Ανάλυση και ερμηνεία του ζωοαρχαιολογικού υλικού από το κτήριο Α της Τούμπας Θεσσαλονίκης της Ύστερης Εποχής του Χαλκού

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Ανάλυση και ερμηνεία του ζωοαρχαιολογικού υλικού από το κτήριο Α της Τούμπας Θεσσαλονίκης της Ύστερης Εποχής του Χαλκού Βασιλειάδου Αναστασία Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία Θεσσαλονίκη 2009

2 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Ανάλυση και ερμηνεία του ζωοαρχαιολογικού υλικού από το κτήριο Α της Τούμπας Θεσσαλονίκης της Ύστερης Εποχής του Χαλκού Βασιλειάδου Αναστασία Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία Α Μεταπτυχιακός κύκλος Ιστορία του Ανθρωπογενούς περιβάλλοντος Επιβλέπων καθηγητής: Στ. Ανδρέου Θεσσαλονίκη 2009

3 Η έγκριση της μεταπτυχιακής εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι το τμήμα αποδέχεται τις γνώμες του συγγραφέα.

4 Περιεχόμενα Κατάλογος Εικόνων... iv Κατάλογος Πινάκων... v Πινάκες παραρτήματος Α... v Πινάκες παραρτήματος Β... vii Συντομογραφίες... viii Ευχαριστίες... ix Εισαγωγικό σημείωμα Εισαγωγή Ορισμός της ζωοαρχαιολογίας Σύντομη ιστορική και θεωρητική αναδρομή Οστά Δόντια Κέρατα Ταξινομία Ο οικισμός της Τούμπας Θεσσαλονίκης Γεωμορφολογία, κλίμα, βλάστηση Η ιστορία της έρευνας Η κατοίκηση στην Τούμπα Μέση Εποχή Χαλκού πρώιμη Ύστερη Εποχή Χαλκού ύστερη Ύστερη Εποχή Χαλκού Πρώιμη Εποχή Σιδήρου Ιστορική περίοδος Οικιστική οργάνωση και διακοινοτική θέση Ταφονομία Στάδια διαμόρφωσης του ζωοαρχαιολογικού δείγματος Ορισμός της ταφονομίας Ομοιομορφισμός (uniformitarianism), συγχρονισμός (actualism), συγχρονικές μελέτες (actualistic studies) και αναλογία (analogy) Μετασχηματιστικές διαδικασίες Βιοτικοί παράγοντες i

5 Σφαγή και θρυμματισμός των οστών Μαγείρεμα Καύση Ποδοπάτημα οστών από ανθρώπους και ζώα (trampling) Επίδραση σαρκοφάγων Δήγματα σαρκοφάγων Πέψη Αβιοτικοί παράγοντες Αποσάθρωση της επιφάνειας των οστών PH εδάφους Μεθοδολογία Μέθοδοι ανάκτησης του ζωοαρχαιολογικού υλικού Μέθοδοι ποσοτικοποίησης Αριθμός Προσδιορισθέντων Οστών Ελάχιστος Αριθμός Ατόμων Ελάχιστος Αριθμός Ανατομικών Μονάδων Μέθοδος καταγραφής και ποσοτικοποίησης του υλικού της Τούμπας Ταξινόμηση του ζωοαρχαιολογικού υλικού Μέθοδοι προσδιορισμού ηλικίας θανάτου Ίχνη σφαγής Μέθοδοι προσδιορισμού του φύλου Παλαιοπαθολογία Μετρήσεις Παρουσίαση και ανάλυση του ζωοαρχαιολογικού δείγματος από το κτήριο Α της Τούμπας Ταξινομική αντιπροσώπευση Έλεγχος επάρκειας του δείγματος ανασκαφή, ανάκτηση Παράγοντες διαμόρφωσης Επίδραση σαρκοφάγων Κατάσταση διατήρησης οστών Απόρριψη απόθεση Τροφοπαρασκευή και κατανάλωση Οστά με ίχνη καύσης ii

6 Οστά με ίχνη κοπής Στρατηγικές διαχείρισης Θνησιμότητα νεογνών Φυλετική αντιπροσώπευση των εξημερωμένων ειδών Ηλικία θνησιμότητας των οικόσιτων ζώων (αγελάδες, αιγοπρόβατα, χοίροι) Γενικές παρατηρήσεις Τα οστά μέσα στους χώρους του κτηρίου Α Α Α Α Α Α Α A Α A Α Α Α Α Γενικές παρατηρήσεις Συζήτηση Βιβλιογραφία iii

7 Κατάλογος Εικόνων Εικόνα 1.1. Ζώνες διαχωρισμού των οστών (Hesse & Wapnish 1985: fig. 24). Εικόνα 1.2. Σχηματική απεικόνιση σκελετού (Davis 1987: fig. 2.9). Εικόνα 1.3. Όροι κατεύθυνσης του σκελετού (Hesse & Wapnish 1985: fig. 30). Εικόνα 1.4. Σχηματική απεικόνιση δοντιού (Hillson 1986: fig. 1.1). Εικόνα 1.5. Κάτω γνάθος χοίρου (Barone 2003: fig.79). Εικόνα 2.1. Η Τούμπα Θεσσαλονίκης (Φωτογραφικό Αρχείο Ανασκαφής). Εικόνα 2.2. Σχεδιαστική απεικόνιση όλων των οικοδομικών φάσεων της Τούμπας Θεσσαλονίκης (Αρχείο Ανασκαφής). Εικόνα 2.3. Κάτοψη του κτηρίου Α (Αρχείο Ανασκαφής). Εικόνα 3.1. Θραύσματα οστών (Κτήριο Α, φάση 4). Εικόνα 3.2. Οστά με ίχνη καύσης (Κτήριο Α, φάση 4). Εικόνα 3.3. Οστά με ίχνη δηγμάτων. Αριστερά: αριστερή πτέρνα χοίρου. Δεξιά: αριστερή ωμοπλάτη αιγοπροβάτου (Κτήριο Α, φάση 4). Εικόνα 4.1. Ίχνος λεπτής τομής (cut mark, scrape mark). Αριστερή πλευρά λεκάνης χοίρου (Κτήριο Α, φάση 4). Εικόνα 4.2. Ίχνος βαθιάς τομής (chop mark). Κάτω μετακάρπιο αγελάδας (Κτήριο Α, φάση 4). Εικόνα 5.1. Ποσοστιαία αναλογία ταξινομικής αντιπροσώπευσης ζώων (ΕΑΑΜ). Εικόνα 5.2. Διάγραμμα Brain. Εικόνα 5.3. Ανατομική αντιπροσώπευση των αιγοπροβάτων (ΕΑΑΜ). Εικόνα 5.4. Ποσοστιαία αναλογία δηγμάτων στα οστά αιγοπροβάτων (ΜΑΑΜ). Εικόνα 5.5. Ανατομική αντιπροσώπευση των αγελάδων (ΕΑΑΜ). Εικόνα 5.6. Ποσοστιαία αναλογία δηγμάτων στα οστά των αγελάδων (ΜΑΑΜ). Εικόνα 5.7. Ανατομική αντιπροσώπευση των χοίρων (ΕΑΑΜ). Εικόνα 5.8. Ποσοστιαία αναλογία δηγμάτων στα οστά των χοίρων (ΜΑΑΜ). Εικόνα 5.9. Ολόκληρα οστά. Αριστερά και κέντρο: αριστερός και δεξιός βραχίονας προβάτου. Δεξιά: αριστερό μετακάρπιο προβάτου. Εικόνα Κυλινδρικές διαφύσεις. Αριστερά: δεξιός μηρός χοίρου. Δεξιά: δεξιός μηρός σκύλου. Εικόνα Θραύσματα διάφυσης. Αριστεροί μηροί χοίρου. Εικόνα Θραύσματα διάφυσης με επίφυση. Αριστερά: αριστερή, άνω κερκίδα προβάτου. Δεξιά: δεξιός, κάτω βραχίονας προβάτου. Εικόνα Συναρθωμένα οστά: αριστερός βραχίονας, κερκίδα και ωλένη προβάτου. Εικόνα Συναρθωμένα οστά: 1 η, 2 η και 3 η φάλαγγα χοίρου. Εικόνα Σύνολο οστών με ίχνη καύσης. Εικόνα Ίχνη πολλαπλών κοπών: αριστερό τμήμα λεκάνης αίγας. Εικόνα Ποσοστά επιβίωσης αρσενικών και θηλυκών αιγοπροβάτων, που παραπέμπουν σε μοντέλο παραγωγής κρέατος (από Payne 1973: Fig. 1). Εικόνα Ποσοστά επιβίωσης αρσενικών και θηλυκών αιγοπροβάτων, που παραπέμπουν σε μοντέλο παραγωγής γάλακτος (από Payne 1973: Fig. 2). Εικόνα Ποσοστά επιβίωσης αρσενικών και θηλυκών αιγοπροβάτων, που παραπέμπουν σε μοντέλο παραγωγής μαλλιού (από Payne 1973: Fig. 3). Εικόνα Καμπύλη θνησιμότητας αγελάδων. Εικόνα Βαθμός συνοστέωσης των οστών των αγελάδων. iv

