Τα σεμινάρια αναφέρονται: α) στην ιστορία της έννοιας του πολιτισμού, β) σε διαστάσεις του πολιτισμού (ταυτότητα, θρησκεία, γλώσσα),

Transcript

1 Τα σεμινάρια αναφέρονται: α) στην ιστορία της έννοιας του πολιτισμού, β) σε διαστάσεις του πολιτισμού (ταυτότητα, θρησκεία, γλώσσα), γ) σε συναφείς πολιτισμικές θεωρήσεις Α. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Εξεταζόμενη εποχή: μέσα 18ου έως μέσα 20ου αιώνα Λέξεις-κλειδιά Παράμετροι που συνέβαλαν στον ορισμό και στη 1) πολιτισμός χρήση αυτών των εννοιών. 2) κουλτούρα 1) κοινωνικές συνθήκες 3) μαζική κουλτούρα 2) πολιτικές και θεσμικές συνθήκες 4) υψηλή τέχνη 3) ιδεολογικές συνθήκες Χαρακτηριστικά της πορείας των παραπάνω εννοιών πολυσημία και ποικιλία στις χρήσεις του πολιτισμού & της κουλτούρας μέσα από τον πολιτισμό αντιλαμβανόμαστε συλλογικές ανθρώπινες συμπεριφορές, συλλογική μνήμη. εξελικτική πορεία μαζικής κουλτούρας σε συνάρτηση με τη μαζική παραγωγή διαδρομή της υψηλής τέχνης ως ο αντίποδας της μαζικής κουλτούρας Ποικιλία σημασιολογικών προσεγγίσεων της λέξης κουλτούρα 1) παιδεία 2) καλλιέργεια 3) η κουλτούρα αναφέρεται στην ατομική πρόοδο ενώ ο πολιτισμός στη συλλογική πρόοδο και σε ένα σύστημα επίκτητων συμπεριφορών 4) καλές τέχνες υπό την εποπτεία μαικήνα 5) μαζική κουλτούρα 6) υπόδειγμα καλλιεργημένης συμπεριφοράς και ηθικής τελείωσης 7) στοιχεία καθημερινής ζωής ενός λαού 8) κοινά αποδεχτά στοιχεία καθημερινής ζωής πολλών λαών 9) χαρακτηριστικά μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου 10) αλληλεπίδραση πολιτιστικών στοιχείων που ισχύουν σε παγκόσμια κλίμακα 11) καλλιέργεια vs βαρβαρότητα 12) καλλιέργεια vs τεχνοκρατικός πολιτισμός Συγγενείς όροι Πολιτισμικά ιδεότυπα: κοινωνικά κανονιστικά πρότυπα Κοινωνικό Συμβόλαιο: το κράτος επωμίζεται ένα διπλό ρόλο, την ανάπτυξη της συνοχής της κοινότητας και την εξασφάλιση της ποικιλότητας, την προσφορά προοπτικών σε όλους με σεβασμό στη διαφορετικότητα Προσωπικότητα: η προσωπικότητα είναι ένας γενικός όρος που περιγράφει τον τυπικό τρόπο σκέψης, αίσθησης και έκφρασης των συναισθημάτων καθώς και κανονικότητες δράσης. Ταυτότητα: η εικόνα που έχει το άτομο για τον εαυτό του καθώς και η εικόνα που σχηματίζουν οι άλλοι για το άτομό του. Πολιτισμός και φύση: Ο πολιτισμός σε αντίθεση με τη φύση που είναι αρχέγονη κατάσταση χαρακτηρίζει το άθροισμα των επιτευγμάτων που συσσώρευσε και εξακολουθεί να συσσωρεύει η ανθρωπότητα στη μακρά διάρκεια της ιστορικής της πορείας. Οικουμενικότητα: Το άθροισμα των διάφορων πολιτισμικών επιτευγμάτων που προκαλούν ένα δημιουργικό διαχρονικό συλλογικό θαυμασμό. Παγκοσμιοποίηση: επιβολή ενός κυρίαρχου συστήματος παραγωγής που θα μπορούσε να καθυποτάξει όλες τις κοινωνίες επειδή έχει τη δυνατότητα να κορέσει όλους τους αγωγούς επικοινωνίας. Ιδιαιτερότητα: η επιλεγμένη πολιτισμική συνήθεια

2 Πολιτισμική αλλαγή Υπάρχουν ποικίλες ερμηνευτικές προσπάθειες και θεωρίες για το τι είναι πολιτισμική αλλαγή. Μπορούν να διακριθούν με βάση κατά πόσον θεωρούν την πολιτισμική αλλαγή ως ενδογενή ή εξωγενή διαδικασία αναζητούν τις αιτίες σε έναν ή πολλούς παράγοντες (μονοαιτιακό-πολυαιτιακό σχήμα) χρησιμοποιούν ή δίνουν έμφαση στο συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο αποδίδουν πρωταρχικό ρόλο στις δομές και το σύστημα ή αντίθετα στον ενεργό ρόλο του ατόμου ακολουθούν υλιστική ή ιδεαλιστική προσέγγιση στην ερμηνεία του πολιτισμικού συστήματος Από τις θεωρίες ερμηνείας της πολιτισμικής αλλαγής οφείλουμε να τονίσουμε την: έμφαση που δόθηκε σε εξωτερικούς παράγοντες, όπως είναι η διάδοση του πολιτισμού ή οι μετακινήσεις πληθυσμών αντιλήψεις πως οι κοινωνίες εξελίσσονται (εξελικτικές και νεοεξελικτικές προσεγγίσεις) χρήση οικολογικών-περιβαλλοντικών ή δημογραφικών παραγόντων αντίληψη του πολιτισμού ως συστήματος με αλληλοσυνδεόμενα και αλληλεξαρτώμενα μέρη-υποσυστήματα (συστημική θεωρία) αναζήτηση των πολιτισμικών μεταλλαγών στην κοινωνική σφαίρα (μαρξιστικές προσεγγίσεις) διάκριση ιστορικών χρόνων (βραχύχρονο, μεσόχρονο, μακρόχρονο) και τη μελέτη των διαφορετικών παραγόντων που δρουν σε διαφορετικά χρονικά επίπεδα (Σχολή των Annales). Πολιτισμικές εκτροπές Ντετερμινιστική συμπεριφορά: με όρους πολιτισμού εκφράζει προκαθορισμένες αντιλήψεις. Δυισμός στον πολιτισμό: αντιθετικές κατηγοριοποιήσεις (π.χ. καλός-κακός, ημέτερος-βάρβαρος, πολιτισμένος-άγριος) Ταμπού: κατηγορίες ποτιστικών αντικειμένων μη επιτρεπτές σε όλους (π.