Δημιουργισμός και θρησκευτική ελευθερία

Transcript

1 Δημιουργισμός και θρησκευτική ελευθερία ΠΕΤΡΟΣ Ι. ΠΑΡΑΡΑΣ Διάγραμμα Ι. Εισαγωγή. ΙΙ. Δημιουργισμός εναντίον δαρβινισμού. ΙΙΙ. Η δίκη των πιθήκων. IV. Η ρήτρα ελεύθερης λατρείας. Αντισυνταγματική η απαγόρευση της διδασκαλίας του Δαρβίνου. V. Ο δημιουργισμός ως επιστήμη. VI. Ο δημιουργισμός στην Ευρώπη. VII. Τελικές παρατηρήσεις. 1. Ο φιλόσοφος Herbert Spencer. 2. Η αντιδικία συνεχίζεται. Ενδεικτική βιβλιογραφία. Ι. Εισαγωγή. Α ΝΑΦΕΡΟΜΕΝΟΙ ΣΤΟΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΣΜΟ (Creationism, Créationnisme, Kreationismus) εννοούμε την θεωρητική τοποθέτηση που επιδιώκει να λύσει το βασικό πρόβλημα της προέλευσης της ζωής και της ανάπτυξης, σταδιακά, της ανθρωπότητας, με επιχειρήματα που εδράζονται σε θρησκευτικά κείμενα και που πρόσφατα δίχασε εκτός της σφοδρής διαμάχης που από χρόνια έχει ξεσπάσει σελ

2 346 ΠΕΤΡΟΥ Ι. ΠΑΡΑΡΑ μεταξύ διανοουμένων και εκπροσώπων κυρίως του προτεσταντισμού στις ΗΠΑ και τους ευρωπαίους διανοούμενους, κυρίως από το τέλος της δεκαετίας του 90, ιδίως δε στη Γαλλία όπου η σχετική βιβλιογραφία πράγματι εντυπωσιάζει, αν λάβει μάλιστα κανείς υπόψιν ότι η γαλλική διανόηση δεν είχε προηγουμένως ασχοληθεί συστηματικά με τον δημιουργισμό, ο οποίος είναι αμερικανικής προέλευσης, και αυτός! Εύλογη αυτή η επισήμανση, αφού δεν αμφισβητείται ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής είναι η πιο θρησκευτική Χώρα του δυτικού κόσμου, όπου μάλιστα το θρησκευτικό λίγο απέχει από το πολιτικό 1. Να υπογραμμισθεί δε εδώ ότι, με την στήριξη του δημιουργισμού στις ΗΠΑ, καταβάλλεται εκεί ιδιαίτερη προσπάθεια, ώστε στο πλαίσιο της αμερικανικής Δημοκρατίας να υπάρξει προσέγγιση μεταξύ θρησκείας, επιστήμης και πολιτικής 2. ΙΙ. Δημιουργισμός εναντίον δαρβινισμού. Πράγματι, ιδίως από το τέλος του 19 ου αι. είχε αρχίσει να γίνεται χρήση του όρου αυτού στις Ηνωμένες Πολιτείες, κυρίως από εκπροσώπους ευαγγελικών Εκκλησιών (φονταμενταλιστές), και στο πλαίσιο προσπάθειας να εισαχθεί η πί- 1. Βλ. στον DΕNIS LACORNE, De la religion en Amérique. Essai d histoire politique, σελ Οι δε πολίτες των ΗΠΑ, κατά συνήθεια, αναφερόμενοι στη Χώρα τους, την αποκαλούν η Αμερική, προσαρτώντας κατά κάποιο τρόπο όλη την Ήπειρο. Εντεύθεν, στο εδώ κείμενο εναλλάσσονται οι όροι. Βλ. και στον DOM. LECOURT, L Amérique entre la Bible et Darwin, σελ. 9. Βλ. και σε GHISLAIN WATERLOT, Le christianisme peut-il faire office de religion politique? Réflexions sur le cas américain à la lumière de l Oeuvre de Jean-Jacques Rousseau, στον Τόμο των JEAN-L. CHABOT / CHR. TOURNU (textes présentés par), L héritage religieux et spirituel de l identité européenne, L Harmattan, Paris 2004, σελ. 127 επ., εδώ σελ. 129 «Les États-Unis d Amérique c est le pays le plus religieux de tout le monde occidental, sinon de la planète. Rares sont en effet les nations où 40% de la population se rend à un culte ou service religieux tous les dimanches». 2. Βλ. DOMINIQUE LECOURT, Le spectre d une théocratie, in Le Nouvel Observateur, Horssérie, n 61/déc janv. 2006, σελ. 56 επ., GUY HAARSCHER, La laïcité, Que sais-je?, N 3129 PUF, 1996/2004, σελ. 5: «le politique fut longtemps subordonné à une religion dominante dans l univers intellectuel du créationnisme monothéiste en particulier, la Loi du Créateur prévaut logiquement sur celle de la créature, le droit divin sur le droit des hommes», επίσης στον PIERRE LAMBERT, Les religions à l épreuve des droits de l homme, in Annuaire Intern. des Droits de l Homme (AIDH), Vol. V/2010: Religions et droits de l homme, Ant. N. Sakk., Athènes 2010, σελ. 15 επ. (23).

3 Δημιουργισμός και θρησκευτική ελευθερία 347 στη στην επιστημονική διαδικασία ανεύρεσης της αλήθειας 3 απεκλήθη μορφή σταυροφορίας και να αποκρουσθεί έτσι η θεωρία του Εξελικτισμού ή της Εξελικτικής (Evolutionism, évolutionnisme) ή του Δαρβινισμού που τότε είχε βρει πρόσφορο έδαφος στους κύκλους των αμερικανών διανοουμένων, έχοντας ως βάση την θεωρία Περί της εξελίξεως των ειδών που δημοσιεύθηκε το έτος 1859 από τον Charles Darwin 4. Ως γνωστόν, ο Δαρβίνος είχε υποστηρίξει, όπως και οι διάδοχοί του (evolutionists), ότι τα ζώντα είδη των ζώων και των φυτών είναι το προϊόν μιας μακράς εξελικτικής διαδικασίας, η οποία διαδικασία εν πολλοίς κατευθύνεται από το τυχαίον, την τυχαιότητα. Αυτή είναι η λεγόμενη «εξελικτική κοσμοαντίληψη» 5. Από την άλλη πλευρά, οι οπαδοί της θρησκευτικής έννοιας του δημιουργισμού ( creationists, mouvements antiévolutionnistes) πιστεύουν ότι τα «υπάρχοντα είδη φυτών και ζώων όφειλαν την ύπαρξή τους σε κάποια θεϊκή μεσολάβηση» 6 και θεωρούν ότι, άρα, πρέπει να γίνει δεκτή μόνον η σχετική περιγραφή που 3. Βλ. στον GUILLAUME LECOINTRE, in JEAN DUBESSY / G. LECOINTRE (dir.), Intrusions spiritualistes et impostures intellectuelles en sciences, Éd. Syllepse, Paris , σελ , 40 επ., στον ίδιο Τόμο, κείμενα των JEAN-PIERRE GARCIA, Tentatives d intrusions créationnistes en sciences de la Terre, σελ. 241 επ. και JEAN BRICMONT, Science et religion: l irréductible antagonisme, σελ. 121 επ. 4. Συμπληρώνει το βιβλίο αυτό το μεταγενέστερο κείμενο του CH. DARWIN, Η προέλευση του ανθρώπου, Το έτος 2009 είχε αφιερωθεί, σε όλο τον κόσμο, στον Κάρολο Δαρβίνο διακόσια χρόνια από τη γέννησή του για την επανάσταση που προκάλεσε με την εξελικτική θεωρία του που ανέπτυξε κυρίως στο κλασικό βιβλίο του «On the Origin of Species by Means of Natural Selection 1859». Βλ. και στον ΣΤ. ΑΛΑΧΙΩΤΗ, Η επανάσταση του Δαρβίνου, ΤΟ ΒΗΜΑ ( ), επίσης στην ΙΩΑΝΝΑ ΣΟΥΦΛΕΡΗ, Ο Δαρβίνος είναι διαχρονικός, ΤΟ ΒΗΜΑ ( ), ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΑ- ΜΠΟΥΚΗ, Ημιμάθειας εγκώμιο, σελ. 108 επ., 125 επ. Βλ. εκτενώς, περί των ανωτέρω, στον ογκώδη Τόμο του ακαδημαϊκού ΚΩΣΤΑ Β. ΚΡΙΜΠΑ, Δαρβινισμός και η ιστορία του έως τις μέρες μας, Ωκεανίδα, Αθήνα 2009, σελ (σελ. 453: δημιουργισμός creationism ), THOMAS LEPELTIER, Darwin hérétique. L éternel retour du créationnisme, Seuil, Paris 2007, σελ. 169 επ., CYRILLE BAUDOUIN / OL. BROSSEAU, Les créationnismes, σελ. 5 επ., επίσης στον ΛΕΥΤΕΡΗ ΖΟΥΡΟ, Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο κλπ., σελ. 287 επ. 6. Βλ. στην εξαίρετη μονογραφία του καθηγ. ΜΑΝΟΥΣΟΥ ΜΑΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗ, Αμερικανικός φονταμενταλισμός κλπ., σελ. 525 (οι σελ είναι αφιερωμένες στο ζήτημα που αναλύεται εδώ).