8 Εικόνα Καμπύλη θνησιμότητας προβάτων. Εικόνα Kαμπύλη θνησιμότητας αιγών. Εικόνα Βαθμός συνοστέωσης των οστών των αιγοπροβάτων. Εικόνα Καμπύλη θνησιμότητας χοίρων. Εικόνα Βαθμός συνοστέωσης των οστών των χοίρων. Εικόνα 6.1. Πυκνότητα οστών (ΕΑΑΜ) ποικιλία ειδών ζώων ανά δωμάτιο. Εικόνα 6.2. Οστά με ίχνη δηγμάτων ανά δωμάτιο. Εικόνα 6.3. Οστά με ίχνη καύσης και κοπής. Εικόνα 6.4. Κατάσταση οστών ανά δωμάτιο. Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 1.1. Ζωοαρχαιολογικές μελέτες από προϊστορικές θέσεις της Μακεδονίας. Πίνακας 4.1. Ηλικίες εμφάνισης δοντιών (Silver 1969). Πίνακας 4.2. Ηλικίες συνοστέωσης ανά οστό και είδος (Silver 1969). Πίνακας 5.1. Ανατομική αντιπροσώπευση οστών (ΕΑΑΜ) στο ξεροκόσκινο και νεροκόσκινο. Πίνακας 5.2. Ανατομική αντιπροσώπευση (ΕΑΑΜ) της κάτω κνήμης, αστράγαλου και πτέρνας. Πίνακας 5.3. Ανατομική αντιπροσώπευση (ΕΑΑΜ) των κάτω μεταπόδιων, της 1 ης, 2 ης και 3 ης φάλαγγας. Πίνακας 5.4. Ταξινομική αντιπροσώπευση (ΜΑΑΜ) των οστών με ίχνη από σύγχρονο σπάσιμο. Πίνακας 5.5. Ταξινομική αντιπροσώπευση (ΜΑΑΜ) των οστών με ίχνη δηγμάτων. Πίνακας 5.6. Κατάσταση διατήρησης των οστών ανά είδος (ΕΑΑΜ) Πίνακας 5.7. Κατανομή ολόκληρων και σπασμένων οστών ανά χαρακτήρα επίχωσης (ΕΑΑΜ). Πίνακας 5.8. Ταξινομική κατανομή των ολόκληρων οστών ανά χαρακτήρα επίχωσης (ΕΑΑΜ). Πίνακας 5.9. Ταξινομική αντιπροσώπευση οστών με ίχνη κοπών (ΜΑΑΜ). Πίνακας Ταξινομική και ανατομική αντιπροσώπευση οστών ανά είδος κοπής (ΜΑΑΜ). Πίνακας Αντιπροσώπευση νεογνών, νεαρών και ενήλικων ατόμων (ΕΑΑΜ). Πίνακας Φυλετική αντιπροσώπευση (EAAM). Πίνακας 6.1. Πυκνότητα οστών και είδη ζώων. Πίνακας 6.2. Οστά με ίχνη δηγμάτων. Πίνακας 6.3. Οστά με ίχνη καύσης και κοπής. Πίνακας 6.4. Κατανομή οστών με ίχνη κοπών ανά είδος. Πίνακας 6.5. Κατάσταση οστών. Πινάκες παραρτήματος Α Πίνακας 1. Ταξινομική και ανατομική σύνθεση (EAAM). Πίνακας 2. Ταξινομική και ανατομική σύνθεση (MAAM). Πίνακας 3. Κατάσταση θρυμματισμού οστών. Πίνακας 4. Φυλετική αντιπροσώπευση των κύριων οικόσιτων ειδών. Πίνακας 5. Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης. v

9 Πίνακας 6. Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη κοπής. Πίνακας 7. Είδη κοπών ανά είδος και μέρος του σκελετού. Πίνακας 8. Παρουσίαση οστών του μετακρανιακού σκελετού από νεογέννητα ζώα. Πίνακας 9. Ηλικία σφαγής βάσει των δεδομένων συνοστέωσης. Πίνακας 10. Ηλικία σφαγής βάσει των δεδομένων της φθοράς των δοντιών. Πίνακας Ταξινομική και ανατομική σύνθεση δωματίου Α1 (EAAM). Πίνακας Ταξινομική και ανατομική σύνθεση δωματίου Α2 (EAAM). Πίνακας Ταξινομική και ανατομική σύνθεση δωματίου Α3 (EAAM). Πίνακας Ταξινομική και ανατομική σύνθεση δωματίου Α4 (EAAM). Πίνακας Ταξινομική και ανατομική σύνθεση δωματίου Α5 (EAAM). Πίνακας Ταξινομική και ανατομική σύνθεση δωματίου Α6 (EAAM). Πίνακας Ταξινομική και ανατομική σύνθεση δωματίου Α7 (EAAM). Πίνακας Ταξινομική και ανατομική σύνθεση δωματίου Α8 (EAAM). Πίνακας Ταξινομική και ανατομική σύνθεση δωματίου Α9 (EAAM). Πίνακας Ταξινομική και ανατομική σύνθεση δωματίου Α10 (EAAM). Πίνακας Ταξινομική και ανατομική σύνθεση δωματίου Α11 (EAAM). Πίνακας Ταξινομική και ανατομική σύνθεση δωματίου Α12 (EAAM). Πίνακας Ταξινομική και ανατομική σύνθεση δωματίου Α13 (EAAM). Πίνακας Κατάσταση θρυμματισμού οστών δωματίου Α1. Πίνακας Κατάσταση θρυμματισμού οστών δωματίου Α2. Πίνακας Κατάσταση θρυμματισμού οστών δωματίου Α3. Πίνακας Κατάσταση θρυμματισμού οστών δωματίου Α4. Πίνακας Κατάσταση θρυμματισμού οστών δωματίου Α5. Πίνακας Κατάσταση θρυμματισμού οστών δωματίου Α6. Πίνακας Κατάσταση θρυμματισμού οστών δωματίου Α7. Πίνακας Κατάσταση θρυμματισμού οστών δωματίου Α8. Πίνακας Κατάσταση θρυμματισμού οστών δωματίου Α9. Πίνακας Κατάσταση θρυμματισμού οστών δωματίου Α10. Πίνακας Κατάσταση θρυμματισμού οστών δωματίου Α11. Πίνακας Κατάσταση θρυμματισμού οστών δωματίου Α12. Πίνακας Κατάσταση θρυμματισμού οστών δωματίου Α13. Πίνακας Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης του δωματίου Α1. Πίνακας Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης του δωματίου Α2. Πίνακας Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης του δωματίου Α3. Πίνακας Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης του δωματίου Α4. Πίνακας Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης του δωματίου Α5. Πίνακας Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης του δωματίου Α6. vi

10 Πίνακας Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης του δωματίου Α7. Πίνακας Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης του δωματίου Α8. Πίνακας Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης του δωματίου Α9. Πίνακας Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης του δωματίου Α10. Πίνακας Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης του δωματίου Α11. Πίνακας Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης του δωματίου Α12. Πίνακας Παρουσίαση οστών που φέρουν ίχνη δηγμάτων, καύσης και διάβρωσης του δωματίου Α13. Πινάκες παραρτήματος Β Πίνακας 1. Μετρήσεις οστού αλόγου. Πίνακας 2. Μετρήσεις οστών αγελάδων. Πίνακας 3. Μετρήσεις οστών χοίρων. Πίνακας 4. Μετρήσεις οστών αιγοπροβάτων. Πίνακας 5. Μετρήσεις οστών προβάτων. Πίνακας 6. Μετρήσεις οστών αιγών. Πίνακας 7. Μετρήσεις οστών σκύλων. Πίνακας 8. Μετρήσεις οστών λαγών. Πίνακας 9. Μετρήσεις οστών αλεπούδων. Πίνακας 10. Μετρήσεις οστών αγριόχοιρων. Πίνακας11. Μετρήσεις οστών λύκων. Πίνακας 12. Μετρήσεις οστών ελαφιών. Πίνακας 13. Μετρήσεις οστών πλατωνιών. Πίνακας 14. Μετρήσεις οστού ζαρκαδιού. Φωτογραφία εξωφύλλου Τελευταία επίσκεψη: 14/12/2009 vii

11 Συντομογραφίες ΑΝ ΑΠΟ ΕΑΑ ΕΑΑΜ ΜΑΑΜ ΜΕΧ ΜΝ ΝΝ ΠΕΣ ΠΕΧ ΥΕΧ Αρχαιότερη Νεολιθική Αριθμός Προσδιορισθέντων Οστών Ελάχιστος Αριθμός Ατόμων Ελάχιστος Αριθμός Ανατομικών Μονάδων Μέγιστος Αριθμός Ανατομικών Μονάδων Μέση Εποχή Χαλκού Μέση Νεολιθική Νεότερη Νεολιθική Πρώιμη Εποχή Σιδήρου Πρώιμη Εποχή Χαλκού Ύστερη Εποχή Χαλκού viii