χ. άβατο Αγίου Όρους) Ιστορικά επίπεδα της λέξης πολιτισμός 16ος αιώνας: civilité = κατάσταση Αναγέννηση: εκφράζει ένα πολιτισμικό πρότυπο και αποτελεί όρο της αυλικής αριστοκρατίας προκειμένου να διακριθεί ο,τιδήποτε ξένο. Αποδεκτή επομένως η ιεράρχηση σε άγριους, βάρβαρους και πολιτισμένους. Η Ευρώπη επωμίζεται εκπολιτιστική αποστολή. Αντίδοτο: Ο πολιτισμικός σχετικισμός του Michel de Montaigne (1580), που εμπλέκει την αυτογνωσία για τη σχετικότητα των πραγμάτων και την ατέλεια του ευρωπαϊκού ήθους. Πιο συγκεκριμένα ο Montaigne γράφει: «τίποτε το βάρβαρο και το άγριο δεν υπάρχει σε αυτούς τους λαούς, εκτός από το ότι ο καθένας ονομάζει βαρβαρότητα ό,τι είναι έξω από τις συνήθειές του. Πραγματικά φαίνεται πως δεν έχουμε άλλο κριτήριο για την αλήθεια και τη λογική παρά το παράδειγμα και την εικόνα των αντιλήψεων και των συνηθειών του τόπου που βρισκόμαστε. Εκεί είναι πάντοτε η τέλεια θρησκεία, το τέλειο πολίτευμα, ο τέλειος και άψογος τρόπος που γίνεται το κάθε πράγμα. Μπορούμε λοιπόν σωστά να τους ονομάζουμε βάρβαρους, όσον αφορά στους κανόνες της λογικής, αλλά όχι σε σύγκριση με μας, που τους ξεπερνάμε σε κάθε είδους βαρβαρότητα» (Δοκίμια, μτφρ. Θ. Νάκας, εκδ. Κάλβος, Αθήνα 1979) 18ος αιώνας: civilisation = διαδικασία Διαφωτισμός: αμφισβήτηση απολυταρχίας και διαμόρφωση εναλλακτικού μεταρρυθμιστικού πολιτισμικού οράματος. Ο πολιτισμός προσεγγίζεται εξελικτικά (εξελικτισμός) σαν ένας τελεολογικός μηχανισμός. Αποτελεί έτσι οικουμενικής κλίμακας ιστορική διαδικασία. Ο όρος, επομένως, εκφράζει την μία και μοναδική κορυφή της προοδευτικής-εξελικτικής πορείας της κάθε ανθρώπινης κοινωνίας λαμβάνοντας υπόψη την εγγενή της δυνατότητα για τελειοποίηση. Γνώμονας προς αυτή τη διαδικασία τελειοποίησης είναι ο Ορθός Λόγος. Κριτική:

3 υπάρχει ποικιλία ανθρώπινης φύσης καχυποψία για τον ορθολογισμό ως απόλυτο γνώμονα. ζητούμενο η εσωτερική καλλιέργεια του ατόμου (Rousseau, Mirabeau) 1750: Ο Rousseau όταν του ζητήθηκε να συμμετάσχει στην πραγματεία περί των Επιστημών και των Τεχνών στο ερώτημα αν έχει η αποκατάσταση των τεχνών και των επιστημών ένα εξαγνιστικό αποτέλεσμα στα ήθη απάντησε «ο εξευγενισμός των τρόπων συμπεριφοράς και του γούστου οδηγούν στη διαφθορά των ανθρώπινων ηθών, την προαγωγή των οποίων μπορεί να εξασφαλίσει μόνο η ανάπτυξη της εγγενούς φυσικής ηθικότητας του ανθρώπου, ο ενάρετος βίος». Η παραφθορά της ιδέας του Διαφωτισμού περί πολιτισμού είχε αρχίσει με την παρακμή του ίδιου του τέκνου της, της Γαλλικής Επανάστασης. Όταν η Γαλλική Επανάσταση είχε πλέον ξεθυμάνει, ο πολιτισμός μετατράπηκε σε «έννοια νομιμοποιητική των επεκτατικών και εποικιστικών προσπαθειών της Γαλλίας». Το μήνυμα του Ναπολέοντα προς το στρατό του όταν το 1798 ξεκινούσε την εκστρατεία του στην Αίγυπτο ήταν «στρατιώτες επιχειρείτε μια κατάκτηση, της οποίας οι επιπτώσεις στον πολιτισμό είναι ανυπολόγιστες». Ιστορικά επίπεδα της λέξης κουλτούρα Γερμανία, (Γκαίτε, Herder): κουλτούρα vs αριστοκρατία (μέσο προκειμένου η αστική τάξη να πάψει να παραγκωνίζεται). Ο Κικέρων χρησιμοποίησε για πρώτη φορά μεταφορικά τη λέξη τον 1ο αιώνα π.χ. cultura animi, «καλλιέργεια ψυχής», «καλλιέργεια νου» αργότερα. Το πιστεύω αυτής της θέσης Στην αρχή η λέξη κουλτούρα ήρθε να στηλιτέψει την επικρατούσα άποψη περί πολιτισμού ως κοινωνική συμπεριφορά, ως επιφανειακή κομψότητα, κοσμιότητα. Ήρθε, δηλαδή, ως αντιπαράθεση ανάμεσα στην αληθινή αρετή και ηθικότητα, στη μόρφωση και στον εσωτερικό πλούτο του ατόμου από τη μια, και τη ρηχή, εξωτερική ευγένεια και ευπρέπεια από την άλλη. Εξέφραζε τον ιδιαίτερο τρόπο σκέψης-γνώσης αλλά και τεχνικής ενός λαού, δηλαδή την ξεχωριστή πολιτισμική ιδιοσυγκρασία του και ταυτότητα. Χαρακτηριστικά αυτής της θέσης: Εκείνο που ορίζει μια ιδιαίτερη κουλτούρα είναι ο χώρος, το έθνος. Έμφαση, επομένως, στην ενότητα τόπου και κουλτούρας, εθνική κουλτούρα. Τα σύνορα ορίζουν το πολιτισμικό γίγνεσθαι Υπάρχουν αγεφύρωτες διαφορές μεταξύ των διαφορετικών κουλτούρων Ποικιλία ανθρώπινης φύσης. Η κουλτούρα υπάρχει μόνο στον πληθυντικό Άνθιση ταξιδιωτικών αφηγήσεων όπου περιγράφεται ποικιλία ανθρώπινων ηθών, θεσμών, εθίμων. Επιδράσεις από τη συγκεκριμένη θέση ρομαντισμός (ριζοσπαστική απάντησή του η ουτοπία και συντηρητική απάντησή του ο πεσιμισμός και η ελεγεία στην ανθρώπινη αυθεντικότητα) εθνική λογοτεχνία και τέχνη εθνικισμός ρατσισμός, εγγενής ηθική και πνευματική ανωτερότητα λευκής φυλής ιστορισμός: εξατομικευμένη θεώρηση των ιστορικών γεγονότων, μοναδικότητα των ιστορικών εποχών: γέννηση-ακμή-παρακμή. Κυκλική θεώρηση της ιστορίας. η πληθυντικοποίηση στην έννοια του πολιτισμού αποτέλεσε τη βάση για την ανάπτυξη της κοινωνικής επιστήμης της εθνολογίας ή κοινωνικής ανθρωπολογίας. Μέσα 19ου αιώνα: modernity, νεωτερικότητα (τέλος Γαλλικής Επανάστασης αρχή Βιομηχανικής Επανάστασης) Αποκαλούμε συνοπτικά τη φυσιογνωμία του κόσμου έτσι όπως διαμορφώθηκε μετά από θεσμικές, τεχνολογικές, επιστημονικές και οικονομικές καινοτομίες. Εάν το 18ο αιώνα η κουλτούρα αποτέλεσε το καταφύγιο των γερμανών αστών μπροστά στον κοινωνικό παραγκωνισμό και τη σημαία τους στη σύγκρουση με την αριστοκρατία, στα μέσα του 19ου αιώνα, η κουλτούρα καταλήγει να θεωρείται το αντίδοτο για τις κοινωνικές συγκρούσεις και τους ανταγωνισμούς που γέννησε η βιομηχανική κοινωνία. Μαζική κουλτούρα Κοινωνικοϊστορικό περιβάλλον: εκβιομηχάνιση αστικοποίηση εκδημοκρατισμός

