Παλαιoπεριβαλλοντικες μεταβολες της παρακτιας περιοχης Παλαμαριου (ΒΑ Σκυρου) τα τελευταια 4000 χρονια

Transcript

1 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 837 Παλαιoπεριβαλλοντικες μεταβολες της παρακτιας περιοχης Παλαμαριου (ΒΑ Σκυρου) τα τελευταια 4000 χρονια Κατερίνα Κούλη *, Κοσμάς Παυλόπουλος **, Μαρία Τριανταφύλλου *, Παναγιώτης Καρκάνας ***, Θεοδώρα Τσουρού *, Ευθύμιος Καρύμπαλης ** * Τομέας Ιστορικής Γεωλογίας & Παλαιοντολογίας, Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Αθηνών, akouli@geol.uoa.gr ** ** Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Ελ. Βενιζέλου 70 Καλλιθέα, Αθήνα *** Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας - Σπηλαιολογίας Υπουργείο Πολιτισμού, Αρδήττου 34Β, Αθήνα Περιληψη Η μελέτη της εξέλιξης του φυσικού περιβάλλοντος της περιοχής του όρμου Παλαμαρίου για τα τελευταία περίπου χρόνια εντάσσεται στη διερεύνηση του ιστορικού τοπίου της περιοχής, δεδομένου του αρχαιολογικού ενδιαφέροντος για τον προϊστορικό οικισμό στο βόρειο τμήμα του όρμου. Για την παλαιογεωγραφική αναπαράσταση της περιοχής πραγματοποιήθηκε χαρτογράφηση των γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών της παράκτιας και υποθαλάσσιας ζώνης, μελετήθηκε η στρωματογραφία των ολοκαινικών αποθέσεων της αλλουβιακής παράκτιας πεδιάδας και έγιναν μικρομορφολογικές, μικροπαλαιοντολογικές και παλυνολογικές αναλύσεις. Αναγνωρίσθηκαν τρεις ιζηματολογικές ενότητες. Κατά διάρκεια απόθεσης της ενότητας Α στο κέντρο της πεδιάδας υπήρχε μια ρηχή, σχεδόν γλυκέων υδάτων λιμνοθάλασσα, η οποία κατά την ενότητα Β έγινε υφάλμυρη, ενώ η απόθεση της ενότητας C χαρακτηρίζεται από την παρουσία περιοδικών τελμάτων και αιολικές διεργασίες. Ανοικτή ξηρή βλάστηση με τυπικούς μεσογειακούς χαρακτήρες κάλυπτε την περιοχή. Η ανθρώπινη δραστηριότητα παρουσιάζεται συνεχής και περιλαμβάνει στοιχεία για καλλιέργεια της γης, βοσκή κοπαδιών και χρήση φωτιάς για εκχέρσωση. Palaeoenvironmental changes in Palamari coastal plain during the last 4000 years Abstract The study of the Palamari coastal plain (Skyros island, Greece) palaeoenvironment falls into the general interest for the Historic Landscape of the area after the discovery of a prehistoric fortification. For the palaeoenvironmental reconstruction of the area detailed geomorphological mapping of the coastal and submarine area of the bay was carried out, the stratigraphy of the late Holocene deposits of the coastal alluvial plain was studied and micromorphological, micropaleontological and palynological analyses were performed. Three different sedimentary units were recognized. During deposition of unit A a shallow, mainly fresh water lagoon that turned into more oligohaline during deposition of unit B existed in the plain, while the deposition of unit C is characterized by the presence of temporary desiccating pools and aeolian processes. Pollen flora revealed an open dry Mediterranean vegetation with Pinus, evergreen Quercus, Olea and herb species with minor soil requirements, while indicator species of cultivation and grazing represent human activities on the area. Λέξεις κλειδιά: παλαιοπεριβάλλον, Ολόκαινο, γεωμορφολογία, μικροπαλαιοντολογία, παλυνολογία