12 Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία δε θα είχε ολοκληρωθεί ποτέ χωρίς τη συνεισφορά και βοήθεια αρκετών ανθρώπων, που από αυτό το σημείο θα ήθελα να τους ευχαριστήσω. Καταρχάς, ευχαριστώ πολύ τους καθηγητές μου κ. Στέλιο Ανδρέου και κ. Κώστα Κωτσάκη που μου εμπιστεύτηκαν τη μελέτη αδημοσίευτου υλικού από την ανασκαφή της Τούμπας Θεσσαλονίκης. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Στέλιο Ανδρέου που με τη γνώση του και την εμπειρία του με βοήθησε να αντεπεξέλθω στις απαιτήσεις και δυσκολίες της συγκεκριμένης εργασίας. Η καθοδήγησή του και οι παρατηρήσεις του ήταν καίριας σημασίας για την υλοποίηση και σωστή διαπραγμάτευση του θέματος. Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή μου κ. Κώστα Κωτσάκη που είχε καθοριστικό ρόλο στην ενασχόληση μου με το παρόν θέμα. Επιπλέον τον ευχαριστώ για την φιλοξενία στις εγκαταστάσεις της ανασκαφής των Παλιάμπελων Κολινδρού επί σειρά ετών. Χωρίς τη βοήθεια της Δρ. Βαλασίας Ισαακίδου και του καθηγητή Paul Halstead η παρούσα εργασία δε θα είχε ολοκληρωθεί ποτέ. Τους οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ γιατί μου δίδαξαν όσα γνωρίζω για τα οστά των ζώων, μου επέδειξαν τη μέθοδο καταγραφής και με καθοδήγησαν σε θέματα βιβλιογραφίας. Η βοήθεια τους και το ενδιαφέρον τους δεν περιορίστηκε στην στείρα διδαχή, αλλά σε κάθε μου προβληματισμό ήταν παρόντες για να μου δώσουν τη δυνατότητα να εξελιχτώ ένα βήμα περαιτέρω. Τους ευχαριστώ που υπήρξαν ιδιαίτερα υπομονετικοί μαζί μου. Ευχαριστώ τη Ρένα Βεροπουλίδου και το Νίκο Βαλασιάδη για τη διαμόρφωση της παρούσας εργασίας. Επιπλέον, ευχαριστώ τη Ρένα Βεροπουλίδου για την υποστήριξη της σε όλα τα επίπεδα ολοκλήρωσης της εργασίας: για την ανάγνωση του κειμένου, τις συμβουλές της, τις συστάσεις της, την επίλυση προβλημάτων και την εμψύχωση. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στην Καλλιόπη Ευκλείδου για την επεξεργασία των δεδομένων στο Σύστημα Γεωγραφικής Πληροφορίας. Ευχαριστώ πάρα πολύ τους γονείς μου, Στέλλα και Γιάννη, και την αδελφή μου Μαρία για την υλική και ηθική υποστήριξη. Χωρίς τη συνεισφορά τους η εργασία αυτή δε θα είχε πραγματοποιηθεί. Την εργασία αφιερώνω σε τρεις διαφορετικούς ανθρώπους, οι οποίοι είχαν διαφορετικό ρόλο και επιρροή. Στην αδελφή μου Μαρία που μου έδειξε ποιον δρόμο πρέπει να ακολουθήσω, στη φίλη Ρένα, που με καθοδήγησε σε κάθε βήμα και στον Λεωνίδα, που με συντρόφεψε καθ' όλη τη διάρκεια. ix

13 Εισαγωγικό σημείωμα Η παρούσα μεταπτυχιακή εργασία έχει ως στόχο τη μελέτη, ανάλυση και ερμηνεία του ζωοαρχαιολογικού υλικού του κτηρίου Α της Τούμπας Θεσσαλονίκης με σκοπό τη διερεύνηση των οικονομικών και κοινωνικών πτυχών του οικισμού. Η σημαντικότητα των ζωοαρχαιολογικών μελετών απορρέει από το πλήθος των πληροφοριών που προσφέρει. Οι ζωοαρχαιολογικές μελέτες δίνουν στοιχεία σχετικά με το περιβάλλον, τους ανθρώπους και τη σχέση που υπήρχε ανάμεσα τους στο παρελθόν. Επιπλέον, παρέχει πληροφορίες σχετικά με τη διατροφή, την απόθεση των απορριμμάτων, την χρήση της γης και του χώρου, την παραγωγή, την εξειδίκευση, το μοντέλο οικονομίας και γενικότερα τις πρακτικές και τις αντιλήψεις των κατοίκων στο σύνολο τους. Η παρούσα ζωοαρχαιολογική μελέτη έχει ως στόχο να απαντήσει σε παρόμοια ερωτήματα μέσα από τα δεδομένα που παρέχουν τα οστά του κτηρίου Α. Επιλέχτηκε το συγκεκριμένο κτήριο και η οικοδομική φάση 4 καθώς προσφέρουν την πιο ολοκληρωμένη εικόνα σχετικά με την οικιστική διάταξη στην κορυφή της Τούμπας. Ο συνδυασμός όλων των στοιχείων που παρέχουν τα οστά μαζί με το αρχαιολογικό πλαίσιο είναι δυνατόν να οδηγήσουν στην ανάπλαση μιας εικόνας σχετικά με τον τρόπο παράγωγης και διαχείρισης των ζώων. Η μελέτη όμως, των παραπάνω δεν περιορίζεται μονάχα στην εξαγωγή συμπερασμάτων για το κτήριο Α αλλά γίνεται και παρατήρηση των διαφοροποιήσεων ανάμεσα στις διαφορετικές χρονικές περιόδους του οικισμού. Τέλος, επιχειρείται η δημιουργία μιας εικόνας σχετικά με τον τρόπο παράγωγης και γενικότερα την οικονομία των οικισμών της κεντρικής Μακεδονίας κατά την ΥΕΧ. Η εργασία είναι χωρισμένη σε επτά κεφάλαια. Στα τέσσερα πρώτα περιγράφεται το θεωρητικό υπόβαθρο της ζωοαρχαιολογίας και παρουσιάζεται ο οικισμός, ενώ στα τελευταία τρία παρουσιάζεται, αναλύεται και συζητιέται το οστεολογικό υλικό. Κρίθηκε σκόπιμο στο πρώτο κεφάλαιο να οριστεί με σαφήνεια ο όρος της ζωοαρχαιολογίας. Για να επιτευχτεί αυτό απαραίτητη είναι η ιστορική ανάδρομη των αρχαιολογικών ρευμάτων που αναπτύχτηκαν, επηρέασαν και διαμόρφωσαν τον συγκεκριμένο ερευνητικό κλάδο. Επιπλέον, ιδιαίτερο βάρος δίνεται στην ενδελεχή γνώση και ανάλυση των βιολογικών χαρακτηριστικών των ζώων, που είναι απαραίτητη. Το υλικό μελέτης είναι τα οστά και μονό εάν κατανοηθούν πλήρως σε όλα τους τα επίπεδα, δομή και λειτουργία, είναι δυνατό να κατανοηθούν οι περαιτέρω πληροφορίες που παρέχουν. Δεδομένου ότι η ζωοαρχαιολογία δεν είναι ένας τυποποιημένος αρχαιολογικός κλάδος, προκύπτει ως απολύτως αναγκαία η μελέτη πολλών διαφορετικών ιδεών, θεωρήσεων και επιστήμων, έτσι ώστε να γίνει αντιληπτό το εύρος των πληροφοριών, που προσφέρει. Επιπλέον, τα οστά δεν βρίσκονται μεμονωμένα και εκτός κάποιου πλαισίου, ούτε θα είχε αξία από αρχαιολογική σκοπιά η μελέτη οστών χωρίς να αποσκοπεί στην εξαγωγή πληροφοριών σχετικά με την ανθρώπινη ζωή και καθημερινότητα των 1

14 ανθρώπων. Έτσι, στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται η παρουσίαση του οικισμού της Τούμπας Θεσσαλονίκης, ώστε να γίνει γνωστό το αρχαιολογικό πλαίσιο των οστών και η μελέτη να γίνει σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα ευρήματα του οικισμού. Το τρίτο κεφάλαιο έχει ως στόχο την παρουσίαση των ταφονομικών παραγόντων που επηρεάζουν το ζωοαρχαιολογικό υλικό. Οι παράγοντες αυτοί επιδρούν και διαμορφώνουν τα οστά αφήνοντας επάνω τους ταφονομικά "ίχνη". Για την σωστή ανάλυση και μελέτη πρέπει αυτά τα ίχνη να αφαιρεθούν και τα οστά να μελετηθούν ανεπηρέαστα από την ταφονομική δράση. Όμως, οι ταφονομικές διαδικασίες και τα αποτελέσματα τους ποικίλουν. Για να γίνουν αντιληπτά απαιτείται η χρήση του ομοιομορφισμού, της αναλογίας και των συγχρονικών μελετών. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα μεθοδολογικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν, ώστε η μελέτη του ζωοαρχαιολογικού δείγματος να είναι όσο γίνεται πιο ασφαλής. Η παρουσίαση της μεθοδολογίας έχει ως στόχο την απεικόνιση των μεθόδων ώστε να είναι δυνατή η σύγκριση με άλλες μελέτες είτε ακολουθούν τις ίδιες μεθόδους είτε όχι. Αρχικά αναφέρεται ο τρόπος ποσοτικοποίησης, ένα αρκετά πολύπλοκο θέμα. Στη παρούσα μελέτη επιλέχτηκε η μέθοδος ποσοτικοποίησης σύμφωνα με τον Ελάχιστο Αριθμό Ανατομικών Μονάδων. Η μέθοδος αυτή έχει προταθεί από τον καθηγητή Paul Halstead του University of Sheffield και προς το παρόν κρίνεται η καταλληλότερη, γιατί είναι η πιο λεπτομερής, αποφεύγει αρκετά λάθη και λαμβάνει υπόψη της όλους τους πιθανούς παράγοντες διαμόρφωσης του υλικού χωρίς πολύπλοκους υπολογισμούς. Στο πέμπτο κεφάλαιο γίνεται η παρουσίαση των δεδομένων του ζωοαρχαιολογικού υλικού. Το παρόν κεφάλαιο έχει ως στόχο τη θεώρηση και ανάλυση του ζωοαρχαιολογικού υλικού από μια γενικότερη σκοπιά, ώστε να διαφανούν τα γενικότερα χαρακτηριστικά και οι πληροφορίες που παρέχει ως σύνολο. Συγκεκριμένα, ακολουθεί μια αντίστροφη πορεία σε σχέση με την πραγματική εκμετάλλευση των ζώων. Ξεκινά από τους ταφονομικούς παράγοντες και φθάνει στις στρατηγικές διαχείρισης με ενδιάμεσα στάδια την απόρριψη και τον τρόπο κατανάλωσης του κρέατος ή άλλων προϊόντων των ζώων και τροφοπαρασκευής. Αρχικά, λοιπόν, πρέπει να αποκλειστούν παράγοντες διαμόρφωσης, όπως ο τρόπος ανάκτησης κατά την ανασκαφική διαδικασία και έπειτα ταφονομικοί παράγοντες που επηρεάζουν δραστικά το δείγμα όπως η δράση των σαρκοφάγων ζώων και το ποδοπάτημα. Αφού παρατηρηθούν αυτά, η αντίστροφη πορεία ξεκινά από την απόρριψη καθώς αυτό είναι το τελευταίο στάδιο άμεσης συσχέτισης με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Η απόρριψη σχετίζεται με την κατανομή και την κατάσταση των οστών στον χώρο. Το δεύτερο στάδιο είναι η τροφοπαρασκευή και η κατανάλωση της τροφής η οποία μπορεί να ελεγχτεί και να παρουσιαστεί μέσα από τα ίχνη καύσης και κοπής. Το τελευταίο στάδιο είναι οι στρατηγικές διαχείρισης και ο τρόπος κτηνοτροφίας. Η στρατηγική διαχείρισης διαφαίνεται μέσα από τη θνησιμότητα των νεογνών, την φυλετική διαφοροποίηση και την ηλικία θανάτωσης των ζώων. Αναλύοντας τα παραπάνω είναι δυνατό να 2