4 348 ΠΕΤΡΟΥ Ι. ΠΑΡΑΡΑ αναφέρεται στα κείμενα της Γενέσεως ( Creation) 7, όπως αυτά είναι αποτυπωμένα στα ένδεκα πρώτα κεφάλαια της Βίβλου ( Παλαιά Διαθήκη) που εγράφη από τον Μωϋσή με απ ευθείας έμπνευση από τον Θεό-Δημιουργό (Dieu-Créateur) και σύμφωνα με τα οποία, ειδικότερα, το Σύμπαν και όλοι οι οργανισμοί δημιουργήθηκαν από μια υπερφυσική δύναμη, δηλαδή εκ του μηδενός (Creation ex nihilo). Οι θέσεις αυτές επαναλαμβάνονται εν πολλοίς και στην Καινή Διαθήκη 8. Δηλαδή, οι δημιουργιστές «διείδαν στον δαρβινισμό τον Δούρειο Ίππο μιας εκκοσμίκευσης που είχε κηρύξει ολοκληρωτικό πόλεμο στα χριστιανικά ήθη» 9. Έτσι, το δόγμα του δημιουργισμού, που δρα ενάντια στο δόγμα της εκκοσμίκευσης, στέκεται στην γραμματική διατύπωση της Γραφής, αποκλείοντας κάθε άλλη ερμηνευτική προσέγγιση αυτής, και συνδέεται με τις τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες, ήτοι τον χριστιανισμό, ιουδαϊσμό και ισλαμισμό, οι οποίες δέχονται ότι ο άνθρωπος είναι όντως δημιούργημα του Θεού 10. Δηλαδή ο créationnisme είναι μονοθεϊστικός. Τελευταία, γίνεται λόγος για περισσότερους créationnismes 11, δοθέντος ότι εντός του δημιουργισμού διαπιστώνονται δύο επιμέρους τάσεις: αυτή που εφαρμόζει κατά γράμμα την Γραφή και αυτή που δέχεται μια μορφή εξέλιξης, η οποία όμως καθοδηγείται από τον Θεό. Υπάρχουν όμως και πολλοί που δέχονται, τελικά, την μη αντιπαλότητα εξέλιξης και θρησκείας Βλ. DOM. LECOURT (2007), σελ Βλ. αναλυτικά στην EUGENIE SCOTT, Εξέλιξη vs Δημιουργία κλπ., σελ. 29 επ. (= Οι πυλώνες του δημιουργισμού). Επιστημονικές προσεγγίσεις για την δημιουργία του Σύμπαντος, βλ. πρόσφατα στους STEPHEN HAWKING / LEONARD MLODINOW, Το Μεγάλο Σχέδιο, passim και σελ. 209 επ. 9. Βλ. στον ΜΑΝΟΥΣΟ ΜΑΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗ, Αμερικανικός φονταμενταλισμός, σελ Βλ. στον JACQUES ARNOULD, λέξ. Créationnisme, in DOMINIQUE LECOURT (sous la dir. de), Dictionnaire d histoire et philosophie des sciences, PUF, Paris 1999, σελ. 260 επ., επίσης ΣΤΟΝ ΙΔΙΟ, Dieu versus Darwin κλπ., σελ. 15, OLIVIER PERRU, La création sans le créationnisme, σελ. 279 επ. ( ο συγγρ. προσεγγίζει στον Τόμο αυτό την Δημιουργία (Création), χωρίς να στηρίζεται στον δημιουργισμό, σελ. 18). 11. Βλ. στους CYRILLE BAUDOUIN / OLIVIER BROSSEAU, Les créationnismes. Une menace pour la société française?, passim, JACQUES ARNOULD, Dieu versus Darwin, σελ. 17 επ., OLIVIER PERRU, La création sans le créationnisme?, σελ. 279 επ. Επίσης στον MARC SILBERSTEIN, L unité des créationnismes, in L idée libre, n 279/ Βλ. στον ΣΤ. ΑΛΑΧΙΩΤΗ, ένθ ανωτ.

5 Δημιουργισμός και θρησκευτική ελευθερία 349 Εδώ εντάσσεται και το παλαιό κίνημα, κατά τις δύο δεκαετίες , πολλών αμερικανών προτεσταντών να εγκαταλείψουν τα άκρα και να αναζητήσουν την ουσία του χριστιανισμού, το κίνημα δε αυτό απεκλήθη κοινωνικό ευαγγέλιο (Social Gospel) που στη Γαλλία αναβαπτίσθηκε σε κοινωνικό χριστιανισμό (Christianisme social), κυριάρχησε δε μέχρι τον α παγκόσμιο πόλεμο 13. ΙΙΙ. Η δίκη των πιθήκων. Ειδικότερα τώρα, για λόγους ιστορικούς και στο πλαίσιο προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου σχετικά με την θρησκευτική ελευθερία 14, αξίζει να αναφερθεί ότι, στην Πολιτεία Tennessee καθώς και σε άλλες Πολιτείες της Αμερικής κατά την δεκαετία του 1920, π.χ. Αλαμπάμα, Τέξας, βόρεια Καρολίνα, Φλόριντα, ενόψει και της απέχθειας που προκαλούσαν τότε οι θέσεις αναρχικών και μπολσεβίκων κυρίως και υπό την επίδραση του αμερικανού πολιτικού και ακτιβιστή William Jennings Bryan 15, ψηφίσθηκε ειδικός νόμος (ο αποκληθείς Νόμος του Butler, 1924) που απαγόρευε, στα δημόσια σχολεία στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης (public schools) αλλά και στα Πανεπιστήμια που ελάμβαναν δημόσιες επιχορηγήσεις, την διδασκαλία κάθε θεωρίας που δεν εδέχετο την θεία Δημιουργία του ανθρώπου και η δικαστική διαμάχη που τότε ανέκυψε δικαίωσε τους οπαδούς της θεωρίας αυτής, τους λεγόμενους creationists. Πρόκειται, συγκεκριμένα, για την αποκληθείσα Δίκη των πιθήκων (monkey trial) του έτους , δίκη σπουδαία στις Ηνωμένες Πολιτείες 13. Βλ. στον G. GOLDING, Le procès du singe, σελ Βλ. εκτενώς στην EUGENIE SCOTT, Εξέλιξη vs Δημιουργία κλπ., σελ. 311 επ. 15. Βλ. JACQUES ARNOULD, Dieu versus Darwin, σελ. 48 επ. (ελλην. μτφρ., σελ. 52 επ.). 16. Βλ. ρεπορτάζ με την επιμέλεια του ΣΤΕΦ. ΧΕΛΙΔΟΝΗ και τίτλο: «Η ιστορική δίκη των Πιθήκων. Αποτέλεσε σημείο καμπής για την αποδοχή της δαρβινικής θεωρίας της Εξέλιξης των Ειδών, στην Αμερική», στην εφημ. Καθημερινή ( ), σελ. 25. Επίσης, στον THOMAS HOCHMANN, Constitution et religion: analyse de la jurisprudence américaine relative au créationnisme, Revue fr. de Droit constit., n 80/oct. 2009, σελ. 765 επ., JACQUES ARNOULD, Le cadavre du singe bouge encore, in Magazine littétaire, n o 374/mars 1999, σελ. 35 επ., Ο ΑΥΤΟΣ, Dieu versus Darwin, σελ. 47 επ., ιδίως στον GORDON GOLDING, Le Procès du singe. La Bible contre Darwin, éd. Complexe, 2006, passim, DOMINIQUE LECOURT, L Amérique entre la Bible et Darwin, σελ. 21 επ., HANS

