1. Θεωρητικό πλαίσιο. 1.1 Περιγραφική και ερμηνευτική γραμματική

Transcript

1 1. Θεωρητικό πλαίσιο Το θεωρητικό πλαίσιο, στο οποίο θα στηριχθεί η παρούσα μελέτη, είναι η Γενετική Γραμματική, η οποία αποτελεί ένα από τα βασικότερα πρότυπα συντακτικής περιγραφής της γλώσσας από τα μέσα του 20 ου αιώνα, με εισηγητή τον Ν. Chomsky. Στο πλαίσιο αυτό θα επικεντρωθούμε σε δύο φάσεις της Θεωρίας (κεφ. 1.2): στο Πρότυπο Κυβέρνησης και Αναφορικής Δέσμευσης (ΚΑΔ) (Chomsky, 1981 Government and Binding Theory και 1986β Barriers) και στην περαιτέρω εξέλιξη του έως το 1989 (Θεωρία Αρχών και Παραμέτρων) και στο Πρότυπο του Μινιμαλιστικού Προγράμματος (Minimalist Program) (Chomsky 1991, 1993, 1995 και 2000). Επίσης, επειδή στην παρούσα εργασία αξιοποιούνται και οι περιγραφικές γραμματικές, θα αναφερθούμε αρχικά στα κύρια χαρακτηριστικά των δύο ειδών γραμματικής (περιγραφική και ερμηνευτική), ενώ παράλληλα θα παρουσιάσουμε τα κριτήρια επάρκειας τα οποία οφείλει να πληροί μια γραμματική, επιχειρώντας συγχρόνως μια σύντομη αποτίμησή τους (κεφ. 1.1). Στόχος του κεφαλαίου είναι η αδρομερής παρουσίαση των θεωρητικών αρχών, με κύρια έμφαση σε εκείνες που θα χρησιμοποιηθούν στις αναλύσεις που θα ακολουθήσουν στα επόμενα κεφάλαια. 1.1 Περιγραφική και ερμηνευτική γραμματική Ανατρέχοντας στον όρο «Γραμματική» διαπιστώνει κανείς την ιδιαίτερη δυσκολία προσδιορισμού της έννοιά της, καθώς συχνά ο όρος χρησιμοποιείται για να αποδοθούν διαφορετικές έννοιες, όπως π.χ.: α) Γραμματική ως σύστημα κανόνων, στους οποίους υπόκειται η γλώσσα, η γνώση του φυσικού ομιλητή για τη γλώσσα του (γλωσσική ικανότητα) 1, ανεξάρτητα από τη γλωσσολογική περιγραφή, β) Γραμματική ως αποτύπωση αυτού του συστήματος από την επιστήμη της γλωσσολογίας, γ) Γραμματική ως κλάδος της γλωσσολογίας, που περιλαμβάνει τους τομείς της φωνητικής/φωνολογίας, μορφολογίας, σύνταξης και σημασιολογίας και δ) Γραμματική ως εγχειρίδιο για τη χρήση της γλώσσας. 2 Στην παρούσα εργασία αναφερόμαστε στη Γραμματική ως αποτύπωση του γλωσσικού συστήματος (β), η 1 Πρόκειται για τον όρο linguistic competence σε αντίθεση προς τον όρο linguistic performance (γλωσσική πλήρωση), που εισάγει ο Chomsky. 2 Σχετικά με τις διάφορες έννοιες του όρου «Γραμματική» βλ. ενδεικτικά Lewandowski (1979: 238), Bußmann (1990: 287), Helbig (1981: 49). 1

2 οποία έχει ως στόχο την περιγραφή της Γραμματικής (α), δηλαδή της Γραμματικής ως συστήματος που διέπει τη γλώσσα, το οποίο αντικατοπτρίζει το σύστημα που κατέχει-κατακτά ο φυσικός ομιλητής. Σχετικά με αυτήν την έννοια της Γραμματικής γίνεται σε αρκετά εισαγωγικά εγχειρίδια γλωσσολογίας η διάκριση στα εξής είδη γραμματικής: ρυθμιστική ή κανονιστική (normative / prescriptive), περιγραφική (descriptive) και ερμηνευτική (explanatory) γραμματική. 3 Με τον όρο ρυθμιστική ή κανονιστική γραμματική εννοούμε τη γραμματική εκείνη, στην οποία η έννοια του κανόνα (norm) κατέχει εξέχουσα θέση, καθώς το ενδιαφέρον της στρέφεται στην περιγραφή της «ορθής» χρήσης της γλώσσας. Ο κανόνας ως εκ τούτου ανάγεται σε «πρότυπο για το πώς πρέπει να χρησιμοποιείται η γλώσσα» (Μπαμπινιώτης 1998: 129). Τα κριτήρια στα οποία στηρίζεται κατά την περιγραφή της γλώσσας είναι ο γραπτός λόγος (σε αντίθεση προς τον προφορικό) και η γλώσσα που θεωρείται «δόκιμη» ή «επίσημη» (σε αντίθεση προς την ανεπίσημη καθημερινή γλώσσα). 4 Η γραμματική αυτή δεν λαμβάνεται υπόψιν στη συγκεκριμένη εργασία, αφενός διότι η γλωσσολογική μελέτη θέτει διαφορετικούς στόχους (περιγραφή του προφορικού λόγου, της γλώσσας που ομιλείται) και αφετέρου διότι δεν πληροί επιστημονικά κριτήρια (βλ. παρακάτω κριτήρια επάρκειας). Η περιγραφική γραμματική βρίσκεται στον αντίποδα της ρυθμιστικής γραμματικής, ακριβώς διότι στόχος της είναι η περιγραφή της δομής της γλώσσας, χωρίς να επιδιώκει τη ρύθμισή της. Συγκεκριμένα, δίδεται έμφαση στον προφορικό λόγο και στην καθομιλούμενη γλώσσα που χρησιμοποιείται από τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας και ως εκ τούτου στη συγχρονική περιγραφή. Συνεπώς, στην περιγραφική γραμματική o κανόνας δεν έχει το ρόλο του ρυθμιστή της «ορθής» χρήσης της γλώσσας. Η περιγραφική γραμματική χαρακτηρίζεται από τον επιστημονικό τρόπο περιγραφής / ανάλυσης της γλώσσας, καθώς καλύπτει τα διάφορα γλωσσικά επίπεδα (φωνητικό/φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό 3 Βλ. ενδεικτικά Helbig (1984: ), Büntig (1990: 28-30), Μπαμπινιώτης (1998: ). Ο Helbig (1984: ) αναφέρει και ένα επιπλέον είδος γραμματικής, τη λειτουργική γραμματική, η οποία ως αντικείμενο μελέτης έχει τόσο τη μορφή (δομή) όσο και τη λειτουργία της στην επικοινωνία, θέτοντας ως στόχο περιγραφής τη σύνδεσή τους. 4 Βλ. επίσης Büntig (1990: 28-30). Οι Helbig (1984: 153) και Μπαμπινιώτης (1998: 129) αναφέρουν τη «σχολική ή παιδαγωγική γραμματική» ως χαρακτηριστικό είδος ρυθμιστικής γραμματικής, η οποία θέτει ως στόχο να διδάξει τη σωστή χρήση της γλώσσας στους ομιλητές. 2

3 επίπεδο) 5, ενώ κατά την περιγραφή των γραμματικών φαινομένων λαμβάνονται υπόψιν σημασιολογικοί αλλά και πραγματολογικοί-λειτουργικοί παράγοντες. Τέλος, ερμηνευτική χαρακτηρίζεται, κατά τον Μπαμπινιώτη (1998: 131), η γραμματική, η οποία ως στόχο θέτει όχι μόνο την περιγραφή της δομής της γλώσσας αλλά και την ερμηνεία της δομής. Εστιάζοντας στην έννοια της ερμηνείας, θίγει το ζήτημα της ερμηνείας σε διαχρονικό και συγχρονικό επίπεδο. Έτσι, ως ερμηνευτική θεωρεί τόσο την ιστορικο-συγκριτική γραμματική, η οποία αποσκοπεί στην ερμηνεία σε διαχρονικό επίπεδο όσο και τη Γενετική Γραμματική, η οποία μελετά τη συγχρονία. Η Γενετική Γραμματική αποτελεί αδιαμφισβήτητα μια κατ εξοχήν ερμηνευτική γραμματική, καθώς «η γραμματική νοείται ως μια Θεωρία της γλώσσας, ένας μηχανισμός παραγωγής απεριορίστου αριθμού γραμματικώς ορθών προτάσεων, και μόνον αυτών, με την αντίστοιχη δομική τους περιγραφή» (βλ. Θεοφανοπούλου- Κοντού, 1989: 17 και 2002: 27). Βασική διάσταση της ερμηνείας στην οποία στοχεύει η Γενετική Γραμματική είναι «ο καθορισμός του τρόπου με τον οποίο επιτελείται η γλωσσική κατάκτηση», μέσω της αναζήτησης και του καθορισμού καθολικών αρχών-χαρακτηριστικών (universals) που διέπουν όλα τα γλωσσικά συστήματα (βλ. Θεοφανοπούλου-Κοντού, 1989: 19 και 2002: 29), και συνεπώς η σύνδεσή της με τη λειτουργία της ανθρώπινης νόησης. Για τον χαρακτηρισμό μιας γραμματικής ως «επαρκούς» και την αποτίμηση των γραμματικών γενικότερα αλλά και των ανωτέρω ειδικότερα μπορούμε να βασιστούμε στα κριτήρια επάρκειας τα οποία οφείλει να πληροί μια γραμματική. Ο Radford (1988: 27-30), παραπέμποντας στον Chomsky, διατυπώνει τα κριτήρια αυτά, ιεραρχώντας τα ως προς τον βαθμό επάρκειας. Πρόκειται για την «παρατηρητική» (observational), την περιγραφική (descriptive) και την ερμηνευτική (explanatory) επάρκεια. 6 α) «Η γραμματική μιας γλώσσας είναι παρατηρητικά επαρκής αν ορθώς προλέγει ποιες προτάσεις είναι ορθώς σχηματισμένες (στο συντακτικό, σημασιολογικό και φωνολογικό επίπεδο της γλώσσας) και ποιες όχι». β) Η γραμματική μιας γλώσσας είναι περιγραφικά επαρκής εφόσον είναι (α) «παρατηρητικά» επαρκής και «αν επίσης περιγράφει ορθώς τη συντακτική, 5 Ο όρος «περιγραφική» χρησιμοποιείται συχνά για την δομιστική ανάλυση της γλώσσας (βλ. Lewandowski (1979: ) και Μπαμπινιώτης (1998: ). 6 Η απόδοση των κριτηρίων αυτών στην ελληνική γλώσσα βασίζεται στην Θεοφανοπούλου-Κοντού (1989: και 2002: 28-29). 3