15 αποκαλυφθεί σε ένα μεγάλο μέρος ο τρόπος διαχείρισης των ζώων, οι διατροφικές πρακτικές των ανθρώπων και η σχέση των ανθρώπων με την κτηνοτροφία. Ένα απαραίτητο βήμα της ανάλυσης είναι και η μελέτη των δεδομένων των ζώων ανά δωμάτιο του κτηρίου Α (έκτο κεφάλαιο). Η ανάλυση ανά δωμάτιο κρίθηκε απαραίτητη για την κατανόηση των διαφοροποιήσεων ανάμεσα στου χώρους και τον εντοπισμό των διαφορετικών πρακτικών, που λάμβαναν χώρα στο εσωτερικό τους. Η ανάλυση σε αυτό το επίπεδο περιλαμβάνει την παρουσίαση των δεδομένων σε ποσοτικό και ταξινομικό επίπεδο, τον τρόπο απόρριψης και απόθεσης για να διαφανεί η ένταση χρήσης κάθε δωματίου και οι τυχόν διαφορετικές πρακτικές. Συνδυαστικά όλα αυτά τα στοιχεία είναι ικανά να δώσουν μια γενική απεικόνιση της κατάστασης του κάθε δωματίου και αρκετές πληροφορίες για τις λειτουργίες που συνέβαιναν στο εσωτερικό τους. Στο τελευταίο κεφάλαιο γίνεται μια προσπάθεια ερμηνείας του συνόλου των δεδομένων με στόχο να γίνουν κατανοητές οι ανθρώπινες δραστηριότητες που σχετίζονται με τα ζώα. Οι στρατηγικές διαχείρισης υποδεικνύουν τον τρόπο παραγωγής, η προσέγγιση του οποίου επιτρέπει έως ένα σημείο την ανασύνθεση των οικονομικών πρακτικών των κατοίκων της Τούμπας. Επιπλέον, πέρα από την οικονομική σκοπιά, προκύπτουν κάποια στοιχεία για το παλαιοπεριβάλλον, αλλά και για δραστηριότητες που σχετίζονται με την καθημερινή ζωή, όπως ο τρόπος κατανάλωσης και τροφοπαρασκευής. Για την καλύτερη κατανόηση των δεδομένων της Τούμπας και τη συνολική θεώρηση των συμπερασμάτων κρίθηκε απαραίτητη η σύγκριση με διαφορετικά ζωοαρχαιολογικά δεδομένα. Αρχικά έγινε η σύγκριση με τα στοιχεία από το κτήριο Μ που χρονολογείται στα στρώματα της ΜΕΧ του οικισμού. Η σύγκριση ήταν πολύτιμη, καθώς διαπιστώθηκαν συνέχειες και διαφοροποιήσεις στον οικισμό κατά την διάρκεια των συγκεκριμένων χρονικών περιόδων. Επιπλέον, η σύγκριση των δεδομένων του κτηρίου Α με τα ζωοαρχαιολογικά δεδομένα της Ασσήρου, του Καστανά και του Αγίου Μάμαντα έδωσαν σαφώς μια καλύτερη και πιο ολοκληρωμένη εικόνα σχετικά με τους οικισμούς της Μακεδονίας της ΥΕΧ. 3

16 1. Εισαγωγή 1.1. Ορισμός της ζωοαρχαιολογίας Ως ζωοαρχαιολογία ορίζεται η μελέτη (ταύτιση, ανάλυση, ερμηνεία) των οστών των ζώων από αρχαιολογικές θέσεις (Grayson 1973: 432, Klein & Cruz-Uribe 1984: 1). Η ζωοαρχαιολογία είναι μέρος της βιοαρχαιολογίας και έχει ως στόχο την ανάγνωση των οργανικών υλικών που προέρχονται από αρχαιολογικές θέσεις και την καλύτερη κατανόηση της σχέσης των ανθρώπων με το περιβάλλον (Hesse & Wapnish 1985:1, Reitz & Wing 1999: 1). Ο σκοπός κάθε αρχαιολογικής μελέτης είναι η κατανόηση της ανθρώπινης δραστηριότητας και της συμπεριφορά του ανθρώπου κατά το παρελθόν μέσα από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα (Legge 1978: 131). Αναλόγως, η μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού δεν εντοπίζει μονάχα τα είδη των ζώων και τις επιμέρους πληροφορίες που παρέχουν τα οστά σχετικά με τη ζωή τους αλλά στοχεύει κυρίως στην ανασύσταση του περιβάλλοντος και της σχέσης του ανθρώπου, με τα ζώα και το περιβάλλον (Klein & Cruz-Uribe 1984: 1, Davis 1987: 19, Reitz & Wing 1999: 7-8). Ειδικότερα, η ζωοαρχαιολογική μελέτη προσφέρει άφθονα στοιχεία για τη διατροφή, και τις δραστηριότητες που σχετίζονται με αυτήν, την απόθεση απορριμμάτων, τη χρήση του χώρου, τη χρήση της γης, την παραγωγή, την εξειδίκευση, τις τελετουργίες και τις αντιλήψεις της κοινωνίας (Maltby 2002: 1). Η ζωοαρχαιολογία χαρακτηρίζεται από πολλές διαφορετικές αρχές και συνδυάζει θεωρίες και μεθόδους από πολλές επιστήμες όπως η βιολογία, η οικολογία, η ανθρωπολογία, η γεωαρχαιολογία, η αρχαιοβοτανική και η χημεία (Davis 1987: 19). Δεν θα πρέπει να θεωρείται ως ένας αυτόνομος κλάδος καθώς η μελέτη των καταλοίπων των ζώων μπορεί να προσφέρει πολλά στοιχεία για το παρελθόν αλλά χωρίς τη συνδρομή της οικολογίας, της ζωογεωγραφίας, της βιολογίας και γενικότερα της διερεύνησης της συμπεριφοράς των ζώων, τα αποτελέσματα θα ήταν ελλιπή. Ο συνδυασμός όλων των παραπάνω μαζί με τη βοήθεια των γραπτών πηγών, όπου υπάρχουν, δίνουν τα καλύτερα αποτελέσματα όσον αφορά τη μελέτη της σχέσης των ανθρώπων με τα ζώα (Thomas 1996: 2). Η βιολογία είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ζωοαρχαιολογίας και συμβάλλει στην κατανόηση των διαφορών που παρουσιάζει η πανίδα στις διαφορετικές γεωγραφικές ζώνες, των μορφολογικών χαρακτηριστικών της, της δομής των πληθυσμών των ζώων, της διαδικασίας της εξημέρωσης, των παλαιοπεριβαλλοντολογικών συνθηκών και της οικολογικής σχέση της πανίδας με το περιβάλλον της. Τα παραπάνω παρά το έντονο ενδιαφέρον που παρουσιάζουν για μια βιολογική και οικολογική θεώρηση των ζωολογικών δεδομένων δεν αφορούν ιδιαίτερα τον άνθρωπο. Έτσι, οι ζωοαρχαιολόγοι για την καλύτερη κατανόηση των σχέσεων των ανθρώπων με τα ζώα στηρίζονται επιπλέον σε προσεγγίσεις και ερμηνείες άλλων φυσικών επιστημών που μελετούν τις βιογεωγραφικές σχέσεις, την περιβαλλοντική εξέλιξη και την επίδραση των ανθρώπων στο οικοσύστημα και 4

