Κεφάλαιο 3: οµή Φράσης

Transcript

1 Κεφάλαιο : οµή Φράσης 1 Η οµή της Φράσης Αναφερθήκαµε για πρώτη φορά στο Κεφάλαιο 1 στις φραστικές κατηγορίες, ή αλλιώς Φράσεις. Οι Φράσεις, είναι αποτέλεσµα του συνδυασµού ή, αλλιώς συγχώνευσης (merging) σύµφωνα µε την ορολογία του Μινιµαλισµού, ( Chomsky 1995) και εφ εξής λεξικών ή/και λειτουργικών κατηγοριών. Για παράδειγµα, το Ρήµα διαβάζει, το οποίο είναι λεξική κατηγορία, συνδυάζεται µε το αντικείµενό του, την Ονοµατική Φράση (ΟΦ) το βιβλίο, η οποία είναι επίσης λεξική κατηγορία, και σχηµατίζει τη Ρηµατική Φράση (ΡΦ) διαβάζει το βιβλίο, (1): (1) [ ΡΦ [ Ρ διαβάζει] [ ΟΦ το βιβλίο]] Η κατηγορία που δίνει το όνοµά της στη Φράση είναι η Κεφαλή της. Συνεπώς, στο προηγούµενο παράδειγµα, η Κεφαλή της Ρηµατικής Φράσης είναι το Ρήµα διαβάζει. Η ΟΦ το βιβλίο, είναι το Συµπλήρωµα της Κεφαλής. Η Ρηµατική Φράση διαβάζει το βιβλίο λέγεται και Προβολή της Κεφαλής. Με ανάλογο τρόπο, η Πρόθεση (Προθ) για, η οποία όµως είναι λειτουργική κατηγορία, συγχωνεύεται µε την Ονοµατική Φράση το µάθηµα και σχηµατίζει την Προθετική Φράση για το µάθηµα. Η Πρόθεση για είναι η Κεφαλή της Προθετικής Φράσης (ΠροθΦ) και η Ονοµατική Φράση το µάθηµα είναι το συµπλήρωµά της. () [ ΠροθΦ [ Προθ για ] [ ΟΦ το µάθηµα ]] Ο πιο διαδεδοµένος τρόπος αναπαράστασης της δοµής των φράσεων είναι µε τη µορφή δενδροδιαγραµµάτων ή αλλιώς δένδρων. Το παρακάτω δένδρο αναπαριστά τη Ρηµατική Φράση, µε υποσηµειωµένη την ονοµασία του κάθε µέρους που την αποτελεί. () ΡΦ (Προβολή της Κεφαλής Ρ) Ρ ΟΦ 6 διαβάζει το βιβλίο (Κεφαλή) (Συµπλήρωµα) Η ΡΦ διαβάζει το βιβλίο που βλέπουµε στο () µπορεί στη συνέχεια να συνδυαστεί µε µία λειτουργική κατηγορία, την Κλίση, για να σχηµατίσει µια µεγαλύτερη κατηγορία, τη Φράση Κλίσης (ΦΚλίσης). Θα αναφερθούµε µε λεπτοµέρεια στις ιδιότητες της ΦΚλίσης λίγο αργότερα, αλλά ας πούµε µε συντοµία τώρα ότι είναι η περιοχή της δοµής της πρότασης που πραγµατώνει τα µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά του Ρήµατος (δηλ., Χρόνο, Συµφωνία, κλπ.). Να προσθέσουµε εδώ ότι τα σηµεία στα οποία ενώνονται τα κλαδιά του δένδρου λέγονται κόµβοι. Ο όρος καθ εαυτός δεν έχει ιδιαίτερη σηµασία, αλλά τον αναφέρουµε επειδή, µερικές φορές, είναι χρήσιµος για την περιγραφή των δένδρων. [να δειχτεί στο δένδρο, αν είναι δυνατόν] (4) ΦΚλίσης Κλίση ΡΦ να Ρ ΟΦ 6 διαβάζει το βιβλίο 7

2 Η διαδικασία συνδυασµού (συγχώνευσης) συντακτικών κατηγοριών µπορεί να συνεχιστεί µε την προσθήκη και άλλων κατηγοριών. Βλέπουµε λοιπόν πώς η ΦΚλίσης, στην Κεφαλή της οποίας βρίσκεται το µόριο να της υποτακτικής, µπορεί να συνδυαστεί µε ένα άλλο Ρήµα, µε συνέπεια να σχηµατιστεί η ΡΦ προσπαθήσει να διαβάσει το βιβλίο, (5). Αυτή η διαδικασία συγχώνευσης νέων κατηγοριών συνεχίζεται µέχρι η ανώτερη ΦΚλίσης να συνδυαστεί µε το Συµπληρωµατικό είκτη (Σ ) ότι µε αποτέλεσµα να σχηµατιστεί η πρόταση που τελικά βλέπουµε. Βλέπουµε τελικά δηλαδή ότι η πρόταση είναι µια Φράση Συµπληρωµατικού είκτη (ΦΣ ). Θα συζητήσουµε µε λεπτοµέρεια πολλά από τα χαρακτηριστικά της δοµής της πρότασης στη συνέχεια αυτού του κεφαλαίου, αλλά και σε επόµενα. Στόχος του δένδρου (5) είναι να προσφέρει µία πρώτη εξοικείωση µε την αναπαράσταση της πρότασης. (5) ΦΣ Σ Σ ΦΚλίσης ότι ΟΦ Κλίση αυτός Κλίση ΡΦ θα Ρ Ρ ΦΚλίσης θέλει ΟΦ Κλίση Κλίση ΡΦ να Ρ Ρ ΟΦ 6 διαβάσει το βιβλίο Οι ιδιότητες της Κλίσης και του Σ αποτελούν το κύριο θέµα αυτού του κεφαλαίου. Τόσο η Κλίση όσο και ο Σ είναι λειτουργικές κατηγορίες, σε αντίθεση µε το Ρήµα, το οποίο είναι λεξική κατηγορία. Επαναλαµβάνουµε ότι η Κλίση πραγµατώνει τα µορφολογικά χαρακτηριστικά του Ρήµατος, δηλ. Χρόνο, Συµφωνία, Όψη, κλπ., ενώ ο Σ πραγµατώνει, ή αλλιώς φιλοξενεί, τα µόρια που εισάγουν τα διάφορα είδη προτάσεων, όπως το ότι στη συγκεκριµένη περίπτωση. 1.1 H Θεωρία του Χ Συγκρίνοντας τις Φράσεις Κλίσης στο (4) και στο (5) βλέπουµε ότι η Φράση Κλίσης παρουσιάζεται πιο αναλυτικά στο (5), εκφράζοντας µία επιπλέον θέση, η οποία αρχίζει από τον κόµβο Κλίση. Αυτές οι καινούριες θέσεις λέγονται ενδιάµεσες προβολές, για τον απλό λόγο ότι πράγµατι είναι «ενδιάµεσες», δηλαδή, µεταξύ της Φράσης και της Κεφαλής. Το ίδιο συµβαίνει µε τη ΦΣ, αλλά και µε τη ΡΦ στο (5). Τι είναι όµως οι ενδιάµεσες προβολές; 8

3 Η Γενετική Σύνταξη έχει υιοθετήσει τη Θεωρία του Χ (Χ τονούµενου) σύµφωνα µε την οποία όλες οι Φράσεις έχουν µία ενδιάµεση προβολή, η οποία συµβολίζεται µε το Χ, και δίνει στη θεωρία το όνοµά της (Chomsky 1970, Jackendoff 1977). Βλέπουµε καλύτερα την ενδιάµεση προβολή αν συγκρίνουµε το δένδρο στο () µε αυτό στο (6) αµέσως παρακάτω. Και τα δύο δένδρα αναπαριστούν µία Ρηµατική Φράση, η οποία τώρα αποτελεί µέγιστη προβολή, δεδοµένου ότι υπάρχει και η ενδιάµεση προβολή. Αυτοί οι ορισµοί φαίνονται τόσο στο (6) όσο και στο (7). (6) ΡΦ ΡΦ: Μέγιστη Προβολή Ρ : Ενδιάµεση Προβολή * Ρ Ρ : Κεφαλή * : Χαρακτηριστής Ρ ΖΦ ΖΦ: Συµπλήρωµα 6 Στο δένδρο (6) υπάρχει µία νέα θέση, η θέση που βρίσκεται πριν από την Κεφαλή, εκεί που είναι το *, η οποία δεν υπήρχε στο (). Αυτή η νέα θέση είναι επίσης αποτέλεσµα της θεωρίας του Χ και λέγεται Χαρακτηριστής της Φράσης. Το στοιχείο που ακολουθεί την Κεφαλή είναι το Συµπλήρωµα της Κεφαλής, όπως και πριν από τη θεωρία του Χ, δηλ., όπως και στο δένδρο (). Στο παρακάτω δένδρο βλέπουµε ότι η Φράση µπορεί να είναι οποιαδήποτε Φράση, π.χ., θα µπορούσε να είναι η Φράση Συµπληρωµατικού είκτη (ΦΣ ), η Φράση Κλίσης (ΦΚλίσης), η Ρηµατική Φράση (ΡΦ), η Προθετική Φράση (ΠροθΦ), κλπ. Αντίστοιχα, η Κεφαλή θα µπορούσε να είναι ο Συµπληρωµατικός είκτης (Σ ), η Κλίση, η Πρόθεση (Προθ), το Ρήµα (Ρ), κλπ. Άλλες από αυτές τις Κεφαλές είναι λειτουργικές κατηγορίες και άλλες λεξικές. Ήδη η δοµή της πρότασης στο (5) µας έδειξε και των δύο ειδών τις Κεφαλές, το Ρήµα, που είναι λεξική Κεφαλή, και την Κλίση και τον Σ που είναι λειτουργικές Κεφαλές. (7) ΧΦ ΧΦ: Μέγιστη Προβολή Χ : Ενδιάµεση Προβολή * Χ Χ : Κεφαλή * : Χαρακτηριστής Χ ΖΦ ΖΦ: Συµπλήρωµα 6 Η αναπαράσταση της δοµής των Φράσεων, αλλά και της Πρότασης, µε τη Θεωρία του Χ έχει µια σειρά από πλεονεκτήµατα συγκριτικά µε τις προηγούµενες θεωρίες. Τα δένδρα που προκύπτουν από τη Θεωρία του Χ : α) περιγράφουν µε µεγαλύτερη ακρίβεια τα άµεσα συστατικά της πρότασης. β) έχουν µόνο µέχρι δύο διακλαδώσεις από κάθε κόµβο. Με αυτό τον τρόπο περιορίζεται ο συνολικός αριθµός των εναλλακτικών τρόπων αναπαράστασης της δοµή µίας πρότασης και, συνεπώς, διευκολύνεται η διαδικασία επιλογής της κατάλληλης δοµής από το παιδί κατά τη διάρκεια κατάκτησης της Γλώσσας. Βρίσκεται δηλαδή η θεωρία του Χ σε καλύτερη θέση ως προς το να εξηγήσει τη γρήγορη κατάκτηση της γλώσσας από το παιδί. γ) δηµιουργούν µία επιπλέον θέση στη Φράση, η οποία µπορεί να φιλοξενήσει άλλο ένα στοιχείο, τη θέση του Χαρακτηριστή. Στις ενότητες που ακολουθούν θα αναλύσουµε την κάθε θέση της Φράσης στη θεωρία του Χ, δηλαδή, την Κεφαλή, το Συµπλήρωµα και το Χαρακτηριστή. Οι δύο πρώτες, δηλ. η Κεφαλή και το Συµπλήρωµα ήταν ήδη γνωστές από προηγούµενα στάδια της θεωρίας και τις συζητήσαµε στο Κεφάλαιο 1. Γι αυτό και τις αναφέρουµε µε συντοµία. 9