4 σημασιολογική και φωνολογική δομή των προτάσεων της γλώσσας με τρόπο που να ανταποκρίνεται θεωρητικά στη διαίσθηση που έχει ο φυσικός ομιλητής της γλώσσας για τη δομή της». γ) Η γραμματική είναι ερμηνευτικά επαρκής εφόσον είναι (α) «παρατηρητικά» επαρκής, (β) περιγραφικά επαρκής και επίσης αν η περιγραφή της «γίνεται με βάση γενικές θεωρητικές αρχές που είναι απλές στη διατύπωσή τους, περιορισμένες αριθμητικά και καθολικές. Οι αρχές αυτές αντιπροσωπεύουν ψυχολογικές, νοητικές αρχές του ανθρώπου που απηχούν τον τρόπο με τον οποίο το παιδί μαθαίνει αβίαστα, φυσικά και σε σύντομο χρονικό διάστημα τη γλώσσα της κοινότητας στην οποία ανήκει με βάση εν πολλοίς αποσπασματικά δεδομένα στα οποία είναι εκτεθειμένο». Με βάση τα ανωτέρω κριτήρια επάρκειας εξαιρώντας τη ρυθμιστική γραμματική μπορούμε να διατυπώσουμε κατ αρχήν ορισμένες πολύ γενικές κρίσεις σε σχέση με τον βαθμό επάρκειας των γραμματικών που αποτελούν τη βάση της παρούσας μελέτης, εστιάζοντας στο υπό εξέταση θέμα. Η περιγραφική γραμματική γενικά, και ειδικότερα οι αντιπροσωπευτικές γραμματικές που χρησιμοποιούνται εδώ, πληρούν ως έναν βαθμό το κριτήριο της περιγραφικής επάρκειας, καθώς στοχεύουν στη διατύπωση κανόνων βάσει των οποίων σχηματίζονται ορθές προτάσεις, περιγράφουν τα γραμματικά φαινόμενα σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα, αναπτύσσοντας διάφορα κριτήρια (μορφολογικά, συντακτικά, σημασιολογικά και πραγματολογικά), αλλά κυρίως επειδή η περιγραφή ανταποκρίνεται στη γλωσσική διαίσθηση του φυσικού ομιλητή. Συγκεκριμένα, από τις γραμματικές που χρησιμοποιούνται άλλες θεωρούνται πιο παραδοσιακές (π.χ. Drosdowski et al , Helbig & Buscha 1993), ενώ άλλες πιο σύγχρονες (π.χ. Heidolph, Flämig & Motsch 1984, Eisenberg 1989, Zifonun, Hoffman & Strecker 1997), καθώς λαμβάνουν υπόψιν τους νεότερες γλωσσολογικές μελέτες (π.χ. στοιχεία Δομισμού και Γραμματικής της Φραστικής Δομής, ακόμη και πορίσματα της Γενετικής Γραμματικής, τα οποία, ωστόσο, δεν παρατίθενται αυτούσια, αλλά επιλεκτικά ενσωματώνονται απλοποιημένα σε διάφορα σημεία). Ειδικότερα, μολονότι στις πιο σύγχρονες γραμματικές, για τη γενική περιγραφή της προτασικής δομής, παρατίθενται παραδειγματικά προτάσεις σύμφωνα με τη δομιστική ανάλυση (ανάλυση σε συστατικά) και τη Γραμματική της Φραστικής 7 Η Γραμματική Duden (Drosdowski et al. 1995) εμφανίζει συγχρόνως αρκετά χαρακτηριστικά ρυθμιστικής γραμματικής. 4

5 Δομής, ως προς την περιγραφή συγκεκριμένων προτάσεων ακολουθείται πιο «παραδοσιακός» τρόπος, κατά τον οποίο υιοθετείται η γραμμική αναπαράσταση της πρότασης και το τοπολογικό μοντέλο (προτασικό-ρηματικό πλαίσιο και τοπολογικά πεδία). Η περιγραφή της προτασικής δομής βασίζεται πρωτίστως σε συντακτικά κριτήρια, τα οποία θέτουν συγχρόνως τους περιορισμούς για τον σχηματισμό ορθών προτάσεων. Επιπλέον, αναφορικά με τη σειρά των όρων η οποία στηρίζεται στη γραμμική αναπαράσταση της πρότασης και το τοπολογικό μοντέλο, παρατηρούμε ότι κατά την περιγραφή των ποικίλων διατάξεων λαμβάνονται περαιτέρω υπόψιν τόσο σημασιολογικά κριτήρια όσο και πραγματολογικοί-λειτουργικοί (επικοινωνιακοί) παράγοντες, οι οποίοι συνδέονται με φαινόμενα που επηρεάζουν τη δομή της πρότασης. Συνεπώς, επιχειρείται η ερμηνεία των διαφόρων διατάξεων με τρόπο ο οποίος απηχεί την αντίληψη του φυσικού ομιλητή / εκάστοτε μελετητή της γλώσσας. Ωστόσο, η σύγχυση ορισμένων κριτηρίων, η γραμμική αναπαράσταση, η οποία δεν αναδεικνύει τις σχέσεις μεταξύ των γλωσσικών στοιχείων, η ασάφεια του τοπολογικού μοντέλου ως προς τη σύνδεσή του με συγκεκριμένες συντακτικές θέσεις-λειτουργίες, η μερική αδυναμία αποκλεισμού μη γραμματικών προτάσεων, καθώς και η μονοδιάστατη ερμηνεία, η οποία περιορίζεται σε επικοινωνιακούς παράγοντες συνιστούν μειονεκτήματα και οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η περιγραφικές γραμματικές δεν ανταποκρίνονται πλήρως στο κριτήριο της περιγραφικής επάρκειας. Η Γενετική Γραμματική, αντίθετα, πληροί το κριτήριο της περιγραφικής επάρκειας για τους εξής λόγους: Αναφορικά με την προτασική δομή, αναζητεί γενικευμένα δομικά σχήματα για όλα τα είδη προτάσεων και καθορίζει τη βασική δομή της πρότασης, από την οποία παράγονται (αναγωγή των ποικίλων διατάξεων σε μία ενιαία προτασική δομή). Στηρίζεται στην ιεραρχική αναπαράσταση της προτασικής δομής, από την οποία απορρέουν οι σχέσεις μεταξύ των συστατικών (π.χ. σχέσεις εξάρτησης, επιλογής, κυριαρχίας). Η ενιαία προτασική δομή, η οποία περιλαμβάνει αυστηρά καθορισμένες θέσεις για τα γλωσσικά στοιχεία, οδηγεί στη συντακτική τους ερμηνεία και συνεπώς προλέγει την παραγωγή γραμματικώς ορθών προτάσεων. Η σειρά των όρων και οι ποικίλες διατάξεις ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα μετακίνησης διαφόρων στοιχείων σε συγκεκριμένες συντακτικές θέσεις, ενώ συγχρόνως επιχειρείται η ερμηνεία της αιτίας αυτών των μετακινήσεων. Παράλληλα, 5