17 ειδικά στο ζωτικό περιβάλλον των ζώων. Ως εκ τούτου, η μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού για την κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς πρέπει να περιλαμβάνει πλέον όλα τα παραπάνω στοιχεία και να συνδυάζεται με τη μελέτη του υλικού πολιτισμού, ώστε εν συνεχεία να μπορεί να κατανοηθεί ενδελεχώς η σχέση των ανθρώπων με το περιβάλλον (Reitz & Wing 1999: 1-2). Είναι λογικό κατά την εξέλιξη της επιστήμης της ζωοαρχαιολογίας, να έχουν διατυπωθεί διαφορετικοί όροι για τον ορισμό του συγκεκριμένου κλάδου. Ο όρος ζωοαρχαιολογία είναι ο πιο διαδεδομένος και περιγράφει την αρχαιολογική μελέτη των ζωολογικών καταλοίπων ή διαφορετικά την μελέτη των ζωοαρχαιολογικών καταλοίπων. Ο όρος έχει περισσότερο πολιτισμική παρά ζωολογική ή οικολογική διάσταση και τονίζει την πολιτισμική δραστηριότητα και όχι τη βιολογική. Από την άλλη πλευρά, ο όρος αρχαιοζωολογία θα μπορούσε να ταυτιστεί περισσότερο με την παλαιοντολογία. Μπορεί να ερμηνευτεί ως η μελέτη των «αρχαίων» ζώων χωρίς την ανάμειξη του ανθρώπινου παράγοντα και έχει χαρακτήρα περισσότερο βιολογικό παρά πολιτισμικό. Τέλος, δύο λιγότερο διαδεδομένοι όροι, είναι η εθνοζωολογία και η οστεοαρχαιολογία. Ο πρώτος όρος δίνει μεγαλύτερη έμφαση στη μελέτη της σχέσης των ανθρώπων-ζώων από τη πλευρά του μετέχοντα (emic) παρά του μελετητή (etic) ενώ η οστεοαρχαιολογία εγκλείει μονάχα τη μελέτη των σπονδυλωτών (Hesse & Wapnish 1985: 3, Reitz & Wing 1999: 3) Σύντομη ιστορική και θεωρητική αναδρομή Στόχος μιας ζωοαρχαιολογικής μελέτης είναι, όπως αναφέρθηκε, να προσδιορίσει τα είδη των ζώων που εντοπίζονται σε αρχαιολογικές θέσεις και να κατανοήσει τη σχέση τους με τους ανθρώπους μέσα στο χώρο και τον χρόνο. Για να επιτευχτεί ο στόχος αυτός, συνδυάζονται θεωρίες και μέθοδοι από πολλές επιστήμες και κυρίως της βιολογίας, της ανθρωπολογίας και της αρχαιολογίας (Reitz & Wing 1999: 12). Παράλληλα, ο συνδυασμός των επιστημών οδηγεί στην ανάπτυξη νέων θεωριών και προσεγγίσεων, ανάλογα με τα ερωτήματα και τα ζητούμενα που προκύπτουν. Αρχικά η επιστήμη της αρχαιολογίας κυριαρχούνταν από τη πολιτισμική - ιστορική προσέγγιση, που στόχευε στη δημιουργία ενός προσδιορισμένου χρονικά και χωρικά πλαισίου για τα αρχαιολογικά δεδομένα βάσει της λεπτομερούς καταγραφής και περιγραφής τους. Η λεπτομερής μελέτη και ταξινόμηση αποσκοπούσε να εντάξει τα τεχνουργήματα σε έναν πολιτισμό με συγκεκριμένα χωροχρονικά χαρακτηριστικά κατασκευάζοντας έτσι ενότητες στις οποίες αποδίδονταν κοινά πολιτισμικά στοιχεία. Καθώς τα ζωοαρχαιολογικά υλικά δεν προσέφεραν πληροφορίες για τη δημιουργία χρονολογικών ακολουθιών και χωρικών συνόλων το ενδιαφέρον για αυτά παρέμεινε πολύ μειωμένο. Αυτό είχε ως συνέπεια οι αρχαιολογικές μελέτες να περιορίζονται σε απλές αναφορές στα οστά των ζώων. Όταν τέτοιου είδους αναφορές δημοσιεύονταν, κάτι ούτως ή άλλως σπάνιο, τότε η παρουσίαση των ζωοαρχαιολογικών υλικών είχε τη μορφή 5

18 παραρτήματος περιγραφικού χαρακτήρα. Ενίοτε μπορεί να παρέχονταν ελάχιστα στοιχεία σε σχέση με την οικολογία των ζώων που εντοπίστηκαν, ίσως κάποιες μετρήσεις, αλλά συνήθως καμία περαιτέρω ανάλυση αναφορικά με τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον. Κάτω από αυτό το θεωρητικό πλαίσιο ήταν δύσκολο να αναπτυχτεί η ζωοαρχαιολογία ως ξεχωριστός κλάδος της αρχαιολογίας (Daly 1969: , Reitz & Wing 1999: 14-18). Μια διαδεδομένη προσέγγιση, που γεννήθηκε λόγω της ανάγκης εξέτασης των πολιτισμών από οικονομική σκοπιά, ήταν η προσέγγιση της πολιτιστικής οικολογίας. Η πολιτιστική οικολογία πρεσβεύει ότι η προσαρμογή του ανθρώπου στο περιβάλλον είναι η αιτία των πολιτισμικών αλλαγών. Κύριος εκφραστής της ιδέας και αυτός που εισήγαγε την μελέτη του τρόπου προσαρμογής των ανθρώπων στο περιβάλλον ήταν ο Gr. Clark (1952). Η προσέγγιση αποσκοπεί κυρίως στον εντοπισμό των οικονομικών συστημάτων που χαρακτηρίζουν τις κοινωνίες του παρελθόντος. Όπου ως «οικονομία» ορίζεται η εκμετάλλευση του φυσικού περιβάλλοντος από τον άνθρωπο. Η πολιτιστική οικολογία υπήρξε πρόδρομος της θεωρίας της παλαιοικονομίας του Higgs (1975). Η κεντρική ιδέα της παλαιοοικονομίας είναι ότι οι ανθρώπινοι πολιτισμοί αποτελούν μέρος του ευρύτερου περιβάλλοντος, έτσι αναπόφευκτα κάθε πολιτισμός επηρεάζεται διαρκώς από τα οικολογικά συστήματα που τον περιβάλλουν. Με τις προσεγγίσεις αυτές λοιπόν αναπτύσσεται ένα θεωρητικό υπόβαθρο στο οποίο το ζωοαρχαιολογικό υλικό αποτελεί πηγή πληροφοριών σχετικά με την οικονομία και την ανθρώπινη συμπεριφορά. Στόχος δεν είναι πλέον απλά η ταύτιση του είδους των ζώων, αλλά η πραγματική «οικονομική» αξία τους μέσα σε μια κοινωνία (Κωτσάκης 1983: 195, Renfrew & Bahn 2001: 288). Τις δεκαετίες του 1960 και 1970 που ακολούθησαν, κυριάρχησε στην αρχαιολογική σκέψη η διαδικαστική προσέγγιση, η οποία αναζητούσε την εξήγηση και τα αίτια των πολιτισμικών αλλαγών, κατορθώνοντας να προσπεράσει το επίπεδο της στείρας περιγραφής των τεχνουργημάτων. Είχε ως στόχο να μελετήσει τις διαδικασίες που σχετίζονται με τις αλλαγές δίνοντας έμφαση στις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις, στην αλληλεπίδραση των κοινωνιών και τη σχέση τους με το περιβάλλον. Μέσα από τον υποθετικό-παραγωγικό συλλογισμό και την θεωρία των συστημάτων, οι πρεσβευτές της διαδικαστικής αρχαιολογίας επιχειρούσαν να καταλήξουν σε συμπεράσματα για την ανθρώπινη συμπεριφορά (Reitz & Wing 1999: 23, Renfrew & Bahn 2001: 488). Στην εξέλιξη της διαδικαστικής προσέγγισης προστίθεται η μέση θεωρία (middle range theory) (Hodder 2002:37 υποσ.1), που στοχεύει στο να προσφέρει προτάσεις για την ανασύνθεση και κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς κατά το παρελθόν μέσα από σύγχρονα παράλληλα. Η θεωρία βασίζεται στην εμπειρική παρατήρηση της διαδικασίας και στις αρχές που είναι υπεύθυνες για την μορφή και τη δημιουργία των αρχαιολογικών δεδομένων. Αποτελεί στην πραγματικότητα ένα σύνολο ιδεών που επιχειρεί να συνδέσει την αρχαιολογική μαρτυρία με τους νόμους που υποτίθεται ότι διέπουν την ανθρώπινη συμπεριφορά (Binford 1977:6-7). 6

19 Η Νέα Αρχαιολογία άσκησε σημαντική επιρροή σε όλους τους κλάδους της αρχαιολογικής έρευνας, αλλά η ζωοαρχαιολογία αποτελεί ένα από τα πιο τρανταχτά παραδείγματα. Στο πλαίσιο αυτό ο κύριος θεωρητικός στόχος ήταν πλέον ο εντοπισμός της ανθρώπινης συμπεριφοράς μέσα από το ζωοαρχαιολογικό υλικό, το οποίο αντιμετωπίστηκε επί ίσοις όροις με τα τεχνουργήματα. Έγινε κατανοητό ότι πρόκειται για ένα υλικό το όποιο δεν προσφέρει μόνο βιολογικές και οικολογικές πληροφορίες, αλλά και ανθρωπολογικά και πολιτισμικά. Για πρώτη φορά τίθενται μεθοδολογικοί προβληματισμοί και θεσπίζονται τα μεθοδολογικά εργαλεία, λαμβάνονται υπόψη παράγοντες όπως το μέγεθος του δείγματος και η ταφονομία με στόχο να προσεγγιστούν και να ερμηνευθούν οι αποφάσεις που πήραν οι άνθρωποι στο παρελθόν όσον αφορά στη διαχείριση των ζώων. Με τον τρόπο αυτό, τα οστά των ζώων γίνονται ένα χρήσιμο εργαλείο στην προσπάθεια για την κατανόηση της δομής των κοινωνιών και της σχέσης τους με το ευρύτερό τους περιβάλλον (Daly 1969: , Reitz & Wing 1999: 23) Η εξέλιξη της επιστήμης φέρνει στο προσκήνιο την άποψη ότι ο πολιτισμός δεν είναι κάτι στατικό και παθητικό, αλλά επηρεάζεται και διαμορφώνεται από τις ιδέες και τις απόψεις της κοινωνίας. Σύμφωνα με τον Hodder, ο υλικός πολιτισμός συγκροτείται από νοήματα που προέρχονται από συνειδητούς ή μη συλλογισμούς των ενεργών υποκειμένων. Συνεπώς στην προσπάθεια ερμηνείας του υλικού πολιτισμού και κατανόησης των κοινωνικών πρακτικών είναι αναγκαίο η μελέτη των οικολογικών περιορισμών, των οικονομικών και κοινωνικών διαδικασιών να λαμβάνει υπόψη της το εκάστοτε ιστορικό πλαίσιο. Με βάση αυτό το σκεπτικό η έμφαση θα πρέπει να δοθεί στα ξεχωριστά μέρη ενός συνόλου (δράση, πρακτική, άτομο), παρά στο ίδιο το σύνολο (δομή, σύστημα) (Hodder 2002: ). Στη ζωοαρχαιολογική μελέτη, η μεταδιαδικαστική προσέγγιση προσεγγίζει το ζήτημα της μεταχείρισης των ζώων υπό το πρίσμα της ιδεολογίας και των συμβολισμών της κοινωνίας. Σημαντικό ρόλο στη διαχείριση των ζώων παίζουν οι πολιτισμικές αξίες της κοινωνίας και όχι η οικονομική της βάση (Hamilakis 2003: 201). Στην Ελλάδα η μελέτη των οστών των ζώων από αρχαιολογικά σύνολα ξεκινά από τις αρχές του 1900, κυρίως από ζωολόγους, δίνοντας αποτελέσματα σχετικά με τα υπάρχοντα είδη ζώων χωρίς περαιτέρω ανάλυση και ερμηνεία. Από τη δεκαετία του 1950, που ο J. Boessneck μελετά τα οστά των οικισμών Αράπη Μαγούλα και Οτζάκι Μαγούλα της Θεσσαλίας, ένα πλήθος ειδικών ξεκινά τη μελέτη των αρχαιολογικών οστών ζώων του ελλαδικού χώρου (Gejvall 1969, Payne 1969, Βoessneck & von den Driesch 1988, Becker 1986 κ. ά.). Η Νέα Αρχαιολογία εισήγαγε νέες προσεγγίσεις και πιο συγκροτημένη μεθοδολογία για την απάντηση των νέων ερωτημάτων που προκύπτουν από αυτή τη θεωρητική προσέγγιση. Η εξέλιξη αυτή συνδέεται με την πρώτη εμφάνιση στην αιγαιακή αρχαιολογία εξειδικευμένων αρχαιολόγων από το εξωτερικό, οι οποίοι άρχισαν να μελετούν το ζωοαρχαιολογικό υλικό για να απαντήσουν σε θέματα σχετικά με τη χρήση και κυρίως την κατανάλωση των ζώων. Έτσι, στη δεκαετία του 1980 οι βιοαρχαιολογικές μελέτες πληθαίνουν και νέα ερωτήματα διατυπώνονται σχετικά με την διαχείριση των οικόσιτων ζώων, τις γεωργοκτηνοτροφικές τεχνικές 7