4 επέκταση του δικαιώματος ψήφου αλλαγές στον τρόπο παραγωγής αλλαγές στην κοινωνική ιεραρχία (γιγάντωση της μεσαίας τάξης) διάδοση των Μ.Μ.Ε. διεύρυνση μαζικής εκπαίδευσης και λαϊκή συμμετοχή στην πολιτική πολιτισμική ζωή. Ορισμός: Πρόκειται για μορφές κουλτούρας ευρείας απήχησης και κατανάλωσης. Χαρακτηρηστικά αυτής της θέσης. μετάβαση από τον εξελικτικό προοδευτισμό στον πολιτισμικό πλουραλισμό. Επιδράσεις από τη συγκεκριμένη θέση αφηρημένη τέχνη (υψηλή κουλτούρα) σημειολογία (R. Barthes) επανορισμός της μαζικής κοινωνίας εκλαΐκευση κουλτούρας ανάπτυξη επιπέδων ποιότητας των Μ.Μ.Ε. έρευνα στο πολιτικό ασυνείδητο της μαζικής κουλτούρας (δηλαδή στα πιθανά ρατσιστικά και αντιφεμινιστικά στοιχεία της). H κριτική στη μαζική κουλτούρα με γνώμονα αξιολογικά κριτήρια: Είναι η πολιτισμική βιομηχανία με στόχο την χαλιναγώγηση της ανάγκης του καταναλωτή που πλέον είναι απόλυτα ταυτισμένος με τις ανάγκες της μάζας. Τα πολιτισμικά αντικείμενα μετατρέπονται σε καταναλωτικά αγαθά υποταγμένα στις ανάγκες της επικαιρότητας και της μόδας. Οι θέσεις της συντηρητικής κριτικής (Mathew Arnold, o Friedrich Nietzsche, o T.S. Eliot και ο F.R. Leavis) στη μαζική κουλτούρα είναι ότι η μαζική κουλτούρα διαβρώνει την παράδοση και τις κοινές ηθικές αξίες υπονομεύοντας την υφισταμένη κοινωνική ιεραρχία και τάξη. Επομένως εξιδανικεύουν το προδημοκρατικό, προβιομηχανικό παρελθόν όταν οι κοινωνικές και πολιτισμικές αξίες και ιεραρχίες ήταν σαφείς και σεβαστές. Ως λύση προτείνουν να δοθεί έμφαση στο ρόλο των πολιτσμικών ελίτ. Έτσι, θα διασωθούν τα υψηλά πολιτισμικά ιδεώδη και αξίες, θα υπερασπιστεί και θα διατηρηθεί η αυθεντική παιδεία και κουλτούρα. Οι θέσεις της αριστερής κριτικής (Theodor Adorno, o Max Horkeimer, o Herbert Marcuse και ο Leo Lowenthal) μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: α) η μαζική κουλτούρα δεν είναι λαϊκή τέχνη (αντιτέχνη) καθώς δεν προκύπτει από τις ίδιες τις μάζες αλλά οργανώνεται σύμφωνα με το βιομηχανικό πρότυπο και λειτουργεί βάσει οικονομικών κριτηρίων και μηχανισμών της αγοράς, β) τα προϊόντα της είναι τυποποιημένα και στερεότυπα (εφήμερη-ρηχή), γ) ασχολείται όλο και περισσότερο με τις ανάγκες των καταναλωτών, δ) η μαζική κουλτούρα ως πολιτισμική βιομηχανία είναι μια βιομηχανία διασκέδασης (απασχόλησης των αισθήσεων). Το βασικό, επομένως, συνολικό αποτέλεσμα της πολιτιστικής βιομηχανίας, είναι ένας αντι-διαφωτισμός, καθώς προάγει τη μαζική εξαπάτηση και «εμποδίζει τη διαμόρφωση αυτόνομων, αυτοτελών, συνειδητά κρινόντων και αποφασιζόντων ατόμων. Με την υιοθέτησή της υπονομεύεται η κοινωνική ιεραρχία και τάξη. Είναι μια αντιλαϊκή κουλτούρα, μια ιδεολογία που νομιμοποιεί το υφιστάμενο καθεστώς εκμετάλλευσης και υποτέλειας των λαϊκών στρωμάτων. Ύστερος 20 ος αιώνας. Κοινωνικοϊστορικό περιβάλλον: Μεταναστευτικά ρεύματα Τέλος της παγκόσμιας ευρωπαϊκής ηγεμονίας ή του ευρωπαϊκού εθνοκεντρισμού. Κυριαρχεί η έννοια της παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς αλλά και της κοινής ευρωπαϊκής παράδοσης και ταυτότητας. Η κουλτούρα αντιμετωπίζεται ως ένας συνολικός τρόπος ζωής αμφισβήτηση έως και αποδόμηση πολιτικών και πολιτισμικών ιεραρχιών υπάρχει το αίτημα για κατάργηση εθνικών διακρίσεων ανάπτυξη πολυπολιτισμικού κοινωνικού και εκπαιδευτικού περιβάλλοντος (π.χ. εμφάνιση νέων μορφών και τρόπων καλλιτεχνικής έκφρασης). Άρση της διάζευξης μεταξύ κουλτούρας και πολιτισμού Η έννοια της πολυπολιτισμικότητας: Σε πολιτικό επίπεδο τονίζεται η πολιτισμική και εθνοτική ποικιλομορφία. Η διαφορετικότητα αποτελεί θετική δύναμη για την κοινωνία. Σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία οι κουλτούρες βρίσκονται σε

5 διαρκή ανταλλαγή, αλληλεπίδραση και αλληλοσύνδεση. Βρίσκονται σε μια κατάσταση αέναου μετασχηματισμού, αναδιάταξης και διαφοροποίησης. Επομένως, τονίζεται η ετερογένεια, οι πολλαπλές αντιθέσεις και συγκρούσεις που αναπτύσσονται σε κάθε κουλτούρα, εξαιτίας των διαφορών στην ηλικία, στο φύλο, στο κοινωνικό κύρος και θέση. Τα χαρακτηριστικά της: ανάπτυξη της ανθρωπολογικής προσέγγισης της κουλτούρας (Franz Boas) και επομένως πολιτική προσέγγισή της. Αντικείμενο έρευνας αποτελεί πλέον η δεσπόζουσα σύγκρουση που ένα πολιτισμικό γίγνεσθαι διατρέχει. κάθε κουλτούρα πολιτισμός είναι υβριδικός και δυναμικός και όχι καθαρός και επομένως στατικός. αξίωση στην πολιτισμική διαφορά απαξίωση της διαχρονικής και απόλυτης διαφοροποίησης κάθε κουλτούρα πολιτισμός είναι πεδίο ετερογενές, αποτέλεσμα της αλληλοεπίδρασης διαφορετικών εμπειριών, ρόλων και σχέσεων της κοινωνικής ζωής. Επιδράσεις από τη συγκεκριμένη θέση νεοιστορισμός που αντικείμενό του έχει την προβολή της ιδιαιτερότητας κάθε ιστορικής εποχής. δεν μετράει τόσο ο καθορισμένος χώρος όσο το συγκυριακό για τη δημιουργία της κουλτούρας. Πολιτισμικές θέσεις της εποχής Α. Μεταμοντερνισμός (Herbert Gans): πέρασμα από τον πολιτισμικό ιμπρεαλισμό στον αισθητικό και πολιτισμικό πλουραλισμό. Χαρακτηρηστικά αυτής της θέσης: Ο όρος Μαζική Κουλτούρα