6 τίθενται οι περιορισμοί για επιτρεπτές και μη επιτρεπτές μετακινήσεις, οι οποίοι αποκλείουν τον σχηματισμό των μη γραμματικώς ορθών δομών. Όσον αφορά στο ερώτημα έως ποιο βαθμό η Γενετική Γραμματική ανταποκρίνεται στο κριτήριο της ερμηνευτικής επάρκειας, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι κάτι τέτοιο είναι δυνατόν να ισχύει, εφόσον διαπιστωθεί ότι τα πορίσματά της αποτελούν καθολικότητες και συνδέονται με νοητικές διεργασίες του ανθρώπινου νου κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να ερμηνεύουν τη γλωσσική κατάκτηση. Ωστόσο, η απάντηση αυτού του ερωτήματος δεν αποτελεί στόχο της παρούσας εργασίας, καθώς δεν επιχειρείται τέτοιου είδους σύνδεση. Για τους ανωτέρω λόγους στην παρούσα μελέτη της προτασικής δομής και της σειράς των όρων αξιοποιούνται περιγραφικές γραμματικές, καθώς αποτελούν βασική πηγή άντλησης δεδομένων, με τα οποία καθίσταται δυνατή η περιγραφή των προτασικών δομών μιας γλώσσας, συνδυάζοντας μορφολογικά, συντακτικά, σημασιολογικά και πραγματολογικά στοιχεία. Στη συνέχεια το κυριότερο βάρος της μελέτης δίδεται στη Γενετική Γραμματική γενετική σύνταξη στο πλαίσιο της οποίας αναζητείται ερμηνεία για τις προηγηθείσες περιγραφές, εφόσον αυτή πληροί σε μεγαλύτερο βαθμό το κριτήριο της περιγραφικής επάρκειας. Με τον συγκεκριμένο τρόπο έρευνας επιχειρείται μια κατά το δυνατόν ολοκληρωμένη περιγραφή του υπό εξέταση φαινομένου. Επειδή οι περιγραφικές γραμματικές δεν στηρίζονται σε κάποιο θεωρητικό πρότυπο, αλλά αξιοποιούν στοιχεία από διάφορες γλωσσολογικές προσεγγίσεις, δεν παρουσιάζεται σε αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο κάποιο συγκεκριμένο θεωρητικό πλαίσιο γι αυτές. Η περιγραφή της προτασικής δομής, η οποία συντελείται βάση του τοπολογικού μοντέλου που προτείνεται για τη γερμανική πρόταση (προτασικόρηματικό πλαίσιο και τοπολογικά πεδία) και η σειρά των όρων που στηρίζεται σε αυτό παρουσιάζεται αναλυτικά στο κεφάλαιο 2 της εργασίας. Στο πλαίσιο της Γενετικής Γραμματικής θα κινηθούμε στις δύο τελευταίες φάσεις της Θεωρίας: Πρότυπο Κυβέρνησης και Αναφορικής Δέσμευσης (ΚΑΔ) (Chomsky 1981, 1986β έως το 1989) και Μινιμαλιστικό Πρόγραμμα (Chomsky 1991, 1993, 1995 και 2000), (κεφάλαια 3 και 4 αντίστοιχα). Η επιλογή των δύο αυτών φάσεων γίνεται, αφενός διότι η προτασική δομή διαμορφώνεται πιο ολοκληρωμένα στο Πρότυπο ΚΑΔ / Θεωρία Αρχών και Παραμέτρων, ενώ στη συνέχεια τροποποιείται στο Μινιμαλιστικό Πρόγραμμα, αφετέρου διότι το ζήτημα της σειράς των όρων αποτελεί ιδιαίτερο αντικείμενο έρευνας στις δύο αυτές φάσεις. 6

7 1.2 Γενετική Γραμματική Η Γενετική Γραμματική αποτελεί μια Θεωρία της γλώσσας η οποία από την πρώτη διατύπωση της τροποποιήθηκε σε διάφορες φάσεις και συνεχίζει να εξελίσσεται έως σήμερα. Βασικοί σταθμοί της Θεωρίας θεωρούνται 8 : α) το Πρότυπο των Συντακτικών Δομών (Chomsky 1957, Syntactic Structures), β) το Πρότυπο της Βασικής Θεωρίας (Chomsky 1965, Aspects of the Theory of Syntax), γ) το Πρότυπο της Διευρυμένης Βασικής Θεωρίας 9, που αναπτύχθηκε στη δεκαετία του 70, δ) το Πρότυπο Κυβέρνησης και Αναφορικής Δέσμευσης (Chomsky 1981, Lectures on Government and Binding) και στη συνέχεια η διαμόρφωσή του (Chomsky 1986β, Barriers) έως το 1989 (Θεωρία Αρχών και Παραμέτρων) και ε) το Μινιμαλιστικό Πρόγραμμα (Chomsky 1991, 1993, 1995, 2000). Η Γενετική Γραμματική με τη διατύπωση της Θεωρίας των Αρχών και Παραμέτρων (Principles and Parameters Theory), αποτελεί μια ολοκληρωμένη Θεωρία της, η οποία αναζητεί ερμηνευτική επάρκεια κατά εξέταση των γλωσσικών φαινομένων και προσφέρει τη δυνατότητα ανάλυσης των δομών κάθε φυσικής γλώσσας, καθώς υποστηρίζει ότι οι γλώσσες διέπονται από Καθολικές Αρχές (universal principles), δηλαδή καθολικούς, εγγενείς γραμματικούς κανόνες που συνθέτουν την Καθολική Γραμματική (Universal Grammar). Προβλέπει επίσης έναν περιορισμένο αριθμό «επιλογών», τις Παραμέτρους (parameters), που αφορούν στις ιδιαιτερότητες των επιμέρους γλωσσών. Η Θεωρία των Αρχών και Παραμέτρων αποτελεί συγχρόνως και θεωρία που αποτυπώνει τη γλωσσική ικανότητα, εφόσον ο άνθρωπος είναι εφοδιασμένος με αυτές στο βιολογικό του σύστημα. Στις ενότητες που ακολουθούν θα παραθέσουμε βασικές αρχές και έννοιες των δύο Προτύπων και θα επεκτείνουμε την παρουσίασή μας σε ορισμένες, παρά το γεγονός ότι δεν θα χρησιμοποιηθούν, ώστε να δοθεί πληρέστερη εικόνα της Θεωρίας. Ωστόσο, η παρουσίαση εδώ είναι συνοπτική πιο συγκεκριμένες αναλύσεις για τα επιμέρους θέματα θα παρουσιαστούν στα οικεία κεφάλαια. 8 Βλ. Θεοφανοπούλου-Κοντού (2002: 30-34) για την καταγραφή των σταθμών αυτών, τις βασικές αρχές και τις τροποποιήσεις που συντελέστηκαν σε κάθε φάση της Θεωρίας, καθώς και την αποτίμησή τους. 9 Βασικές μελέτες για τη διαμόρφωση της Διευρυμένης Βασικής Θεωρίας αποτελούν το άρθρο του Chomsky (1970) Remarks on Nominalization και η μονογραφία του Jackendoff (1977) X -Syntax: A Study of Phrase Structure, τα οποία συντέλεσαν στη διαμόρφωση της φραστικής δομής. 7

8 1.2.1 Το Πρότυπο Κυβέρνησης και Αναφορικής Δέσμευσης: βασικές αρχές Στην παρούσα εργασία, μολονότι χρησιμοποιούμε τον όρο ΚΑΔ για την πρώτη αυτή φάση της Θεωρίας, ουσιαστικά αναφερόμαστε όχι μόνο στο Πρότυπο ΚΑΔ (Chomsky 1981) αλλά και στην εξέλιξή αυτού του Προτύπου, όπως διαμορφώθηκε μέσω πλήθους γλωσσολογικών μελετών έως το 1989 ως Θεωρία των Αρχών και Παραμέτρων Η διάρθρωση του Προτύπου: γραμματικό μοντέλο και υποσυστήματα Σύμφωνα με το Πρότυπο ΚΑΔ η Γραμματική αποτελείται από διάφορους τομείς: το Λεξικό, τη Σύνταξη (κατηγοριακός τομέας και μετασχηματιστικός τομέας), τον φωνολογικό τομέα και τον λογικό τομέα. Το χαρακτηριστικό του γραμματικού μοντέλου είναι η ύπαρξη περισσοτέρων επιπέδων (επίπεδα αναπαράστασης), Βαθεία Δομή, Επιφανειακή Δομή, Φωνολογική Δομή και Λογική Δομή, όπως φαίνεται στο σχήμα (1): (1) ΛΕΞΙΚΟ ΣΥΝΤΑΞΗ: Χ-τονούμενο ΒΑΘΕΙΑ ΔΟΜΗ α-μετακινήσεις ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΔΟΜΗ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ ΔΟΜΗ α-μετακινήσεις ΛΟΓΙΚΗ ΔΟΜΗ 10 Όσον αφορά τη διατύπωση της αρχικής Θεωρίας και τη μετέπειτα διαμόρφωσή της στηρίζομαι στις πρωτότυπες μελέτες: Chomsky (1981, Lectures on Government and Binding), Chomsky (1986α, 1986β), αλλά και σε βασικά εγχειρίδια και της Αγγλικής, Γερμανικής και Ελληνικής γλώσσας: Riemsdijk & Williams (1986), Radford (1988), Haegeman (1991, 1994), Webelhuth (1995), Culicover (1997), Fanselow & Felix (1987), Grewendorf, Hamm & Sternefeld (1987), Stechow & Sternefeld (1988), Grewendorf (1988), Fanselow (1991), Haider (1993), Φιλιππάκη-Warburton (1992) και Θεοφανοπούλου-Κοντού (2002). 8

9 Στο Λεξικό κάθε λεξικό στοιχείο είναι χαρακτηρισμένο ως προς τις φωνολογικές, συντακτικές και σημασιολογικές ιδιότητές του. Τα κατ εξοχήν συντακτικά επίπεδα είναι η Βαθεία και η Επιφανειακή Δομή. Η Βαθεία Δομή (ΒΔ) είναι άμεσα συνδεδεμένη με το Λεξικό και αναπαριστά τη θεματική δομή, αντανακλώντας άμεσα τις λεξικές και συντακτικές ιδιότητες των στοιχείων (συντακτικές απαιτήσεις). Οι ιδιότητες αυτές των στοιχείων κωδικοποιούνται σε μορφή φραστικών δεικτών (phrase markers), οι οποίοι ορίζουν τις δομικές σχέσεις μεταξύ των διαφόρων στοιχείων με ιεραρχικό τρόπο. Η ΒΔ συνδέεται (mapping) με την Επιφανειακή Δομή μέσω του μετασχηματιστικού κανόνα της μετακίνησης αλφα (move-alpha), όπου α είναι μια μεταβλητή που εκτείνεται σε όλα τα είδη των κατηγοριών. Μετακίνηση α είναι η μετακίνηση ενός στοιχείου από τη βασική του θέση, θέση στην οποία παράγεται, σε μια νέα θέση, με αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας νέας δομής, της Επιφανειακής Δομής (ΕΔ). Η ΕΔ χρησιμεύει ως εισαγωγή (input) στα δύο επόμενα επίπεδα αναπαράστασης, τη Λογική Δομή (ΛΔ) και τη Φωνολογική Δομή (ΦΔ), στις οποίες επίσης μαρτυρείται ο κανόνας της α-μετακίνησης. Στα δύο αυτά επίπεδα προσδίδεται η φωνολογική και η λογική αναπαράσταση της πρότασης. Η ΛΔ αφορά στη σημασιολογική ερμηνεία της συντακτικής δομής (ΕΔ) βάσει λογικών κανόνων, ενώ στη ΦΔ, στην οποία επιδρούν φωνολογικοί κανόνες, αναπαρίστανται φωνολογικές ιδιότητες της δομής, παράγεται δηλαδή ο φωνούμενος λόγος. Η σχέση των επιπέδων αναπαράστασης καθορίζεται από μια θεμελιακή αρχή της Καθολικής Γραμματικής, την Αρχή της Προβολής (2): (2) Αρχή της Προβολής: Οι συντακτικές ιδιότητες / χαρακτηριστικά των λέξεων πρέπει να προβάλλονται από το Λεξικό στη Σύνταξη σε όλα τα επίπεδα αναπαράστασης 11. Η Αρχή αυτή αποδίδει την ιδέα ότι οι λεξικές πληροφορίες ορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη συντακτική δομή και διαφυλάσσει τη διατήρηση της δομής (Structure Preservation) στα επίπεδα αναπαράστασης. Οι συντακτικές απαιτήσεις αντικατοπτρίζουν τη δομή των συμπληρωμάτων των λεξικών στοιχείων (πλαίσιο υποκατηγοριοποίησης), όπως είναι προσδιορισμένα 11 Βλ. Chomsky (1981: 29) και Θεοφανοπούλου-Κοντού (2002: 86, 99) για την απόδοση στην Ελληνική. 9