20 και την κοινωνικοοικονομική σημασία που φέρουν (Gamble 1978, Halstead 1989, 1992b, 2006). H πιο πρόσφατη (μεταδιαδικαστική) προσέγγιση αναζητά τις νοηματοδοτούμενες πράξεις που σχετίζονται με τα ζώα προσπαθώντας να ξεπεράσει τη στατική ερμηνεία του ζωοαρχαιολογικού υλικού ως αντικείμενο απλής κατανάλωσης. Επιχειρεί να κατανοήσει την κατανάλωση της τροφής, κυρίως του κυνηγιού, καθώς και την συλλογική κατανάλωση στο πλαίσιο ειδικών εκδηλώσεων της κοινότητα (εορταστικά η τελετουργικά γεύματα) από την οπτική γωνία της κοινωνική πρακτικής και της διαπραγμάτευσης των κοινωνικών σχέσεων (Hamilakis 2000, 2003, 2008, Sergeantson 2000). Οι περισσότερες ζωοαρχαιολογικές μελέτες περιορίζονται κυρίως στις περιόδους της Nεολιθικής και της Εποχής Χαλκού. Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η συχνή παράλειψη συλλογής του ζωοαρχαιολογικού υλικού στις ανασκαφές. Επιπλέον, σπάνια ακολουθείται στις ανασκαφές κάποιο συγκεκριμένο πρωτόκολλο όσον αφορά την συλλογή των οστών με αποτέλεσμα τα δείγματα να ποικίλουν αναλόγως με τη χρονιά της ανασκαφής και με τις επιλογές του εκάστοτε ανασκαφέα, σχετικά με το τι θα συλλέγεται, από πού και με ποιό τρόπο (διαλογή με το χέρι, χρήση κόσκινου, επίπλευση). Η αποσπασματικότητα των μελετών που έχουν γίνει και η έλλειψη κοινά αποδεκτών πρωτοκόλλων καθιστά σχεδόν αδύνατη τη σύγκριση μεταξύ αρχαιολογικών θέσεων. Επιπλέον, η συσχέτιση των οικισμών αποδεικνύεται αρκετά δύσκολη καθώς τα ζωοαρχαιολογικά υλικά είναι συχνά ανασφαλή λόγω των ελλιπών πληροφοριών σχετικά με το αρχαιολογικό τους πλαίσιο. Είναι σαφές ότι πριν μπορέσουν να απαντηθούν θέματα σχετικά με τη δομή των κοινωνιών του παρελθόντος χρειάζεται να γίνει εκ μέρους των ειδικών ερευνητών συστηματική διερεύνηση των μεθόδων συλλογής, ανάλυσης και δημοσίευσης των ζωοαρχαιολογικών συνόλων (Reese 1994: ) Οι ζωοαρχαιολογικές μελέτες που έχουν γίνει στην περιοχή της Μακεδονίας (Πίνακας 1.1) είναι περιορισμένες παρόλο που η αναγκαιότητα τους για την κατανόηση των αρχαίων κοινωνιών είναι τεράστια. Παρότι όμως η σημασία των μελετών είναι αποδεδειγμένη, πολλές ζωοαρχαιολογικές μελέτες δημοσιεύονται με τη μορφή παραρτημάτων στις κύριες δημοσιεύσεις. Αρκετές από αυτές δίνουν στοιχεία σχετικά με τα είδη των ζώων, πληροφορίες για τη μεθοδολογία, τον αριθμό ατόμων, την ταφονομία και κάνουν κάποια προσπάθεια ερμηνείας της χρήσης και της οικονομικής, κοινωνικής αλλά και ιδεολογικής διαχείριση των οικόσιτων ζώων. Θέση Περίοδος Δημοσίευση Αγγελοχώρι ΥΕΧ Στεφανή κ.α Άγιος Μάμας ΜΕΧ-ΥΕΧ Becker 2008 Αρχοντικό ΠΕΧ/ΥΕΧ Κωστόπουλος 2000 Ασπροβάλτα Νεολιθική Σαμαρτζίδου 2002 Άσσηρος ΥΕΧ-ΠΕΣ Halstead & Jones 1980 Βασιλικά Γ ΜΝ-ΝΝ Yiannoyli 1994 Δήμητρα ΝΝ, ΥΕΧ Yiannoyli

21 Δισπηλιό ΜΝ-ΝΝ Phoka- Kosmetatou 2008 Θέρμη Β ΝΝ Γιαννούλη 1990,1992 Καστανάς ΠΕΧ-ΥΕΧ Becker 1986 Κρυονέρι Νεολιθική Μυλωνά 1997 Μακρύγιαλος Νεολιθική Collins & Halstead 1999 Μεσημεριανή ΝΝ-ΠΕΧ, ΥΕΧ Γιαννούλη 2002 Μολυβόπυργος ΑΝ-ΜΝ Heurtley Ντικιλί Τας ΝΝ, ΠΕΧ-ΥΕΧ Jullien 1992 Νέα Νικομήδεια ΑΝ Higgs 1992 Πεντάπολη ΠΕΧ Κουφός 1981 Παράδεισος ΝΝ Larje 1987 Σέρβια ΑΝ-ΠΕΧ Watson 1979 Σιταγροί ΜΝ-ΠΕΧ Bokonyi 1986 Σταυρούπολη ΝΝ Γιαννούλη 2004 Τούμπα Θεσσαλονίκης ΜΕΧ-ύστερη ΥΕΧ Κωνσταντινίδου 2001 Πίνακας 1.1. Ζωοαρχαολογικές μελέτες από προϊστορικές θέσεις της Μακεδονίας Οστά Τα οστά αποτελούν ανατομικά μέλη των ζώων, ζωντανών δηλαδή, οργανισμών με αποτέλεσμα να υπάρχει ποικιλομορφία όχι μονάχα ανάμεσα στα είδη αλλά και στη δομή και το σχήμα των οστών μεταξύ τους. Για να γίνει κατανοητό το οστό ως υλικό, πως επέζησε και πως εντοπίστηκε στις αρχαιολογικές θέσεις, πρέπει να γίνει κατανοητή η δομή και τα χαρακτηριστικά του (O Connor 2000: 5). Τα οστά αποτελούνται από ανόργανα και οργανικά συστατικά. Περίπου το 60-70% της οστεϊκής μάζας αποτελείται από ανόργανα μεταλλικά άλατα και το υπόλοιπο είναι οργανικό υπόστρωμα και νερό. Το κύριο ανόργανο συστατικό είναι ένα μη-στοιχειομετρικό ανάλογο του υδροξυαπατίτη, Ca 10 (PO 4 ) 6 (OH) 2, ενώ το οργανικό μέρος είναι κυρίως (90%) κολλαγόνο και το υπόλοιπο 10% απαρτίζεται από μια ποικιλία ενώσεων όπως γλυκοπρωτεΐνες και λιπίδια (Chaplin 1971: 13, O Connor 2000: 5-6). Τα οστά των ζώων είναι κατασκευασμένα έτσι ώστε να προσφέρουν προστασία στα ζωτικά όργανα, να στηρίζουν το σώμα του ζώου και να το κινούν. Επιπλέον, αποθηκεύουν άλατα ασβεστίου, φωσφόρου και μαγνησίου και ελέγχουν το ph δεσμεύοντας και απελευθερώνοντας αλκαλικά άλατα. Ακόμη, ο μυελός (ερυθρός- ωχρός) των οστών παράγει ερυθρά και λευκά αιμοσφαίρια, μερικά λεμφοκύτταρα και αιμοπετάλια (Chaplin 1971: 2, Rackham 1994: 7). Τα οστά ενός σκελετού διαφέρουν ως προς τη λειτουργία και συνεπώς ως προς την μορφή και την εσωτερική δομή. Χωρίζονται στα μακρά οστά, που στηρίζουν το σώμα και ενισχύουν τους μύες, και τους τένοντες. Τα μακρά οστά περιβάλλονται από το περιόστεο που περικλείει ένα στρώμα συμπαγούς οστού και αυτό διαδοχικά την μυελική κοιλότητα που μέσα της αγκιστρώνεται ένας σπογγώδης ιστός οστού. Τα πλατιά οστά όπως το κρανίο, τα πλευρά και η λεκάνη προστατεύουν 9