6 350 ΠΕΤΡΟΥ Ι. ΠΑΡΑΡΑ αποκληθείσα και δίκη του αιώνα, η οποία διεξήχθη σε δικαστήριο της πόλης Dayton του Tennessee, με ευρύτατη μάλιστα δημοσιότητα 17, και η οποία προκλήθηκε από την American Civil Liberties Union (ACLU) 18. Ο σπουδαίος αυτός αμερικανικός οργανισμός για την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων παρότρυνε τον John Thomas Scopes, εικοσιτεσσάρων ετών δάσκαλο φυσικής και μαθηματικών στην παραπάνω πόλη, να διδάξει στο σχολείο την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου, παραβιάζοντας εν επιγνώσει τον Νόμο Butler που επεδιώκετο, έτσι, να χαρακτηρισθεί ως αντισυνταγματικός. Όμως, το δικαστήριο δεν δέχθηκε τον ισχυρισμό αυτό και ο John Scopes, που είχε αποδεχθεί να παίξει εν προκειμένω τον ρόλο του πειραματόζωου (le cobaye), καταδικάσθηκε να πληρώσει πρόστιμο 100 δολλαρίων, το δε δικαστήριο δεν επέτρεψε στην ως άνω ACLU να προσφύγει στο Supreme Court, έτσι δε ο Scopes υποχρεώθηκε να προσαρμόσει την διδασκαλία του στις αρχές του Δημιουργισμού 19. Είναι χαρακτηριστικό ότι η δίκη αυτή τελείωσε στις 21 Ιουλίου και στις 26 Ιουλίου 1925 ο πολύς Bryan απεβίωσε στον ύπνο του 20, δόθηκε όμως το όνομά του στο εκεί Κολλέγιο 21. Η δίκη αυτή, ως αντικείμενο ανάλυσης, ερμηνεύθηκε κοινωνικοπολιτικά με δύο τρόπους, είτε ως διαμάχη μεταξύ αγροτικής και παραδοσιακής Αμερικής αφ ενός και αστικής και προοδευτικής αφετέρου είτε ως διαφορά αντίληψης μεταξύ KÜNG, Η αρχή των πάντων. Φυσικές επιστήμες και θρησκεία, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2010, σελ. 181 επ. [Προτεσταντικός Δημιουργισμός - Kreationismus]. 17. Βλ. πλείονα στον JACQUES ARNOULD, Dieu versus Darwin, σελ. 54 (= μετείχαν διακόσιοι περίπου δημοσιογράφοι!), ενώ στο σύνολό τους οι παρευρεθέντες ήταν περισσότεροι από 1.000, βλ. D. LACORNE, Creationist Revival, σελ Βλ. στον GUY HAARSCHER, Perelman s pseudo-argument as applied to the Creationism controversy, in Annuaire Intern. des Droits de l Homme, Vol. V/2010, Ant. N. Sakk., Athènes 2010, σελ. 167 επ. (172). 19. Βλ. στον JACQUES ARNOULD, λέξ. Créationnisme, ένθ ανωτ., σελ Επίσης, στον ΚΩΣΤΑ Β. ΚΡΙΜΠΑ, Δαρβινισμός κλπ., σελ. 453, D. LACORNE, Creationist Revival, σελ. 44. Σύντομη παρουσίαση όλων των σχετικών δικαστικών αποφάσεων που ακολούθησαν στις ΗΠΑ μέχρι το 1999, βλ. στον UL. KUTSCHERA, Streitpunkt κλπ., σελ , επίσης στον Μ. ΜΑΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗ, ένθ ανωτ., σελ Βλ. στον J. ARNOULD, Dieu versus Darwin, σελ R. DAWKINS, σελ

7 Δημιουργισμός και θρησκευτική ελευθερία 351 του μεσαιωνικού σκοταδισμού και τις νεώτερης ανάδυσης της Επιστήμης και της πράγματι Αλήθειας. Ήταν μια μάχη μεταξύ του παλαιού και του μοντέρνου, άλλως, όπως έγραψαν οι εφημερίδες της εποχής, ο «τελικός αγώνας μεταξύ του καλού και του κακού» 22. IV. Η ρήτρα ελεύθερης λατρείας. Αντισυνταγματική η απαγόρευση της διδασκαλίας του Δαρβίνου. Έκτοτε, η διαμάχη αυτή συνεχίσθηκε, συστάθηκε μάλιστα το 1935 και η πρώτη σημαντική οργάνωση δημιουργιστών (η λεγόμενη Religion and Science Association - RSA) 23. Μόλις δε το 1968 το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ (Supreme Court) έκρινε ότι, η απαγόρευση της διδασκαλίας της θεωρίας του Δαρβίνου αντιβαίνει στο Σύνταγμα, το οποίον επιβάλλει τον χωρισμό Κράτους και Εκκλησιών 24, σύμφωνα με την Πρώτη Τροποποίηση του Συντάγματος των ΗΠΑ, στην οποία περιέχεται η σπουδαία διάταξη που ορίζει ότι: «Congress shall make no law respecting an e s t a b l i s h m e n t of religion» και η οποία καθιερώνει την Ρήτρα Ελεύθερης Λατρείας (Free Exercise Clause) 25. Πρόκειται για την σημαντικότατη απόφαση Epperson v. Arkansas 26 που δικαίωσε, ύστερα από πολλά χρόνια, την ως άνω Αμερικανική Ένωση Ατομι- 22. Βλ. στον G. GOLDING, Le procès du singe κλπ., σελ. 7 και Βλ. στον J. ARNOULD, Dieu versus Darwin, σελ Στην Γαλλία, η έννομη τάξη απωθεί την θρησκεία από του να επεμβαίνει στο Κράτος, ενώ στις ΗΠΑ το Σύνταγμα προστατεύει την όποια θρησκεία από τον έλεγχο του Κράτους, πρβλ. σε YVES GERVAISE, «Bigots» et fanatiques? La religion en Amérique, στον Τόμο του PASCAL GAU- CHON (sous la dir. de), L exception américaine, PUF, Paris 2004, σελ. 281 επ. (283). 25. Βλ. πλείονα για την Πρώτη αυτή Τροποποίηση, στον GUY HAARSCHER, La clause d établissement et la «laïcité» américaine, in AIDH, Vol. V/2010: Religions et droits de l homme, Ant. N. Sakk., Athènes 2010, σελ. 131 επ., επίσης στην MARTHA C. NUSSBAUM, Πρόλογος στη δικαστική περίοδο 2006: Συντάγματα και ικανότητες. «Κρίσις» εναντίον υψιπετούς φορμαλισμού, στο περιοδ. Ισοπολιτεία, Τόμ. ΧΙ/2007, Αντ. Ν. Σάκκ., Αθήνα, σελ. 17 επ., εδώ σελ. 111 επ. (= Οι ρήτρες περί θρησκείας). 26. Βλ. 393 U.S. 97(1968), βλ. J. ARNOULD, Dieu versus Darwin, σελ. 57. Συναφής και η μεταγενέστερη απόφαση Edward v. Aguillard (1987), βλ. και στον GUY HAARSCHER, La clause d établissement et la «laïcité» américaine, ένθ ανωτ., σελ