10 στο Λεξικό, ενώ το υποκείμενο δεν υποκατηγοριοποιείται από το ρήμα. Για τον λόγο αυτό η Αρχή της Προβολής διευρύνεται και επαναδιατυπώνεται ως Αρχή της Διευρυμένης Προβολής (Extended Projection Principle = EPP) (3), η οποία υπαγορεύει επιπλέον ότι οι προτάσεις πρέπει να έχουν ένα συντακτικό υποκείμενο. (3) Αρχή της Διευρυμένης Προβολής: Οι λεξικές και συντακτικές απαιτήσεις (υποκατηγοριοποίηση) καθώς και η θέση του υποκειμένου (της πρότασης) πρέπει να ικανοποιούνται σε όλα τα επίπεδα αναπαράστασης. 12 Στο Πρότυπο ΚΑΔ η Καθολική Γραμματική αποτελείται από διάφορα υποσυστήματα αρχών-θεωριών (modules), τα οποία βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση μεταξύ τους: α) Θεωρία του Χ-τονούμενου (X- bar Theory) Ορίζει τη δομική αναπαράσταση των Φράσεων και της Πρότασης (φραστικός δείκτης), καθορίζοντας συγκεκριμένες θέσεις για τα στοιχεία που περιλαμβάνονται στη δομή. β) Θεωρία Κυβέρνησης (Government Theory) Ορίζει τις δομικές σχέσεις που διέπουν τα στοιχεία μιας Φράσης και κυρίως τη σχέση κεφαλής-συμπληρώματος 13. γ) Θεωρία Αναφορικής Δέσμευσης (Binding Theory) Διατυπώνει τις Συνθήκες 14 και τους περιορισμούς που αφορούν στην ερμηνεία των ΟΦ: στοιχεία υποχρεωτικής αναφοράς (anaphors) (αυτοπαθείς και αλληλοπαθείς αντωνυμίες), αντωνυμίες (pronominals) και στοιχεία ανεξάρτητης αναφοράς (referential expressions). δ) Θεματική Θεωρία (Theta Theory) 12 Βλ. Θεοφανοπούλου-Κοντού (2002: 99) για την απόδοση στην Ελληνική. 13 Ορισμός Κυβέρνησης: Το Α κυβερνά το Β αν και μόνο αν το Α είναι ο ελάχιστος κυβερνών κόμβος που επιβάλλεται δομικά στο Β. Κυβερνώντες κόμβοι (κυβερνήτες) είναι οι λεξικές κεφαλές (Ρ, Ο, Π, Ε) και η κατηγορία Κλίση. Ορισμός της δομικής επιβολής (c-command): Το Α επιβάλλεται δομικά στο Β, αν και μόνο αν το Α δεν κυριαρχεί (dominates) το Β και κάθε Χ που κυριαρχεί το Α κυριαρχεί και το Β. Αν το Χ είναι ο πρώτος διακλαδιζόμενος κόμβος, τότε πρόκειται για αυστηρή δομική επιβολή (strict c-command). Αν πρόκειται για μεγίστη προβολή, τότε έχουμε σχέση αμοιβαίας δομικής επιβολής (m(mutual)-command). Για την απόδοση των αρχών βλ. και Θεοφανοπούλου-Κοντού (2002: ). 14 Συνθήκη Α: Ένα αναφορικό πρέπει να δεσμεύεται αναφορικά στην κυβερνητική του κατηγορία. Συνθήκη Β: Ένας αντωνυμικός τύπος πρέπει να είναι ελεύθερος στην κυβερνητική του κατηγορία. Συνθήκη Γ: Μια λεξική ΟΦ πρέπει να είναι παντού ελεύθερη. Για τη διατύπωση των συνθηκών στην Ελληνική βλ. Θεοφανοπούλου-Κοντού (2002: 172). 10

11 Καθορίζει τις συνθήκες σύμφωνα με τις οποίες αποδίδονται οι θεματικοί ρόλοι των κατηγορημάτων στα ορίσματα (arguments). ε) Θεωρία Πτώσης (Case Theory) Ορίζει ότι κάθε λεξικά / φωνητικά πραγματωμένη ΟΦ πρέπει να φέρει υποχρεωτικά αφηρημένη πτώση και καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο αποδίδεται η πτώση. στ) Θεωρία των Δεσμεύσεων (Bounding Theory) Θέτει περιορισμούς που αφορούν στις μετακινήσεις των στοιχείων και καθορίζει τους δεσμευτικούς κόμβους που εμποδίζουν (αποτελούν «φραγμό») τη μετακίνηση. ζ) Θεωρία Ελέγχου (Control Theory) Αφορά στις απαρεμφατικές δομές και στον έλεγχο της κενής κατηγορίας PRO. Τα υποσυστήματα αυτά που διέπονται από επιμέρους αρχές, κανόνες και περιορισμούς οδηγούν στην παραγωγή ορθών προτάσεων και αποκλείουν τον σχηματισμό μη γραμματικών δομών. Στις παρακάτω ενότητες θα παρουσιάσουμε πιο αναλυτικά εκείνες τις θεωρίες-αρχές που θα χρησιμοποιηθούν στην παρούσα εργασία Θεωρία του Χ-τονούμενου (Χ ): φραστική και προτασική δομή Μια από τις πιο σημαντικές θεωρίες, η οποία θα αποτελέσει βάση για τις αναλύσεις της φραστικής και της προτασικής δομής που θα ακολουθήσουν, είναι η Θεωρία του Χ-τονούμενου, η οποία ορίζει τη δομική αναπαράσταση των κατηγοριών σε μορφή φραστικών δεικτών. Οι λεξικές κατηγορίες Όνομα (Ο), Επίθετο (Ε), Ρήμα (Ρ) και Πρόθεση (Π) είναι χαρακτηρισμένες στο Λεξικό σύμφωνα με την κατηγοριακή τους υφή και φέρουν τα χαρακτηριστικά [+/- ονοματικό] και [+/- ρηματικό]. Η λεξική κατηγορία Χ (όπου Χ = Ο, Ε, Ρ, Π) αποτελεί τον πυρήνα «κεφαλή» μιας ιεραρχικής δομής και προβάλλεται σε Φράση (φραστική κατηγορία) (ΧΦ = ΟΦ, ΕΦ, ΡΦ, ΠΦ), η οποία έχει το ακόλουθο σχήμα του Χ-τονούμενου (4): (4) ΧΦ = Χ ΨΦ Χ Χ ΥΦ 11

12 Η Θεωρία του Χ-τονούμενου ορίζει ότι το σχήμα (4) είναι η δομή κάθε φραστικής κατηγορίας (μεγίστης προβολής) και ότι όλες οι Φράσεις είναι ενδοκεντρικές 15 : Η κεφαλή Χ καθορίζει την κατηγορία της Φράσης στην οποία προβάλλεται, μοιράζεται δηλαδή τις ίδιες ιδιότητες με αυτήν. Το Χ-τονούμενο είναι μια δομή διπλής διακλάδωσης 16, στην οποία ισχύουν οι ακόλουθοι κανόνες (5): (5) α. Χ = Χ ΥΦ (κανόνας του συμπληρώματος) 17 β. ΧΦ = ΨΦ Χ (κανόνας του χαρακτηριστή) Χ είναι η κεφαλή της Φράσης, ενώ ΥΦ που κυριαρχείται από το Χ είναι το συμπλήρωμα της κεφαλής. Ο κανόνας του συμπληρώματος (5α) ορίζει τις συντακτικές απαιτήσεις μιας λεξικής κατηγορίας. Η ΨΦ που κυριαρχείται από τη ΧΦ είναι ο χαρακτηριστής της Φράσης. Οι θέσεις του χαρακτηριστή και του συμπληρώματος καταλαμβάνονται από μέγιστες προβολές και μπορούν να μην πραγματώνονται. Στη Θεωρία του Χ-τονούμενου προβλέπεται και ο κανόνας του προσαρτήματος (adjunct) (6), που διαφοροποιείται από αυτόν του συμπληρώματος στο ότι είναι προαιρετικός, εφόσον αφορά στους προαιρετικούς όρους (προσδιορισμούς), οι οποίοι εμφανίζονται στο επίπεδο της Φράσης ή της Πρότασης. (6) ΧΦ = ΧΦ ΖΦ (κανόνας προσαρτήματος) Τα προσαρτήματα μπορούν να εμφανίζονται δεξιά ή αριστερά της κεφαλής και δεν μεταβάλουν το είδος και το επίπεδο της κατηγορίας στην οποία προσαρτώνται, δηλαδή δεν προβάλλουν την κατηγορία σε υψηλότερο επίπεδο Βλ. Stowell (1981) ο οποίος, βασιζόμενος στον Chomsky (1970), θέτει τα κριτήρια για την ενδοκεντρικότητα μιας Φράσης. 16 Βλ. Kayne (1984) ο οποίος προτείνει αυστηρά διπλή διακλάδωση. 17 Υποστηρίζεται ότι η σειρά των όρων κεφαλής και συμπληρώματος υπόκειται σε παραμετροποίηση: Χ-ΥΦ ή ΥΦ-Χ. Βλ. κεφ. 3 σχετικά με την παραμετροποίηση της ρηματικής κεφαλής στη Γερμανική και τον εκεί προβληματισμό. 18 Ο Radford (1988) υποστηρίζει ότι ο κανόνας του προσαρτήματος εφαρμόζεται στο επίπεδο Χ (Χ = Χ ΖΦ). Όμως σύμφωνα με τον Chomsky (1986β) επιτρέπεται προσάρτηση μόνο στο επίπεδο της μεγίστης προβολής (ΧΦ). 12