4 1.1.1 Κεφαλή Αναφέραµε στο Κεφάλαιο 1 τους λόγους για τους οποίους θεωρούµε ότι η Κεφαλή αποτελεί το πιο βασικό στοιχείο της Φράσης την οποία εισάγει. Εξηγήσαµε ότι η Κεφαλή µίας Φράσης: α) καθορίζει την κατανοµή της Φράσης την οποία εισάγει, β) είναι το πιο σηµαντικό στοιχείο της Φράσης σηµασιολογικά. Σε αυτές τις ιδιότητες θα πρέπει να προσθέσουµε άλλη µία, πολύ σηµαντική: γ) κάθε Φράση έχει µόνο µία Κεφαλή Συµπλήρωµα Θα µπορούσαµε να πούµε ότι συµπλήρωµα της Κεφαλής είναι το γνωστό αντικείµενο της παραδοσιακής γραµµατικής. Το Συµπλήρωµα της Κεφαλής είναι πάντα Φράση, δηλαδή, δεν µπορεί να είναι κάποια άλλη Κεφαλή. Έτσι λοιπόν, όπως φαίνεται από το δέντρο στο (5), µέρος του οποίου επαναλαµβάνουµε αµέσως παρακάτω ως (8): α) το Συµπλήρωµα του Σ είναι η ΦΚλίσης β) το Συµπλήρωµα της Κλίσης είναι η ΡΦ γ) το Συµπλήρωµα του Ρήµατος είναι η ΟΦ αντικείµενό του. (8) ΦΣ Σ α. Σ ΦΚλίσης ότι ΟΦ Κλίση β. Ø Κλίση ΡΦ θα Ρ γ. Ρ ΟΦ 6 διαβάσει ότι θα διαβάσει. Συµπλήρωµα ενός Ρήµατος µπορεί να είναι και µια ολόκληρη πρόταση, δηλ. µία ΦΣ, π.χ., Ο Γιάννης είπε ότι ο Νίκος θα δει τον καθηγητή, (10) επόµενη σελίδα. Από την άλλη πλευρά, είναι επίσης πιθανό το Ρήµα να µην έχει Συµπλήρωµα, π.χ., Ο Γιάννης έφαγε, (9) στην επόµενη σελίδα. Όπως έχουµε ξαναπεί βέβαια, ενώ υπάρχουν Κεφαλές χωρίς Συµπληρώµατα, (9), δεν υπάρχουν Συµπληρώµατα χωρίς Κεφαλές. 0

5 (9) ΦΣ Σ Σ ΦΚλίσης Ø ΟΦ Κλίση 4 Ο Κώστας Κλίση ΡΦ Ρ Ρ έφαγε Ο Κώστας έφαγε. (10) ΦΣ Σ Σ ΦΚλίσης Ø ΟΦ Κλίση 4 Ο Κώστας Κλίση ΡΦ Ρ Ρ ΦΣ είπε Σ Σ ΦΚλίσης ότι ΟΦ Κλίση 4 ο Νίκος Κλίση ΡΦ θα Ρ Ρ ΟΦ 5 δει τον καθηγητή Ο Κώστας είπε ότι ο Νίκος θα δει τον καθηγητή. 1

6 Παρατηρούµε ότι προκύπτει, και από τα παραπάνω δένδρα, µία από τις βασικές διαφορές µεταξύ λεξικών και λειτουργικών κατηγοριών που αναφέραµε στο 1ο Κεφάλαιο: οι λειτουργικές κατηγορίες, όπως ο Σ και η Κλίση, έχουν πολύ συγκεκριµένα, και περιορισµένα, Συµπληρώµατα, ενώ οι λεξικές, όπως το Ρήµα, µπορούν να έχουν Συµπληρώµατα από διαφόρων ειδών συντακτικές κατηγορίες. Έτσι, το Ρήµα είπε έχει ως Συµπλήρωµα µία ΦΣ, ενώ το Ρήµα δει έχει ως Συµπλήρωµα µία ΟΦ. Αντίθετα, και οι δύο ΦΚλίσης έχουν ως Συµπλήρωµα µία ΡΦ Χαρακτηριστής Ο Χαρακτηριστής είναι η καινούργια θέση που προκύπτει στη δοµή των Φράσεων, λόγω της υιοθέτησης της θεωρίας του Χ. Η Θέση του Χαρακτηριστή καταλαµβάνεται πάντα από Φράση, δηλ., δεν µπορεί να φιλοξενήσει κάποια Κεφαλή. Για παράδειγµα, τόσο ο Χαρακτηριστής της Φράσης Κλίσης, όσο και ο Χαρακτηριστής της Φράσης Σ καταλαµβάνονται από Ονοµατικές Φράσεις (ΟΦ) στις προτάσεις (11α) και (11β), συγκεκριµένα, από το υποκείµενο της πρότασης και από µια ερωτηµατική φράση αντίστοιχα. Η Προθετική Φράση στην πρόταση (11γ) επίσης βρίσκεται στον Χαρακτηριστή της ΦΣ. (11) α. [ ΦΣ 0 [ Σ [ ΦΚλίσης Ο Γιάννης [ Κλίση [ ΡΦ διαβάζει το βιβλίο]]]]] β. [ ΦΣ Ποιος φοιτητής [ Σ [ ΦΚλίσης 0 [ Κλίση [ ΡΦ διαβάζει ]]]]] γ. [ ΦΣ Στο γραφείο [ Σ [ ΦΚλίσης 0 [ Κλίση [ ΡΦ πήγε το πρωί]]]]] Περισσότερες λεπτοµέρειες σε σχέση µε τη δοµή (11γ) θα δοθούν στο δεύτερο µέρος αυτού του κεφαλαίου. Μπορούµε να πούµε από τώρα όµως ότι ένα άλλο είδος Φράσεων που καταλαµβάνει τη θέση του Χαρακτηριστή της ΦΣ, εκτός από τις ερωτηµατικές φράσεις τις οποίες βλέπουµε στην πρόταση (11β), είναι οι Φράσεις που έχουν ιδιαίτερη έµφαση. Θα δούµε σε άλλο κεφάλαιο ότι αυτές οι Φράσεις έχουν µετακινηθεί στον Χαρακτηριστή της ΦΣ από κάποιο άλλο σηµείο, και έχουν ιδιαίτερα πραγµατολογικά χαρακτηριστικά, τα οποία δεν έχουν οι Φράσεις υποκείµενα που βρίσκονται στον Χαρακτηριστή της Φράσης Κλίσης. Η οµή της Πρότασης Έχουµε δείξει µε τα προηγούµενα δενδροδιαγράµµατα ότι τόσο οι λεξικές όσο και οι λειτουργικές κατηγορίες συµµετέχουν στις δοµές του Χ. Έτσι λοιπόν, ακριβώς όπως έχουµε Ρηµατική Φράση (ΡΦ ) και Ονοµατική Φράση (ΟΦ), έχουµε και Φράση Συµπληρωµατικού είκτη (ΦΣ ), Φράση Κλίσης (ΦΚλίσης). Στο υπόλοιπο αυτού του κεφαλαίου θα ασχοληθούµε µε τις λειτουργικές κατηγορίες που σχετίζονται µε τη δοµή της πρότασης (ενώ στο επόµενο κεφάλαιο θα αναφερθούµε σε αυτές που σχετίζονται µε την Ονοµατική Φράση). Θα αναφερθούµε λοιπόν εδώ πιο αναλυτικά στις δύο βασικές λειτουργικές κατηγορίες που συµµετέχουν στη δοµή της Πρότασης, καθώς και τις αντίστοιχες Φράσεις τους, δηλ. την Κλίση και τη ΦΚλίσης, καθώς και το Σ και τη ΦΣ. Όπως θα δούµε µάλιστα δεν πρόκειται απλά για δύο κατηγορίες, αλλά για δύο περιοχές της πρότασης, µε έναν αριθµό κατηγοριών, οι οποίες περιλαµβάνονται κάτω από τις «οµπρέλες» Κλίση και Σ..1 Η Περιοχή της Κλίσης Η περιοχή της Κλίσης, την οποία είδαµε για πρώτη φορά στη δοµή (5), φιλοξενεί τα µορφολογικά χαρακτηριστικά του Ρήµατος της πρότασης. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι ο Χρόνος (Tense), η Συµφωνία (Agreement), η Όψη (Aspect), η Άρνηση (Negation), και η Έγκλιση (Mood). Έτσι λοιπόν, αντί για την αναπαράσταση της πρότασης που δώσαµε µε τη δοµή (5), µια πιο αναλυτική αναπαράσταση είναι αυτή που παραθέτουµε στο (1). Ο διαχωρισµός της Κλίσης σε Φράση Χρόνου (ΦΧ) και σε Φράση Συµφωνίας (ΦΣυµφ), προτάθηκε από τον Pollock (1989), και υιοθετήθηκε αµέσως µετά. Λίγο αργότερα, η Zanuttini (1991) πρότεινε ότι η Άρνηση αποτελεί άλλη µία λειτουργική κατηγορία της προτασιακής δοµής, η οποία µπορεί επίσης να αναπαρασταθεί στο δένδρο της πρότασης, αλλά δεν θα τη δείξουµε εδώ, ώστε να µη γίνει το αντίστοιχο δενδροδιάγραµµα περισσότερο πολύπλοκο απ ότι χρειάζεται για τους σκοπούς µας. Το ίδιο συµβαίνει και µε τις υπόλοιπες Φράσεις της Κλίσης, που αναφέραµε πριν, δηλ., Φράση Όψης, Φράση Έγκλισης, κλπ., τις οποίες σηµειώνουµε στο δενδροδιάγραµµα συνήθως όταν πρόκειται να ασχοληθούµε µε την περιοχή την οποία καταλαµβάνουν. ιαφορετικά χρησιµοποιούµε ή το δένδρο (5), ή αυτό στο (1).

7 (1) ΦΣ Σ Σ ΦΧ Ø ΟΦ Χ 4 Ο Κώστας Χ Συµφ [Χρόνος] Συµφ Συµφ ΡΦ [Συµφωνία Ρ Ρήµατος- Υποκειµένου] Ρ ΟΦ 6 Η θέση του υποκειµένου σε αυτή την πιο λεπτοµερή αναπαράσταση της πρότασης είναι ο Χαρακτηριστής της Φράσης Χρόνου, ενώ στο δένδρο (5) είναι ο Χαρακτηριστής της ΦΚλίσης και, όπως είπαµε ήδη, χρησιµοποιούµε το δένδρο που χρειαζόµαστε κάθε φορά. Σε προγενέστερες µορφές της συντακτικής θεωρίας, οι Κεφαλές του Χρόνου, της Συµφωνίας, κλπ., έφεραν εξαρχής τα αντίστοιχα µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά του Ρήµατος. Από την άλλη πλευρά, το Ρήµα θεωρείτο ότι εισέρχεται στην προτασιακή δοµή χωρίς τη µορφολογία του Χρόνου και της Συµφωνίας και µετακινείται ως τις κεφαλές αυτές για να ενωθεί µε τα χαρακτηριστικά που βρίσκονται σε κάθε µία. 1 Σε πρόσφατα στάδια της συντακτικής θεωρίας (Θεωρία του Μινιµαλισµού, Chomsky 1995 και µετέπειτα) θεωρείται ότι το Ρήµα εισέρχεται στη συντακτική δοµή µορφολογικά πλήρες και στη συνέχεια µετακινείται ως αυτές τις λειτουργικές κατηγορίες (δηλ., πρώτα στη Συµφωνία και µετά στο Χρόνο), για να συµφωνήσει µε τα µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά τους, όπως θα δούµε σε επόµενα κεφάλαια (κυρίως 5ο και 7ο). Τόσο το Ρήµα, όσο και οι υπόλοιπες συντακτικές κατηγορίες (λεξικές ή λειτουργικές) έχουν µια σειρά από συντακτικά χαρακτηριστικά (syntactic features) τα οποία θα πρέπει να συµφωνούν µεταξύ τους. Η διαδικασία µέσω της οποίας συµφωνούν είναι η επαλήθευση (η οποία µερικές φορές προϋποθέτει τη µετακίνησή τους, όπως θα δούµε σε επόµενα Κεφάλαια). Στη ενότητα.1. θα αναφέρουµε κάποιες πρώτες πληροφορίες για τα µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά των συντακτικών κατηγοριών, τόσο των λεξικών όσο και των λειτουργικών..1.1 Φράση Κλίσης και Γλωσσικές ιαταραχές Η αµέσως παραπάνω αναπαράσταση της πρότασης αναλύει την Κλίση σε διάφορες λειτουργικές κατηγορίες, κάθε µία από τις οποίες αντιστοιχεί σε µία λειτουργική Κεφαλή η οποία, µε τη σειρά της, φιλοξενεί τα επί µέρους συστατικά της µορφολογίας του Ρήµατος, δηλαδή, τα µορφήµατα που πραγµατώνουν το Χρόνο, τη Συµφωνία, την Όψη, την Άρνηση, κλπ. Στα δένδρα που έχουµε παραθέσει ως τώρα έχουµε αναπαραστήσει µόνο το Χρόνο και τη Συµφωνία, µε το Χρόνο να βρίσκεται πιο ψηλά στο δένδρο από τη Συµφωνία, έτσι όπως προτάθηκε αρχικά από τον Pollock (1989). Αυτός ο τρόπος αναπαράστασης της πρότασης αποδείχτηκε εξαιρετικά χρήσιµος για να περιγράψει τα επιλεκτικά ελλείµµατα που έχουν διάφοροι πληθυσµοί ως προς τις λειτουργικές κατηγορίες της πρότασης. Η Friedmann (1998) παρατήρησε για πρώτη φορά ότι άτοµα µε αφασία τύπου Broca, ειδικά τα άτοµα µε αγραµµατισµό, παρουσιάζουν ελλείµµατα όσον αφορά τη µορφολογία του Χρόνου του ρήµατος, αλλά όχι τη µορφολογία της Συµφωνίας του ρήµατος (µε το υποκείµενο της πρότασης). Μελέτη των γλωσσικών χαρακτηριστικών ενός δείγµατος 14 οµιλητών της Εβραϊκής και της Αραβικής µέσω ενός πειράµατος

