάπη ή λατρεία για τα παιδιά και µια πολύ έντονη «ανάγκη» να αποκτήσουν τα δικά τους. Μία µάλιστα γυναίκα, είχε επιλέξει το επάγγελµα της µαίας για να έρχεται σε καθηµερινή επαφή µε έγκυες γυναίκες και νεογέννητα βρέφη. Για τις γυναίκες αυτές, η τεκνοποίηση και η µητρότητα ήταν άµεσα συνδεδεµένες µε την ταυτότητά τους και την εικόνα που είχαν ή επιθυµούσαν να έχουν για τον εαυτό τους. Χαρακτηριστικές ήταν αναφορές όπως «Γεννήθηκα µανούλα», «Νοµίζω ότι γεννήθηκα για αυτό το πράγµα», «ε µπορούσα να σκεφτώ ότι δεν θα έχω δικά µου παιδιά, ήταν αδιανόητο», οι οποίες συνόδευαν εκτενείς περιγραφές τη διαχρονικής επιθυµία τους να γίνουν µητέρες. «Πάντα έβλεπα τον εαυτό µου µέσα σε οικογένεια, δεν µπορούσα να φανταστώ τον εαυτό µου όσο και αν µε ενδιέφερε να σπουδάσω ας πούµε, να σπουδάσω, να κάνω καριέρα ή όλα αυτά τα πράγµατα, δε µπορούσα να δω τον εαυτό µου χωρίς οικογένεια, µε τίποτα. ηλαδή µες στο µυαλό µου ήταν δεδοµένο ότι θα αποκτήσω οικογένεια, δε µπορούσα να σκεφτώ ότι δεν θα έχω δικά µου παιδιά ήταν αδιανόητο.» (περίπτωση 6, παρένθετη µητρότητα) Κλπ κλπ 10

11 ΚΡΙΤΗΡΙΑ & ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ (βλ. άρθρο Μπελλάλη Θ. (2006) Κριτήρια και αξιολόγηση ποιοτικών ερευνών. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 23: Στην εφαρµογή κάθε ερευνητικής µεθοδολογίας (ποιοτικής ή ποσοτικής) υπάρχουν στοιχεία «υποκειµενικότητας». Η υφή της έρευνας στις επιστήµες του ανθρώπου δεν είναι υποκειµενική ή αντικειµενική, καθίσταται απλά ερµηνευτική Το να είναι κανείς «αντικειµενικός» στην προσέγγιση ενός ερευνητικού προβλήµατος σηµαίνει να είναι ισορροπηµένος, δίκαιος και ευσυνείδητος στο να λαµβάνει υπόψη του πολλαπλές προοπτικές προσέγγισης του φαινοµένου που µελετά, πολλαπλές «προσωπικές αλήθειες» και «πραγµατικότητες» ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΠΟΣΟΤΙΚΗ Εγκυρότητα (validity) Εσωτερική ΠΟΙΟΤΙΚΗ Πιστότητα (credibility) Αυθεντικότητα (authenticity) Εξωτερική Εφαρµοσιµότητα στο φαινόµενο (applicability) Εφαρµοσιµότητα σε παρόµοιες οµάδες (transferability) Εφαρµοσιµότητα στη µελετούµενη οµάδα (fittingness) Αξιοπιστία (reliability) Σταθερότητα (stability) υνατότητα αναπαραγωγής (reproducibility) Μεροληψίες-συστηµατικές προκαταλήψεις Τον ερευνητή και τα ερευνητικά «υποκείµενα» Αντιδράσεις υποκειµένων Αλλαγές ερευνητή-υποκειµένων Μεροληψίες ερευνητή (προσωπικότητα, επάγγελµα) Ανεπαρκής εκπαίδευση, εµπειρία, προετοιµασία ερευνητή Την ερευνητική διαδικασία σε όλες τις φάσεις επιλογή δείγµατος (δηµογραφικά, επιθυµία συµµετοχής κ.α.) Συλλογή και ανάλυση δεδοµένων (ακραίες περιπτώσεις, «ταίριασµα» στις προκαθορισµένες κατηγορίες) 11