13 Στην δομή της πρότασης, εκτός από τις λεξικές κατηγορίες, εμφανίζονται και άλλες κατηγορίες που δεν ορίζονται με τα χαρακτηριστικά [+/- ονοματικό] [+/- ρηματικό]. Πρόκειται για τις Λειτουργικές Κατηγορίες Κλίση (Κ) (Inflection) και Συμπληρωματικός Δείκτης (ΣΔ) (Complementizer). Η δομή του Χ-τονούμενου με την εισαγωγή των ανωτέρω κατηγοριών επεκτείνεται και στην προτασική δομή, η οποία στο Πρότυπο ΚΑΔ (Chomsky 1986β) διαμορφώνεται ως εξής (7): (7) ΦΣΔ χαρ ΣΔ ΣΔ ΦΚ χαρ Κ Κ ΡΦ Στον κόμβο Κλίσης ενσαρκώνονται δύο χαρακτηριστικά [+/-Χρόνος] και [+/- Συμφωνία] 19, δηλώνεται δηλαδή ο Χρόνος του ρήματος, ενώ συγχρόνως στη Φράση Κλίσης (ΦΚ) επιτυγχάνεται η συμφωνία του ρήματος σε πρόσωπο και αριθμό με το υποκείμενο, το οποίο παράγεται στη θέση χαρακτηριστή. Στη θέση του ΣΔ παράγονται οι σύνδεσμοι ή η θέση καταλαμβάνεται από το ρήμα, όταν μετακινείται στις ερωτηματικές προτάσεις, ενώ στη θέση χαρακτηριστή της Φράσης ΣΔ (ΦΣΔ) φιλοξενούνται στοιχεία από μετακίνηση (π.χ. ερωτηματικά και αναφορικά στοιχεία). Η προτασική δομή και η σταδιακή διαμόρφωσή της στο πλαίσιο της Θεωρίας θα αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής μελέτης τόσο σε αφηρημένο, θεωρητικό επίπεδο (βλ. και παρακάτω) όσο και σε εμπειρικό αναφορικά με τη γερμανική γλώσσα (βλ. κεφάλαια 3 και 4) Θεματική Θεωρία Για τους βασικούς υποχρεωτικούς όρους (Υ, ΑΑ, ΕΑ), που θα μας απασχολήσουν περαιτέρω στην εργασία, σημαντική είναι η Θεματική Θεωρία (θ-θεωρία), η οποία συνδέει τη σύνταξη με τη σημασιολογία. Τα λεξικά στοιχεία είναι εφοδιασμένα από το Λεξικό και με «θεματικές», σημασιολογικές πληροφορίες που καθορίζονται από τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά του κατηγορήματος. Τα κατηγορήματα, εκτός από τη 19 Ο Χρόνος και η Συμφωνία μπορεί να φέρουν αρνητική τιμή στις περιπτώσεις των απαρεμφατικών προτάσεων. 13

14 συντακτική δομή, έχουν και θεματική δομή (thematic structure) και αποδίδουν στους όρους / ορίσματα (arguments) 20 θεματικούς ρόλους (θ-ρόλους). Η θ-θεωρία καθορίζει τις συνθήκες, σύμφωνα με τις οποίες αποδίδονται οι θεματικοί ρόλοι π.χ. του ρήματος στα ορίσματα, τα οποία με αυτόν τον τρόπο αποκτούν σημασιολογικό ρόλο στην πρόταση. Για παράδειγμα ένα ρήμα του τύπου «δίνω / geben» αποδίδει τρεις θεματικούς ρόλους, του [δράστη] στην ΟΦ-υποκείμενο, του [θέματος] στην ΟΦ-άμεσο αντικείμενο και του [στόχου] στην ΟΦ-έμμεσο αντικείμενο. Καθίσταται, συνεπώς, σαφές ότι συγκεκριμένοι θ-ρόλοι αποδίδονται σε ορίσματα που καταλαμβάνουν συγκεκριμένες θέσεις στον φραστικό δείκτη (θ-θέσεις ή Α-θέσεις). Η βασική Αρχή, στην οποία στηρίζεται η θ-θεωρία, είναι το θεματικό κριτήριο (thematic criterion) (8): (8) θ-κριτήριο: Κάθε όρισμα φέρει έναν μόνο θεματικό ρόλο και κάθε θεματικός ρόλος αποδίδεται σε ένα μόνο όρισμα. 21 Το θ-κριτήριο απαιτεί η σχέση μεταξύ ορίσματος και θ-ρόλου να είναι μοναδική και αποκλειστική. Η απόδοση θεματικών ρόλων συνδέεται άμεσα με την υποκατηγοριοποίηση: Ό,τι ανήκει στο πλαίσιο υποκατηγοριοποίησης συνιστά όρισμα και πρέπει να του αποδίδεται θεματικός ρόλος Θεωρία της Πτώσης Στη νομιμοποίηση των ΟΦ αποφασιστικός είναι ο ρόλος της Θεωρίας της Πτώσης, της οποίας βασική αρχή αποτελεί το Φίλτρο της Πτώσης που απαιτεί κάθε ΟΦ που πραγματώνεται φωνητικά να φέρει πτώση (9): (9) Φίλτρο Πτώσης: * [ΟΦ [-πτώση ]] Απορρίπτεται η δομή στην οποία υπάρχει ΟΦ λεξικά / φωνητικά πραγματωμένη που δεν φέρει πτώση Ορίσματα είναι όροι όπως υποκείμενο, άμεσο αντικείμενο, έμμεσο αντικείμενο και οι θέσεις που καταλαμβάνουν λέγονται θέσεις ορισμάτων «Α-θέσεις» (A- (argument) positions). 21 Βλ. Chomsky (1981: 36). 22 Βλ. Chomsky (1981: 49). 14

15 Η πτώση αποδίδεται σε ΟΦ από στοιχεία που έχουν την ιδιότητα να αποδίδουν πτώση (case assigners) και διακρίνεται σε δομική και εγγενή πτώση. Δομικές πτώσεις θεωρούνται η ονομαστική και η αιτιατική, διότι αποδίδονται σε συγκεκριμένες θέσεις στον φραστικό δείκτη. Η πτώση αποδίδεται κάτω από αυστηρά δομικές συνθήκες (κυβέρνηση) και σχετίζεται με τις συντακτικές απαιτήσεις, ανεξάρτητα από θεματικούς ρόλους. Η αιτιατική αποδίδεται από την κεφαλή ρήμα (Ρ) στο συμπλήρωμά της, ενώ η ονομαστική αποδίδεται από την κεφαλή Κλίση (Κ) εφόσον φέρει τα χαρακτηριστικά [+Χρόνος, +Συμφωνία] στον χαρακτηριστή της ΦΚ. Εγγενής είναι η πτώση που αποδίδεται από έναν κυβερνήτη και σχετίζεται με τα λεξικά χαρακτηριστικά ενός στοιχείου, όπως είναι καταγεγραμμένα στο Λεξικό. Η εγγενής πτώση, σε αντίθεση με τη δομική, σχετίζεται με τους θεματικούς ρόλους που αποδίδει ένας κυβερνήτης στο στοιχείο που κυβερνά 23. Στη Γερμανική εγγενής θεωρείται η δοτική πτώση που αποδίδεται από ένα ρήμα στο έμμεσο αντικείμενό του Μετακινήσεις Η ποικιλία στη σειρά των όρων ερμηνεύεται στη Γενετική Γραμματική πρωτίστως ως αποτέλεσμα μετακινήσεων, που πραγματώνονται στη σύνταξη. Οι α-μετακινήσεις στο Πρότυπο ΚΑΔ εφαρμόζονται τόσο στη ΒΔ και αποδίδουν την ΕΔ όσο και στην ΕΔ. Ο συντακτικός κανόνας της α-μετακίνησης (10), (10) α-μετακίνηση: Μετακίνησε ο,τιδήποτε οπουδήποτε. με τον τρόπο που είναι διατυπωμένος, δεν είναι περιοριστικός, αφού από την εφαρμογή του μπορούν να παραχθούν όχι μόνο γραμματικές αλλά και μη γραμματικές προτάσεις. Για τον λόγο αυτό ισχύουν οι ακόλουθοι περιορισμοί. Δυνατότητα μετακίνησης έχουν τόσο οι κεφαλές όσο και οι Φράσεις. Ο «Περιορισμός της Μετακίνησης Κεφαλής» (Head Movement Constraint) 24 συνίσταται στο ότι μια κεφαλή μπορεί να μετακινηθεί μόνο σε μια θέση κεφαλής (π.χ. το ρήμα από τη θέση Ρ στη ΡΦ στη θέση Κ της ΦΚ και στη θέση ΣΔ στις 23 Για την απόδοση εγγενούς πτώσης ισχύει η εξής συνθήκη: Το Α αποδίδει εγγενή πτώση σε μια ΟΦ, αν και μόνο αν της αποδίδει και θεματικό ρόλο (Βλ. Chomsky 1986α: 193). 24 Βλ. Travis (1991). 15