8 συµπλήρωσης προτάσεων, βρήκε 4% λανθασµένη συµπλήρωση της µορφολογίας του Χρόνου, αλλά µόνο 4% λανθασµένη συµπλήρωση της Συµφωνίας. Η Friedmann (00) παρατήρησε επίσης ότι οι αφασικοί Broca έχουν προβλήµατα µε τις ερωτηµατικές προτάσεις µερικής άγνοιας, τόσο στην Εβραϊκή όσο και στην Αραβική. Συγκεκριµένα, συχνά βάζουν την ερωτηµατική λέξη στο τέλος της πρότασης, ή χρησιµοποιούν µόνο την ερωτηµατική λέξη αντί για ολόκληρη την ερωτηµατική πρόταση. Παίρνοντας λοιπόν υπόψη τη δοµή της πρότασης σύµφωνα µε την οποία η Φράση Κλίσης διαχωρίζεται στη Φράση Χρόνου και στη Φράση Συµφωνίας, και µάλιστα µε αυτή τη σειρά, η Friedmann πρότεινε ότι αυτό συµβαίνει επειδή η δοµή της πρότασης είναι προβληµατική στα υψηλότερα µέρη του δένδρου. Ειδικότερα, η δοµή της πρότασης των αγραµµατικών είναι ελλειµµατική από τη Φράση Χρόνου και ψηλότερα. Αυτή η υπόθεση είναι γνωστή ως: (1) Υπόθεση του Περικοµµένου ένδρου (Tree Pruning Hypothesis). Η Υπόθεση του Περικοµµένου ένδρου εξηγεί τη συµπεριφορά της οµάδας που µελέτησε αφού, όπως αναφέραµε µε συντοµία, αλλά θα επανέλθουµε αργότερα σε αυτό το στο Κεφάλαιο, οι ερωτηµατικές φράσεις καταλαµβάνουν θέσεις σε ακόµη πιο υψηλό σηµείο του δένδρου, δηλ. βρίσκονται στο Χαρακτηριστή της ΦΣ, (11β)-(1). Η ίδια λογική εξηγεί και την απουσία των Σ από τη γλώσσα των αγραµµατικών. Αν προσθέσουµε και τα ελλείµµατα στη µορφολογία του Χρόνου στο Ρήµα, καταλαβαίνουµε γιατί η υπόθεση (1) θεωρεί το δένδρο της πρότασης, (1), ελλειµµατικό από την περιοχή του Χρόνου και πάνω. Όπως µπορείτε να δείτε και στα σχετικά άρθρα της προτεινόµενης βιβλιογραφίας, η παραπάνω θεωρία, όχι µόνο δίνει εξήγηση στα επιλεκτικά ελλείµµατα των αφασικών Broca, αλλά στηρίζει τη θέση ότι οι αγραµµατικοί δεν έχουν ολοκληρωτική έλλειψη της δοµής της πρότασης, αλλά έχουν ελλείµµατα όσον αφορά συγκεκριµένες περιοχές και για πολύ συγκεκριµένους λόγους. Ελλείµµατα ως προς τη µορφολογία του Χρόνου έχουν βρεθεί και σε πολλές άλλες γλώσσες [αναφορές]. Η πρώτη έρευνα που διεξήχθη στην Ελληνική ήταν αυτή των Stavrakaki & Kouvava (00), η οποία µελέτησε τη γλωσσική συµπεριφορά αγραµµατικών ως προς µία σειρά από λειτουργικές Κεφαλές της προτασιακής δοµής. Συγκεκριµένα, οι ερευνήτριες µελέτησαν: ερωτηµατικές προτάσεις που αρχίζουν µε ερωτηµατικές φράσεις, Χρόνο, Συµφωνία και Όψη στο Ρήµα, Άρνηση, Συµπληρωµατικό είκτη, Μόρια Έγκλισης. Μελέτησαν ακόµη οριστικά και αόριστα άρθρα, καθώς και αντωνυµίες, αλλά πρόκειται για στοιχεία που δεν εµπίπτουν στα θέµατα αυτού του κεφαλαίου. Σε κάθε περίπτωση, η γλωσσική συµπεριφορά των αγραµµατικών ως προς αυτά τα στοιχεία διερευνήθηκε µε δύο τρόπους: α) ανάλυση αυθόρµητου λόγου, στον οποίο περιλαµβάνεται και η περιγραφή εικόνων, β) κρίση γραµµατικότητας προτάσεων. Για την κρίση γραµµατικότητας δόθηκαν στους συµµετέχοντες τόσο γραµµατικές όσο και αντιγραµµατικές προτάσεις και αυτοί κλίθηκαν να απαντήσουν αν ήταν γραµµατικές ή αντιγραµµατικές. Παραδείγµατα αντιγραµµατικών προτάσεων που άκουσαν οι δύο αγραµµατικοί και των κατηγοριών που εξετάζει η κάθε πρόταση είναι οι παρακάτω: (14) α. Εγώ διαβάζετε. (Συµφωνία) β. Χτες βλέπω τη Μαρία. (Χρόνος) γ. Ξέρω είδε η Μαρία ποιον; (Ερωτηµατικές φράσεις) δ. Όχι αγαπάω τη Μαρία. (Άρνηση δεν) ε. Θέλω να όχι πας εκδροµή. (Άρνηση µην) κλπ. Όσον αφορά τον αυθόρµητο λόγο, καταγράφηκε ο λόγος των αγραµµατικών όταν µιλούσαν και όταν περιέγραφαν εικόνες (5-7 εικόνες συνολικά). Βλέπουµε παρακάτω ενδεικτικά λάθη των αγραµµατικών από τον αυθόρµητο λόγο τους: (15) Καίτη Η Καίτη αγοράζει αυτοκίνητο. (Η Καίτη Όταν η Καίτη αγόρασε αυτοκίνητο) Βλέπουµε πρόβληµα ως προς το Σ, ως προς το Χρόνο και ως προς την Όψη. (16) Όχι, όχι βλέπω όχι. 4

9 (Όχι, δεν το είδα) Βλέπουµε πρόβληµα ως προς την Άρνηση, ως προς το Χρόνο και ως προς την Όψη. (17) Τα δένδρα ναι φυτεύω ναι εγώ εγώ φυτεύω (Τα δένδρα τα φύτεψα εγώ) Βλέπουµε πρόβληµα ως προς το Χρόνο και την Όψη. 4 Αφού ανέλυσαν τα αποτελέσµατα από όλες τις δοκιµασίες, οι ερευνήτριες κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι υπήρχαν µεν προβλήµατα στις κατηγορίες που βρίσκονται στις υψηλότερες περιοχές του δένδρου, δηλ. πάνω από την κατηγορία του Χρόνου, αλλά όχι στο βαθµό που να στηρίζουν την άποψη ότι αυτά τα µέρη απουσιάζουν εντελώς, ότι δηλαδή το δένδρο έχει κοπεί από το Χρόνο και επάνω. Να επισηµάνουµε ότι η σειρά των λειτουργικών κατηγοριών της πρότασης που υιοθετούν οι Stavrakaki και συνεργάτες είναι η αµέσως παρακάτω, την οποία παραθέτουµε επειδή παρουσιάζει και επιπλέον λειτουργικές κατηγορίες των οποίων η αναπαράσταση σε δένδρο πιθανώς να µη χωρούσε σε µία σελίδα. Γι αυτό το λόγο εξάλλου δεν είχαν συµπεριληφθεί στα δένδρα που είχαµε παρουσιάσει ως τώρα. 5 (18) Σ > Έγκλιση > Άρνηση > Χρόνος > Συµφωνία > Όψη > Ρ π.χ. ότι, αν, κλπ. να, θα µην, δεν γράφω γράφω γράφω γράφέγραφα γράφεις γράψω Μια άλλη από τις πρώτες αξιόλογες µελέτες του είδους ήταν αυτή των Nanousi κ.α. (006). Αυτή η µελέτη περιορίστηκε στο Χρόνο, την Όψη και τη Συµφωνία, τα οποία όµως διερεύνησε µέσα από µία σειρά δοκιµασιών που χορηγήθηκαν σε 6 αγραµµατικούς συµµετέχοντες µε µητρική γλώσσα την Ελληνική. Aυτά τα χαρακτηριστικά διερευνήθηκαν τόσο σε ρήµατα µεµονωµένα, όσο και µέσα από συµπλήρωση προτάσεων µε τον ανάλογο τύπο του ρήµατος, καθώς και µε δοκιµασίες κρίσης γραµµατικότητας. Είδαµε προηγουµένως, µε τις προτάσεις (14), σε τι συνίσταται η κρίση γραµµατικότητας. Η δοκιµασία συµπλήρωσης προτάσεων γίνεται µε το να πεις στο συµµετέχοντα µία πρόταση, όπως η (19α), για παράδειγµα, και να ζητήσεις να συµπληρώσει άλλες προτάσεις, οι οποίες διαφέρουν από αυτή µόνο ως προς το υπό διερεύνηση χαρακτηριστικό. ηλαδή, αφού η (19β) διαφέρει από την (19α) µόνο ως προς το Χρόνο, και θα πρέπει οι αγραµµατικοί συµµετέχοντες στο πείραµα να συµπληρώσουν το Ρήµα, αυτό που ζητά η συγκεκριµένη δοκιµασία είναι να διερευνηθεί η µορφολογία του Χρόνου για το Ρήµα. Με την ίδια λογική η (19γ) ερευνά τη µορφολογία της Συµφωνίας και η (19δ) τη µορφολογία της Όψης. (19) α. Πάντα η Λένα επισκέπτεται τακτικά τη γιαγιά της. β. Παλιότερα η Λένα ---- τακτικά τη γιαγιά της. (Χρόνος) γ. Πάντα τα παιδιά ---- τακτικά τη γιαγιά τους. (Συµφωνία) δ. Χτες η Λένα ---- για πρώτη φορά τη γιαγιά της. (Όψη) Όσον αφορά τη δοκιµασία στην οποία τα παραπάνω χαρακτηριστικά του Ρήµατος εξετάστηκαν «µεµονωµένα», οι ερευνητές έδιναν στο συµµετέχοντα ένα τύπο ρήµατος, π.χ., διαβάζει, και να του ζητούσαν το εξής: «τώρα πες µου αυτό το Ρήµα στον αόριστο, ή, τώρα πες το µου στον µέλλοντα» (για να εξακριβώσουν τη µορφολογία του Χρόνου). Επίσης µπορεί να του ζητούσαν το εξής: «τώρα πες µου πώς θα το έλεγες αν το έκανα εγώ» (για να εξακριβώσουν τη µορφολογία της Συµφωνίας), κ.ο.κ. Ένα πολύ ενδιαφέρον εύρηµα της συγκεκριµένης µελέτης ήταν ότι στη δοκιµασία που τα χαρακτηριστικά του Ρήµατος εξετάζονταν µεµονωµένα, οι αγραµµατικοί δεν διέφεραν ως προς τον αριθµό των λανθασµένων απαντήσεων µεταξύ Χρόνου, Όψης και Συµφωνίας έκαναν δηλαδή περίπου τον ίδιο αριθµό λαθών και στα τρία χαρακτηριστικά του Ρήµατος. Αντίθετα, όταν αυτά τα χαρακτηριστικά εξετάζονταν µε το Ρήµα µέσα στην πρόταση, είτε µε συµπλήρωση προτάσεων, είτε µε κρίση γραµµατικότητας, έκαναν πιο πολλά λάθη στο Χρόνο και στην Όψη, απ ότι στη Συµφωνία. Να επισηµάνουµε εδώ ότι οι Nanousi και συνεργάτες (006) θεωρούν ότι η σειρά των λειτουργικών κατηγοριών της πρότασης δεν είναι αυτή στην (1), αλλά, αντίθετα, η Συµφωνία είναι πιο ψηλά στο δένδρο από τις υπόλοιπες λειτουργικές κατηγορίες. Με άλλα λόγια, οι λειτουργικές κατηγορίες της πρότασης έχουν τη σειρά που εµφανίζεται στο (0), η οποία διαφέρει από την (1) ακριβώς ως προς τη σειρά Συµφωνίας- Χρόνου. 6 5