22 τα ζωτικά όργανα και προσφέρουν μεγάλες περιοχές για να προσκολληθούν οι μύες. Τα πλατιά περιβάλλονται από το περιόστεο ενώ η εσωτερική δομή τους ποικίλει ανάλογα με τη θέση και τη λειτουργία τους. Τα βραχέα οστά, όπως τα καρπικά και τα ταρσικά, απορροφούν τις πιέσεις και τους κραδασμούς και επιτρέπουν στους τένοντες να ισχυροποιηθούν ώστε να αποτρέψουν τη διαφορετική από την επιτρεπόμενη κίνηση του σώματος. Τα βραχέα αποτελούνται από συμπαγές οστό εξωτερικά περιβαλλόμενο από το περιόστεο και σπογγοειδές ή κυτταρικό οστό εσωτερικά (Chaplin 1971: 2,6, Hesse & Wapnish 1985: 33-35, O Connor 2000: 6). Ένα τυπικό μακρό οστό χωρίζεται συμβατικά σε τρία μέρη (Εικόνα 1.1). Τις επιφύσεις στα άκρα του και τη διάφυση που τις ενώνει. Το μέρος της διάφυσης που ακουμπά τις επιφύσεις ονομάζεται μετάφυση. Η ζώνη ανάμεσα στη μετάφυση και στην επίφυση αποτελείται από χόνδρο που επιτρέπει στο οστό να μεγαλώνει. Όταν η ανάπτυξη σταματήσει, οι χόνδροι παύουν να δημιουργούνται και η επίφυση με την μετάφυση συγκολλούνται (Hesse & Wapnish 1985:33). Οι επιφύσεις είναι ιδιαίτερα σημαντικές γιατί μας παρέχουν πληροφορίες σχετικά με την ηλικία θανάτου του ζώου και στοιχεία για τον ακριβή αριθμό ζώων στο αρχαιολογικό υλικό. Εικόνα 1.1. Ζώνες διαχωρισμού των οστών (Hesse & Wapnish 1985: fig. 24). Επιπλέον, μας δίνουν στοιχεία για τον σχετικό αριθμό και για τη ποικιλία του δείγματος, καθώς υπάρχει σχέση ανάμεσα στο στάδιο συνοστέωσης ενός οστού και την ανθεκτικότητά του στη διάσωσή του στις αποθετικές και μεταποθετικές διαδικασίες (Klein & Cruz-Uribe 1984: 13-14). Ο σκελετός χωρίζεται αρχικά σε δυο μέρη, στον κορμό και στα άκρα. Ο κορμός περιλαμβάνει το κρανίο, τη σπονδυλική στήλη και τον θώρακα. Τα άκρα αποτελούνται από την ωμική ζώνη, τη πυελική ζώνη, τα άνω και τα κάτω άκρα (Εικόνα 1.2). 10

23 Εικόνα 1.2. Σχηματική απεικόνιση σκελετού (Davis 1987: fig. 2.9). Εικόνα 1.3. Όροι κατεύθυνσης του σκελετού (Hesse & Wapnish 1985: fig. 30). Για την καλύτερη περιγραφή του σκελετού χρησιμοποιούνται συμβατικοί όροι για να προσδιορισθεί η θέση και ο προσανατολισμός τους (Εικόνα 1.3). Τα οστά χωρίζονται σε άνω μισό (proximal) και κάτω μισό (distal). Το άνω μισό σημαίνει ότι είναι πιο κοντά στο κρανίο ενώ το κάτω πιο μακριά από αυτό. Επιπλέον, χωρίζονται σε εσωτερικά (medial) προς τη νοητή γραμμή που διαπερνά παράλληλα το σώμα και εξωτερικά (lateral) πιο μακριά από τη μέση νοητή γραμμή. Το πρόσθιο (anterior) και το οπίσθιο (posterior) δηλώνουν ποια μέρη των οστών είναι στο μπροστινό μέρος και ποια στο πίσω μέρος τους σώματος των ζώων. Τα οστά που κατευθύνονται προς την κοιλιά λέγονται κοιλιακά (ventral) ενώ αυτά που είναι προς την πλάτη ραχιαία (dorsal). Τα κρανιακά (cranial) έχουν κατεύθυνση προς το κρανίο ενώ τα κοκκυγικά (caudal) προς τον κόκκυγα. Τα πόδια και τα χέρια διαχωρίζονται, επιπλέον, σε αυτά που είναι επί της παλάμης (volar) και σε αυτά επί του πέλματος (plantar). Όσον αφορά στα δόντια και στις γνάθους, οι όροι γλωσσικός (lingual) και παρειακός 11

24 (buccal) χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν εάν το μέρος του οστού βρίσκεται κοντά στη γλώσσα ή στην παρειά αντίστοιχα. Επίσης, οι όροι medial δηλώνουν τη θέση προς τη μέση γραμμή των γνάθων και το distal μακριά από τη μέση γραμμή (Klein & Cruz-Uribe 1984: 15-16, Hesse & Wapnish 1985: 36, O Connor 2000: 8) Δόντια Τα δόντια είναι τα πιο σκληρά μέρη του σκελετού. Αρχικά χωρίζονται σε δυο μέρη, τη ρίζα που συνδέει το δόντι με τη γνάθο και τη μύλη, το μέρος που είναι πάνω από το ούλο. Κάθε δόντι αποτελείται από τέσσερις επιμέρους ιστούς: την οδοντίνη, την αδαμαντίνη, την οστεΐνη και τον πολφό (Εικόνα 1.4). Εικόνα 1.4. Σχηματική απεικόνιση δοντιού (Hillson 1986: fig. 1.1). Εικόνα 1.5. Κάτω γνάθος χοίρου (Barone 2003: fig.79). Η οδοντίνη βρίσκεται τόσο στην μύλη όσο και στην ρίζα. Η μύλη περιβάλλεται από την αδαμαντίνη που καλύπτει την εξωτερική επιφάνεια της οδοντίνης της ενώ η οστεΐνη καλύπτει την εξωτερική επιφάνεια της οδοντίνης στην ρίζα. Η οδοντίνη στο εσωτερικό της εμφανίζει μια κοιλότητα, η οποία υποδέχεται τον πολφό. Ονομάζεται πολφική κοιλότητα και περιέχει αγγεία και νεύρα. Η οστεΐνη σε μερικά είδη ζώων καλύπτει και το εξωτερικό στρώμα της αδαμαντίνης. Η κατανομή των δοντιών στη δεξιά και την αριστερή πλευρά είναι ίδια αλλά δεν είναι απαραίτητο να υπάρχουν ο ίδιος αριθμός δοντιών ή ο ίδιος τύπος δοντιού στην άνω και στην κάτω γνάθο. Τα δόντια χωρίζονται σε τέσσερις κατηγορίες: τους κοπτήρες (Ι), τους κυνόδοντες (C), τους προγόμφιους (P) και τους γομφίους (M) και ο αριθμός ποικίλει ανάλογα το ζώο 12

25 και την εξελεγκτική του πορεία. Τα περισσότερα θηλαστικά έχουν αρχικά τα νεογηλά δόντια (i,c,dp) που πέφτουν και βγαίνουν τα μόνιμα (I,C,P,M). Για τη συστηματική καταγραφή των δοντιών έχουν δημιουργηθεί οδοντικοί τύποι για κάθε είδους ζώου. Λαμβάνεται υπόψη η μισή οδοντοστοιχία της άνω και της κάτω γνάθου. Η πάνω σειρά δηλώνει τα δόντια τις άνω γνάθου και η κάτω της κάτω αντίστοιχα. Τα γράμματα δηλώνουν τα είδη των δοντιών, ενώ ο αριθμός τη ποσότητά τους. 3I 1C 4P 3M ή 3I 1C 4P 3M Ο παραπάνω τύπος του χοίρου (Εικόνα 1.5) δηλώνει ότι στην άνω και κάτω γνάθο έχει 3 κοπτήρες, 1 κυνόδοντα, 4 προγόμφιους και 3 γομφίους. Επιπλέον, οι αναφορές σε μεμονωμένα δόντια γίνονται καλύτερα αντιληπτές με τη χρήση δεικτών π.χ. Μ 3 αυτό δηλώνει ότι είναι ο τρίτος γομφίος της άνω γνάθου ενώ ο Μ 3 της κάτω (Hesse & Wapnish 1985: 33-34, 39-40, Hillson 1986: 8, 11-12, O Connor 2000: 12) Κέρατα Τα κέρατα χωρίζονται σε δυο κατηγορίες, σε αυτά των ελαφιών (antlers) και στων υπόλοιπων ζώων (horns). Τα πρώτα αποτελούνται από κυτταρικό οστό, τα φέρουν μόνο τα αρσενικά ελάφια καθώς και τα θηλυκά του ταράνδου και ανανεώνονται κάθε χρόνο. Η ιδιότητα τους να χάνονται σε συγκεκριμένη περίοδο του χρόνου, αποτελεί ισχυρό πλεονέκτημα για τους ζωοαρχαιολόγους αφού έτσι μπορούν να εντοπίσουν πότε συλλέχθηκαν τα κέρατα ή σκοτώθηκε το ζώο. Τα δεύτερα (horns) είναι μόνιμα και δημιουργούν ένα στρώμα κερατίνης γύρω από τον πυρήνα του οστού του κεράτου. Λόγω της εξωτερικής κάλυψης με κερατίνη το κέρατο δε σώζεται αλλά εντοπίζεται ο πυρήνας τους (horncores). Τα κέρατα είναι μεγαλύτερα στα αρσενικά ενώ υπάρχουν και θηλυκά χωρίς καθόλου κέρατα. (Davis 1987: 59) Ταξινομία Είναι αναγκαίο και απαραίτητο για τη ταύτιση και την ανάλυση των οστών των ζώων από αρχαιολογικές θέσεις να υπάρχει μια συστηματική καταγραφή η οποία να στηρίζεται σε ένα διεθνές σύστημα ταξινόμησης, για τη σωστή ερμηνεία και σύγκριση των ζωοαρχαιολογικών δεδομένων. Η ταξινομία έχει ως στόχο να διαχωρίσει τις ομάδες, να τις κατατάξει ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους και να αποδώσει ονόματα. Το Systemax Naturae (1758) ήταν η πρώτη συστηματική ταξινόμηση των ειδών από τον Linnaeus. Η ταξινόμηση είναι γραμμένη στα λατινικά κι έχει ως στόχο τη δημιουργία μιας ιεραρχικής ταξινόμησης των ειδών έτσι ώστε κάθε ένας οργανισμός να έχει ένα και μοναδικό όνομα. Τα σύστημα του Linnaeus βασίζεται σε 13