12 ΤΡΟΠΟΙ ΙΑΣΦΑΛΙΣΗΣ κριτηρίων αξιολόγησης Έλεγχος τρόπου δειγµατοληψίας (κριτήρια: εφαρµοσιµότητα στο φαινόµενο, στη µελετούµενη οµάδα και σε παρόµοιες οµάδες και σταθερότητα των δεδοµένων και αποτελεσµάτων) Επιλογή δείγµατος: δυνατότητα συλλογής επαρκών δεδοµένων σχετικά µε το αντικείµενο µελέτης και αντιπροσωπευτικότητα στην εξεύρεση εννοιώνκατηγοριών Μέγεθος δείγµατος: (διάφοροι παράγοντες) Έλεγχος εναλλακτικών (σύµφωνων ή και αντίθεων) εννοιών, κατηγοριών, ερµηνειών κλπ Ανάλυση αρνητικών περιπτώσεων Τριγωνοποίηση (βλ. άρθρο Τζιαφέρη Σ. Σουρτζή Π. (2002). Τριγωνοποίηση: µια µεθοδολογική προσέγγιση στη µελέτη της φροντίδας υγείας. Νοσηλευτική 3, ) α) η διασταύρωση δύο µεθόδων (methodological triangulation) ίδιας ή διαφορετικής προσέγγισης β) η διασταύρωση δεδοµένων (data triangulation) που συλλέγονται από διαφορετικές πηγές (source triangulation), σε διαφορετικές χρονικές στιγµές (time triangulation), ή από διαφορετικές οµάδες ατόµων (person/group triangulation γ) η διασταύρωση ερευνητών (investigator triangulation) που µπορεί να γίνει κατά το στάδιο της συλλογής ή στο στάδιο της ανάλυσης των δεδοµένων δ) η διασταύρωση θεωριών (theoretical triangulation) για την ερµηνεία των ίδιων ή διαφορετικών δεδοµένων ε) η διασταύρωση της ανάλυσης (analysis triangulation) που πραγµατοποιείται µε τη χρησιµοποίηση δύο ή περισσότερων µεθόδων της ίδιας προσέγγισης, για την ανάλυση των ίδιων δεδοµένων ιαδικασία αξιολόγησης ποιοτικών ερευνών α) την καταλληλότητα όλης της ερευνητικής διαδικασίας µέσα από την οποία προέκυψε το επεξηγηµατικό σχήµα ή το θεωρητικό του µοντέλο β) τη διασφάλιση των κριτηρίων της επιστηµονικής αξίας της έρευνας (π.χ. πιστότητα, εφαρµοσιµότητα κ.λ.π.) σε όλα τα στάδια εκπόνησής της µέσω της 12

13 εφαρµογής των βασικών τεχνικών που αναφέρθηκαν (θεωρητική δειγµατοληψία, τριγωνοποίηση κ.λ.π.) γ) την εµπειρική τεκµηρίωση των αποτελεσµάτων και του προτεινόµενου θεωρητικού µοντέλου δ) τη χρησιµότητα εκπόνησης της έρευνας και του θεωρητικού µοντέλου που προέκυψε ε) εµπειρία και εκπαίδευση ερευνητή (στο θέµα και στη µεθοδολογία). ΕΠΙΛΟΓΗ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑΣ «Θα ήθελες να µου πεις, σε παρακαλώ, ποιο δρόµο πρέπει να ακολουθήσω από δω;», ρώτησε η Αλίκη. «Αυτό εξαρτάται πολύ από το που θες να πάς» είπε ο γάτος. Λούις Κάρολ (1865) Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυµάτων «Όλα όσα µπορούµε να µετρήσουµε δεν µετρούν πάντα, και όλα όσα µετρούν δεν µπορούµε πάντα να τα µετρήσουµε» Άλµπερτ Άινσταϊν Σκοπός έρευνας Επίπεδο γνώσεων που διαθέτω για το υπό µελέτη φαινόµενο Μεταβλητές που ορίζω ιαθέσιµες πηγές πληροφόρησης και ερευνητικό δείγµα Εκπαίδευση, εµπειρία, ικανότητες και διάθεση που έχω Ψυχικό, οικονοµικό και χρονικό κόστoς διεξαγωγής έρευνας σε σχέση µε όφελος Πρακτικά θέµατα Θέµατα ηθικοδεοντολογικής φύσεως εν υπάρχουν «καλές» και «κακές» µέθοδοι, κάθε µία είναι σωστή για να απαντήσει συγκεκριµένα ερωτήµατα Βλ. Άρθρα: ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 1. αρµή Ε., Μπελλάλη Θ., Παπάζογλου Ε., Καράκος Χρ., Παπαδάτου. (2009). «Το σύστηµα ψυχικής υγείας µέσα από τις περιγραφές των γονέων ψυχωσικών ασθενών» Νοσηλεία και Έρευνα, 24: Bellali T. & Papadatou D. (2007). The decision making process of parents regarding organ donation of their brain dead child: a Greek study. Social Science Medicine 64:

14 ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Επιλεγµένα άρθρα από την Ελληνική βιβλιογραφία 1. αρµή Ε., Μπελλάλη Θ., Παπάζογλου Ε., Καράκος Χρ., Παπαδάτου. (2009). «Το σύστηµα ψυχικής υγείας µέσα από τις περιγραφές των γονέων ψυχωσικών ασθενών» Νοσηλεία και Έρευνα, 24: Μπελλάλη Θ, Παπάζογλου Ε (2004) Η ποιοτική µεθοδολογία στη Νοσηλευτική Έρευνα. Νοσηλευτική 43, Μπελλάλη Θ, Παπάζογλου Ε (2005) Η µέθοδος της θεµελιωµένης θεωρίας στην ποιοτική έρευνα. Νοσηλευτική 44, Μπελλάλη Θ. (2006) Κριτήρια και αξιολόγηση ποιοτικών ερευνών. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 23: Bellali T. & Papadatou D. (2007). The decision making process of parents regarding organ donation of their brain dead child: a Greek study. Social Science Medicine 64: Τζιαφέρη Σ. Σουρτζή Π. (2002). Τριγωνοποίηση: µια µεθοδολογική προσέγγιση στη µελέτη της φροντίδας υγείας. Νοσηλευτική 3, Πατιστέα Ε. (2004). Η εθνογραφική και φαινοµενολογική µεθοδολογία στη διερεύνηση της έννοιας «φροντίδα». Νοσηλευτική 43, Βουζάβαλη Φ., Παπαθανάσογλου Ε., Πατηράκη Ε. (2008). Η µέθοδος που αποκαλύπτει την ύπαρξη: η φιλοσοφία και µεθοδολογία της ερµηνευτικής φαινοµενολογίας, Νοσηλεία και Έρευνα 21: Β. Επιλεγµένα άρθρα από τη ιεθνή βιβλιογραφία (µελέτες ποιοτικής προσέγγισης, διαφόρων µεθόδων συλλογής και ανάλυσης ποιοτικών δεδοµένων). 14

15 1. Adamson H, Murgo M, Boyle M. et al (2004). Memories of intensive care and experiences of survivors of a critical illness: an interview study. ICCN 20, Anderson M. Standen P. Noon J. (2003) Nurses and doctors perceptions of young people who engage in suicidal behavior: a contemporary grounded theory analysis. International Journal of Nursing Studies, 40, Webb C. & Kevern J. (2001). Focus groups as a research method: a critique of some aspects of their use in nursing research. JAN 33: Jasper M. (1994). Issues in phenomenology for researchers of nursing. JAN 19: Hancock HC. & Easen PR. The decision-making processes of nurses when extubating patients following cardiac surgery: and ethnographic study. International Journal of Nursing Studies (article in press 2005). 6. Heath H. & Cowley S. (2004). Developing a grounded theory approach: a comparison of Glaser and Strauss. International Journal of Nursing Studies. 41: Lukkarinen H. (2005). Methodological triangulation showed the poorest quality of life in the youngest people following treatment of coronary artery disease: a longitudinal study. International Journal of Nursing Studies. 42: Bellali T. & Papadatou D. (2007). The decision making process of parents regarding organ donation of their brain dead child: a Greek study. Social Science Medicine 64: Bellali T., Papazoglou I., Papadatou D. (2007) Empirically-based interventions to support parents facing the dilemma of cadaver organ donation. Intensive and Critical Care Nursing, 23: Bellali T. & Papadatou D. (2006). Parental grief following the death of a child: Does consent or refusal to organ donation affect their grief? Death Studies 30:

16 11. Papadatou D. Bellali Th. Papazoglou I. Petraki D. (2002). Greek nurses and physicians grief as a result of caring for children dying of cancer. Pediatric Nursing 28(4): Papadatou D., Papazoglou I., Petraki D., Bellali T. (1999). Mutual support among nurses who provide care to dying children. Illness, Crisis, and Loss, 7: Γ. ΑΛΛΑ ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΑΡΘΡΑ 1. Starks H., Trinidad SB. (2007). Choose Your Method: A Comparison of Phenomenology, Discourse Analysis, and Grounded Theory Qual Health Res 2007; 17; Stacy M. Carter SM.,Little S. (2007). Justifying Knowledge, Justifying Method, Taking Action: Epistemologies, Methodologies, and Methods in Qualitative Research Qual Health Res 2007; 17; Glaser B, Strauss A. Discovery of Grounded Theory: Strategies for qualitative research. Chicago, Aldine Publishing, Strauss A, Corbin J. Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory. 2nd ed. Thousand Oaks, California, Sage Publications, Patton MQ. Qualitative evaluation and research methods. Thousand Oaks, California, Sage Publications, Lakshman M, Sinha L, Biswas M, Charles M, Arora NK. Quantitative vs qualitative research methods. Indian Journal of Pediatrics 2000, 67(5): Rubin HJ, Rubin IS. Qualitative interviewing: The art of hearing data. Thousand Oaks, California, Sage Publications, Chenitz WC, Swanson JM. Qualitative research using grounded theory. In: Chenitz WC, Swanson JM (eds) From practice to grounded theory: Qualitative research in nursing. California, Addison-Wesley Publishing Company, 1986:

17 9. Catanzaro Μ, Woods NF. Developing nursing theory. In: Woods NF, Catanzaro M (eds) Nursing Research: Theory and Practice. Washington, The C.V. Mosby Company, 1988: Begley CM. Using triangulation in nursing research. Journal of Advanced Nursing 1996, 24: Neimeyer RA, Hogan NS. Quantitative or qualitative? Measurement issues in the study of grief. In: Stroebe MS, Hansson RO, Stroebe W, Schut H (eds) Handbook of bereavement research: Consequences, coping and care. Washington, American Psychological Association, 2001: Silverman D. Doing qualitative research. London, Sage, Lincoln Y, Cuba E. Naturalistic Inquiry. Beverly Hills, Sage Publications, Annells M. Grounded theory method, part II: Options for users of the method. Nursing Inquiry 1997, 4: Charmaz K. The grounded theory method. In: Emerson R (ed) Contemporary field research. Boston, Little Brown, 1983: Woods NF, Catanzaro M. Designing studies to describe phenomena. In: Woods NF, Catanzaro M (eds) Nursing Research: Theory and Practice. Washington, The C.V. Mosby Company, 1988: Payne S. Selecting an approach and design in qualitative research. Palliative Medicine 1997, 11: Denzin Ν. The research act: a theoretical introduction to sociological methods. New Jersey, Prentice Hall, Cutcliffe JR. Methodological issues in grounded theory. Journal of Advanced Nursing 2000, 31: Catanzaro M, Olshansky EF. Evaluating research reports. In: Woods NF, Catanzaro M (eds) Nursing Research: Theory and Practice. Washington, The C.V. Mosby Company, 1988: Thorson JA. Qualitative thanatology. Mortality 1996, 1: Jasper M. Issues in phenomenology for researchers of nursing. Journal of Advanced Nursing 1994, 19:

18 23. Marton F. Phenomenography describing conceptions of the surrounding world. Instruct Science 1981, 10: Gamel C, Grypdonck M, Hengeveld M, Davis B. A method to develop a nursing intervention: The contribution of qualitative studies to the process. Journal of Advanced Nursing 2001, 33 (6): MacPhee M. Evidence-Based practice in action. Journal of Pediatric Nursing 2002, 17 (4): Mulhall A. Nursing research and nursing practice: an exploration of two different cultures. European Journal of Oncology Nursing 2001, 5 (2): Denzin NK, Lincoln YS. Introduction. Entering the field of qualitative research. In: Denzin NK, Lincoln YS (editors). Handbook of Qualitative Research. Thousand Oaks (CA): Sage Publications, Dixon-Woods M, Agarwal S, Jones D, Young B, Sutton A. Synthesising qualitative and quantitative evidence: a review of possible methods. Journal of Health Services Research and Policy 2005; 10: McKibbon KA, Wilczynski NL, Haynes RB. Developing optimal search strategies for retrieving qualitative studies in PsycINFO. Evaluation and the Health Professions 2006; 29: Wilczynski NL, Marks S, Haynes RB. Search strategies for identifying qualitative studies in CINAHL. Qualitative Health Research 2007; 17: Wong SS, Wilczynski NL, Haynes RB, Hedges Team. Developing optimal search strategies for detecting clinically relevant qualitative studies in MEDLINE. Medinfo 2004; 11: ΓΕΝΙΚΑ. Qualitative research, general Pope C, Mays N. Qualiative methods in health research. In: Pope C, Mays N 18

19 (editors). Qualitative Research in Health Care (3rd edition). Malden (MA): Blackwell Publications/BMJ Books, Pope C, Mays N, Popay J. Synthesising Qualitative and Quantitative Health Research: A Guide to Methods. Maidenhead (UK): Open University Press., Boulton M, Fitzpatrick R. Qualitative methods for assessing health care. Quality in Health Care 1994; 3: Britten N, Jones R, Murphy E, Stacey R. Qualitative research methods in general practice and primary care. Family Practice 1995; 12: Esterberg KG. Qualitative Methods in Social Research. Boston (US): McGraw- Hill, Giacomini MK. The rocky road: qualitative research as evidence. Evidence- Based Medicine 2001; 6: 4-5 Grbich C. Qualitative Research in Health: An Introduction. London (UK): Sage Publications, Green J, Britten N. Qualitative research and evidence-based medicine. BMJ 1998; 316: Guba RG, Lincoln YS. Competing paradigms in qualitative research. In: Denzin NK, Lincoln YS (Eds) Handbook of Qualitative Research. Thousand Oaks (CA): Sage Publications,

20 Miller S, Fredericks M. The nature of evidence in qualitative research methods. International Journal of Qualitative Methods 2003; 2: Article 4. Retrieved 1 January 2008 from Murphy E, Dingwall R, Greatbach D, Parker S, Watson P. Qualitative research methods in health technology assessment: a review of the literature. Health Technology Assessment 1998; 2: Popay J, Williams G. Qualitative research and evidence based healthcare. Journal of the Royal Society of Medicine 1998; 91(Suppl 35): Pope C, Mays N. Qualitative research: reaching the parts other methods cannot reach: an introduction to qualitative methods in health and health service research. BMJ 1995; 311: Pope C, Van Royen P, Baker R. Qualitative methods in research on healthcare quality. Quality and Safety in Health Care 2002; 11: Qualitative methods Glaser BG, Strauss AL. The Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research. Chicago (IL): Aldine, Fetterman DM. Ethnography. Step by step. Newbury Park (CA): Sage Publications, Hammersley M, Atkinson P. Ethnography: Principles in Practice. London (UK): Routledge,

21 Hammersley M. Reading Ethnographic Research. New York (NY): Langman, Lambert H, McKevitt C. Anthropology in health research: from qualitative methods to multidisciplinarity. BMJ : Maggs-Rapport F. Combining methodological approaches in research: ethnography and interpretive phenomenology. Journal of Advanced Nursing : Meyer J. Using qualitative methods in health related action research. In: Pope C, Mays N (Eds). Qualitative Research in Health Care. London (UK): BMJ Books, Savage J. Ethnography and health care. BMJ : Strauss A, Corbin J. Grounded Theory in Practice. Thousand Oaks (CA): Sage Publications, Strauss A, Corbin J. Basics of Qualitative Research Techniques and Procedures for Developing Grounded Theory. Thousand Oaks (CA): Sage Publications, Taylor SJ, Bogdan R. Introduction to Qualitative Research Methods: A Guidebook and Resource. New York (NY), John Wiley & Sons,

22 Yin RK. Case Study Research: Designs and Methods. Newbury Park (CA): Sage Publications,