8 352 ΠΕΤΡΟΥ Ι. ΠΑΡΑΡΑ κών Δικαιωμάτων και τους υπερασπιστές του Scopes. Το Supreme Court ασκεί, λοιπόν, έλεγχο των νόμων, ώστε να τηρείται η ουδετερότητα έναντι της όποιας θρησκείας, ελέγχει δηλαδή την εν προκειμένω αποκληθείσα Establishment Clause (από την διατύπωση της Πρώτης Τροποποίησης la clause de nonétablissement ), κατά την οποία ούτε οι επιμέρους Πολιτείες ούτε το ομοσπονδιακό Κράτος μπορούν να ψηφίσουν νόμο ή να θέσουν κανόνα δικαίου, γενικότερα, που να ευνοεί κάποια θρησκεία 27. Έτσι, από το 1970 η εξελικτική θεωρία διδάσκεται στα αμερικανικά σχολικά εγχειρίδια 28, αυτό όμως δεν εμπόδισε τους δημιουργιστές να ιδρύσουν, παράλληλα, σχολεία αλλά και πανεπιστήμια, ραδιόφωνα και τηλεοπτικούς σταθμούς για να προωθήσουν τις σχετικές θέσεις τους Βλ. και στον THOMAS HOCHMANN, Constitution et religion κλπ., ένθ ανωτ., σελ. 766, 771 επ., MARTHA C. NUSSBAUM, Κρίσις εναντίον υψιπετούς φορμαλισμού κλπ., ένθ ανωτ., σελ Για μεταγενέστερη αμερικανική νομολογία, προς την ίδια κατεύθυνση, βλ. στον DOM. LE- COURT, L Amérique entre la Bible et Darwin, σελ. 11 επ. Για την ρήτρα αυτή, βλ. πλείονα στην ειδική μελέτη του MARCI A. HAMILTON, Les origines religieuses de la clause américaine de nonétablissement, in ELIS. ZOLLER (sous la dir. de), La conception américaine de la laïcité, στη σειρά Thèmes et Commentaires, Dalloz, Paris 2005, σελ. 71 επ. Βλ. και σελ στον ίδιο Τόμο. Επίσης, XENOPHON PAPARRIGOPOULOS, The Separation of Church and State in the jurisprudence of the U.S. Supreme Court, in AIDH Vol. V/2010, σελ. 187 επ. (189). Ως κλασικές περιπτώσεις όπου παραβιάσθηκε η Ρήτρα της μη εγκαθίδρυσης, δηλαδή επισημοποίησης κάποιας θρησκείας, αναφέρονται δύο αποφάσεις του Supreme Court 1962 και 1963, με τις οποίες απαγορεύτηκε η ανάγνωση της Βίβλου και η υποχρέωση προσευχής στα δημόσια σχολεία, βλ. στον DOUGLAS LAYCOCK, La religion et l État aux États-Unis, στον ως άνω τόμο της Elis. Zoller, σελ. 35 επ. (57). Αυτό βέβαια είχε σαν συνέπεια την αλματώδη αύξηση των ιδιωτικών σχολείων (αυτόθι). Πρόσφατη νομολογία για την θρησκευτική ελευθερία και για την Ρήτρα της μη εγκαθίδρυσης στις ΗΠΑ, βλ. στους W. COLE DURHAM/DAVID M. KIRKHAM, στο Dictionnaire - Droit des Religions (sous la dir. de), CNRS Éditions, Paris 2010, σελ. 292 επ., 294 επ. 28. Βλ. στον THOMAS HOCHMANN, ένθ ανωτ., σελ Για τις εν προκειμένω αντιτιθέμενες πάντως απόψεις, βλ. και στον BRIAN BARRY, Culture and Equality. An Egalitarian Critique of Multiculturalism, Polity Press, Cambridge 2003, σελ και σελ. 360 σημ Βλ. D. LACORNE, Creationist Revival, σελ. 45.

9 Δημιουργισμός και θρησκευτική ελευθερία 353 V. Ο δημιουργισμός ως επιστήμη. Όμως, με την επιστροφή της ιδεολογίας του νεοσυντηρητισμού (Neoconservatism), από τις αρχές του 1980, σε θεωρία και πράξη ο πρόεδρος Ronald Reagan διακήρυξε την «συντηρητική επανάσταση», πολιτική που επαναλήφθηκε και επί προεδρίας George W. Bush το 2000, το ζήτημα του δημιουργισμού επανέρχεται και πάλι, αφού η παραπάνω ιδεολογία απορρίπτει ευθέως τις θέσεις του Δαρβίνου. Η Αμερική που εξέλεξε τους παραπάνω Προέδρους πιστεύει φανατικά στον Θεό και την οικογένεια. Γι αυτό, ο νεοσυντηρητισμός τάσσεται κατά των αμβλώσεων, εναντίον των γάμων ομοφυλοφίλων, υπέρ της διατήρησης της θανατικής ποινής και υπέρ του δημιουργισμού 30. Ειδικότερα, κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 80 και ιδίως από τις αρχές της δεκαετίας του 90 είχε προηγηθεί η έναρξη των δραστηριοτήτων του σημαντικώτατου «Institut pour la Recherche sur la Création» (ICR) 31 προβλήθηκε στην Αμερική, και από θρησκευτικούς κύκλους 32 που επεδίωκαν να εκτοπίσουν την εφαρμογή της Πρώτης Τροπολογίας του αμερικανικού Συντάγματος που απαγορεύει στο Κράτος να υποστηρίζει οποιαδήποτε θρησκεία, η αξίωση πρόκειται για τον λεγόμενο «χριστιανικό ή προτεσταντικό φονταμενταλισμό» 33 να διδά- 30. Βλ. στον YVES GERVAISE, «Bigots» et fanatiques?, ένθ ανωτ., σελ. 283, καταλήγει δε ότι για τους Αμερικανούς «la religion est omniprésente dans leur vie quotidienne et publique. Encore un fait qui creuse l écart entre les deux rives de l Atlantique» (σελ. 286). Για τα ανωτέρω και για τον νεοσυντηρητισμό στις ΗΠΑ, βλ. πρόσφατη συνολική παρουσίαση του θέματος στον JUSTIΝ VAÏSSE, Histoire du néoconservatisme aux États-Unis, εκδ. Od. Jacob, Paris 2008, 338 σελ. Πρβλ. και στην Collection J. Brémond, Dictionnaire de la pensée politique. Hommes et Idées, εκδ. Hatier, Paris 1989, λέξ. Conservatisme, σελ. 133 επ., καθώς και μελέτες στον συλλογικό Τόμο «Συντηρητισμός - Φιλελευθερισμός - Σοσιαλισμός», εκδ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα Επίσης, στον ΓΙΑΝΝΗ ΒΟΥΛΓΑΡΗ, Φιλελευθερισμός, συντηρητισμός, κοινωνικό κράτος , Θεμέλιο, Αθήνα 1994, σελ Βλ. DOM. LECOURT (2007), σελ. 16 επ. 32. Γίνεται δεκτό ότι οι αμερικανοί εντάσσονται στις ποικίλες εκεί Εκκλησίες για να επιτύχουν κοινωνικές παροχές ή πολιτική επιρροή!, βλ. στον CHRISTOPHER L. EISGRUBER, Sécularisation, religiosité et Constitution des États-Unis, στον ως άνω τόμο της Elis. Zoller, σελ. 99 επ., εδώ σελ Πρβλ. στον ΚΩΣΤΑ Β. ΚΡΙΜΠΑ, Δαρβινισμός κλπ., σελ Κατά τον G. GOLDING, Le procès du singe, σελ. 15: «le fondamentalisme était une pratique religieuse, une façon de vi-

10 354 ΠΕΤΡΟΥ Ι. ΠΑΡΑΡΑ σκεται στα δημόσια σχολεία, ως επιστημονικός κλάδος, και ο δημιουργισμός (είναι ο αποκληθείς επιστημονικός δημιουργισμός, créationnisme scientifique, Creation Science, science de la création) 34 και δη στο μάθημα της βιολογίας (= είμαστε δημιουργήματα του Θεού), θεωρώντας, η θέση αυτή, ότι η διδασκαλία της εξελικτικής θεωρίας (science de l évolution) είναι εχθρική έναντι της θρησκείας. Η αντίθετη όμως πλευρά δέχεται ότι, οι όποιες επιστημονικές εξηγήσεις πρέπει να αναφέρονται μόνον σε φυσικούς λόγους ή αίτια: «οι βροντές δεν οφείλονται στον θυμό του Δία» 35. Όμως οι δημιουργιστές αντιτείνουν εδώ το αποκληθέν επιχείρημα εκ της απιθανότητας, το οποίο υποδηλώνει ότι πολύπλοκα πράγματα δεν μπορεί να έχουν σχηματισθεί τυχαία, όπως υποστηρίζει ο Δαρβίνος, π.χ. είναι απίθανο «να συναρμολογηθεί ένα πλήρως λειτουργικό άλογο, ένα σκαθάρι ή μία στρουθοκάμηλος με τυχαία μείξη των συστατικών μερών τους» 36. Το σχετικό κίνημα, το οποίον απεκλήθη αργότερα (1988), από τον αμερικανό παλαιοντολόγο Stephen C. Meyer, ως «ευφυής σχεδιασμός» (Intelligent Design, dessein intelligent) 37, και που χαρακτηρίσθηκε και ως «néocréationnisme», προvre et non pas de raisonner», δηλαδή και ο δημιουργισμός είναι μορφή φονταμενταλισμού, βλ. και στον OLIVIER PERRU, σελ. 279, επίσης στον DOM. LECOURT, σελ. 19 επ., 219 επ., UL. KUT- SCHERA, Streitpunkt κλπ., σελ Βλ. στον GUILLAUME LECOINTRE, ένθ ανωτ., σελ. 40. Είναι μείζον το ζήτημα αν ο δημιουργισμός μπορεί να χαρακτηρισθεί και ως επιστήμη, βλ. στον DOM. LECOURT (2007), σελ. 12 επ., 97 επ., Ο ΑΥΤΟΣ, Une sorte de scientisme théologique, Le Nouvel Observateur, hors-série, n 61/2006, σελ. 4 επ., ή ως εναλλακτική επιστήμη, βλ. στον Μ. ΜΑΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗ, ένθ ανωτ., σελ. 547, ο οποίος αναγνωρίζει ότι στην νέα τους αυτή προσπάθεια οι δημιουργιστές χρησιμοποίησαν την παραδειγματική λογική του THOMAS S. KUHN [= The Structure of Scientific Revolutions, Chicago Univ. Press 1962, , από όπου και η ελλην. μετάφρ. Β. ΚΑΛΦΑ (επιμ.), Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, Σύγχρ. Θέματα, Θεσσ/κη 1981 (αυτόθι)], καθώς και την κρατούσα άποψη για τον σχετικιστικό μεταμοντερνισμό (αυτόθι). 35. Βλ. THOMAS LEPELTIER, Vive le créationnisme, σελ. 26 επ., με παράθεση εκατέρωθεν επιχειρημάτων. Οι αντιδημιουργιστές δέχονται μόνον τις «causes naturelles» και όχι τις «causes intelligentes», αυτόθι, σελ Βλ. στον πολέμιο των δημιουργιστών RICHARD DAWKINS, Η περί Θεού αυταπάτη, σελ , βλ. και σελ. 111 επ., ο οποίος όμως δέχεται ότι το επιχείρημα αυτό των δημιουργιστών είναι από τα πλέον πειστικά (σελ. 172). 37. Βλ. THOMAS LEPELTIER, Darwin hérétique. L éternel retour du créationnisme, σελ. 203 επ. (= Une histoire à chaud de l «Intelligent Design»), Ο ΑΥΤΟΣ, Vive le créationnisme κλπ., σελ. 25