αντικαθίσταται από εκείνο της Δημοφιλούς Κουλτούρας που είναι Κουλτούρα Γούστου βασίζεται στις αισθητικές αξίες και στις πολιτισμικές μορφές έκφρασής τους. Αναφέρεται στην συμβολική ιεραρχία του κοινωνικού γοήτρου. Στόχοι της συγκεκριμένης θέσης: μεγιστοποίηση της πολιτισμικής δημοκρατίας πολιτική μεγιστοποίησης εκπαιδευτικών και οικονομικών ευκαιριών για όλους ο καθένας να καταναλώνει την κουλτούρα που του αξίζει ή που επιλέγει. Β. Uberto Eco: Καθιέρωση του όρου της Δημοφιλούς Κουλτούρας Χαρακτηριστικά αυτής της θέσης: η υπό όρους αποδοχή της μαζικής κουλτούρας και η πλουραλιστική προσέγγισή της. Στόχοι της συγκεκριμένης θέσης: προσοχή όχι μόνο στο τι αλλά και στο πώς προσλαμβάνει ο δέκτης πολιτισμική εξυγίανση του κόσμου παραγωγής της μαζικής κουλτούρας μελέτη της δομής της παραγωγής, των συμβάσεων και της ρητορικής της μαζικής κουλτούρας μελέτη των αποδεκτών της και των τρόπων πρόσληψης και χρήσης των μηνυμάτων της. Πέρασμα από το μήνυμα στον τρόπο οργάνωσης των μηνυμάτων, στον τρόπο χρησιμοποίησής τους από το κοινό. Ζητούμενο είναι η καλλιέργεια του δέκτη, ο εκλεκτικός και ενεργητικός χρήστης. Γ. Πολιτισμικές Σπουδές (Αntonio Gramsci & Centre for Contemporary Cultural Studies) Στόχοι της συγκεκριμένης θέσης: ανάλυση επιπέδων πρόσληψης μηνυμάτων γεφύρωση χάσματος μεταξύ κωδικοποιημένου και αποκωδικοποιημένου μηνύματος με τη βοήθεια της ερμηνευτικής επιλογής. προσοχή στην ιδεολογική, πολιτική και πολιτισμική ταυτότητα του δέκτη αξιοποίηση της ετερογένειας και της αντιφατικότητας που συνθέτουν τη δημοφιλή κουλτούρα. Δ. Πολιτισμικός λάϊκισμός (John Fiske, Paul Willis) Αποτελεί ακραία θέση της δημοφιλούς κουλτούρας. Το πιστεύω της συγκεκριμένης θέσης: Το κοινό χειραγωγεί, δεν χειραγωγείται Το κοινό είναι απρόβλεπτο και ανεξιγνίαστο Στόχος της συγκεκριμένης θέσης: η πολιτισμική χειραφέτηση της πλειοψηφίας. ΤΕΧΝΗ

6 1648 (Racine, Corneille): αναγεννησιακός ουμανισμός εμπνευσμένος από το προφεουδαρχικό καθεστώς της Ευρώπης Το πιστεύω της συγκεκριμένης θέσης: Η υψηλή τέχνη ταυτίζεται με το μεγάλο ή υψηλό γούστο 1715: ροκοκό Το πιστεύω της συγκεκριμένης θέσης: Το υψηλό είναι ταυτόσημο με το καλλιτεχνικό και με το όμορφο Μέσα 18ου αιώνα (Royal Academy of Arts): Νεοκλασικισμός Το πιστεύω της συγκεκριμένης θέσης: η υψηλή τέχνη είναι ταυτόσημη με το μεγάλο και το υψηλό ύφος (grand manner) με το Αληθινό. Χαρακτηριστικά αυτής της θέσης: Ανακαινισμένη εκδοχή του ουμανιστικού προτύπου Αρχή δημοσιοποίησης της τέχνης (διεθνές ύφος) Θέματα υψηλά Ακρίβεια και λιτότητα στη θεματική και μορφική παρουσίαση Απεικονίσεις που διακατέχονται από το στοιχείο της οικουμενικότητας και της διαχρονικότητας Στόχος της συγκεκριμένης θέσης: η πνευματική ανάταση και η ηθική διάπλαση (το ιδανικό, το αληθινό, ο λόγος και η φύση) Ύφος της συγκεκριμένης θέσης: εσωστρεφές νεοκλασικιστικό απολυταρχικό ορθολογικό Μεσοδιάστημα: Η αστική τάξη δεν διεκδικεί αλλά υπερασπίζεται προνόμια Αρχές 19ου αιώνα: πολιτισμική εθνικοποίηση Χαρακτηριστικά αυτής της θέσης: καθιέρωση από κάθε χώρα της Δύσης ενός κανόνα υψηλής τέχνης (εκάστοτε γνώμονας: ο εθνικός καλλιτέχνης) εναντίωση στη σύνδεση καταναλωτισμού και τέχνης εξωστρέφεια που εκφράστηκε και με τη λειτουργία πολλαπλών δημόσιων κέντρων υψηλής τέχνης. Τέλος 19ου αιώνα (1870): Ιμπρεσιονισμός. Αποτελεί την πρώτη πρόκληση στο αισθητικό δόγμα της υψηλής τέχνης (salon des refuges) μέχρι που καθιερώθηκε στα μουσεία. Αρχές 20ου αιώνα: ανάπτυξη Μ.Μ.Ε και τα κυριότερα κινήματα τέχνης είναι ο Φουτουρισμός, Κυβισμός, Κονστρουκτιβισμός, Εξπρεσιονισμός. Χαρακτηριστικά της τέχνης αυτή την εποχή: απομυθοποίηση της τέχνης ως κοσμική θρησκεία τέχνη πιο προσιτή, οικεία και επίκαιρη χάνεται η μυστηριακή της αίγλη (σύνθημα: μουσεία χωρίς τοίχους) κυκλοφορία αντιγράφων προσοχή όχι μόνο στα μεμονωμένα αριστουργήματα αλλά και στο ύφος σχολών μελέτη λεπτομέρειας (ανάπτυξη της νομισματικής τέχνης, της υαλογραφίας και των ψηφιδωτών) γνωριμία με την τέχνη μακρινών λαών Κριτική στην τέχνη αυτής της εποχής: χρηστική αξία της τέχνης ως φετίχ ή διεκδίκηση μέσω της τέχνης κοινωνικού στάτους και γοήτρου χρησιμοποίηση της τέχνης στους σκοπούς της αστικής τάξης για κυριαρχία υποτίμηση της καλλιτεχνικής ικανότητας των γυναικών υποτίμηση μέσα από τη θεματογραφία των άλλων λαών εκτός του δυτικού πολιτισμού. 2ο μισό 20ου αιώνα: μεταμοντέρνα τέχνη (νεωτερισμός) κίνημα: υπερρεαλισμός Χαρακτηριστικά της τέχνης:

7 ανάμειξη του υψηλού και της pop art, του υψηλού και του χαμηλού, του επίσημου και του ανεπίσημου, του παραδοσιακού και του μοντέρνου, του νέου και του παλιού, του ιθαγενούς και του αλλογενούς, της υψηλής και της μαζικής τέχνης. Άρνηση πολιτισμικών διακρίσεων και ιεραρχιών ως αναγκαία συνέπεια του κοινωνικού και πολιτισμικού εκδημοκρατισμού της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Κριτική της συγκgεκριμένης τέχνης (από τη σχολή της Φραγκφούρτης) Είναι καταστροφική η κατάργηση ορίων στην τέχνη γιατί σηματοδοτεί την ολική εμπορευματοποίησή της. Είναι σαν να καταργούνται τα όρια μεταξύ κουλτούρας και οικονομίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναπτύσσονται θέσεις πιο μετριόφρονες όπως αυτή του Karl Manheim: «εφόσον ζητούμενο είναι να βιώσουμε τον κοινωνικό και πολιτισμικό εκδημοκρατισμό άρα πρέπει να οδηγηθούμε στη μείωση της κοινωνικής απόστασης ανάμεσα στο υψηλό και στο χαμηλό». Το πολιτισμικό υπόβαθρο της διαχρονικής ύπαρξης της έννοιας της υψηλής τέχνης Η υψηλή τέχνη είναι εκείνη η οποία θεωρείται ότι είναι δυνατόν να εκτιμηθεί και άρα να αξιοποιηθεί μόνο από μια εκλεκτή μειοψηφία. Πρόκειται για το φαινόμενο της αξιολογικής διαφοροποίησης και ιεράρχησης των έργων και των ειδών τέχνης ανάλογα με την κοινωνική θέση εκείνων που τα χρησιμοποιούν. Είναι χαρακτηριστικό ότι τόσο ο Ηράκλειτος όσο και ο Πλάτωνας αντιμετωπίζουν με δυσφορία και καχυποψία τις δημοφιλείς τέχνες της εποχής τους. Στη σύγχρονη έννοια της υψηλής τέχνης δεν χτυπιέται η ανειλικρίνεια και η ελαφρότητα της αυλικής τέχνης αλλά η κερδοσκοπική, αισθητική και ηθικά ανυπόληπτη μαζική τέχνη. Έτσι το 19ο αιώνα έχουμε το δημόσιο πρότυπο αισθητικής γνώσης και δημιουργίας και επομένως Δημόσιους Οίκους Τέχνης (Κρατική Συμφωνική Ορχήστρα, Εθνική Λυρική Σκηνή, Εθνική Πινακοθήκη). Το πρώτο μισό του 20ου αιώνα φαίνεται να είναι ζητούμενο η υπέρβαση του κανόνα της υψηλής τέχνης. Με τα αντίγραφα των έργων τέχνης τα πρωτότυπα χάνουν τη μυστηριακή τους αίγλη, γίνονται προσιτά σε όλους, εξετάζονται πλέον α) όχι τα μεμονωμένα αριστουργήματα και μεγάλοι καλλιτέχνες αλλά το ύφος κάθε ιστορικής εποχής, οι καλλιτεχνικές σχολές, β) αναδεικνύονται υποτιμημένες τέχνες (π.χ. νομισματική, υαλογραφία, ψηφιδωτά), γ) επαφή με την τέχνη μακρινών λαών. Η κοινωνική αξία του έργου τέχνης ταυτίζεται με τη χρηστική του αξία, δηλαδή η ποιότητά του είναι αυτή που απολαμβάνουν οι καταναλωτές. Εφόσον λοιπόν το έργο τέχνης έχει κοινωνική αξία αυτός που το καταναλώνει έχει και κοινωνικό κύρος (status). Έτσι αναπτύσσεται και ο φετιχισμός στην τέχνη. Πάντως μέχρι και το πρώτο μισό του 20ου αιώνα τα κινήματα τέχνης που συνηθίζουμε να λέμε ότι ανήκουν σε αυτό που ονομάζουμε μοντέρνα τέχνη ανακαινίζουν ριζικά τις αισθητικές συμβάσεις του κανόνα όπως έχουν οριστεί τον προηγούμενο αιώνα αλλά παρ όλα αυτά συνέχιζαν και ενέτειναν περαιτέρω τη διάκριση ανάμεσα στην υψηλή και τη μαζική τέχνη. Μοναδική εξαίρεση αποτέλεσε το κίνημα του υπερρεαλισμού (ο βασικός πρόγονος της μεταμοντέρνας τέχνης του 20ου αιώνα) που επετέθη με δριμύτητα στις έννοιες του αριστουργήματος, της καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας και παράδοσης προσβάλλοντας ευθέως την επίσημη πολιτισμική ιεραρχία με την προκλητική ανάμειξη του υψηλού και του χαμηλού. Συμπληρωματική βιβλιογραφία με θέμα τη χρήση της τέχνης και τη σχέση της με τη μαζική κουλτούρα: Baudrillard J., Η καταναλωτική κοινωνία: οι μύθοι της, οι δομές της, εκδ. Νησίδες, Perniola M., Η κοινωνία των ομοιομάτων, εκδ. Αλεξάνδρεια, Β. ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Β1. ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Φυλή, φύλο, γένος, γενιά, φάρα: είναι όροι που από την αρχαιότητα αναφέρονται σε ομάδες ανθρώπων με κοινή καταγωγή και κοινό πολιτισμό. Το ουσιαστικό περιεχόμενο αυτών των λέξεων δόθηκε πρώτα από τις γραφές και κατόπιν από την Ευρωπαϊκή Αναγέννηση. Οι λέξεις φυλή και race αποκτούν την πιο αρνητική τους χροιά στη διάρκεια του 20ου αιώνα. Σήμερα είναι γενικά αποδεκτό ότι η αρνητική χροιά που έλαβαν οι λέξεις «ράτσα», «φυλή» οφείλεται στην αποικιοκρατία. Η γενεαλογική αναφορά (οικογένεια, γενιά, χωριό ή τόπος) ορίζει το ποιος ή ποια είσαι αποκλειστικά από τους προγόνους και από τον τόπο καταγωγής, οργανώνει επομένως κλειστά συστήματα ταυτότητας. Τα κλειστά αυτά συστήματα ταυτότητας λειτούργησαν μερικές φορές σαν μηχανισμοί άμυνας απέναντι στις προσπάθειες πολιτισμικής απορρόφησης όπως ήταν το φαινόμενο της αποικιακής εξουσίας. Έθνος: Είναι ένας παλιός όρος ο οποίος κατά το Μεσαίωνα σήμαινε άτομα που προέρχονται από μία περιοχή και υπάγονται στην ίδια εξουσία. Τέτοια έθνη αποτελούσαν οι συντεχνίες των εμπόρων στα

8 παζάρια των εμπορικών κέντρων όπως και οι ομάδες ενόπλων που πήγαιναν σε σταυτοφορίες ή εργάζονταν ως μισθοφόροι. Σήμερα μετά από πολλές ιστορικές περιπέτειες η λέξη ταυτίστηκε με την έννοια «έθνους-κράτους». Στη γλώσσα μας διατηρήσαμε τη λέξη κράτος και παράλληλα δώσαμε στη λέξη έθνος και την έννοια του γένους (ομοεθνής, ομογενής). Ένα έθνος διαμορφώνονται με τη βοήθεια τριών ιστορικών διαδικασιών: α) συλλογικός αυτοπροσδιορισμός (είμαστε μέλη της ίδιας ομάδας), β) ετεροπροσδιορισμός (ανήκουμε σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό πλαίσιο), γ) νομικό πλαίσιο (επιλογή των ιδιοτήτων που οφείλουν να έχουν τα μέλη όπως είναι η καταγωγή, η μύηση και ο όρκος, οι γλωσσικές γνώσεις, τα σωματικά χαρακτηριστικά). Όλα τα υφιστάμενα κράτη αποτελούν πολιτισμικές κοινότητες. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις όπου εθνότητες αφού συμβίωσαν για πολλές γενιές, χώρισαν και δημιούργησαν ανεξάρτητα κράτη (π.χ. χώρα των Βάσκων). Τα σημερινά έθνη κράτη διαθέτουν τεχνοοικονομικές δομές οι οποίες έχουν δημιουργήσει συγκεκριμένες κοινωνικές διαστρωματώσεις που υπερβαίνουν τις σημερινές τοπικές κοινότητες. Αυτές οι διαστρωματώσεις, η καθημερινή ζωή και η ροή της οικονομίας είναι στοιχεία του εθνικού πολιτισμού και συνδέουν τους ανθρώπους με κοινά συμφέροντα. Στο γεγονός αυτό βασίστηκε άλλωστε και η απόφαση να οικοδομηθεί σταδιακά η ευρωπαϊκή ενότητα, πάνω σε μια κοινή ευημερούσα οικονομία και όχι σε μηχανισμούς ιδεολογικής και πολιτισμικής ενοποίησης. Άρα η Ευρωπαϊκή ένωση είναι μια ομοσπονδία πατρίδων, εθνών, εθνοτήτων, πολιτισμών με ιστορικά δεδομένη εδαφική πρόσδεση. Σε αυτή δημιουργείται και προβάλλεται η ιδεολογία της «μικρής πατρίδας» και ζητούμενο είναι ο πολιτισμικός αυτοπροσδιορισμός μέσα από την πολυπολιτισμικότητα και ίσως ακόμα μέσα από ένα κοσμοπολιτισμό ανάλογο με εκείνο της Βιέννης του Είναι πλέον αποδεκτό ότι οι εθνότητες (έθνικ) αυτοκαθορίζονται περισσότερο σε συνάρτηση με τα κριτήρια της κοινής καταγωγής, γλώσσας, κοινών αξιών και πολιτισμικών μορφών και συμπεριφορών (ιδιαίτερες παραδοσιακές συνήθειες, ενδυμασία, μουσική, διατροφή) παρά με το κριτήριο της εγκατάστασης σε μια οριοθετημένη περιοχή. Ιθαγένεια Υπηκοότηττα: είναι νομικές κατηγορίες ταυτόσημες και δηλώνουν το δεσμό των ατόμων σε μια συγκεκριμένη κρατική οντότητα. Διέπονται από ειδική νομοθεσία που περιλαμβάνεται στο Νόμο ή στον Κώδικα Ιθαγένειας του κάθε κράτους. Μειονότητες: μπορεί να είναι εθνικές, γλωσσικές, έμφυλες, θρησκευτικές και πολιτικές. Υπάρχουν σε όλες ανεξαιρέτως τις κοινωνίες. Μειονότητα είναι μια ομάδα ανθρώπων αριθμητικά μικρότερη από τον υπόλοιπο πληθυσμό ενός κράτους, σε θέση όχι κυρίαρχη, της οποίας τα μέλη, υπήκοοι του κράτους, κατέχουν από εθνικής, θρησκευτικής ή γλωσσικής άποψης, χαρακτηριστικά που διαφέρουν από τα χαρακτηριστικά του υπόλοιπου πληθυσμού, και εκδηλώνουν έστω και σιωπηρά, ένα αίσθημα αλληλεγγύης μεταξύ τους με αποτέλεσμα να διατηρούν την κουλτούρα τους, τις παραδόσεις τους, τη θρησκεία τους ή τη γλώσσα τους. Έμφυλη ταυτότητα (gender identity): Η έμφυλη ταυτότητα καθορίζει ρόλους, δραστηριότητες και ανταμοιβές. Πρόκειται για μια έμφυλη προσέγγιση των θεσμών. Είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής και πολιτισμικής κατασκευής του φύλου. Παίρνουμε το παράδειγμα του τι συμβαίνει με τις γυναίκες. Οι κοινωνικές νοοτροπίες μέχρι και σήμερα επιμένουν να υποστηρίζουν ότι η γυναικεία εργασία είναι «βοηθητική» και επομένως συμμετέχει επικουρικά στον οικογενειακό προϋπολογισμό. Αυτό συνεπάγεται και την άνιση μεταχείριση στην «κατανομή της τροφής» ή με άλλα λόγια την άνιση μισθοδότησή της. Πολλά βήματα για την κατάκτηση της οικονομικής ισότητας και των ίσων ευκαιριών στην παιδεία και στον επαγγελματικό χώρο έγιναν στο πλαίσιο των προσπαθειών για την αύξηση των γεννήσεων και στη νομοθεσία για την ενίσχυση της γεννητικότητας. Σήμερα η ιδιαιτερότητα της γυναικείας ανθρώπινης ταυτότητας αποκτά συγκεκριμένη και αυθύπαρκτη πολιτισμική παρουσία στην τέχνη και στον έντεχνο λόγο. Γυναίκα και λόγος οδηγεί αναπόφευκτα τις γυναίκες και σε βαθύτερη αναζήτηση της εξουσίας που παρέχουν τα γλωσσικά σύμβολα. Β2. ΓΛΩΣΣΑ Η γλώσσα αποτελεί αναμφισβήτητα ισχυρό συστατικό της εθνικής και πολιτιστικής ταυτότητας μιας κοινωνικής ομάδας. Προφορική και γραπτή είναι η βάση της επικοινωνίας, το κύριο μέσο που διαθέτουμε για να ανταλλάξουμε εμπειρίες, ιδέες, έννοιες και συναισθήματα. Είναι το απαραίτητο και το κύριο όργανο για την οργάνωση της πολιτείας. Αξιοσημείωτο είναι ότι επί εποχής Στάλιν έχουμε τον γλωσσο-κοινωνικό ορισμό του έθνους. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό ένα έθνος αποτελείται από ένα σύνολο ανθρώπων οι οποίοι α) μιλούν σήμερα ή μιλούσαν στο παρελθόν κοινή γλώσσα. Έχουν, δηλαδή, κοινό γλωσσικό ιδίωμα που επιτρέπει την μεταξύ τους αλληλοκατανόηση και επικοινωνία, 2) η κοινή τους πολιτισμική παράδοση εκφράζεται μέσα από την κοινή τους γλώσσα. Ας παρακολουθήσουμε την πολιτισμική πορεία της ελληνικής γλώσσας: Πρώτα γραπτά τεκμήρια τον 15ο π.χ αιώνα περίπου