10 (0) Σ > Έγκλιση > Άρνηση > Συµφωνία > Χρόνος > Όψη > Ρήµα Συνέπεια της υιοθέτησης του (0) βέβαια είναι να θεωρούν ότι τα ευρήµατά τους δεν επαληθεύουν τη Θεωρία του Περικοµµένου ένδρου. Προσπαθούν λοιπόν να εξηγήσουν µε άλλους τρόπους τα ελλείµµατα των αγραµµατικών που µελέτησαν, και συγκεκριµένα µέσα από τις ιδιότητες των συντακτικών χαρακτηριστικών που έχουν οι διάφορες λεξικές και λειτουργικές κατηγορίες (στα οποία θα επανέλθουµε στην αµέσως επόµενη ενότητα). Όπως και να εξηγούν τα ελλείµµατα όµως, το εύρηµα είναι, για άλλη µία φορά, ότι οι αγραµµατικοί έχουν περισσότερα προβλήµατα µε τη λειτουργική Κεφαλή του Χρόνου, η οποία πραγµατώνει το µόρφηµα του Χρόνου του Ρήµατος, παρά µε τη λειτουργική Κεφαλή της Συµφωνίας, η οποία πραγµατώνει το µόρφηµα της Συµφωνίας Ρήµατος-Υποκειµένου. Σε αυτές τις δύο λειτουργικές κατηγορίες προστίθεται και αυτή της Όψης, η οποία επίσης, και σε αντίθεση µε τη Συµφωνία, παρουσιάζει ιδιαίτερα σοβαρά προβλήµατα, παρότι, σύµφωνα µε τη συντακτική θεωρία βρίσκεται πολύ χαµηλά στο δένδρο που αναπαριστά την πρόταση. Να σηµειώσουµε ότι η Όψη δεν είχε µελετηθεί στις πρώτες µελέτες των γλωσσικών ικανοτήτων των αγραµµατικών διαγλωσσικά, αυτές δηλαδή πάνω στις οποίες βασίστηκε η Υπόθεση του Περικοµµένου ένδρου, ακριβώς επειδή στις γλώσσες στις οποίες είχαν πραγµατοποιηθεί οι πρώτες µελέτες, το Ρήµα δεν έχει ειδική µορφολογία για την Όψη. Επίσης µε ένα άρθρο του (006), οι Varlokosta και συνεργάτες µελετούν 7 αφασικούς µε µη ρέοντα λόγο, ως προς τον αυθόρµητο λόγο, περιγραφή εικόνων, συµπλήρωση προτάσεων και κρίση γραµµατικότητας και βρίσκουν ότι σε όλες τις περιπτώσεις που οι συµµετέχοντες αφασικοί είχαν ελλείµµατα, η Όψη ήταν χειρότερη από το Χρόνο, και ο Χρόνος χειρότερος από τη Συµφωνία. Και αυτοί οι ερευνητές υιοθετούν την ιεραρχική σειρά των λειτουργικών Κεφαλών της Philippaki-Warburton (1998), η οποία τους οδηγεί στην απόρριψη τη θεωρία του Περικοµµένου ένδρου και λόγω της διαφορετικής ιεραρχικής σειράς Χρόνου και Συµφωνίας, αλλά, κυρίως λόγω των σηµαντικών ελλειµµάτων στην Όψη, την οποία η θεωρία του Περικοµµένου ένδρου προβλέπει να είναι η λιγότερο ελλειµµατική κατηγορία από όλες, µιας και βρίσκεται πιο χαµηλά στο δένδρο, δηλ., πιο κοντά στο Ρήµα απ όλες τις υπόλοιπες (βλέπε (18) και (0)). Οι Varlokosta και συνεργάτες (006) ερµηνεύουν τα ευρήµατα µε βάση τα συντακτικά χαρακτηριστικά του Χρόνου, και την πεποίθηση που έχει εκφραστεί ότι ο Χρόνος είναι υποχαρακτηρισµένος στον αγραµµατισµό, ότι δηλαδή οι αγραµµατικοί έχουν πρόβληµα αναπαράστασης του Χρόνου, όπως υποστηρίζουν οι Wenzlaff & Clahsen (004). Σε πολύ πιο πρόσφατη έρευνα δύο αγραµµατικών µε δοκιµασία συµπλήρωσης προτάσεων, οι Fyndanis και συνεργάτες (01) βρίσκουν επίσης περισσότερα προβλήµατα µε το Χρόνο και την Όψη, απ ότι µε τη Συµφωνία (και περισσότερα λάθη στην Όψη, απ ότι τη Συµφωνία). Και αυτοί, όπως οι Nanousi και συνεργάτες (006), αλλά µε ελαφρώς διαφορετικό τρόπο, αποδίδουν τα προβλήµατα στις ιδιότητες των συντακτικών χαρακτηριστικών του Χρόνου, της Όψης και της Συµφωνίας, και όχι στη θέση που καταλαµβάνουν οι αντίστοιχες λειτουργικές Κεφαλές στο δένδρο που αναπαριστά την πρόταση. Να παρατηρήσουµε ότι η ευκαιρία διαφορετικής ερµηνείας των ελλειµµάτων δόθηκε βέβαια µέσα από τις νέες δυνατότητες που προσέφερε στο µεταξύ η συντακτική θεωρία, τις οποίες θα παρουσιάσουµε στην αµέσως επόµενη ενότητα. Συµπερασµατικά, είδαµε ότι η συντακτική αναπαράσταση της πρότασης, και συγκεκριµένα η συντακτική αναπαράσταση της περιοχής της Κλίσης, η οποία χωρίστηκε σε Χρόνο, Συµφωνία, Όψη, κλπ., προσέφερε ένα ιδιαίτερα χρήσιµο εργαλείο για τη µελέτη των γλωσσικών διαταραχών, το οποίο µπόρεσε να ταξινοµήσει αρχικά τα γλωσσικά ελλείµµατα, τα οποία φαίνεται να είναι επιλεκτικά, δηλαδή να επηρεάζουν κάποιες συντακτικές κατηγορίες περισσότερο από άλλες. Η Θεωρία του Περικοµµένου ένδρου ήταν µία πρώτη τέτοια προσπάθεια. Στη συνέχεια, καθώς εξελισσόταν η συντακτική θεωρία, αλλά και καθώς ανέκυψαν δυσκολίες στη Θεωρία του Περικοµµένου δένδρου ως προς το να εξηγήσει διάφορα γλωσσικά ελλείµµατα, αναζητήθηκαν και άλλοι τρόποι κατανόησης των επιλεκτικών λαθών. Αυτός που αποδείχτηκε ως πιο επιτυχηµένος τρόπος ήταν η σύνδεση των ελλειµµάτων µε τα µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά των συντακτικών κατηγοριών. Θα δούµε αµέσως παρακάτω τι εννοούµε µε τον όρο µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά, αλλά είναι καλό να µην ξεχνάµε τα κύρια ευρήµατα των παραπάνω πρωτοποριακών µελετών, ανεξάρτητα από το πώς έχουν ερµηνευτεί ή πρόκειται να ερµηνευτούν στο µέλλον. Τα βασικά ευρήµατα λοιπόν είναι ότι η µορφολογία του Ρήµατος, η οποία στην Ελληνική πραγµατώνει µε τρόπο αρκετά διαφανή το Χρόνο, την Όψη και τη Συµφωνία, έχει πολύ µεγαλύτερα ελλείµµατα στο Χρόνο και την Όψη, απ ότι στη Συµφωνία. 6