11 Δημιουργισμός και θρησκευτική ελευθερία 355 σπαθεί να εισαγάγει, όπως ελέχθη, την έννοια του επιστημονικού δημιουργισμού (Scientific Creationism) σε αντίθεση με τον παραδοσιακό δημιουργισμό (créationnisme traditionnel) που είναι προσκολλημένος στο γράμμα της Βίβλου 38, και ευνοήθηκε μετά την εκλογή του Georges W. Bush στην Προεδρία το έτος Ρητώς δε ο πρόεδρος Bush δήλωνε, την 1 η Αυγούστου 2005, ότι οι θέσεις του ευφυούς σχεδιασμού, αντίθετες προς τον εξελικτισμό, έπρεπε να διδάσκονται, παράλληλα με αυτόν, μέσα στα σχολεία 39. Να προστεθεί ότι δημοσκόπηση που έγινε το έτος 2005 έδειξε ότι το 64% των αμερικανών είναι θετικοί για την διδασκαλία του δημιουργισμού ή της παραλλαγής του, δηλαδή του Intelligent Design, στα σχολεία και παράλληλα με την εξελικτική θεωρία, ενώ μόνον το 38% επιθυμεί να μη διδάσκεται διόλου ο δαρβινισμός 40. Είναι χαρακτηριστικό ότι την εποχή εκείνη η πολιτική συζήτηση για τον δημιουργισμό είχε ξεπεράσει κατά πολύ την πολιτική και δημοσιογραφική διαμάχη για τον πόλεμο στο Ιράκ 41! Έτσι, τα δικαστήρια ακροβατούν συχνά πάνω στο Πόρισμα ή Δίλημμα «Επιστήμη εναντίον (ή) Θρησκεία(ς)» 42 ή «Επιστήμη και Πίστη» (Science et Foi) 43. επ., JACQUES ARNOULD, Dieu versus Darwin. Les créationnistes vont-ils triompher de la science?, σελ. 86 επ., 248 επ. (με εκτενείς αναλύσεις και ειδικότερες εκφάνσεις του Intell. Design), DOM. LECOURT (2007), σελ. 219 επ. Επιχειρήματα εναντίον του ευφυούς σχεδιασμού, βλ. στον ΦΡΑ- ΝΤΣΙΣΚΟ ΑΓΙΑΛΑ, Το δώρο του Δαρβίνου στην επιστήμη και στην θρησκεία, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2009, σελ. 152 επ., 183 επ. Βλ., όμως, και στον ANDREW PARKER, The Genesis Enigma. Why the Bible is scientifically accurate, Black Swan, London 2010, σελ , , UL. KUTSCHE- RA, Streitpunt κλπ., σελ. 125 επ., EUG. C. SCOTT, Εξέλιξη vs Δημιουργία κλπ., σελ. 25 επ., 201 επ., ΜΑΝ. ΜΑΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗ, Αμερικ. φονταμενταλισμός, ένθ ανωτ., σελ. 525 επ., Γ. ΠΑΜΠΟΥΚΗ, Ημιμάθειας εγκώμιο, σελ , CHRISTIAN DE DUVE, La thèse du dessein intelligent, σελ. 7, GUY HAARSCHER, Perelman s pseudo-argument κλπ., ένθ ανωτ., σελ. 180 επ. 38. Βλ. THOMAS LEPELTIER, Vive le créationnisme!, σελ. 35 επ. 39. Βλ. στον SAMUEL BLUMENFELD, Dieu contre Darwin, in Le Monde 2, n 86 κλπ., σελ. 22 επ. 40. Βλ. στον JACQUES ARNOULD, Dieu versus Darwin, σελ Βλ. στον SAMUEL BLUMENFELD, Dieu contre Darwin, σελ Βλ. στον Κ. ΚΡΙΜΠΑ, Δαρβινισμός κλπ., σελ. 454 επ., Ο ΑΥΤΟΣ, Μονομαχία επιστημόνων - χριστιανών φονταμενταλιστών, βλ. στο ρεπορτάζ του ΣΤ. ΧΕΛΙΔΟΝΗ, ένθ ανωτ., επίσης THOMAS HOCHMANN, Constitution et religion, ένθ ανωτ., σελ. 766, 770, 772, 776 επ., όπου εκτίθεται με σχόλια και όλη η σχετική νομολογία των αμερικανικών δικαστηρίων. 43. Βλ. στον JACQUES ARNOULD, λέξ. Créationnisme, ένθ ανωτ., σελ. 263.

12 356 ΠΕΤΡΟΥ Ι. ΠΑΡΑΡΑ Πάντως, παρά τα εκτεθέντα και την ξεκάθαρη νομολογία του Supreme Court, παρατηρείται στην Αμερική νέα επιστροφή του δημιουργισμού», όπως αναφέρθηκε, γύρω στο 2000 με την διαγραφή, από πολλά σχολικά προγράμματα, των παραπομπών στον εξελικτισμό, κάτι που απαγορεύθηκε και ρητώς στην Πολιτεία του Kansas (2000), προς την κατεύθυνση δε αυτή είχαν προσανατολισθεί τουλάχιστον άλλες εννέα Πολιτείες το Άρα στην Αμερική το πρόβλημα του δημιουργισμού εξακολουθεί να παραμένει σε πρώτη επικαιρότητα 44, ενισχύει δε την άποψη εκείνων που δέχονται πρόσφατα την επιστροφή του θρησκευτικού σε επίπεδο κοινωνικοπολιτικής θεωρίας 45. VI. Ο δημιουργισμός στην Ευρώπη. Βέβαια, η θεωρητική αλλά συγχρόνως και κοινωνική - θρησκευτική αυτή διαμάχη, ως ανεμένετο, πέρασε και στην Ευρώπη, όπου ο δημιουργισμός αλλά και οι αντίπαλοί του απέκτησαν γρήγορα οπαδούς. Είναι χαρακτηριστικό ότι, στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης, η Commission de la culture, de la science et de l éducation δημοσίευσε, τον Ιούνιο του 2007, εισήγηση με τίτλο «Les dangers du créationnisme dans l éducation», όπου προτρέπει τα κράτη μέλη να αντιταχθούν σε κάθε προσπάθεια που θα τείνει στο να παρουσιασθεί ο δημιουργισμός ως επιστημονικός κλάδος. Η Ολομέλεια όμως της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης προτίμησε μια ηπιώτερη διατύπωση στην σχετική Résolution του Οκτωβρίου 2007: «nous sommes en présence d une montée en puissance des modes de pensée qui, pour mieux imposer certains dogmes religieux, s attaquent au coeur même des connaissances que nous avons patiemment accumulées sur la nature, l évolution, nos origines, notre place dans l univers» Βλ. στον OLIVIER PERRU, La création κλπ., σελ Βλ. σε Π. ΠΑΡΑΡΑ, Η αδύνατη οικουμενικότητα των δικαιωμάτων του ανθρώπου, ΔτΑ Ν 45/2010, σελ. 25 σημ Βλ. περί των ανωτέρω στους CYRILLE BAUDOUIN / OL. BROSSEAU, Les créationnismes, σελ. 25 επ., όπου αναφέρεται ότι πρόσφατα άρχισαν να λειτουργούν και μουσεία δημιουργισμού (musées créationnistes), βλ. σελ. 26 επ., με σημαντικές πληροφορίες για τα συμβαίνοντα σε διάφορες άλλες ευρωπαϊκές χώρες (Γερμανία, Ην. Βασίλειο, Ιταλία κλπ.). Βλ. και στον PIERRE LAM- BERT, Les religions κλπ., ένθ ανωτ., σελ. 20 σημ. 31. Οι δημιουργιστές έχουν οργανωθεί και στην