16 ερωτηματικές προτάσεις). Μια Φράση μετακινείται σε θέση χαρακτηριστή μιας Λειτουργικής Κατηγορίας (ΦΚ ή ΦΣΔ). Η μετακίνηση μιας ΧΦ περιλαμβάνει δύο είδη μετακίνησης: α) Α-μετακίνηση, δηλαδή μετακίνηση από μια θέση ορίσματος (Α-θέση) σε μια άλλη θέση ορίσματος. Η ΧΦ μετακινείται από μια θέση ορίσματος, στην οποία της αποδίδεται θ-ρόλος [+θ-θέση], σε μια άλλη θέση ορίσματος για να της αποδοθεί πτώση [-θ-θέση] (π.χ. μετακίνηση της ΟΦ στον σχηματισμό της παθητικής φωνής ή στις δομές ανύψωσης). β) Α -μετακίνηση, δηλαδή μετακίνηση μιας ΧΦ από μια θέση ορίσματος σε μια Α -θέση (θέση μη-ορίσματος), όπου δεν αποδίδεται ούτε θ-ρόλος ούτε πτώση. Τέτοιες είναι οι μετακινήσεις μιας ΧΦ στον χαρακτηριστή της ΦΣΔ (π.χ. μετακίνηση ερωτηματικού (Wh-movement) ή αναφορικού στοιχείου. Το στοιχείο που μετακινείται αφήνει ένα ίχνος t (trace) στην αρχική του θέση, το οποίο φέρει τον ίδιο δείκτη αναφοράς με το μετακινούμενο στοιχείο. Το μετακινούμενο στοιχείο και το ίχνος συνδέονται με μια αλυσίδα (chain) που δείχνει την αρχική και την τελική θέση του μετακινούμενου στοιχείου. Οι αλυσίδες διακρίνονται σε αλυσίδα-κεφαλής και αλυσίδα-χφ καθώς και σε Α-αλυσίδα και Α - αλυσίδα (ανάλογα με το στοιχείο και είδος της μετακίνησης). Η δημιουργία αλυσίδας είναι απαραίτητη, διότι ένα στοιχείο που εκφωνείται και καταλήγει στη ΦΔ πρέπει να έχει την κατάλληλη ερμηνεία στη ΛΔ (βλ. παρακάτω Αρχή της Πλήρους Ερμηνείας). Οι μετακινήσεις γενικά, και ειδικότερα το μετακινούμενο στοιχείο (κεφαλή ή φράση), το είδος της μετακίνησης (Α- ή Α -μετακίνηση) καθώς και η θέση στην οποία καταλήγει το μετακινούμενο στοιχείο, θα αποτελέσουν πεδίο συστηματικής μελέτης στην παρούσα εργασία, εφόσον βάσει αυτών παράγονται οι ποικίλες διατάξεις της πρότασης από τη βασική σειρά-δομή Το Πρότυπο του Μινιμαλιστικού Προγράμματος Στο Μινιμαλιστικό Πρόγραμμα, το οποίο συνεχίζει να εξελίσσεται έως τις μέρες μας, προτείνονται διάφορες αλλαγές σε σχέση με την προηγούμενη φάση της Θεωρίας. Στην ενότητα αυτή θα αναφερθούμε σύντομα στις ακόλουθες που σχετίζονται με την παρούσα μελέτη, με περιορισμένη αναφορά σε περαιτέρω ζητήματα: α) Τροποποιείται το γραμματικό μοντέλο παραγωγής. β) Διευρύνεται η προτασική δομή μέσω της εισαγωγής περισσοτέρων λειτουργικών κατηγοριών, στις οποίες ελέγχονται 16

17 και νομιμοποιούνται λειτουργικά-μορφολογικά χαρακτηριστικά της ρηματικής κεφαλής και των ορισμάτων. γ) Οι μετακινήσεις διακρίνονται σε εμφανείς και κεκαλυμμένες και πραγματοποιούνται με σκοπό τον έλεγχο και τη συμφωνία των χαρακτηριστικών, ενώ περιορίζονται περαιτέρω από βασικές Αρχές Οικονομίας Το γραμματικό μοντέλο παραγωγής Η Γραμματική, κατά τον Chomsky (1993, 1995), αποτελείται από δύο συστατικά: το Λεξικό / Αρίθμηση και ένα σύστημα επεξεργασίας της παραγωγής, Υπολογιστικό Τμήμα (Computational Component), τη Σύνταξη. Η Φωνητική και Λογική Δομή είναι τα μόνα επίπεδα αναπαράστασης τα οποία ανταποκρίνονται στα επιτελεστικά συστήματα, αρθρωτικό-αντιληπτικό και εννοιολογικό-προθετικό (11): (11) ΛΕΞΙΚΟ / ΑΡΙΘΜΗΣΗ Σημείο εκφώνησης (spell-out) ΦΩΝΗΤΙΚΗ ΔΟΜΗ ΛΟΓΙΚΗ ΔΟΜΗ Στο Λεξικό / Αρίθμηση (Numeration) 26 οι λέξεις είναι πλήρως χαρακτηρισμένες ως προς τη μορφή τους (μορφολογικά), τις συντακτικές και τις σημασιολογικές τους ιδιότητες και εισάγονται σε μια παραγωγική διαδικασία κατά την οποία λαμβάνουν χώρα μετακινήσεις, με σκοπό τον έλεγχο της ορθότητάς τους (νομιμοποίηση = licensing). Σε κάποιο σημείο της παραγωγικής διαδικασίας η παραγωγή διακόπτεται το σημείο αυτό ονομάζεται σημείο εκφώνησης (spell-out) και ορίζει ποιες 25 Για τις εξελίξεις αυτές χρησιμοποιούνται τόσο οι πρωτότυπες μελέτες (Chomsky 1991, 1993, 1995, 2000), όσο και άλλες που αναφέρονται στο Μινιμαλιστικό Πρόγραμμα (Webelhuth 1995, Radford 1997α, 1997β, Culicover 1997, Grewendorf 2002, Θεοφανοπούλου-Κοντού 2002). 26 Σύμφωνα με τον Chomsky (1995) η Αρίθμηση περιλαμβάνει μια σειρά από στοιχεία λεξικά και λειτουργικά, τα οποία χρησιμοποιούνται στην παραγωγή της δομής. Στο υπολογιστικό σύστημα επιλέγονται στοιχεία από την Αρίθμηση και εισάγονται σε μια διαδικασία επεξεργασίας της παραγωγής. 17

18 μετακινήσεις πραγματοποιούνται πριν από την εκφώνηση (εμφανείς μετακινήσεις) και ποιες μετά την εκφώνηση, δηλαδή στην πορεία τους προς τη ΛΔ (κεκαλυμμένες μετακινήσεις). Στο νέο γραμματικό μοντέλο καταργούνται η ΒΔ και η ΕΔ ως επίπεδα αναπαράστασης, ενώ η Αρχή της Προβολής αντικαθίσταται από τη διαδικασία Συγχώνευσης (Merge), η οποία έχει ως αποτέλεσμα μια αναθεωρημένη μορφή της δομής του Χ-τονούμενου 27. Συνεπώς, η πρόταση σχηματίζεται κατά τη διαδικασία παραγωγής και το αναπαραστατικό (representational) σύστημα που ίσχυε στο Πρότυπο ΚΑΔ αντικαθίσταται από ένα παραγωγικό (derivational) σύστημα. Ωστόσο, η θεμελιακή Αρχή της Πλήρους Ερμηνείας (Principle of Full Interpretation) 28 (12), που ίσχυε για τα επίπεδα αναπαράστασης, εξακολουθεί να ισχύει και στο παρόν παραγωγικό σύστημα. (12) Αρχή της Πλήρους Ερμηνείας: Κάθε στοιχείο της ΦΔ και της ΛΔ πρέπει να λαμβάνει την κατάλληλη ερμηνεία να νομιμοποιείται (license). Σύμφωνα με την ανωτέρω Αρχή απαιτείται η νομιμοποίηση κάθε στοιχείου, κατά την οποία το στοιχείο πρέπει να λαμβάνει την κατάλληλη ερμηνεία στα δύο διεπίπεδα (interface levels), ΦΔ και ΛΔ, ανεξάρτητα από τις μετακινήσεις που παραγματοποιούνται στη Σύνταξη. Μια παραγωγή συγκλίνει (converge), όταν έχει ερμηνεύσιμη αναπαράσταση στη ΦΔ και στη ΛΔ, ειδάλλως «καταρρέει» (crash). Η ΦΔ και η ΛΔ είναι τα διεπίπεδα που συνδέουν το σύστημα της γλώσσας με τα άλλα γνωστικά συστήματα της νόησης Λειτουργικές Κατηγορίες: Θεωρία Ελέγχου (Checking Theory) και Νομιμοποίηση (Licensing) 27 Καθώς το αναπαραστατικό σύστημα αντικαθίσταται από ένα παραγωγικό σύστημα σχηματισμού της δομής, ο Chomsky (1994, Bare Phrase Structure) εγκαταλείπει τη δομή του Χ-τονούμενου προτείνοντας τη διαδικασία της Συγχώνευσης (Merge). Σύμφωνα με αυτήν δύο στοιχεία ενώνονται / συγχωνεύονται για το σχηματισμό ενός νέου στοιχείου. Παράλληλα, υιοθετούνται οι βασικές έννοιες της κεφαλής, του συμπληρώματος και του χαρακτηριστή και προτείνονται τα εξής: η μεγίστη προβολή είναι μια κατηγορία που δεν προβάλλεται περισσότερο, ενώ μια κατηγορία που δεν προβάλλεται καθόλου αποτελεί την ελάχιστη προβολή, με αποτέλεσμα μια κατηγορία που δεν προβάλλεται περαιτέρω να αποτελεί ταυτόχρονα κεφαλή και φράση. Δεν θα επεκταθούμε στο σημείο αυτό περαιτέρω, καθώς στην εργασία υιοθετείται η σύμβαση του Χ-τονούμενου. 28 Βλ. Chomsky (1986α: 98). 18