11 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει επίσης και το εύρηµα των Nanousi κ.α., ότι τα ελλείµµατα ως προς το Χρόνο, την Όψη και τη Συµφωνία δεν διέφεραν όταν τα ρήµατα παρουσιάζονταν µεµονωµένα, αλλά µόνο όταν εξετάστηκαν µέσα στην πρόταση, µε τη Συµφωνία ναι είναι πολύ λιγότερο ελλειµµατική σε σύγκριση µε το Χρόνο και την Όψη. Μια πρώτη ερµηνεία αυτού του ευρήµατος είναι ότι το έλλειµµα δεν είναι λεξικό, αλλά καθαρά συντακτικό. Αν όµως ισχύει κάτι τέτοιο, δεν µπορεί παρά να έχει προεκτάσεις και για τη θεραπεία που θα πρέπει να εφαρµοστεί 7. Σε κάθε περίπτωση, αυτές είναι γνώσεις που θα πρέπει να έχουν υπόψη όσοι ασχολούνται µε τη γλώσσα των αγραµµατικών, ή µε τη διαταραγµένη γλώσσα γενικότερα, απ όποια σκοπιά κι αν το κάνουν, είτε της έρευνας είτε της παρέµβασης.. Συντακτικά χαρακτηριστικά Είπαµε στην αρχή αυτού του κεφαλαίου ότι οι διάφορες συντακτικές κατηγορίες συγχωνεύονται για να φτιάξουν καινούριες. [ ] Τα αποτελέσµατα αυτής της συγχώνευσης, οι νέες κατηγορίες που δηµιουργούνται δηλαδή, αποτελούν τη βάση για δύο ειδών δοµές: α) τη Φωνητική οµή (Phonetic Form) και β) τη Λογική οµή (Logical Form). Η Φωνητική οµή είναι το επίπεδο στο οποίο καταλήγουν να προφέρονται οι λέξεις, και δεν θα µας απασχολήσει ιδιαίτερα εδώ. Όσον αφορά τη Λογική οµή όµως, η γενική παραδοχή είναι ότι πρόκειται για το επίπεδο στο οποίο ερµηνεύονται ή, αλλιώς, γίνονται κατανοητές οι λέξεις και οι φράσεις. Γι αυτό το λόγο αυτό το επίπεδο δεν πρέπει να περιέχει καµία συντακτική κατηγορία, δηλαδή, καµία λέξη ή φράση, που να έχει µη ερµηνεύσιµα (µορφοσυντακτικά) χαρακτηριστικά. Τι είναι όµως τα µη ερµηνεύσιµα χαρακτηριστικά; Η µάλλον, τι είναι κατ αρχάς τα ερµηνεύσιµα χαρακτηριστικά; Και, ακόµη καλύτερα, τι είναι τα χαρακτηριστικά που έχουν οι συντακτικές κατηγορίες, αλλά από τα οποία είναι ερµηνεύσιµα και άλλα όχι; Τα µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά (features) των συντακτικών κατηγοριών είναι ιδιότητες που καθορίζουν το σχήµα τους πρώτα απ όλα, και επίσης οι ιδιότητες πάνω στις οποίες δοµούνται οι συντακτικές σχέσεις. Όπως είπαµε, χωρίζονται σε ερµηνεύσιµα και µη ερµηνεύσιµα. Ερµηνεύσιµα είναι τα χαρακτηριστικά που σχετίζονται µε σηµασιολογικό περιεχόµενο, ενώ µη ερµηνεύσιµα είναι αυτά που δεν σχετίζονται µε σηµασιολογικό περιεχόµενο (Chomsky 1995). Ας δούµε µερικά από αυτά τα µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά σε συνδυασµό µε τις συντακτικές κατηγορίες στις οποίες απαντώνται. Στις Ονοµατικές Φράσεις (ΟΦ) απαντώνται τα χαρακτηριστικά του Προσώπου, του Αριθµού, του Γένους και της Πτώσης. Η ΟΦ την οδό, για παράδειγµα, (1), έχει το χαρακτηριστικό του ενικού αριθµού, του ου προσώπου, του θηλυκού γένους, και της αιτιατικής πτώσης. Ακριβώς αυτός ο συνδυασµός των χαρακτηριστικών είναι που καθορίζει ότι το σχήµα της λέξης είναι οδό και όχι οδός ή οδού, για παράδειγµα, αλλά αυτή η διάσταση αφορά κυρίως τη Φωνητική οµή. (1) την οδό Το χαρακτηριστικό [Πρόσωπο] έχει σαφή σηµασιολογική υπόσταση: το 1 ο πρόσωπο αναφέρεται στην ΟΦ που είναι ο οµιλητής, το ο πρόσωπο στον ακροατή, και το ο σε οποιονδήποτε άλλον. Γι αυτούς τους λόγους το χαρακτηριστικό [Πρόσωπο] θεωρείται ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό. Το χαρακτηριστικό [Αριθµός] είναι επίσης ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό, επειδή το αν µία ΟΦ είναι ενικού αριθµού ή πληθυντικού έχει σηµασιολογικό αντίκρισµα: η τιµή ενικός για το χαρακτηριστικό [Αριθµός] της ΟΦ σηµαίνει ότι η ΟΦ αναφέρεται σε ένα άτοµο ή αντικείµενο, σε αντίθεση µε την τιµή πληθυντικός για το ίδιο χαρακτηριστικό. Το χαρακτηριστικό [Γένος] είναι αµφιλεγόµενο. Προφανώς δεν µπορούµε να πούµε ότι υπάρχει κάποιους ουσιαστικός λόγος για το ότι «η καρέκλα» είναι γένους θηλυκού, ή «το φεγγάρι» είναι γένους ουδέτερου, διαφορετικά αυτές οι ΟΦ θα έπρεπε να έχουν το ίδιο γένος σε όλες τις γλώσσες. Από αυτή τη σκοπιά λοιπόν, αυτές οι δύο ΟΦ µας δείχνουν ότι το χαρακτηριστικό [Γένος] αποτελεί µη ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό των ΟΦ. Από την άλλη πλευρά όµως, αναµφισβήτητα υπάρχει ουσιαστικός λόγος που «η καθηγήτρια» είναι γένους θηλυκού, και αυτού του είδους οι ΟΦ επιχειρηµατολογούν για το ότι το Γένος είναι ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό. Έχει ενδιαφέρον µάλιστα ότι πρόσφατα άρθρα έχουν δείξει ότι αυτά τα δύο είδη ΟΦ έχουν διαφορετικές ιδιότητες όσον αφορά τη συµφωνία τους µε τις ρηµατικές µετοχές ως προς το Γένος (βλέπε Bošković 011 για Σερβοκροάτικα). Σε κάθε περίπτωση, εµείς θα θεωρήσουµε ότι το Γένος 7

12 είναι µη ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό της ΟΦ, το οποίο όµως µπορεί να εισέλθει όπως είναι στην Λογική οµή, επειδή η τιµή του είναι συγκεκριµένη (valued), Bošković (011). 8 Τέλος, αυτά τα τρία χαρακτηριστικά των ΟΦ µαζί θα τα δούµε συχνά µαζί µε τον όρο φ-χαρακτηριστικά (φ-features). Ένα άλλο χαρακτηριστικό των ΟΦ είναι η [Πτώση]. Μερικές φορές φαίνεται ότι η Πτώση συνδέεται µε συγκεκριµένους θεµατικούς ρόλους. Σε γλώσσες όπως η Ελληνική, για παράδειγµα, στην οποία η Ονοµαστική Πτώση σχετίζεται συχνά µε ΟΦ που φέρουν το θεµατικό ρόλο του δράστη και η Αιτιατική Πτώση τον ρόλο του δέκτη, θα µπορούσε να πει κανείς ότι η Πτώση έχει σηµασιολογική υπόσταση, άρα είναι ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό. Όµως τα πράγµατα δεν είναι έτσι: στο παρακάτω ζεύγος προτάσεων ο θεµατικός ρόλος του Κώστα είναι ο ίδιος, δηλ., ο θεµατικός ρόλος του δέκτη. Παρόλα αυτά ΟΦ Κώστα/Κώστας φέρει όµως διαφορετική Πτώση στην κάθε πρόταση, δηλ., αιτιατική στην (α) και ονοµαστική στην (β). () α. Η Μαρία έσπρωξε τον Κώστα. β. Ο Κώστας σπρώχτηκε από τη Μαρία. Με ανάλογο τρόπο, στο ζεύγος των Αγγλικών προτάσεων αµέσως πιο κάτω η αντωνυµία him, (α), και he, (β) έχει τον ίδιο θεµατικό ρόλο, αλλά διαφορετική Πτώση. () α. We all thought him to be unhappy. β. We all thought that he is unhappy. Το χαρακτηριστικό της Πτώσης λοιπόν, δεν είναι δυνατόν να έχει κάποια σηµασιολογική επίπτωση, ή να είναι αποτέλεσµα κάποιας σηµασιολογικής σχέσης. Γι αυτό συµπεραίνουµε ότι η Πτώση είναι µη ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό των ΟΦ. 9 Τα ίδια χαρακτηριστικά που έχει η ΟΦ τα έχει και το Ρήµα, ή, µάλλον, τα έχει ο Χρόνος του Ρήµατος. Όπως ξέρουµε ήδη από την παραδοσιακή γραµµατική, το Ρήµα έχει χαρακτηριστικά Προσώπου και Αριθµού. Σε κάποιες γλώσσες µάλιστα, έχει και εµφανή τα χαρακτηριστικά του Γένους: τέτοιες γλώσσες είναι η Εβραϊκή και η Αραβική, στις οποίες η µορφολογία του Ρήµατος διαφέρει αν το υποκείµενο είναι αρσενικού ή θηλυκού γένους. Στο Ρήµα/Χρόνο, όµως, αυτά τα χαρακτηριστικά είναι µη ερµηνεύσιµα. Αυτό συµβαίνει επειδή δεν σηµαίνει κάτι για ένα Ρήµα το να είναι σε ενικό ή πληθυντικό αριθµό: οι πράξεις ή καταστάσεις που εκφράζουν τα Ρήµατα δεν έχουν ενικό ή πληθυντικό, οι ΟΦ όµως που συνδέονται µε αυτές έχουν (ακριβώς επειδή είναι ΟΦ). Το ίδιο συµβαίνει µε τον Αριθµό και την Πτώση. Τα ίδια λοιπόν χαρακτηριστικά που στην ΟΦ είναι ερµηνεύσιµα, στο Ρήµα είναι µη ερµηνεύσιµα. Επειδή όµως είναι µη ερµηνεύσιµα χαρακτηριστικά θα πρέπει µε κάποιον τρόπο να διαγραφούν, αλλιώς δεν µπορούν να ερµηνευτούν στη Λογική οµή. Πώς γίνεται αυτό; Τα µη ερµηνεύσιµα χαρακτηριστικά του Χρόνου/Ρήµατος θα πρέπει να ταιριάξουν µε τα ίδια χαρακτηριστικά ενός άλλου στοιχείου, στο οποίο τα ίδια χαρακτηριστικά είναι ερµηνεύσιµα. Ένα τέτοιο στοιχείο είναι η ΟΦ υποκείµενο, κι αυτός είναι ο λόγος που τα Ρήµατα συµφωνούν µε την ΟΦ υποκείµενό τους. Ποια Ρήµατα όµως είναι αυτά; Πρόκειται για τα Ρήµατα που δεν είναι απαρέµφατα, δηλαδή τα παρεµφατικά Ρήµατα. Με άλλα λόγια, τα Ρήµατα που βρίσκονται στον κόµβο του Χρόνου, γι αυτό και είπαµε στην αρχή της παραγράφου ότι ο Χρόνος του Ρήµατος είναι αυτός που έχει τα συγκεκριµένα χαρακτηριστικά. Έτσι λοιπόν σε µία απλή γραµµατική πρόταση όπως η παρακάτω: (4) Η σούπα πάγωσε. Η ΟΦ η σούπα έχει χαρακτηριστικά Γένους (θηλυκού), Προσώπου ( ου ), Αριθµού (ενικού) και Πτώσης (ονοµαστικής). Ας αφήσουµε το Γένος στην άκρη, για τους λόγους που αναφέραµε παραπάνω, δηλ., αν και το θεωρούµε µη ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό, δεν προκαλεί προβλήµατα στην Λογική οµή, γι αυτό και δεν χρειάζεται να συµφωνήσει µε τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά κάποιου άλλου στοιχείου. Το Πρόσωπο, και ο Αριθµός θεωρούνται ερµηνεύσιµα χαρακτηριστικά της ΟΦς, ενώ η Πτώση είναι µη ερµηνεύσιµο. Ο Χρόνος, µε τον οποίον έχει συγχωνευτεί το Ρήµα «πάγωσε», έχει συντακτικά χαρακτηριστικά Προσώπου (ου), Αριθµού (ενικού) και Πτώσης (ονοµαστικής). 10 Ο Χρόνος είναι ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό του Ρήµατος, ενώ ο Αριθµός, το Πρόσωπο και η Πτώση είναι µη ερµηνεύσιµα. Έτσι λοιπόν, τα µη ερµηνεύσιµα χαρακτηριστικά του Αριθµού και του 8