9 Η ελληνική γλώσσα βασίζεται σε ινδοευρωπαϊκές και προελληνικές ρίζες. Αναγνωρίζουμε συμβατικά πέντε φάσεις στην εξελικτική πορεία της γλώσσας: α) την αρχαϊκή γλώσσα των μυκηναϊκών χρόνων, β) την αρχαία γλώσσα με την αλφαβητική γραφή και τις διαλέκτους της, γ) την κοινή ελληνική των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, δ) τη μεσαιωνική γλώσσα του βυζαντινού ελληνισμού, ε) τη νεοελληνική με τις σύγχρονες διαλέκτους και ιδιώματα. Η εξέλιξη της γραφής μιας γλώσσας δεν απεικονίζει με ακρίβεια και την παράλληλη ή ταυτόχρονη εξελικτική διαδικασία του προφορικού λόγου. Η αλλαγή στη γραφή δεν αποτυπώνεται εντελώς στον προφορικό λόγο. Είναι μάλιστα πολύ βραδεία η επίδρασή της από αυτόν. Το κλειδί της επιτυχίας της αττικής διαλέκτου ήταν ότι συνδύαζε σε υψηλό βαθμό τη φυσικότητα και τον δυναμισμό του προφορικού με τον ποιητικό λόγο. Το κλειδί της επιτυχίας της εξάπλωσης της ελληνιστικής κοινής ήταν ότι δεν παρατηρήθηκε ο απόλυτος διαχωρισμός σε προφορικές και λογοτεχνικές διαλέκτους. Η γλώσσα χαρακτηριζόταν από αμεσότητα και απροσποίητο ύφος. Έγινε κτήμα ενός τεράστιου και πολυποίκιλου πληθυσμού και μας έδωσε πληροφορίες τόσο για την δημόσια όσο και για την ιδιωτική του ζωή (επιστολές, έγγραφα σε παπύρους, βιβλία Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, συγγράμματα φιλολόγων και γραμματικών). Ο αττικισμός που εμφανίστηκε την εποχή της εξάπλωσης της ελληνιστική κοινής με αρχή του την εποχή του Αυγούστου (1ος αιώνας π.χ.) και ακμή του τον 4ο μ.χ. αιώνα στην Αλεξάνδρεια οπισθοδρόμησε την εξέλιξη της γλώσσας όταν κατέληξε να υποστηρίζει ένα τεχνητό γραπτό ιδίωμα και να περιφρονεί τη ζωντανή ομιλούμενη. Είναι η αρχή μιας εποχής όπου η γλώσσα θα γίνει το πρόσφορο εργαλείο για πολιτισμικές επιβολές. Βασικές συνισταμένες για την εξέλιξη της γλώσσας είναι τόσο οι κοσμοϊστορικές πολιτικές αλλαγές όσο και οι θρησκευτικές μετεξελίξεις. Στοιχεία της δομής της γλώσσας που μεταβάλλονται ή αλλάζουν: φωνητικές αλλαγές (προφορά φθόγγων) φωνολογικές μεταβολές (καινούργιες ηχητικές μορφές) μορφολογικές αλλαγές (νέα κλιτικά συστήματα) συντακτικές τροποποιήσεις (τρόποι σύνδεσης των λέξεων) σημασιολογικές διαφοροποιήσεις (αλλαγές νοήματος) λεξιλογικές μεταβολές (λέξεις που χάνονται - λέξεις που δημιουργούνται ή αποτελούν δάνεια) Εξέλιξη της γραφής (σταδιακή σμίκρυνση ηχητικών ενοτήτων): α) εικονόγραμμα ιερογλυφικό: κάθε στοιχείο της εικόνας που παριστάνει ένα αντικείμενο β) ιδεόγραμμα συνιστά η κάθε εικόνα που παριστάνει μια αφηγηματική ενότητα γ) ιδεόγραμμα ως σύμβολο ηχητικής ενοτήτας δ) συλλαβόγραμμα: εξεικονίζει συνδυασμούς φθόγγων (φωνήεν και σύμφωνο: π.χ. γραμμική Α και Β). ε) γράμματα του αλφαβητικού συστήματος, εικονισμός δηλαδή του κάθε φθόγγου ξεχωριστά. Η επινόηση αυτού του συστήματος πραγματοποιείται από τους Φοίνικες και τελειοποιείται από τους Έλληνες. Στάδια της ελληνικής γραφής Α) Μινωική ιερογλυφική γραφή (20ος 17ος) Β) Γραμμική Α : τέλος 19ου στην Κρήτη (100 περίπου σημεία αποδίδουν συλλαβές και το δεκαδικό αριθμητικό σύστημα) Γ) Γραμμική Β : τέλος 15ου αιώνα (88 συλλαβογράμματα, 260 ιδεογράμματα, 5 δεκαδικά σημεία και 11 σημεία μονάδων μετρήσεως) Δ) Από 12ο έως 8ο αιώνα δεν έχουμε πολλά αρχαιολογικά τεκμήρια. Ε) 9ος αιώνας: εισαγωγή στην Ελλάδα του φοινικικού αλφαβήτου από την ανατολική μεσόγειο. Η σχέση με το φοινικικό είναι ότι χρησιμοποιεί 5 σύμβολά του αλλά έχει κυρίως φωνολογικό χαρακτήρα, εφευρίσκει τα φωνήεντα, απλοποιεί τα συριστικά φοινικικά σύμφωνα και επινοεί καινούργια σύμβολα. ΣΤ) Μέσα 7ου αιώνα έχουμε 3 ομάδες αλφαβήτων: τη νότια, την ανατολική και τη δυτική (σε αυτή τη τελευταία ομάδα ανήκει το αλφάβητο των Χαλκιδαίων Κύμη- που περνά στην Καμπανία και διαμορφώνεται το Λατινικό αλφάβητο). Ζ) 5ος αιώνας. Με το νόμο του καθιερώνεται το ιωνικό αλφάβητο (το λεγόμενο ευκλείδειο). Η) 4ος αιώνας: Εξάπλωση της αττικής διαλέκτου με την παράλληλη εξάπλωση της αθηναϊκής

10 ηγεμονίας. Εκείνη την εποχή έχουμε άγνοια για την προφορική γλώσσα. Οι μόνες πηγές πληροφόρησης είναι οι διάλογοι της αττικής κωμωδίας, επιγραφές αγγείων και κατάρες. Η αττική διάλεκτος θα αποτελέσει τη βάση της ελληνιστικής κοινής στην εποχή των μακεδονικών κατακτήσεων. Θ) Από 3ο αιώνα π.χ. έως 4ο αιώνα μ.χ.: Από Μ. Αλέξανδρο έως Μ. Κων/ντίνο. Εξάπλωση της ελληνιστικής κοινής που θα αποτελέσει τη βάση της βυζαντινής και νεότερης ελληνικής γλώσσας. Ι) 4ος αιώνας μ.χ. έως 11ος αιώνας μ.χ.: Εξάπλωση της μεσαιωνικής ελληνικής. Πιο συγκεκριμένα την εποχή του μεγάλου Κων/ντίνου η γλώσσα χαρακτηρίζεται από τα λατινικά δάνεια, την εποχή του Ιουστινιανού όπου συμβαίνει ο γλωσσικός και ο πολιτιστικός εξελληνισμός του κράτους περιέχει και δάνεια από τους εκχριστιανισμένους λαούς. Οι μαρτυρίες του τέλους της μεσαιωνικής ελληνικής δείχνουν την συνύπαρξη μιας αρχαΐζουσας γραπτής γλώσσας στην Κων/πολη και μιας δημώδους κυρίως ομιλούμενης στην Αττική. Κ) 12ος αιώνας μ.χ. έως 15ος αιώνας μ.χ.: Εξάπλωση της νέας ελληνικής γλώσσας. Ομάδες αρχαίων ελληνικών διαλέκτων (τέλη του 8ου π.χ. αιώνα): Α) ανατολική ομάδα (ιωνική, αττική) > έπος, λυρική ποίηση, ιστοριογραφία // δράμα, ρητορεία, φιλοσοφία, ιστορία. Β) κεντρική ομάδα (αρκαδοκυπριακή, αιολική) > μελική ποίηση Γ) δυτική ομάδα (δωρική) > χορική ποίηση, ειδύλλιο Συνισταμένες συμβολής στη δημιουργία διαλέκτων τον 8ο π.