19 Η «Διάσπαση του κόμβου της Κλίσης» (Split-INFL Hypothesis) σε Χρόνο και Συμφωνία, η οποία προτάθηκε αρχικά από τον Pollock (1989), υιοθετήθηκε και στη συνέχεια τροποποιήθηκε από τον Chomsky (1989/1991, 1993, 1995), οδήγησε στην ανάπτυξη των λειτουργικών κατηγοριών (functional categories) στην προτασική δομή. Συγκεκριμένα, στη δομή της πρότασης εισάγονται οι λειτουργικές κατηγορίες του Χρόνου, της Συμφωνίας Υποκειμένου και της Συμφωνίας Αντικειμένου, οι οποίες προβάλλονται σε αντίστοιχες Φράσεις: Φράση Χρόνου (ΦΧ), Φράση Συμφωνίας Υποκειμένου (ΦΣυμφΥ) και Φράση Συμφωνίας Αντικειμένου (ΦΣυμφΑ). Οι ανωτέρω λειτουργικές προβολές διαρθρώνονται στην προτασική δομή ως εξής (13) 29 : (13) ΦΣυμφΥ χαρ ΣυμφΥ ΣυμφΥ ΦΧ χαρ Χ Χ χαρ ΦΣυμφΑ ΣυμφΑ ΣυμφΑ ΡΦ Στο Πρότυπο του Μινιμαλιστικού Προγράμματος τονίζεται ιδιαίτερα η διάκριση μεταξύ λεξικών και λειτουργικών κατηγοριών. Οι λειτουργικές κατηγορίες είναι προβολές των λειτουργικών κεφαλών, οι οποίες είναι εφοδιασμένες με μορφολογικά χαρακτηριστικά και είναι υπεύθυνες για τον έλεγχο και την νομιμοποίηση των στοιχείων. Συγκεκριμένα, στην πρόταση η ΡΦ είναι το λεξικό πεδίο (lexical domain), το οποίο περιλαμβάνει τη θεματική δομή 30 (θεματικές πληροφορίες και συντακτικές απαιτήσεις του ρήματος) και οι ΦΧ, ΦΣυμφΥ και ΦΣυμφΑ αποτελούν το λειτουργικό πεδίο (functional domain) της πρότασης, δηλαδή το πεδίο Ελέγχου (checking domain), ενώ η ΦΣΔ συνιστά το πεδίο των τελεστών (operator domain). 29 Σύμφωνα με τον Οuhalla (1991), η ιεράρχηση των λειτουργικών προβολών στην προτασική δομή υπόκειται σε παραμετροποίηση. 30 Στo Πρότυπο του Μινιμαλισμού, όπου υποστηρίζεται ότι οι μετακινήσεις γίνονται για τον έλεγχο των μορφολογικών χαρακτηριστικών, δεν πρέπει να υπάρχει αλληλεπίδραση με τη θ-θεωρία. Οι θεματικοί ρόλοι αποδίδονται στο λεξικό πεδίο και όχι στο λειτουργικό. Η θεματική Θεωρία είναι αποτέλεσμα της θεματικής δομής (λεξικό πεδίο) και οι θεματικοί ρόλοι αποδίδονται σε μια συγκεκριμένη αναπαράσταση στη ΡΦ, δηλαδή στη θέση συμπληρώματος ή χαρακτηριστή μιας κεφαλής, βλ. Hale & Keyser (1993). 19

20 Τα λεξικά στοιχεία εισάγονται από το Λεξικό πλήρη ως προς τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά στη Σύνταξη (υπολογιστικό τμήμα), όπου σύμφωνα με τη Θεωρία Ελέγχου πραγματοποιείται ο έλεγχός τους στο λειτουργικό πεδίο με τα αντίστοιχα μορφολογικά χαρακτηριστικά των λειτουργικών κεφαλών. Υπάρχουν δύο είδη χαρακτηριστικών στις λειτουργικές κεφαλές: τα ονοματικά και τα ρηματικά, τα οποία προκαλούν μετακινήσεις με σκοπό τον έλεγχο και τη συμφωνία τους. Τα ρηματικά χαρακτηριστικά προκαλούν τη μετακίνηση της ρηματικής κεφαλής από το λεξικό πεδίο στο λειτουργικό στις αντίστοιχες λειτουργικές κεφαλές. Τα ονοματικά χαρακτηριστικά προκαλούν μετακίνηση μιας Φράσης από το λεξικό πεδίο στο λειτουργικό, στη θέση του χαρακτηριστή της λειτουργικής προβολής που περιλαμβάνει τη λειτουργική κεφαλή με το αντίστοιχο χαρακτηριστικό. Σημαντικό ρόλο κατέχει εδώ η σχέση χαρακτηριστή-κεφαλής, μέσω της οποίας γίνεται ο έλεγχος και η συμφωνία των χαρακτηριστικών μεταξύ τους (Spec-head Agreement). Στη νομιμοποίηση ενός στοιχείου συντελεί η μετακίνησή του από το λεξικό πεδίο στο λειτουργικό με σκοπό τον έλεγχο των χαρακτηριστικών και τη συμφωνία τους. Τα χαρακτηριστικά διακρίνονται σε ισχυρά και ασθενή. Η διάκρισή τους αυτή συνιστά παραμετροποίηση και αφορά στο αν οι μετακινήσεις γίνονται εμφανώς, όταν τα χαρακτηριστικά είναι ισχυρά, ή κεκαλυμμένα στη ΛΔ, όταν τα χαρακτηριστικά είναι ασθενή. Καθίσταται, συνεπώς, σαφές ότι η διεύρυνση του λειτουργικού πεδίου είναι καθοριστικής σημασίας για τη διάρθρωση της προτασικής δομής, ενώ οι εμφανείς μετακινήσεις, όπως είναι αναμενόμενο, επιβάλλουν συγκεκριμένες διατάξεις. Το θέμα αναφορικά με τη γερμανική γλώσσα θα εξεταστεί συστηματικά στο κεφάλαιο 4 της εργασίας Ο ρόλος των χαρακτηριστικών και οι μετακινήσεις Όπως συνάγεται από τα ανωτέρω, ο ρόλος και το είδος των χαρακτηριστικών συντελεί στη νομιμοποίηση των στοιχείων, εφόσον οι μετακινήσεις (εμφανείς και κεκαλυμμένες) πραγματοποιούνται με σκοπό τον έλεγχο των χαρακτηριστικών. Σύμφωνα με τον Chomsky (1995: 230 κ.εξ. και 277 κ.εξ.) τα λεξικά στοιχεία κατά την εισαγωγή τους στην Αρίθμηση φέρουν διάφορα χαρακτηριστικά. Αυτά διακρίνονται σε τυπικά χαρακτηριστικά (formal features), τα οποία είναι προσιτά στη διαδικασία της υπολογιστικής επεξεργασίας, σε φωνολογικά και σημασιολογικά 20

21 χαρακτηριστικά. 31 Τα είδη των τυπικών χαρακτηριστικών που φέρουν τα λεξικά στοιχεία διακρίνονται σε: α) κατηγοριακά χαρακτηριστικά [N]=[ονοματικό], [V]=[ρηματικό] β) φ-χαρακτηριστικά [γένος], [αριθμός], [πρόσωπο] γ) χαρακτηριστικά πτώσης δ) ισχυρά χαρακτηριστικά (τα οποία είναι κατηγοριακά) 32 Από τα χαρακτηριστικά αυτά άλλα είναι εγγενή (intrinsic features), [ονοματικό], [ρηματικό], [πρόσωπο] και [γένος], δηλαδή περιλαμβάνονται στα λεξικά στοιχεία από το Λεξικό, και άλλα είναι προαιρετικά, μη κατηγοριακά, φ-χαρακτηριστικά [αριθμός] και [πτώση], δηλαδή προστίθενται σε ένα λεξικό στοιχείο κατά την εισαγωγή του στην Αρίθμηση. Το κατηγοριακό χαρακτηριστικό αφορά στην κατηγορία κάθε στοιχείου, [ονοματικό] για το όνομα, [ρηματικό] για το ρήμα. Σχετικά με το ρήμα αναφέρουμε ότι ένα μεταβατικό ρήμα περιλαμβάνει το κατηγοριακό χαρακτηριστικό [ρηματικό] και δύο χαρακτηριστικά-εντολές [πτώση]: απόδοση ονομαστικής, ο έλεγχος της οποίας γίνεται στην προβολή του Χρόνου, που απαιτείται από το ονοματικό χαρακτηριστικό του Χρόνου [+D], και απόδοση αιτιατικής πτώσης, χαρακτηριστικό του ρήματος Ρ. Όσον αφορά τα ονόματα, η επιλογή ενός ονόματος περιλαμβάνει το κατηγοριακό χαρακτηριστικό [ονοματικό] και τα φ-χαρακτηριστικά [πρόσωπο] και [γένος], αλλά και τις διάφορες προαιρετικές επιλογές [αριθμός] και [πτώση]. Πολύ σημαντική για τη Θεωρία Ελέγχου είναι η διάκριση σε ερμηνεύσιμα και μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά. Συγκεκριμένα, τα χαρακτηριστικά των λεξικών στοιχείων εισέρχονται σε μια διαδικασία ερμηνείας στη ΛΔ και είναι ερμηνεύσιμα, ενώ άλλα είναι μη ερμηνεύσιμα και πρέπει να ελεγχθούν και να απαλειφθούν, προκειμένου να συγκλίνει η παραγωγή. Στα ερμηνεύσιμα συγκαταλέγονται τα κατηγοριακά χαρακτηριστικά και τα φ-χαρακτηριστικά των ορισμάτων, ενώ μη ερμηνεύσιμα είναι τα ισχυρά χαρακτηριστικά, το χαρακτηριστικό της πτώσης και τα φ-χαρακτηριστικά του ρήματος (της συμφωνίας ρήματος-οφ). Τα χαρακτηριστικά 31 Τα φωνολογικά χαρακτηριστικά απαλείφονται κατά την εκφώνηση (spell-out), ενώ τα τυπικά χαρακτηριστικά συνεχίζουν να είναι προσιτά μέχρι τη ΛΔ, όπου και απαλείφονται κατά τον έλεγχό τους. 32 Για παράδειγμα το χαρακτηριστικό [D] του Χρόνου είναι συνυφασμένο με την Αρχή της Διευρυμένης Προβολής (ΕΡΡ) και προκαλεί μέσω της δημιουργίας χαρακτηριστή μετακίνηση της ΟΦ-υποκειμένου για την ικανοποίησή της ή συγχώνευση πλεοναστικού στοιχείου (expletive). 21