13 Προσώπου στο Ρήµα ταιριάζουν/συµφωνούν µε τα ερµηνεύσιµα χαρακτηριστικά του Αριθµού και του Προσώπου στην ΟΦ και διαγράφονται. Το µη ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό της Πτώσης στο Ρήµα ταιριάζει/συµφωνεί µε το µη ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό της πτώσης στην ΟΦ και διαγράφονται. Τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά (συγκεκριµένα ο Χρόνος στο Ρήµα) είναι ερµηνεύσιµα κι έτσι δεν χρειάζεται να συµφωνήσουν µε το ίδιο χαρακτηριστικό κάποιας άλλης κατηγορίας. Συνεπώς, η πρόταση που προκύπτει είναι γραµµατική επειδή όλα τα µη ερµηνεύσιµα χαρακτηριστικά, τόσο του Ρήµατος όσο και της ΟΦ, έχουν διαγραφεί. Ας δούµε τώρα µια αντιγραµµατική πρόταση όπως: (5) *Τη σούπα πάγωσε. Το µη ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό της (ονοµαστικής) Πτώσης του Ρήµατος (το οποίο θεωρούµε ότι βρίσκεται στο Χρόνο) δεν ταιριάζει µε το χαρακτηριστικό της (αιτιατικής) Πτώσης της ΟΦς κι έτσι κανένα από τα δύο χαρακτηριστικά δεν µπορεί να διαγραφεί. Συνεπώς, η πρόταση εισέρχεται στη Λογική οµή µε λέξεις που περιέχουν µη ερµηνεύσιµα συντακτικά χαρακτηριστικά και είναι αντιγραµµατική. Σε επόµενα κεφάλαια θα δούµε κι άλλα χαρακτηριστικά των γλωσσικών εκφράσεων/συντακτικών κατηγοριών. Αυτό που πρέπει να συγκρατήσουµε σε αυτό το σηµείο είναι τα χαρακτηριστικά που αναφέραµε ως τώρα. Επίσης το γεγονός ότι ενώ µπορεί να υπάρχουν τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά σε δύο γλωσσικές εκφράσεις, π.χ., σε ένα Ρήµα και σε ένα Ουσιαστικό, δεν σηµαίνει ότι αν είναι ερµηνεύσιµα στο ένα θα είναι και στο άλλο. Τέλος, θα πρέπει να θυµόµαστε πάντα τι είναι ερµηνεύσιµο και τι µη ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό. Αυτός ο διαχωρισµός έχει αποτελέσει τα τελευταία χρόνια µία νέα βάση για να καταλάβουµε γιατί ορισµένες περιοχές της γλώσσας ή, αλλιώς, της γραµµατικής, είναι περισσότερο προβληµατικές από κάποιες άλλες στις περιπτώσεις διαταραχών. Σχετικά µε το τελευταίο θέµα, είδαµε πιο πριν ότι η µορφολογία του Χρόνου είναι, παρά κάποιες σποραδικές εξαιρέσεις, πιο ελλειµµατική από τη Συµφωνία. 11 Μία προσπάθεια εξήγησης του ελλείµµατος έγινε κατ αρχάς δια µέσου της θεωρίας του Περικοµµένου ένδρου, η οποία στη συνέχεια έχασε έδαφος για διάφορους λόγους. Οι εναλλακτικές εξηγήσεις που δόθηκαν εστίασαν ακριβώς στο γεγονός ότι ο Χρόνος αποτελεί ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό του Ρήµατος (Nanousi et al. 006, Varlokosta et al. 006, Fyndanis et al. 01). Αυτή η προσέγγιση βέβαια θέτει, µε τη σειρά της, νέα ερωτηµατικά: πώς γίνεται, δηλαδή, ένα ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό του Ρήµατος, ένα χαρακτηριστικό δηλαδή που έχει σηµασιολογική υπόσταση, να είναι περισσότερο ελλειµµατικό από την Συµφωνία, η οποία ίσως να µην είναι ούτε καν χαρακτηριστικό, αφού ουσιαστικά δηλώνει µία γραµµατική σχέση; Οι οπαδοί αυτής της προσέγγισης δίνουν κάποιες εξηγήσεις και θα µπορούσε ο αναγνώστης να ανατρέξει σε αυτές (βλέπε π.χ., Nanousi et al. (006)). Προς το παρόν δεν θα πρέπει να ξεχνάµε ότι η µορφολογία της Όψης, η οποία επίσης θεωρείται ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό, και σωστά κατά τη γνώµη µου, είναι εξίσου, ή µάλλον ακόµη περισσότερο ελλειµµατική. Συνεπώς, βλέπουµε ότι η διάκριση σε ερµηνεύσιµα και µη ερµηνεύσιµα χαρακτηριστικά συστηµατοποίησε τα ελλείµµατα σε Χρόνο και Όψη µε τρόπο που η θεωρία του Περικοµµένου ένδρου δεν είχε καταφέρει να κάνει (αφού δεν είχε µελετήσει την Όψη). Αποµένει να καταλάβουµε γιατί αυτά τα χαρακτηριστικά του Ρήµατος, σε αντίθεση µε τη Συµφωνία (ρήµατος-υποκειµένου) παρουσιάζουν µεγαλύτερες δυσκολίες για τους αφασικούς, και κυρίως για τους αγραµµατικούς. 1. Η Περιοχή του Σ Έχουµε δει από τις πρώτες προτασιακές δοµές αυτού του κεφαλαίου ότι ο Σ είναι η λειτουργική κατηγορία που βρίσκεται στο πιο ψηλό σηµείο της Πρότασης, και έχει ως συµπλήρωµά του τη Φράση Κλίσης (ή την πρώτη από τις επιµέρους φράσεις που την αποτελούν). Η ΦΚλίσης πραγµατώνει τα µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά του Ρήµατος, γι αυτό εξάλλου και αναλύθηκε σε περισσότερες Φράσεις. Τι ακριβώς όµως εκφράζει ο Σ ; Ο Σ εκφράζει δύο ειδών πληροφορίες: α) αυτές που αφορούν την «εξωτερική» σχέση της πρότασης, δηλαδή τη σχέση της πρότασης µε το περικείµενο, και β) αυτές που αφορούν την «εσωτερική» σχέση, δηλαδή, τη σχέση του Σ µε την ίδια την πρόταση. (Rizzi 1997). H εξωτερική σχέση του Σ γίνεται εµφανής από το γεγονός ότι έχει πληροφορίες σχετικά µε το αν η πρόταση είναι ερωτηµατική, καταφατική, επιφωνηµατική, αναφορική, κλπ. Αυτές είναι πληροφορίες που αφορούν τον προτασιακό τύπο (προτασιακή δύναµη = illocutionary force), και είναι γνωστές ως Force 9

14 (Chomsky 1995). Κάποιες γλώσσες µάλιστα χρησιµοποιούν ειδική µορφολογία, δηλ. ειδικό Σ ακόµη και για να δηλώσουν τον τύπο της κύρια πρότασης. Για παράδειγµα, η Αλβανική χρησιµοποιεί (προαιρετικά) τον Σ A για ερωτήσεις ολικής άγνοιας, (1). (1) A e pe Janin? (Kallulli 1999: 0) C τον είδες Γιάννη-τον Τον είδες τον Γιάννη Το δεύτερο είδος των πληροφοριών που εκφράζει ο Σ είναι τη σχέση του µε το «εσωτερικό» της πρότασης, δηλαδή µε το ρηµατικό σύστηµα και, για την ακρίβεια, µε την Κλίση. Αυτή η σχέση είναι κάτι σαν συµφωνία µεταξύ Σ και Κλίσης. Στην Αγγλική, για παράδειγµα, βλέπουµε ότι χρησιµοποιείται ο Σ for σε απαρεµφατικές προτάσεις, (α) και ο Σ that σε παρεµφατικές, (β). Υπάρχει δηλαδή, διαφορετικός Σ για απαρεµφατικές, (α), και για παρεµφατικές, (β), προτάσεις. 1 () α. I prefer for him to go. β. I said that he went. Η Αλβανική επίσης έχει διαφορετικό Σ, ανάλογα µε το είδος της εξαρτηµένης πρότασης, ανάλογα δηλαδή µε το αν η εξαρτηµένη πρόταση είναι οριστική, (), ή υποτακτική, (4). Θα µπορούσε να πει κανείς βέβαια ότι οι υποτακτικές προτάσεις διαφέρουν από τις οριστικές ως προς το είδος του προτασιακού τύπου (Force). Από την άλλη πλευρά όµως θα πρέπει να λάβουµε υπόψη και το γεγονός ότι οι υποτακτικές προτάσεις έχουν περιορισµένες εναλλαγές χρόνου, συνεπώς, η διαφορά τους αφορά και τη διάσταση της παρεµφατικότητας. Συνεπώς, θα µπορούσαµε να πούµε ότι ο Σ συνδέεται και µε την έννοια της παρεµφατικότητας (Finiteness). Σε κάθε περίπτωση, αυτό στο οποίο θέλουµε να καταλήξουµε είναι ότι ο Σ συµφωνεί µε το εσωτερικό της πρότασης, από την άποψη ότι διαφέρει ανάλογα µε το αν η εξαρτηµένη πρόταση είναι υποτακτικής, για παράδειγµα, κάτι που προκύπτει λόγω της εµφάνισης του µορίου të (ανάλογου µε το να της Ελληνικής), (), ή όχι, (4). () Jani tha se fëmijiët të punojinë. Ο Γιάννης είπε Σ παιδιά-τα να δουλεύουν. Ο Γιάννης είπε ότι δουλεύουν τα παιδιά. (4) Jani do që fëmijiët të punojinë. Ο Γιάννης θέλει Σ 1 παιδιά-τα να δουλεύουν. Ο Γιάννης θέλει να δουλεύουν τα παιδιά. Ως συνέπεια αυτών που αναφέραµε, ο Σ θα πρέπει να διαιρείται σε δύο µέρη, το µέρος που πραγµατώνει τις πληροφορίες για την εξωτερική σχέση της πρότασης, την προτασιακή δύναµη δηλαδή, και αυτό που πραγµατώνει τις πληροφορίες για το εσωτερικό της πρότασης, τη συµφωνία µε την Κλίση ως προς την παρεµφατικότητα. Αυτά τα δύο µέρη έχουν ονοµαστεί από τον Rizzi (1997), Force και Fin αντίστοιχα. Force από το illocutionary force (=προτασιακή δύναµη) και Fin από το finiteness (=παρεµφατικότητα). Συνεπώς, η ΦΣ χωρίζεται όπως παρακάτω: (5) [Force Fin [ Κλίση ]] Εκτός όµως από τα προηγούµενα χαρακτηριστικά του Σ, σύµφωνα µε τα οποία χωρίστηκε σε δύο µέρη, στο υψηλότερο µέρος της πρότασης απαντώνται κι άλλα στοιχεία. Όταν βλέπουµε προτάσεις όπως οι παρακάτω, για παράδειγµα, καταλαβαίνουµε ότι οι φράσεις «το βιβλίο» και «ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ» δεν µπορεί παρά να βρίσκονται στο πάνω µέρος της πρότασης, δηλ., στην περιοχή που είναι γνωστή µε τον όρο Αριστερή Περιφέρεια (Left Periphery), επειδή βρίσκεται στο αριστερό µέρος της πρότασης. (6) α. Το βιβλίο σου, να το δώσεις στο Γιάννη. Θεµατοποίηση β. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΟΥ να δώσεις στο Γιάννη. Εστίαση 40