χ. αιώνα: απομονωτικός γεωγραφικός χώρος διασπορά ελληνικών φύλων αρχική απομόνωση και πολιτική αυτοτέλεια των πρώτων οικιστικών κέντρων. Συνισταμένες συμβολής στη δημιουργία ισχυρών ιδιωμάτων μετά το τέλος της τουρκοκρατίας: απόσχιση κρατιδίων κάτω από διαφορετικούς κατακτητές απομόνωση πτώση βιοτικού επιπέδου έλλειψη παιδείας Βασικά στοιχεία στην πορεία της διαμόρφωσης της νέας ελληνικής γλώσσας: καταξίωση της ομιλούμενης κατά την περίοδο της φραγκοκρατίας ανάπτυξη δημώδους λογοτεχνίας λόγιες λέξεις ενσωματώνονται με άρτιο τρόπο στην κοινή προφορική γλώσσα ακολουθώντας τους μορφολογικούς κανόνες της αλλά διατηρώντας τη φωνητική τους μορφή. γράφεται στα μέσα του 16ου αιώνα η πρώτη γραμματική «της κοινής των ελλήνων γλώσσης» από τον Νικόλαο Σοφιανό. ο προφορικός λόγος περνάει στο γραπτό και μάλιστα με λογοτεχνική πρόθεση. μεσολαβεί η τουρκοκρατία που επαναφέρει τη μεσαιωνική ελληνική και ενισχύει τις διαλεκτικές διαφοροποιήσεις. Το ιστορικό της διαμάχης για την «εθνική γλώσσα» Οι διαφορετικές απόψεις: κατάλληλο γλωσσικό όργανο σύμφωνα με τους λόγιους είναι η χρήση της αρχαίας ελληνικής. πρέπει να αναδειχθεί η κοινή προφορική, φυσική γλώσσα των νεοελλήνων η «μέση οδός» του Κοραή που διαβλέπει στην καλλιέργεια, στην εξέλιξη, στον καλλωπισμό και στον καθαρισμό της ομιλούμενης λαϊκής γλώσσας. Υποστηρίχθηκε από τους φαναριώτες, τις εφημερίδες και το ρομαντισμό και αποτέλεσε την έμπνευση για την καθιέρωση της καθαρεύουσας. Καθαρεύουσα: μικτός τύπος της ελληνικής γλώσσας. Στη φωνητική, στο τυπικό και στο λεξιλόγιο μιμείται τα αρχαία ενώ στη σύνταξη και στο σημασιολογικό επίπεδο δεν αποφεύγει τις νεοελληνικές ιδιαιτερότητες. Βοήθησε στον καθαρισμό της γλώσσας από τουρκικά δάνεια και αποτέλεσε κοινό σημείο αναφοράς για το νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Ωστόσο αποτέλεσε και την αιτία για τη δημιουργία της διγλωσσίας που ταλάνισε την Ελλάδα για πολλά χρόνια. Ιστορικό του γλωσσικού ζητήματος από το τέλος του 19ου μέχρι το τέλος του 20ου: : γλωσσικές ακρότητες που συμφωνούν με το κλίμα του νεοκλασικισμού, τη Μεγάλη Ιδέα, το ρομαντισμό και τη στροφή στην αίγλη των αρχαίων προγόνων. 1888: Ο Γιάννης Ψυχάρης με το έργο του το Ταξίδι μου πρωτοστατεί μαζί με τον Κωστή Παλαμά

11 για την υποστήριξη του δημοτικισμού. 1910: Ιδρύεται ο «εκπαιδευτικός όμιλος» ( Δ. Γληνός, Α. Δελμούζος και Μ. Τριανταφυλλίδης) και προσπαθεί για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της εισαγωγής της δημοτικής στα σχολεία. 1917: Η δημοτική μπαίνει στις τρεις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου. 1928: Ο Αχιλλέας Τζάρτζανος συγγράφει το πρώτο συντακτικό και ακολουθεί η δεύτερη έκδοση το Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης συγγράφει την πρώτη Νεοελληνική Γραμματική, εκδ. Πολιτεία, Και στα δύο βιβλία επικρατεί η δημοτική με εναρμονισμένους προς αυτήν λόγιους τύπους. 1964: Το σύνταγμα ανακηρύσσει ισότιμες την καθαρεύουσα και τη δημοτική. - μεσολαβεί η δικτατορία της καθαρεύουσας και 1976: η δημοτική καθιερώνεται στην εκπαίδευση και στη διοίκηση. Αναστοχασμός για την πορεία μιας γλώσσας: - Το αν θα πρέπει η γλώσσα να εκφράζει με ζωντάνια και απλότητα τα αισθήματα του κάθε ανθρώπου στη λογοτεχνία, την επιστήμη, τον κρατικό οργανισμό. - Το γεγονός ότι «το γλωσσικό ζήτημα» ξεκίνησε ως πρόβλημα παιδείας με πολιτιστική κυρίως διάσταση για να αποκτήσει με τον καιρό κοινωνική και πολιτική. Βλ. PHILIP SMITH ΓΙΑ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ Β3. ΘΡΗΣΚΕΙΑ Το αντικείμενο της αρχαίας ελληνικής θρησκείας: Δωδεκάθεο με το θεό Διόνυσο να καταλαμβάνει τη θέση της θεάς Εστίας. Χθόνιες θεότητες (θεοί ή δαίμονες) Ήρωες-ημίθεοι (π.χ. Θησέας, Ηρακλής και Ασκληπιός). Ξένες θεότητες (π.χ. Κυβέλη, Ίσις) Βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής θρησκείας: - Οι Δελφοί φαίνεται να αντισταθμίζουν την απουσία δόγματος και ιερατείου στην αρχαία ελληνική θρησκεία. - Υπήρχε στενή σχέση μεταξύ θρησκείας και ηθικής στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. - Οι θεοί φαίνεται να οριοθετούν την έκβαση των πραγμάτων, να συμβάλλουν στη θεραπεία των ασθενειών, να γνωρίζουν το μέλλον, να καθοδηγούν τις σημαντικές μεταβατικές περιόδους της ανθρώπινης ζωής και να έχουν υπό την εποπτεία τους κάθε άποψη δημόσιας ζωής. Η πραγμάτωση του τελετουργικού χαρακτήρα της ελληνικής θρησκείας: θυσίες (αιματηρές, αναίμακτες και ωμοφαγία στα Διονυσιακά μυστήρια) υγρές προσφορές: σπονδές (κυρίως κρασί ή κρασί και νερό) στους ουράνιους θεούς και χοές (κυρίως μέλι και γάλα ή νερό) στους χθόνιους θεούς. προσευχές οργανωμένη κοινωνική συμμετοχή με λατρείες: - στο πλαίσιο της οικογένειας για σημαντικά καθημερινά συμβάντα - στο πλαίσιο μεγαλύτερων κοινωνικών ομάδων (φυλές για τους επώνυμους ήρωές της, φρατρίες για τους κοινούς προγόνους) - στο πλαίσιο του δήμου και της πόλης (οργάνωση θρησκευτικού ημερολογίου) - στο πανελλαδικό πλαίσιο με πανηγύρεις που συνοδεύονταν ή/και ποιητικούς, και μουσικούς αγώνες. Βλ. PHILIP SMITH ΓΙΑ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ Γ. ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Βλ. PHILIP SMITH