26 μια διώνυμη ονοματολογία με ξεκάθαρα προσδιορισμένα είδη βασισμένα στις ομοιότητες τους και περιέχει το γένος και το είδος για την ταυτοποίηση των ζωντανών οργανισμών. Βασίλειο Animalia Φύλο Chordata Υποφύλο Vertebrata Τάξη Mammalia Σειρά Carnivora Οικογένεια Canidae Γένος Canis Είδος familiaris To διώνυμο περιλαμβάνει το γένος και το είδος, όπου το γένος δηλώνει ένα σύνολο συγγενών ειδών με κοινά χαρακτηριστικά, τα οποία πιθανότατα έχουν την ίδια φυλογενετική προέλευση. Στο ίδιο είδος ανήκουν τα άτομα με όμοια χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Μέσω της διώνυμης ονομασίας γίνεται σαφής η αναφορά σε κάθε ζωντανό οργανισμό. Επιπλέον, χρησιμοποιούνται πολλές συμβάσεις για την σωστή καταγραφή των ειδών καθώς και συντομογραφίες. Όταν το είδος δεν έχει αναγνωριστεί χρησιμοποιείται η συντομογραφία sp.(species), όταν υπάρχει η υπόθεση να ανήκει σε παραπάνω από ένα είδος σημειώνεται ως spp., ενώ όταν δεν είναι απόλυτα ασφαλές ότι ανήκει σε ένα συγκεκριμένο είδος γράφουμε cf. από το λατινικό confere (παραβάλω) και σημειώνεται ως Ovis cf. aries (Hesse & Wapnish 1985: 7, Reitz & Wing 1999: 34-37). 14

27 2. Ο οικισμός της Τούμπας Θεσσαλονίκης Ο προϊστορικός οικισμός της Τούμπας βρίσκεται στη βορειοανατολική περιοχή του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης, σε απόσταση περίπου 1.5 χμ. από την ακτογραμμή της ανατολικής παραλίας του Θερμαϊκού κόλπου (Εικόνα 2.1). Η συνεχής κατοίκηση στον ίδιο χώρο για πάνω από 1500 χρόνια είχε σαν φυσικό επακόλουθο τη σταδιακή συσσώρευση καταλοίπων και τελικά τη δημιουργία ενός ψηλού τεχνητού γήλοφου (τούμπα). Παρόμοιοι σχηματισμοί είναι συχνοί στο τοπίο της Κεντρικής Μακεδονίας της Ύστερης Εποχή Χαλκού (Ανδρέου & Κωτσάκης 1986: 61-62). Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά της, το ύψος των επιχώσεων της Τούμπας αγγίζει τα 23 μ. με μέση περίμετρο βάσης τα 400μ., μέσο μήκος 150μ. και μέσο πλάτος 100μ. Η επιφάνεια της βάσης είναι σχεδόν 15 στρέμματα ενώ η κορυφή πλησιάζει τα 7 και βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 73 μέτρων από τη στάθμη της θάλασσας (Andreou 2009, Κωτσάκης & Ανδρέου 1987: 224). Εικόνα 2.1. Η Τούμπα Θεσσαλονίκης (Φωτογραφικό Αρχείο Ανασκαφής) Γεωμορφολογία, κλίμα, βλάστηση Οι τεκτονικές κινήσεις της Τριτογενούς και Τεταρτογενούς περιόδου διαμόρφωσαν το ανάγλυφο της Κεντρικής Μακεδονίας, δημιουργώντας τον Θερμαϊκό κόλπο αλλά αφήνοντας ανέπαφη τη πεδιάδα της Θεσσαλονίκης, που διατηρεί μέχρι τις μέρες μας το κυματοειδές ανάγλυφο, με χαρακτηριστικό του την σταδιακή ανύψωση και την τελική κατάληξη στην κορυφή του Χορτιάτη. Επιπλέον, το αργιλικό υπέδαφος της περιοχής, με την συνεπαγόμενη χαμηλή υδατοπερατότητα, ευνόησε την δημιουργία αρκετών χειμάρρων (Hammond 1972: 8-9). Ένα τέτοιο ρέμα, το οποίο επιχωματώθηκε σταδιακά τα τελευταία χρόνια βρισκόταν δυτικά της θέσης, και ένα άλλο, επίσης επιχωματωμένο σήμερα, στα νότια. Η περιοχή του οικισμού πρόσφερε 15

28 άμεση πρόσβαση σε ποικιλία οικολογικών ζωνών και μικροπεριβαλλόντων που σχετίζονταν με τη θάλασσα, τη πεδιάδα, τους λόφους και την ορεινή περιοχή του Χορτιάτη (Κωτσάκης & Ανδρέου 1987: 224). H ακτογραμμή του Θερμαϊκού Κόλπου στα ανατολικά δεν έχει μεταβληθεί σημαντικά από την Ύστερη Εποχή Χαλκού έως σήμερα, σε αντίθεση με τις μεταβολές που προκλήθηκαν στη βόρεια και δυτική περιοχή από τις προσχώσεις και αποθέσεις των ποταμών Αλιάκμονα, Λουδία, Αξιού και Γαλλικού που εκβάλλουν στην περιοχή (Βουβαλίδης κ.α. 2003, Ghilardi et al. 2008). Επιπλέον, η άνοδος της θάλασσας κατά τη διάρκεια του Ολοκαίνου δεν μετέβαλλε ριζικά την ανατολική πλευρά του Θερμαϊκού Κόλπου, όπως αποδεικνύεται από την εύρεση ενός οικισμού της Νεότερης Νεολιθικής στο χώρο της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης (Παππά 1993), αλλά και την απουσία ολοκαινικών αποθέσεων στην περιοχή της σύγχρονης ακτογραμμής (Schulz 1989). Ελάχιστα μπορούν να ειπωθούν για το κλίμα και τη βλάστηση, λόγω της έλλειψης σχετικών μελετών. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, κατά το πρώιμο Ολόκαινο (με σημείο κορύφωσης γύρω στα π.χ.) επεκτείνεται το φυλλοβόλο δάσος τόσο στα ορεινά όσο και στα πεδινά. Στην Κεντρική Μακεδονία, από τα μέσα της 2 ης χιλιετίας π.χ. και εξής παρατηρείται μείωση των δασών, που ακολουθείται από επέκταση της χαμηλής βλάστησης και δημιουργία ανοιχτού τοπίου, μια αλλαγή που ίσως οφείλεται σε εκτεταμένη αποψίλωση για την δημιουργία χώρων καλλιέργειας και βοσκοτόπων (Bottema 1994: 53-61, Turner & Greig 1986: 41-47, 51) Η ιστορία της έρευνας Ο οικισμός της Τούμπας, λόγω του μεγάλου μεγέθους και της ευπρόσιτης θέσης, κίνησε από πολύ νωρίς το ενδιαφέρον των ερευνητών και αρχαιολόγων. Ωστόσο, η συστηματική ανασκαφή ξεκίνησε το 1984 υπό τη διεύθυνση του καθηγητή κ. Γ. Χουρμουζιάδη και στη συνέχεια των καθηγητών κ.κ. Στ. Ανδρέου και Κ. Κωτσάκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η μέχρι στιγμής έρευνα στον οικισμό, που επικεντρώθηκε σε ένα τμήμα της κορυφής και της πλαγιάς του γήλοφου, φανερώνει τη συνεχή κατοίκηση του χώρου, χωρίς κάποια εγκατάλειψη ή μεγάλης κλίμακας καταστροφή. Εντοπίστηκαν 14 οικοδομικές φάσεις που χρονολογούνται από το τέλος της 3 ης χιλιετίας μέχρι τα τέλη του 4 ου αι. π.χ. 1 (Ανδρέου & Κωτσάκης 1996: 369), αν και μετά τις αρχές της 1 ης χιλιετίας ο γήλοφος δε χρησιμοποιήθηκε με την ίδια ένταση (Ανδρέου & Κωτσάκης 1994: , Andreou & Psaraki 2007: 423). 1 Μια συστάδα βυζαντινών ταφών είναι ένδειξη της μεμονωμένης και σποραδικής χρήσης της Τούμπας σε μεταγενέστερες περιόδους (Ανδρέου & Κωτσάκης 1991: 211). 16