15 Αν και οι δύο παραπάνω ΟΦ είναι στο αριστερό µέρος της πρότασης, αυτό δεν σηµαίνει ότι καταλαµβάνουν απαραίτητα το ίδιο σηµείο. Αυτό µπορούµε να το συµπεράνουµε εύκολα από το ότι οι δύο προτάσεις που τις περιέχουν διαφέρουν ως προς µία σειρά από ιδιότητες. Πρώτα απ όλα διαφέρουν ως προς το είδος των πληροφοριών που περιέχουν. Η (6α) εκφράζει παλιές, γνωστές πληροφορίες, οι οποίες όµως έχουν εξέχουσα θέση στα συµφραζόµενα. Η (6β), από την άλλη πλευρά, συνδέεται µε ιδιαίτερο επιτονισµό και εκφράζει νέες πληροφορίες. Η πρώτη δοµή λέγεται δοµή Θεµατοποίησης, ή, απλά, Θεµατοποίηση (Topic) και η δεύτερη δοµή Εστίασης, ή Εστίαση (Focus). Oι δύο δοµές διαφέρουν επίσης και ως προς µία σειρά από µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά. Πρώτα απ όλα, η δοµή Θεµατοποίησης προϋποθέτει τη χρήση κλιτικής αντωνυµίας,(7α), η Εστίαση όµως την απαγορεύει, (7β). (7) α. Το βιβλίο σου να το δώσεις στο Γιάννη. β. *ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΟΥ να το δώσεις στο Γιάννη. Η Εστίαση επιτρέπει ΟΦ µε ποσοδείκτη, (8β), σε αντίθεση µε την Θεµατοποίηση, (8α), η οποία απαγορεύει. (8) α. *Κανένα δεν τον έχω δει. β. ΚΑΝΕΝΑ δεν έχω δει. Ενώ επιτρέπεται η Θεµατοποίηση δύο ΟΦ, σε περιπτώσεις Ρηµάτων µε δύο αντικείµενα, για παράδειγµα, (9α), τα ίδια Ρήµατα επιτρέπουν Εστίαση µόνο µίας ΟΦ, (9β)-(9γ). (9) α. Του Γιάννη το βιβλίο θα του το δώσω αύριο. β. *ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ θα δώσω αύριο. γ. ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ το βιβλίο θα δώσω αύριο. Αφού λοιπόν αυτές οι δύο δοµές έχουν διαφορετικές πραγµατολογικές και συντακτικές ιδιότητες, είναι λογικό να θεωρήσουµε ότι καταλαµβάνουν διαφορετικές θέσεις στην Αριστερή Περιφέρεια. Λαµβάνοντας λοιπόν υπόψη και την ιεράρχηση (5), η νέα ιεράρχηση, που προτάθηκε, επίσης από τον Rizzi (1997), είναι η παρακάτω: (40) Force Θέµα Εστίαση Fin Κλίση Να επισηµάνουµε, ότι αντίθετα µε τις Κεφαλές Force και Fin, οι οποίες συνήθως εκφράζονται µε συγκεκριµένα µορφήµατα διαγλωσσικά, όπως είδαµε ήδη και θα δούµε και µε τους δύο Σ της Ιταλικής λίγο πιο κάτω, οι Κεφαλές Θέµατος και Εστίασης δεν πραγµατώνονται µε συγκεκριµένα µορφήµατα στις περισσότερες γλώσσες. Αυτό που συνήθως γίνεται στην περίπτωση του Θέµατος και της Εστίασης είναι ότι ολόκληρες Φράσεις, δηλ. οι Θεµατοποιηµένες ή Εστιασµένες ΟΦ, καταλαµβάνουν τη θέση του Χαρακτηριστή της αντίστοιχης Φράσης. 14 Ας ξαναγυρίσουµε όµως στους διαφορετικούς Σ που δείξαµε µε τις προτάσεις της Αγγλικής στο () και της Αλβανικής στο ()-(4). Η Ιταλική έχει επίσης διαφορετικούς Σ : τον chi για παρεµφατικές προτάσεις και τον di για απαρεµφατικές, όπως µπορούµε να δούµε στις προτάσεις (41α) και (41β) αντίστοιχα. (41) α. Credo che loro apprezzerebbero molto il tuo libro. Πιστεύω ότι αυτοί εκτιµούν πολύ το βιβλίο σου β. Credo di apprezzare molto il tuo libro Ελπίζω να εκτιµούν πολύ το βιβλίο σου Έχει ενδιαφέρον ότι όταν υπάρχει Θεµατοποίηση, φαίνεται καθαρά ότι ο κάθε ένας από τους δύο Σ βρίσκεται σε διαφορετική θέση σε σχέση µε την ΟΦ Θέµα. Στις (4) και (4) έχουµε Θεµατοποίηση, αφού το αντικείµενο της εξαρτηµένης πρότασης, il tuo libro «το βιβλίο σου», βρίσκεται στην αρχή της εξαρτηµένης πρότασης, και επαναλαµβάνεται µε την κλιτική αντωνυµία lo. 15 Οι προτάσεις διαφέρουν όµως ως προς το ότι οι (4) είναι παρεµφατικές, γι αυτό εξάλλου έχουν και τον Σ che, και οι (4) απαρεµφατικές, µε τον Σ di. Στη (4) λοιπόν βλέπουµε ότι η ΟΦ Θέµα il tuo libro επιτρέπεται να είναι µόνο µετά από τον Σ che, γι αυτό 41

16 και η (4β) είναι αντιγραµµατική. Από την άλλη πλευρά, βλέπουµε στη (4) ότι η ΟΦ Θέµα πρέπει να είναι πριν από τον Σ di. (4) α. Credo che il tuo libro, loro lo apprezzerebbero molto. Πιστεύω ότι το βιβλίο σου, αυτοί το εκτιµούν πολύ β. *Credo, il tuo libro, che loro lo apprezzerebbero molto. Πιστεύω, το βιβλίο σου, ότι αυτοί το εκτιµούν πολύ (4) α. *Credo di il tuo libro, apprezzarlo molto. Ελπίζω να το βιβλίο σου το εκτιµούν πολύ β. Credo, il tuo libro, di apprezzarlo molto. Ελπίζω το βιβλίο σου να το εκτιµούν πολύ. Επειδή τα che και di καταλαµβάνουν τις θέσεις Force και Fin αντίστοιχα, η θέση της εστιασµένης ΟΦ µεταξύ τους επιβεβαιώνει την ιεράρχηση (40), δηλ., ότι η ΟΦ Θέµα il tuo libro βρίσκεται µετά το Force και πριν το Fin. 16 Τι θα µπορούσαν να µας πουν τα προηγούµενα παραδείγµατα για τα µόρια ότι και να που εισάγουν οριστικές και υποτακτικές προτάσεις αντίστοιχα στην Ελληνική; Από τις µεταφράσεις των Ιταλικών προτάσεων φαίνεται ότι το que της Ιταλικής συµπεριφέρεται όπως το ότι της Ελληνικής και το di συµπεριφέρεται όπως το να. Η Ελληνική βέβαια δεν έχει απαρέµφατα, αλλά οι υποτακτικές προτάσεις, ή τουλάχιστον ένα µέρος από αυτές, είναι οι πιο κοντινές δοµές (Terzi 199, 1997). Ένα πρώτο συµπέρασµα στο οποίο καταλήγουµε λοιπόν είναι πως το ότι καταλαµβάνει τη θέση Force και το να τη θέση Fin. Πρόκειται για ένα συµπέρασµα που αλλάζει αυτά που είχαµε πει στην αρχή αυτού του κεφαλαίου, βλέπε διαγράµµατα (5) και (9). Εκεί είχαµε θεωρήσει, αν και χωρίς ιδιαίτερη τεκµηρίωση, ότι το να είναι µέρος της Κλίσης (το ίδιο και το θα). Εδώ καταλήγουµε να θεωρούµε ότι το να είναι µέρος της Αριστερής Περιφέρειας, δηλ. του Σ (αν και του πιο κάτω µέρους του). Τελικά κάτι τέτοιο ίσως και να µην είναι παράλογο, αφού έτσι η Κλίση καταλήγει να πραγµατώνει τα µορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά του Ρήµατος µόνο, κάτι που εξ αρχής είχαµε θεωρήσει ότι κάνει η Κλίση. Παρόµοια είναι και η θέση της Roussou (000), η οποία επανεξέτασε τη δοµή της Ελληνικής πρότασης, και ιδιαίτερα της Αριστερής Περιφέρειας, µετά από τις προτάσεις του Rizzi (1997). Έχει ενδιαφέρον ότι η Roussou προτείνει άλλη µία θέση για Σ, πιο ψηλά από τον Σ Force. Αυτή η Κεφαλή φιλοξενεί τον Σ που. Έχει επίσης ενδιαφέρον ότι η Ρούσσου προτείνει πως το µόριο της υποτακτικής να συγχωνεύεται αρχικά στον Σ Fin και στη συνέχεια µετακινείται µέχρι τον Σ Force, (44). Αντίθετα, το µόριο θα του µέλλοντος συγχωνεύεται και παραµένει στον Σ Fin. Για περισσότερες πληροφορίες παραπέµπουµε τον αναγνώστη στο άρθρο. (44) [C pu [Topic/Focus [COp oti/an/na/as [Neg δen/min [CM θa/tna/as[i cl + V ]]]]]] Ας επαναλάβουµε τώρα εδώ µερικές από τις πληροφορίες που παραθέσαµε στο δεύτερο µέρος αυτού του κεφαλαίου, καθώς και τους λόγους για τους οποίους το κάναµε: α) παραθέσαµε τα δεδοµένα από την Ιταλική για να δείξουµε κατ αρχάς ότι δεδοµένα όπως αυτά που περιγράφονται στα (41)-(4), καθώς και στην υποσηµείωση (16), δεν µπορούν να περιγραφούν παρά µόνο αν υιοθετήσουµε περισσότερες από µια θέσεις, µε τις αντίστοιχες λειτουργικές Κεφαλές, στην περιοχή του Σ. β) δώσαµε επιχειρήµατα, εκτός από αυτά της σειράς των όρων, (41)-(4), για το ότι οι 4 φράσεις στις οποίες διασπάστηκε ο Σ, (40), συνδέονται µε συγκεκριµένες ιδιότητες, τις διαφορετικές ιδιότητες των δοµών Εστίασης και Θεµατοποίησης (7)-(9). Θα µπορούσε ίσως να παρατηρήσει κάποιος εδώ ότι δεν δώσαµε ανάλογα επιχειρήµατα για το διαχωρισµό της ΦΚλίσης στις επιµέρους κατηγορίες ΦΧρόνου, ΦΌψης, ΦΣυµφωνίας, κλπ. Πιθανώς επειδή έχουµε πλέον πάρει ως δεδοµένο αυτό το διαχωρισµό, ίσως επειδή προτάθηκε για πρώτη φορά πολύ καιρό πιο πριν. Κάποια επιχειρήµατα όµως προέρχονται από τη διαφορετική θέση του Ρήµατος σε σχέση µε τα επιρρήµατα της Αγγλικής και Γαλλικής (Pollock 1989) και θα αναφερθούµε σε αυτά στο Κεφάλαιο 7. Συµπερασµατικά, και σε σχέση µε τη δοµή της πρότασης συνολικά, έχουµε δει: α) τις δύο διαφορετικές περιοχές που την αποτελούν, δηλ., την περιοχή της Κλίσης και την περιοχή του Σ (Αριστερή Περιφέρεια), 4