22 της πτώσης, (αιτιατική) του ρήματος Ρ και (ονομαστική) του Χρόνου είναι εγγενή, αλλά μη ερμηνεύσιμα και κατά συνέπεια πρέπει να ελεγχθούν και να απαλειφθούν. 33 Για την απάντηση στο ερώτημα αν προκαλούνται εμφανείς ή κεκαλυμμένες μετακινήσεις αποφασιστική είναι η διάκριση των χαρακτηριστικών σε ισχυρά και ασθενή. Η διάκριση αυτή δεν σχετίζεται με τις λεξικές κατηγορίες (λεξικό πεδίο) τα χαρακτηριστικά βρίσκονται στις λειτουργικές κατηγορίες (πεδίο ελέγχου). Ένα ισχυρό χαρακτηριστικό επιβάλλει εμφανή μετακίνηση (πριν από την εκφώνηση), ενώ τα ασθενή χαρακτηριστικά προκαλούν μετακινήσεις των χαρακτηριστικών στη ΛΔ. Το ισχυρό χαρακτηριστικό ελκύει (attract) μια συγκεκριμένη κατηγορία, κεφαλή ή Φράση στο πεδίο ελέγχου της, με αποτέλεσμα την εμφανή μετακίνηση. Στο Πρότυπο του Μινιμαλισμού οι μετακινήσεις περιορίζονται περαιτέρω από γενικές Αρχές Οικονομίας που διέπουν όλη τη Θεωρία, διότι μια παραγωγή πρέπει να είναι ιδανική Περαιτέρω εξελίξεις στην προτασική δομή Η απαίτηση για «οικονομία» τόσο στη δομή όσο και στις μετακινήσεις διατυπώνεται έντονα στη νεότερη φάση του Μινιμαλισμού, καθώς ο Chomsky (1995 κεφ. 4, 2000) τροποποιεί την προτασική δομή: Αφενός διευρύνει τη ΡΦ με την εισαγωγή μιας ρηματικής κεφαλής «ρ» (light v) η οποία επιλέγει τη ΡΦ ως συμπλήρωμα και αποτελεί έκφραση της «Μεταβατικότητας» στον χαρακτηριστή της ρφ παράγεται το υποκείμενο της πρότασης. Αφετέρου καταργεί τις Φράσεις Συμφωνίας Υποκειμένου και Αντικειμένου 35, θεωρώντας τις ως περιττές κατηγορίες 33 Στο Πρότυπο του Μινιμαλισμού, όπου τα λεξικά στοιχεία είναι πλήρως χαρακτηρισμένα ως προς τη μορφολογία τους, δεν έχουμε πλέον απόδοση πτώσης κάτω από συνθήκες κυβέρνησης. Μια ΟΦ έρχεται επιλέγεται από την Αρίθμηση φέροντας πτώση. Η πτώση είναι ένα χαρακτηριστικό που απαιτεί έλεγχο, ώστε να νομιμοποιηθεί μια Φράση. Το χαρακτηριστικό της δομικής πτώσης πρέπει να απαλειφθεί μετά τον έλεγχό του, διότι δεν είναι ερμηνεύσιμο στη ΛΔ η εγγενής πτώση δεν χρειάζεται έλεγχο. Συνεπώς, μια ΟΦ μετακινείται από το λεξικό πεδίο στο λειτουργικό με σκοπό τον έλεγχο του χαρακτηριστικού της πτώσης. Σημαντική είναι η σχέση χαρακτηριστή-κεφαλής, μέσω της οποίας γίνεται ο έλεγχος στις αντίστοιχες λειτουργικές προβολές. Ο έλεγχος της ονομαστικής του υποκειμένου γίνεται στη ΦΧ και της αιτιατικής του αντικειμένου στη ΦΣυμφΑ ή στο πεδίο ελέγχου του ρήματος. Ας σημειώσουμε ότι σε προηγούμενη φάση της Θεωρίας υποστηριζόταν ότι ο έλεγχος της ονομαστικής πραγματοποιείται στη ΦΣυμφΥ. Βλ. επίσης Ura (2001) για την ανάπτυξη του ζητήματος της πτώσης. 34 Οι Αρχές Οικονομίας που διατυπώνονται στο Μινιμαλιστικό Πρόγραμμα είναι οι εξής: α) Η Αρχή του «Κορεσμού» (Principle of Greed), β) η Αρχή της «εσχάτης λύσης» (Last Resort), γ) «Αρχή της Αναβολής» (Principle of Procrastinate) και δ) η «απαίτηση της μικρότερης μετακίνησης» (Shortest Move Requirement). Οι ανωτέρω Αρχές δεν αναλύονται εδώ, διότι δεν αξιοποιούνται στην εργασία. Βλ. σχετικά Collins (2001: 45-61). 35 Βλ. επίσης Iatridou (1990), η οποία επιχειρηματολογεί κατά της ύπαρξης Φράσης Συμφωνίας. 22

23 για την επίτευξη των σχέσεων συμφωνίας μεταξύ των κατηγοριών στα χαρακτηριστικά τους και περιορίζοντας έτσι το λειτουργικό πεδίο στο πεδίο του Χρόνου. 36 Συγκεκριμένα, υφίστανται πλέον τρία πεδία: το πεδίο της ρφ/ρφ (λεξικόθεματικό πεδίο), στο οποίο παράγονται όλα τα ορίσματα, το πεδίο του Χρόνου και το πεδίο του ΣΔ. Αναλυτικά με τη διάρθρωση της ρφ/ρφ και την παραγωγή των ορισμάτων (Υ, ΑΑ και ΕΑ) θα ασχοληθούμε στο κεφάλαιο 4 της εργασίας. Η καθεμία από τις κατηγορίες ρ, Χ, ΣΔ έχει τη δυνατότητα να διευρύνει το πεδίο της με τη δημιουργία ενός ή περισσοτέρων χαρακτηριστών (σύστημα πολλαπλών χαρακτηριστών, multiple specifiers), με σκοπό τον έλεγχο ενός ισχυρού χαρακτηριστικού που βρίσκεται στην αντίστοιχη κεφαλή. Η προτασική δομή με την παρουσία χαρακτηριστών σε κάθε φράση διαμορφώνεται ως εξής (14): (14) ΦΣΔ χαρ ΣΔ ΣΔ ΦΧ χαρ Χ Χ ρφ υποκ ρ ρ ΡΦ Το χαρακτηριστικό αυτό κωδικοποιείται, σύμφωνα με τον Chomsky (2000), στο αφηρημένο πλέον χαρακτηριστικό της Αρχής της Διευρυμένης Προβολής (ΕΡΡ), το οποίο αντιστοιχεί στο [+/-ερωτηματικό] για τον ΣΔ, [+D] για τον Χρόνο και [+ισχυρό] για το ρ. Καθεμία από τις ανωτέρω λειτουργικές κεφαλές είναι δυνατόν να είναι εφοδιασμένη με το αντίστοιχο ισχυρό χαρακτηριστικό, το οποίο προκαλεί εμφανή μετακίνηση ΟΦ στο πεδίο της, μέσω δημιουργίας χαρακτηριστή (π.χ. ερωτηματικής ή αναφορικής φράσης στον ΣΔ, της ΟΦ-υποκειμένου στον Χρόνο, της ΟΦ-αντικειμένου στη ρφ) σε διαφορετική περίπτωση οι χαρακτηριστές δεν προβάλλονται. Τυπικό παράδειγμα δημιουργίας πολλαπλών χαρακτηριστών είναι η περίπτωση του χαρακτηριστικού [+ισχυρό] του ρ, το οποίο προκαλεί εμφανή 36 Ένας σημαντικός λόγος για τον οποίο καταργήθηκαν οι Φράσεις Συμφωνίας είναι το γεγονός ότι δεν φέρουν κανένα σημασιολογικό περιεχόμενο, σε αντίθεση τις υπόλοιπες λειτουργικές κατηγορίες. 23