13 Δημιουργισμός και θρησκευτική ελευθερία 357 Στη Γαλλία, θέσεις υπέρ ή κατά των créationnistes αναπτύσσονται κυρίως από του έτους με σχετική αρθρογραφία στον τύπο και βιβλιογραφία, βλ. παραπομπές στον Τόμο των Cyrille Baudouin και Olivier Brosseau, Les créationnismes. Une menace pour la société française?, στις εκδόσεις Syllepse, Paris 2008, σελ. 7 και ιδίως σελ. 39 επ., ενώ τον Νοέμβριο του 2008 το γαλλικό Υπουργείο Εθνικής Παιδείας οργανώνει συνέδριο με θέμα: «Enseigner l évolution» 48. Φαίνεται, πάντως, ότι σε επιστημονικό επίπεδο, και παρά τον έντονο καθολικισμό, δεν υπερισχύει η άποψη περί δημιουργισμού 49, ενώ στα σχολεία, με αυτονόητη επίκληση της λαϊκότητας (laïcité) 50, καταβάλλεται προσπάθεια, όπως φαίνεται, η διδασκαλία να κρατηθεί σε καθαρά επιστημονικό επίπεδο, αν και σε γαλλικά σχολεία με έντονο κοινοτισμό (communautarisme) διότι οι μαθητές είναι παιδιά μεταναστών, άρα στην πλειοψηφία μουσουλμάνοι φαίνεται ότι απορρίπτεται ο εξελικτισμός 51. Αναγνωρίζεται, πάντως, ότι η απόρριψη του δαρβινισμού στην Αμερική δεν είχε την ίδια απήχηση και στην Ευρώπη 52. Αυστραλία, βλ. ANTONELLA ROMANO, λέξ. Science, στο Dictionnaire des faits religieux (dir. Régine Azria/Danièle Hervieu-Léger), PUF, Paris 2010, σελ Για τον προγενέστερο χρόνο, βλ. στον JEAN-PIERRE GARCIA, Tentatives d intrusions créationnistes en science de la Terre, στον Τόμο των JEAN DUBESSY / G. LECOINTRE (dir.), Intrusions spiritualistes κλπ., σελ. 242 επ. 48. Βλ. στον JACQUES ARNOULD, Dieu versus Darwin, σελ Βλ. στον DOM. LECOURT, Une sorte de scientisme théologique, σελ Βλ. σε Π. ΠΑΡΑΡΑ, λέξ. Laïcité, ΔτΑ Ν 30/2006, σελ Πρβλ. και στον ΚΩΣΤΑ Β. ΚΡΙΜΠΑ, Δαρβινισμός και η ιστορία του έως τις μέρες μας, Ωκεανίδα, Αθήνα 2009, σελ. 451: «Στην Ηπειρωτική Ευρώπη, σε ορισμένες Καθολικές χώρες η θρησκευτική αντίδραση υπήρξε σημαντική και σκληρή, όπως στην Ιβηρική Χερσόνησο, ειδικά στην Ισπανία. Η Γαλλία, κράτος λαϊκό, αν απεστράφη τον δαρβινισμό, το έκανε για δικούς της λόγους, που είχαν τις βάσεις τους στη γαλλική παιδεία (ορθολογική και αντιεμπειριοκρατική), στην καλλιέργεια ορισμένων τομέων της βιολογίας (φυσιολογία, μικροβιολογία) που ανεπτύχθησαν μακριά από την εξελικτική και, τέλος, σε έναν στενόμυαλο εθνικισμό (ο Δαρβίνος ήταν Άγγλος)». 51. Βλ. στον DOMINIQUE LECOURT, Le grand retour du créationnisme, in Le nouvel Observateur, hors-série, n 77/janvier-février 2011, σελ. 58. Την συμπληρωματικότητα των δύο τάσεων προτείνει ο JEAN DELUMEAU, βλ. στη βιβλιογραφία. Contra ο DENIS BUICAN, op. cit. (βιβλιογρ.). 52. Βλ. στον EDOUARD BALLADUR, Pour une Union occidentale entre l Europe et les États- Unis, Fayard, Paris 2007, σελ Για τον γερμανόφωνο χώρο, βλ. στον UL. KUTSCHERA, Streitpunkt κλπ., σελ. 134 επ. [= Anti-Evolutionismus im deutschsprachigen Raum], βλ. και σελ. 114 επ.

14 358 ΠΕΤΡΟΥ Ι. ΠΑΡΑΡΑ Σ αυτούς που υποστηρίζουν τον ευφυή σχεδιασμό εντάσσεται και ο Γάλλος Pierre Teilhard de Chardin ( , Le phénomène humain, Œuvres t. 1, 1955, τα έργα του εδημοσιεύθησαν μετά θάνατον, διότι υπήρχε σχετική απαγόρευση εκ μέρους της καθολικής Εκκλησίας [καταδίκη μνήμης Damnatio memoriae]), γνωστότατος παλαιοντολόγος και ιησουΐτης θεολόγος, ο οποίος, προσπαθώντας να συνδυάσει τον δαρβινισμό με την πίστη, δηλαδή τις φυσικοεπιστημονικές γνώσεις με τις θεολογικές παραστάσεις, ανέπτυξε την έννοια του χριστιανικού εξελικτισμού («évolutionnisme chrétien»), επηρεασμένος κυρίως από τον Henri Bergson, L évolution créatrice (1907) 53. Το γεγονός, πάντως, ότι στο διάστημα των τελευταίων πέντε ετών έγκριτα γαλλικά περιοδικά (π.χ. 1. Le Monde 2, n 86, Supplément au n 18881/sam : Dieu contre Darwin. La nouvelle guerre civile américaine, 2. Le Nouvel Observateur, hors - série n 61/déc janv. 2006: La Bible contre Darwin, 3. L Histoire n 328/févr. 2008: Dieu contre Darwin, 4. Le Nouvel Observateur, hors-série n 77/janv.-févr. 2011: L origine du monde, σελ. 58 επ.) αφιέρωσαν πολυσέλιδα κείμενα για να αναλυθεί από διακεκριμένους επιστήμονες η εντονότατη διαμάχη μεταξύ δημιουργισμού και δαρβινισμού, επιβεβαιώνει την ξεχωριστή επικαιρότητα αλλά και την ιδιαίτερη σοβαρότητα του εδώ τιθέμενου σε γενικές μόνον γραμμές ζητήματος. Οπωσδήποτε και η ήδη διαπιστωθείσα, όπως προαναφέρθηκε, επιστροφή του θρησκευτικού 54 συνέβαλε στην αναθέρμανση των θέσεων υπέρ του δημιουργισμού 55. VII. Τελικές παρατηρήσεις. 1. Ο φιλόσοφος Herbert Spencer. Άμεσα επηρεασμένος από τον Δαρβίνο ήταν και ο αμφιλεγόμενος Άγγλος 53. Βλ. στους CYRILLE BAUDOUIN / OL. BROSSEAU, Les créationnismes, σελ , επίσης στον OLIVIER PERRU, La création sans le créationnisme?, σελ. 245 επ. ( L exemple de Teilhard de Chardin: contempler la création à travers l évolution), επίσης στον HANS KÜNG, Η αρχή των πάντων, ένθ ανωτ., σελ. 189 επ., JEAN-R. ARMOGATHE, Et le Vatican condamna Teilhard de Chardin, in L histoire, n 328/févr. 2008, σελ Βλ. Π. ΠΑΡΑΡΑ, Η αδύνατη οικουμενικότητα των δικαιωμάτων του ανθρώπου, ΔτΑ Ν ο 45/2010, σελ. 25 σημ Βλ. και στον JACQUES ARNOULD, Le cadavre du singe bouge encore, ένθ ανωτ., σελ. 36.