17 β) τις θεµελιωδώς διαφορετικές πληροφορίες που εκφράζονται σε κάθε µία από αυτές τις περιοχές, γ) τις νεώτερες προτάσεις που αφορούν τη δοµή της Φράσης Κλίσης και τη Φράση Σ, δηλ., τις επιµέρους Φράσεις στις οποίες έχουν διασπαστεί, δ) το ρόλο των (µορφο)συντακτικών χαρακτηριστικών των συντακτικών κατηγοριών σε λειτουργίες που αφορούν την πρόταση. Στην ενότητα.1.1 περιγράψαµε ενδελεχώς πώς η λεπτοµερής δοµή της Κλίσης προσέφερε ένα πρώτο εργαλείο για την ερµηνεία των επιλεκτικών γλωσσικών ελλειµµάτων των αφασικών, Broca στον τοµέα της παραγωγής. εν έχουµε ευρήµατα σχετικά µε την Αριστερή Περιφέρεια στον αγραµµατισµό, αλλά αναρωτιέται κανείς αν πρόκειται να έχουµε, αφού: α) η θεωρία του Περικοµµένου ένδρου έχει αµφισβητηθεί γενικά τα τελευταία χρόνια, και β) αν, παρόλα αυτά, την υιοθετήσουµε, δεν θα περιµέναµε την πραγµάτωσή της µε όλα αυτά τα στοιχεία που βλέπουµε στο (40), δεδοµένου ότι προβλέπεται ελλειµµατική ήδη από τον κόµβο του Χρόνου και υψηλότερα. Παρόλα αυτά, θα είχε ενδιαφέρον να δει κανείς πώς συµπεριφέρονται οι αγραµµατικοί µε προτάσεις όπως αυτές στις (6)-(9) ως προς την παραγωγή, αλλά και ως προς την κατανόηση. Έχει ενδιαφέρον όµως, ότι µετά από πρόσφατα πειραµατικά ευρήµατα, προτάθηκε ότι η περιοχή του Σ κατακτάται νωρίτερα από τα παιδιά από ότι η περιοχή της Κλίσης (Tsimpli 005). Η Tsimpli αποδίδει αυτή τη διαφοροποίηση στο ότι η Αριστερή Περιφέρεια σχετίζεται µε σηµασιολογικές/πραγµατολογικές ιδιότητες (συνεπώς µε ερµηνεύσιµα χαρακτηριστικά) ενώ η περιοχή της Κλίσης σχετίζεται µε συντακτικά χαρακτηριστικά, τα πιο πολλά από τα οποία είναι µη ερµηνεύσιµα. Σηµειώσεις 1 Εννοούµε δηλαδή ότι σε παλιότερες µορφές της θεωρίας η λειτουργική Κεφαλή της Συµφωνίας φιλοξενεί το µόρφηµα της Συµφωνίας (Ρήµατος-υποκειµένου), η λειτουργική Κεφαλή του Χρόνου το µόρφηµα του Χρόνου, κλπ. Στη συνέχεια το Ρήµα µετακινείται πρώτα µέχρι την Κεφαλή της Συµφωνίας, απ όπου και έπαιρνε τη µορφολογική κατάληξη της Συµφωνίας (-ω, -εις, -ει, κλπ.). Στη συνέχεια µετακινείται πάλι µέχρι την Κεφαλή του Χρόνου απ όπου έπαιρνε την κατάληξη του Χρόνου, κλπ. Προσέξτε ότι σε αυτόν τον καινούριο τρόπο αναπαράστασης της Κλίσης δεν είναι εµφανές που βρίσκονται οι σύνδεσµοι να και θα, τα οποία µέχρι τώρα θεωρούσαµε ότι πραγµάτωναν την Κλίση, µαζί µε άλλα µορφολογικά χαρακτηριστικά του Ρήµατος. Αυτή η «ατέλεια», όπως θα δούµε διορθώνεται µε κάποιες άλλες τροποποιήσεις που έγιναν στη δοµή της πρότασης, όχι όµως στην Κλίση, αλλά στον Σ. Αυτό το τελευταίο θα το συζητήσουµε στην τελευταία ενότητα αυτού του κεφαλαίου. Υπάρχουν και αφασικοί Broca οι οποίοι δεν είναι αγραµµατικοί; Αν και η απουσία των Συµπληρωµατικών εικτών θα µπορούσε να αποδοθεί από κάποιους και στο ότι οι Σ συνεπάγονται την παρουσία εξαρτηµένων προτάσεων, οι οποίες πιθανών να υστερούν για διαφορετικούς, όχι καθαρά συντακτικούς λόγους, π.χ., το µήκος της πρότασης. Γι αυτό ίσως οι ερωτηµατικές προτάσεις είναι καλύτερες για να διερευνήσουν τη Θεωρία του Περικοµµένου ένδρου: επειδή µπορεί να έχει κανείς ερωτηµατικές προτάσεις πολύ µικρού µήκους, π.χ., ποιον είδες; Τόσο σύντοµες προτάσεις µε Σ δεν είναι δυνατόν να βρεθούν. 4 Στις προτάσεις (16) και (17) υπάρχει πρόβληµα και ως προς την παράλειψη της κλιτικής αντωνυµίας, αλλά δεν είναι θέµα που θα µας απασχολεί σε αυτό το κεφάλαιο, το οποίο επικεντρώνεται στις λειτουργικές κατηγορίες της πρότασης. 5 Για να είµαστε ακριβείς, οι συγγραφείς δεν αναφέρονται στη Συµφωνία, αλλά στην Κλίση. εδοµένου όµως ότι έχουν αναφέρει µε το όνοµά τους όλες τις άλλες λειτουργικές κατηγορίες που αποτελούν την Κλίση, υποθέτουµε ότι αυτό που θεωρούν ως Κλίση τελικά είναι η Συµφωνία (Ρήµατος-Υποκειµένου). 6 Σύµφωνα µε τους ισχυρισµούς της Belletti (1990), οι οποίοι είναι επίσης αποδεκτοί από τη γλωσσολογική κοινότητα, σε γλώσσες όπως η Ιταλική, και κατ επέκταση, και στην Ελληνική (Philippaki-Warburton 1998), η λειτουργική κατηγορία του Χρόνου βρίσκεται πιο ψηλά στη δοµή της πρότασης από την Συµφωνία, (0). Οι Nanousi και συνεργάτες (006) λοιπόν υιοθέτησαν τη σειρά των λειτουργικών Κεφαλών της πρότασης που προτάθηκε από την Philippaki- Warburton (1998), αντί για τη σειρά στο (1). Επαναλαµβάνουµε ότι η διαφορά συνίσταται στη σειρά µεταξύ των λειτουργικών Κεφαλών Χρόνος-Συµφωνία, η οποία όµως έχει άµεση επίπτωση για τη Θεωρία του Περικοµµένου ένδρου. 4

18 7 Θυµηθείτε την παρέµβαση των Thompson κ.α. (01), Κεφάλαιο, σχετικά µε θεραπεία µέσα στο συντακτικό πλαίσιο. Είναι λογικό να υποθέσει κανείς ότι τέτοιου είδους παρεµβάσεις χρειάζονται όταν τα προβλήµατα εµφανίζονται µέσα στο συντακτικό πλαίσιο. 8 Βλέπε όµως Pesetsky & Torrego (011) για την άποψη ότι το Γένος είναι ερµηνεύσιµο χαρακτηριστικό. 9 Θα αφιερώσουµε ολόκληρο κεφάλαιο για την Πτώση, αλλά αξίζει να πούµε από αυτό το σηµείο, ότι υπάρχουν κάποιες πτώσεις, οι εγγενείς, οι οποίες έχουν συγκεκριµένη σηµασιολογική σχέση µε το Ρήµα της πρότασης. Εδώ δεν αναφερόµαστε σε αυτές. 10 Για να είµαστε ακριβείς η Ονοµαστική Πτώση είναι χαρακτηριστικό του Χρόνου. Γι αυτό και τα απαρέµφατα δεν µπορούν να έχουν υποκείµενα, επειδή δεν έχουν Χρόνο, κι έτσι δεν µπορούν να αποδώσουν σε αυτό Ονοµαστική Πτώση. Η Πτώση που συνδέεται αποκλειστικά µε το Ρήµα, ανεξάρτητα από το αν είναι παρεµφατικό ή απαρεµφατικό, είναι Αιτιατική. 11 Αυτό που εννοούµε µε την έκφραση «παρά κάποιες εξαιρέσεις» σηµαίνει ότι κάποιες φορές οι αγραµµατικοί δεν δείχνουν διαφορετική συµπεριφορά ως προς τη Συµφωνία, το Χρόνο και την Όψη. Όταν όµως έχουν διαφορετική συµπεριφορά, και συνήθως έχουν, ο Χρόνος είναι χειρότερος από τη Συµφωνία και η Όψη χειρότερη από το Χρόνο. 1 Σε πρόσφατα άρθρα της, η Bastiaanse απορρίπτει τη συντακτική ερµηνεία των ευρηµάτων σχετικά µε το Χρόνο, και συγκεκριµένα τόσο τη θεωρία του Περικοµµένου ένδρου, όσο και τις θεωρίες των συντακτικών χαρακτηριστικών (Bastiaanse et al. 011, Bastiaanse 01). Προτείνει ότι τα ελλείµµατα των αγραµµατικών ως προς το Χρόνο, τα οποία εντοπίζονται κυρίως στον αόριστο (γενικότερα, στους παρελθοντικούς χρόνους) έχουν να κάνουν µε το ότι η αναφορά στο παρελθόν συνδέεται µε το περικείµενο, ή τη συνοµιλία, σε αντίθεση µε τον ενεστώτα και τον µέλλοντα. Για τους ισχυρισµούς αυτούς έχει λάβει σοβαρά υπόψη της και το γεγονός ότι έχει υποστηριχθεί ανεξάρτητα ότι οι αγραµµατικοί έχουν πρόβληµα στο να συνδυάσουν τις συντακτικές πληροφορίες µε το περικείµενο (Avrutin 000). Η µελέτη των Nanousi και συνεργατών (006) ερευνά τόσο το µέλλοντα, όσο και τον αόριστο, και φαίνεται ότι τα προβλήµατα στο µέλλοντα ήταν όντως λιγότερα, αν και όχι κατά πολύ. 1 Να επισηµάνουµε εδώ κάτι που έχουµε θεωρήσει γνωστό µέχρι τώρα, αλλά πιθανώς να µην είναι: παρεµφατικές είναι οι προτάσεις των οποίων το Ρήµα κλίνεται, βλέπουµε δηλαδή, να εναλλάσσεται ως προς τη µορφολογία του Χρόνου, της Συµφωνίας, κλπ., σε αντίθεση µε τις απαρεµφατικές προτάσεις. Το «to go» της Αγγλικής, (α), είναι απαρέµφατο, δηλ., είναι απαρεµφατικό Ρήµα, ενώ το «went», (β), είναι παρεµφατικό. Η Ελληνική δεν είναι εµφανές ότι έχει απαρεµφατικές προτάσεις, αφού όλα τα ρήµατά της κλίνονται. Στην Ελληνική, για παράδειγµα λέµε: Εγώ προσπάθησα να πάω, εσύ προσπάθησες να πας, κλπ. Στην Αγγλική λέµε: I tried to go, you tried to go, κλπ. Το ρήµα «to go», δεν εναλλάσσεται, σε αντίθεση µε το «πάω». Γι αυτό και η εξαρτηµένη πρόταση της Αγγλικής είναι απαρέµφατο/απαρεµφατική, ενώ η αντίστοιχη αλλά ούτε και καµία άλλη της Ελληνικής δεν είναι. 14 Υπάρχουν όµως και γλώσσες όπως η Gungbe, για παράδειγµα, στις οποίες έχει προταθεί ότι υπάρχει φωνολογική πραγµάτωση της Κεφαλής Θέµατος, (i), ή Εστίασης, (ii). Αυτό που βλέπουµε δηλ. σε τέτοιου είδους γλώσσες είναι οι θεµατοποιηµένες ή εστιασµένες ΟΦ να συνοδεύονται από κάποιο µόρφηµα, ya και we αντίστοιχα. Τα παρακάτω παραδείγµατα προέρχονται από τον Aboh (007): (ii) Un nywen do Yeti ya Dosu na da-e. εγώ ξέρω ότι Yeti Θέµα Dosu θα παντρευτεί-την Ξέρω ότι τη Yeti θα την παντρευτεί ο Dosu. (i) Un nywen do Dosu we na da Yeti. εγώ ξέρω ότι Dosu Εστίαση θα παντρευτεί Yeti Ξέρω ότι τον DOSU θα παντρευτεί η Yeti. 15 Να διευκρινίσουµε σε αυτό το σηµείο ότι οι κλιτικές αντωνυµίες στην Ιταλική (όπως και στην Ισπανική) βρίσκονται πριν από το Ρήµα όταν αυτό είναι παρεµφατικό, (4), και µετά από το Ρήµα όταν είναι απαρεµφατικό, (4). Στην Ελληνική δεν υπάρχει τέτοια διαφοροποίηση, πιθανώς επειδή δεν υπάρχει σαφής διάκριση µεταξύ παρεµφατικών και απαρεµφατικών προτάσεων. 44

19 16 Προσέξτε ότι στην Ιταλική οι αναφορικές προτάσεις (οι οποίες εισάγονται από ερωτηµατικό/αναφορικό τελεστή διαγλωσσικά), βρίσκονται σε διαφορετική θέση σε σχέση µε την ΟΦ Θέµα απ ότι οι ερωτηµατικές φράσεις, πράγµα που σηµαίνει ότι και οι τελευταίες δύο Φράσεις βρίσκονται σε διαφορετικές θέσεις. (i) α. Un uomo a cui, il premio Nobel, lo daranno senz altro. ένας άνδρας, στον οποίο το βραβείο Νόµπελ θα το δώσουν χωρίς άλλο β. *Un uomo, il premio Nobel, a cui lo daranno senz altro. ένας άνδρας, το βραβείο Νόµπελ στον οποίο θα το δώσουν χωρίς άλλο (ii) α. *A chi, il premio Nobel, lo daranno? σε ποιόν, το βραβείο Νόµπελ θα το δώσουν β. Il premio Nobel, a chi lo daranno? το βραβείο Νόµπελ, σε ποιόν θα το δώσουν 45