15 Δημιουργισμός και θρησκευτική ελευθερία 359 κοινωνικός φιλόσοφος Herbert Spencer ( ) 56 σύγχρονος του Δαρβίνου, ο οποίος διατύπωσε, εκτός από τις αναλύσεις του ότι το κράτος πρέπει να περιορίζεται στα ουσιώδη (ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός), και την παρεκκλίνουσα θεωρία του κοινωνικού δαρβινισμού ή κοινωνικού εξελικτισμού (darwinisme social). Ο Spencer με τη θεωρία αυτή προσπαθεί να εξηγήσει, μεταξύ άλλων, τις κοινωνικές ανισότητες, αλλά και τους κατακτητικούς πολέμους, ως εκδηλώσεις φυσικής επιλογής (sélection naturelle) 57, κάτι που είχε δεχθεί και ο Δαρβίνος, δηλαδή διαδικασία που εφαρμόζεται και στα ανθρώπινα όντα, υπό την έννοια ότι εξ αυτών επιβιώνουν μόνον τα πιο ικανά. Με άλλες λέξεις, τα έμβια όντα εξελίσσονται μέσω της φυσικής επιλογής και τα είδη, εξ αυτών, που δεν μπορούν να προσαρμοσθούν στο περιβάλλον τους τείνουν προς εξαφάνιση η εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου ο αγώνας για τη ζωή: «lutte pour la vie» 58. Γίνεται δεκτό ότι εκ της θεωρίας αυτής άντλησε αρκετά ο Εθνικοσοσιαλισμός στη Γερμανία. Όμως, το αρνητικό αυτό πρόσημο δεν φαίνεται ότι άγγιξε και την καθαρή θεωρία του Δαρβίνου Η αντιδικία συνεχίζεται. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται 60, «Η διαμάχη δημιουργισμού/εξελικτι- 56. Βλ. H. SPENCER, L individu contre l État, éd. Manucius Houilles, 2008, Ο ΑΥΤΟΣ, Le droit d ignorer l État, Les Belles Lettres, Paris 1993, YVAN BLOT, Herbert Spencer. Un évolutionniste contre l étatisme, Les Belles Lettres, Paris 2007, πρβλ. και στον JEAN-FABIEN SPITZ, Le moment républicain en France, Gallimard, Paris 2005, σελ. 413 επ., επίσης STAMATIOS TZITZIS, Évolutionnisme social et criminologie, Revue Pénitentiaire, 2008, σελ. 189 επ. 57. Βλ. σε H. SPENCER, L individu contre l État, σελ. 97, επίσης στον JACQUES MONOD, Le hasard et la nécessité. Essai sur la philosophie naturelle de la biologie moderne, Seuil, Paris 1970, σελ επ. 58. Βλ. ALBERT JACQUARD, Éloge de la différence. La génétique et les hommes, Seuil, Paris 1978, σελ. 113 επ., όπου (σελ. 122 επ.) αναλύεται και ο «κοινωνικός δαρβινισμός», χωρίς όμως να αναφέρεται και το όνομα του H. Spencer, παρά μόνον ως «un scientifique»!, σελ Βλ. και στον Γ. ΠΑΜΠΟΥΚΗ, Ημιμάθειας εγκώμιο, σελ Βλ. στον ULRICH KUTSCHERA, Streitpunkt κλπ., σελ. 270 επ. 60. Βλ. στην EUGENIE SCOTT, Εξέλιξη vs Δημιουργία κλπ., σελ. 37. Επίσης, στον DOMINIQUE LECOURT, Le grand retour du créationnisme, in Le nouvel Obserbateur, hors-série, ένθ ανωτ., σελ. 58, όπου και οι ακραίες θέσεις, υπέρ του δημιουργισμού, της CHRISTINE O DONNEL, εκ των

16 360 ΠΕΤΡΟΥ Ι. ΠΑΡΑΡΑ κής θεωρίας υπήρξε μακρόχρονη στην κοινωνία της Αμερικής και δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι θα τελειώσει». Άλλωστε, και ο ίδιος ο Darwin αναγνωρίζει, στην Εξέλιξη των Ειδών ότι «Αν και είμαι απόλυτα πεπεισμένος για την ορθότητα των απόψεων που διατυπώνονται σ αυτό το βιβλίο, δεν περιμένω, σε καμία περίπτωση, να πείσω τους πεπειραμένους φυσιογνώστες, που στο μυαλό τους έχουν μια πολλαπλότητα γεγονότων ερμηνευομένων, εδώ και πάρα πολλά χρόνια, κάτω από ένα εντελώς διαφορετικό πρίσμα Αντιμετωπίζω όμως το μέλλον με εμπιστοσύνη στηρίζομαι στους νέους, υπό διαμόρφωση φυσιογνώστες, που θα είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν με αμεροληψία και τις δύο πλευρές» 61. Να προστεθεί ότι η διαμάχη μεταξύ créationnisme και évolutionnisme ανευρίσκεται και στους κόλπους του ιουδαϊσμού 62 και του ισλαμισμού 63. Φαίνεται όμως ότι, τελικά, το ισλάμ συμπορεύεται με τον δημιουργισμό, απορρίπτοντας ευθέως τον Δαρβίνο 64. Ως προς τα καθ ημάς, ο Γ. Παμπούκης μεταφέρει την πληροφορία ότι «Παρότι το καλοκαίρι του 2006 κάπου 250 καθηγητές της βιολογίας υπέγραψαν μια διακήρυξη διαμαρτυρίας για τη μη διδασκαλία της θεωρίας της εξέλιξης στα σχολεία, ο γενικός γραμματέας του υπουργείου Παιδείας απάντησε ότι υπάρχουν ακόμα στοιχεία αναπάντητα στη Θεωρία και ότι, εν πάση περιπτώσει, αν υπάρξει μία ολοκληρωμένη πρόταση, θα εξετάσει το θέμα» 65. Για την παλαιόκυρίων εκπροσώπων του Tea Party!, βλ. και στον JACQUES ARNOULD, Les catholiques aussi peuvent descendre du singe, στο ίδιο τεύχος του Nouvel Observateur, σελ Βλ. το κείμενο αυτό παρατιθέμενο από τον THOMAS S. KUHN, Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, εκδ. Σύγχρονα Θέματα, Θεσσ/κη 1981, σελ Βλ. στον JEAN-CHRISTOPHE ATTIAS, Du côté des rabbins, στο περιοδ. L Histoire, σελ. 49 επ. 63. Βλ. στον J. ARNOULD, λέξ. créationnisme, ένθ ανωτ., σελ. 263, Ο ΑΥΤΟΣ, Le cadavre du singe bouge encore, ένθ ανωτ., σελ Βλ. στον JEAN-PIERRE FILIU, Au nom de Mahomet, βλ. στο περιοδ. L Histoire n 328/ 2008, ένθ ανωτ., σελ. 46 επ., όπου αναφέρεται ότι τον Ιανουάριο του 2007 εκατοντάδες Γάλλοι καθηγητές και πανεπιστημιακοί έλαβαν τον πολυτελή τόμο L Atlas de la création (700 σελ.) που στρέφεται ευθέως κατά της εξελικτικής θεωρίας, συγγραφέας του δε είναι ο Τούρκος φονταμενταλιστής Harun Yahya, γνωστότατος στον ισλαμικό χώρο. Βλ. και στην CHANTAL DELSOL, Les fondements comparatifs des droits de l homme, in AIDH Vol. V/2010, Ant. N. Sakk., Athènes 2010, σελ. 333 επ. (334). 65. Βλ. Γ. ΠΑΜΠΟΥΚΗ, Ημιμάθειας εγκώμιο, σελ

17 Δημιουργισμός και θρησκευτική ελευθερία 361 τερη διαμάχη στην Ελλάδα μεταξύ οπαδών του εξελικτισμού και πολέμιων αυτού, κυρίως θεολόγων, βλ. στο πρόσφατο βιβλίο της Έφης Γαζή, Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια. Ιστορία ενός συνθήματος , εκδ. Πόλις, Αθήνα 2011, σελ. 64 επ. Ενδεικτική βιβλιογραφία. ΑΓΙΑΛΑ ΦΡΑΝΤΣΙΣΚΟ, Το δώρο του Δαρβίνου στην επιστήμη και στην θρησκεία, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα ΑΛΑΧΙΩΤΗΣ ΣΤ., Η επανάσταση του Δαρβίνου, το ΒΗΜΑ ( ). ΖΟΥΡΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ, Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο. Ας συμφιλιωθούμε με τη φύση μας και με τη φύση, Πανεπ. Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο ΚΡΙΜΠΑΣ ΚΩΣΤΑΣ, Δαρβινισμός και η ιστορία του έως τις μέρες μας, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα 2009 (σελ ). Ο ΑΥΤΟΣ, Μονομαχία επιστημόνων - χριστιανών φονταμενταλιστών, στην Καθημερινή ( ), σελ. 25. ΜΑΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗΣ ΜΑΝΟΥΣΟΣ, Αμερικανικός φονταμενταλισμός. Πώς οι πολιτικές, θρησκευτικές και επιστημονικές αντιπαραθέσεις στη Δύση διαμόρφωσαν τον μισαλλόδοξο αμερικανικό προτεσταντισμό, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα ΠΑΜΠΟΥΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ, Η μεγάλη αντιπαράθεση. Όταν το θείο συγκρούεται με τη σύγχρονη γνώση, εκδ. Κριτική, Αθήνα Ο ΑΥΤΟΣ, Ημιμάθειας εγκώμιο. Για μια καθολική ματιά στον σύγχρονο κόσμο, εκδ. Κριτική, Αθήνα ΣΟΥΦΛΕΡΗ ΙΩΑΝΝΑ, Ο Δαρβίνος είναι διαχρονικός. Δύο προσεγγίσεις Ελλήνων επιστημόνων στην εξελικτική, Το ΒΗΜΑ ( ). ΧΕΛΙΔΟΝΗΣ ΣΤΕΦ. (επιμ.), Η ιστορική Δίκη των Πιθήκων, στην Καθημερινή ( ), σελ. 25. ARNOULD JACQUES, Darwin, Teilhard de Chardin et Cie, Desclée de Brouwer, Ο ΑΥΤΟΣ, λέξ. créationnisme, in DOMINIQUE LECOURT (sous la dir. de), Dictionnaire d histoire et philosophie des sciences, PUF, Paris 1999, σελ. 260 επ. Ο ΑΥΤΟΣ, Le cadavre du singe bouge encore, in Magazine littéraire, n o 374/mars 1999, σελ. 35 επ. Ο ΑΥΤΟΣ, Dieu versus Darwin. Les créationnistes vont-ils triompher de la science?, στη σειρά Espaces libres, A. Michel, Paris 2009 (με πλούσια αγγλική και γαλλική φιλολογία).

18 362 ΠΕΤΡΟΥ Ι. ΠΑΡΑΡΑ Ο ΑΥΤΟΣ, Θεός εναντίον Δαρβίνου. Οι δημιουργιστές θα θριαμβεύσουν επί της επιστήμης; = μτφρ. του προηγουμένου έργου, στις εκδ. Πόλις, Αθήνα Ο ΑΥΤΟΣ, Les catholiques aussi peuvent descendre du singe, in Le nouvel Observateur, hors-série, n 77/janvier-février 2011, σελ. 59. BAUDOUIN CYRILLE / BROSSEAU OLIVIER, Les créationnismes. Une menace pour la société française?, εκδ. Syllepse, Paris BLUMENFELD SAMUEL, Dieu contre Darwin, in Le Monde 2, n 86, supplément au Monde n du , σελ. 22 επ. BUICAN DENIS, Dieu contre Darwin. En dénonçant les théories de l évolution, la pseudoscience créationniste engage un combat stérile et surtout dangereux pour la liberté de pensée, Le Monde ( ) σελ. 20. DAWKINS RICHARD, Η περί Θεού αυταπάτη, β έκδ., Κάτοπτρο, Αθήνα DELSOL CHANTAL, Les fondements comparatifs des droits de l homme, in Annuaire Intern. des Droits de l Homme AIDH, Vol. V/2010, σελ. 333 επ. DELUMEAU JEAN, La science, ses limites, son au-delà. Un combat vain oppose les créationnistes aux évolutionnistes. La religion commence là où la connaissance trouve ses limites, Le Monde ( ), σελ. 20. DUBESSY JEAN / LECOINTRE GUILLAUME (dir.), Intrusions spiritualistes et impostures intellectuelles en sciences, Éd. Syllepse, Paris [ενδιαφέρουν εδώ τα κείμενα των: GARCIA JEAN-PIERRE, Tentatives d intrusions créationnistes en sciences de la Terre, LECUYER VALERIE, Le créationnisme sous la Coupole? Autopsie d une imposture, PLIMER IAN, Science contre créationnisme en Australie]. DUVE CHRISTIAN DE, La thèse du dessein intelligent, in Le Nouvel Observateur, Hors- Série, n 61/déc janv. 2006, σελ. 7 FILIU JEAN-PIERRE, Au nom de Mahomet, στο περιοδ. L Histoire, n 328/février 2008: Dieu contre Darwin, σελ GOLDING GORDON, Le Procès du singe. La Bible contre Darwin, éd. Complexe, Bruxelles HAARSCHER GUY, La clause d établissement et la «laïcité» américaine, in AIDH, Vol. V/2010: Religions et droits de l homme, Ant. N. Sakk., Athènes 2010, σελ. 131 επ. Ο ΑΥΤΟΣ, Perelman s pseudo-argument as applied to the Creationism controversy, αυτόθι, σελ. 167 επ. HAWKING STEPHEN / MLODINOW LEONARD, Το Μεγάλο Σχέδιο, εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα HOCHMANN THOMAS, Constitution et religion: analyse de la jurisprudence américaine relative au créationnisme, Revue franç. de Droit constit. n 80/oct. 2009, PUF, σελ. 765 επ.

19 Δημιουργισμός και θρησκευτική ελευθερία 363 KÜNG HANS, Η αρχή των πάντων. Φυσικές επιστήμες και θρησκεία, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα KUTSCHERA ULRICH, Streitpunkt Evolution. Darwinismus und Intelligentes Design, 2 η συμπλ. έκδοση, Lit-Verlag, Münster-Berlin 2007 [πλήρης βιβλιογραφία στις σελ ]. Ο ΑΥΤΟΣ (εκδ.), Kreationismus in Deutschland. Fakten und Analysen, Lit-Verlag, Münster-Berlin LAMBERT PIERRE, Les religions à l épreuve des droits de l homme, in AIDH, Vol. V/2010: Religions et droits de l homme, Ant. N. Sakk., Athènes 2010, σελ. 15 επ. LACORNE DENIS, De la religion en Amérique. Essai d histoire politique, Gallimard, Paris Ο ΑΥΤΟΣ, Creationist Revival, στο περιοδ. L Histoire, n 328/février 2008: Dieu contre Darwin, σελ LECOURT DOMINIQUE, L Amérique entre la Bible et Darwin, suivi de Intelligent design: science, morale et politique, στη σειρά Quadrige 2 η έκδ., PUF, Paris Ο ΑΥΤΟΣ, Une sorte de scientisme théologique, in Le Nouvel Observateur, Hors-série, n 61/déc janv. 2006, σελ. 4 επ. Ο ΑΥΤΟΣ, Le grand retour du créationnisme, in Le nouvel Observateur, Hors-série, n 77/janvier-février 2011, σελ. 58. LEPELTIER THOMAS, Darwin hérétique. L éternel retour du créationnisme, Seuil, Paris Ο ΑΥΤΟΣ, Vive le créationnisme! Point de vue d un évolutionniste, Éditions de l Aube, Paris MIDGLEY MARY/The Guardian, Η κατάχρηση των ευρημάτων της επιστήμης, Καθημερινή ( ), σελ. 30. PARKER ANDREW, The Genesis Enigma. Why the Bible is scientifically accurate, Black Swan, London PERRU OLIVIER, La création sans le créationnisme?, Éd. Kimé, Paris SCOTT C. EUGENIE, Εξέλιξη vs Δημιουργία. Η διαμάχη της εξελικτικής θεωρίας και του δημιουργισμού, Πρόλ. Niles Eldredge, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2009 (εκ του αγγλικού = Evolution vs. Creationism: An Introduction, Greenwood Publishing Group, Westport, 2004). SILBERSTEIN MARC, L unité des créationnismes, L idée libre, n 279/2007. ZOLLER ÉLISABETH (sous la dir. de), La conception américaine de la laïcité, στη σειρά Thèmes et Commentaires, Dalloz, Paris Πέτρος Ι. Παραράς

20