2 838 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Εισαγωγη Η περιοχή του όρμου Παλαμαρίου (ΒΔ Σκύρος) παρουσιάζει αρχαιολογικό ενδιαφέρον εξαιτίας της ύπαρξης προϊστορικής εγκατάστασης στο βόρειο τμήμα της. Πρόκειται για έναν οχυρωμένο παράλιο οικισμό της Πρώιμης έως Μέσης Χαλκοκρατίας (μέσα 3 ης χιλιετίας έως μέσα 17 ου αιώνα π.χ.). Η οχύρωση του οικισμού, η οποία είναι συνθετότερη αντίστοιχων της ίδιας περιόδου στο Αιγαίο, παρουσιάζει μια σειρά από προσθήκες και μεταγενέστερες επισκευές αποδεικνύοντας τη χρήση της και σε μεταγενέστερες περιόδους. Η παρουσία ενός τέτοιου οχυρωματικού έργου στο Παλαμάρι από τα μέσα της 3 ης χιλιετίας π.χ. αποτελεί μάρτυρα για την ύπαρξη μιας οργανωμένης κοινωνίας ικανής να σχεδιάσει και να εκτελέσει ένα μεγάλο δημόσιο έργο προκειμένου να υπερασπιστεί τον ρόλο της στο Αιγαίο, καθώς η θέση αποτελεί σταθμό στις θαλάσσιες οδούς μεταφοράς αγαθών και πρώτων υλών. Στην περιοχή του όρμου Παλαμαρίου (εικ. 1) απαντώνται ασβεστιτικοί σχιστόλιθοι της Πελαγονικής ενότητας, καθώς και ψαμμίτες, μάργες και κροκαλοπαγή του Νεογενούς (Melentis 1973), ενώ χαρακτηριστική είναι η εμφάνιση ασβεστιτικών ψαμμιτών (αιολιανιτών) στην περιοχή, που καλύπτουν σε αρκετές θέσεις το σχηματισμό του Νεογενούς. Η παράκτια αλλουβιακή πεδιάδα καλύπτεται από χαλαρές Ολοκαινικές αμμώδεις αποθέσεις και διατρέχεται από το ρέμα Τριχιάς, το οποίο αποστραγγίζει μεγάλη έκταση του βορειοανατολικού τμήματος της νήσου Σκύρου. Στο πλαίσιο διερεύνησης του ιστορικού τοπίου του όρμου Παλαμαρίου, και δοθείσης της αρχαιολογικής σημασίας της περιοχής επιχειρήθηκε η διερεύνηση της εξέλιξης του φυσικού περιβάλλοντος για τα τελευταία περίπου χρόνια, όπως έχει καταγραφεί στις αποθέσεις της παράκτιας αλλουβιακής πεδιάδας. Υλικa και Μeθοδοι α) Έρευνα πεδίου: Η έρευνα πεδίου περιέλαβε τη λεπτομερή γεωμορφολογική χαρτογράφηση της παράκτιας αλλουβιακής πεδιάδας και Ν. Κ Υ ΡΑ ΠΑΝΑ Γ ΙΑ Ν. ΑΛΟΝΝΗΣΟΣ Ν. ΣΚ ΙΑΘ Ο Σ Όρµος Παλαµαρίου Ν. ΣΚΟ ΠΕΛΟ Σ Ν. ΣΚ Υ ΡΟ Σ Σκύρος Ν. Σκυροπ ούλα Ν. Β αλάξα Ν. Ε Υ Β Ο ΙΑ Ν. Σαρακηνό Κύµη Εικόνα 1 Τοπογραφικός χάρτης της περιοχής όρμου Παλαμαρίου με τις θέσεις των γεωτρήσεων (Π) και τάφρων (Τ).

3 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 839 T3 Π 2 Π m Π 1 T 1 Π4.1 Π 4 Π 5 T 2 Π 6 Π 3 Π2.2 Π2.3 Π2.3 0 m Π3.1 Π4.2 Π3.2 Π1.2 Π m Π1.4 Π1.5 Π4.3 Π5.1 Π5.2 Π5.3 Π3.3-1 m Π1.6 Π1.7 Π4.4 Π4.5- Π4.6 Π5.4 Π5.5 Π5.6 T Π6.1 Μ6. Ρ1 725 CAL yrs ΒΡ Π m Π1.8 Π5.7 T T T Π1.9 Π4.7 Π5.8-2 m Π5.9 T T T T m Ενότητα C T m T Ενότητα B T Ενότητα Α -3.5 m εδαφικός μανδύας ιλυούχος άμμος με χάλικες άμμος ιλυούχος άμμος PAL CAL yrs ΒΡ -4 m ιλύς άμμος με παρεμβολές ιλύος άργιλος αμμώδης ιλύς άμμος και χάλικες ιλυώδης άργιλος -4.5 m Εικόνα 2 Λιθολογία, ραδιοχρονολόγηση και συσχετισμός των στρωματογραφικών προφίλ (γεωτρήσεις και τάφροι) της παράκτιας πεδιάδας του όρμου Παλαμαρίου. Καταγράφονται οι θέσεις δειγματοληψίας, ενώ ο κατακόρυφος άξονας σημειώνει το απόλυτο υψόμετρο.

4 840 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας της υποθαλάσσιας ζώνης σε κλίμακα 1:5000, τη διάνοιξη και δειγματοληψία ιζημάτων από τρεις τάφρους καθώς και τη λήψη πυρήνων από έξι γεωτρήσεις μικρού βάθους. β) Εργαστηριακή έρευνα: Πραγματοποιήθηκε λεπτομερειακή καταγραφή της στρωματογραφίας των αποθέσεων και δειγματοληψία από επιλεγμένους ορίζοντες (εικ. 2). Συνολικά μελετήθηκαν 43 δείγματα ως προς το μικροπαλαιοντολογικό και παλυνολογικό τους περιεχόμενο καθώς και τα μικρομορφολογικά τους χαρακτηριστικά. γ) ραδιοχρονολογήσεις: Για τον καθορισμό του απόλυτου χρονολογικού πλαισίου πραγματοποιήθηκαν δύο AMS 14 C ραδιοχρονολογήσεις σε 2 δείγματα -κάρβουνου και φυτικών υπολειμμάτων- προερχόμενα από τη γεώτρηση Π3 και τάφρο T2, προσδιορίζοντας ηλικίες 725 έτη ΒΡ και 3725 έτη ΒΡ αντίστοιχα (και οι δύο ηλικίες είναι βαθμηνομημένες, εικ. 2). Αποτελεσματα Η μικροπαλαιοντολογική, παλυνολογική και μικρομορφολογική ανάλυση των δειγμάτων οδήγησε στην αναγνώριση τριών ιζηματολογικών ενοτήτων στις αποθέσεις της αλλουβιακής πεδιάδας (εικ. 2), ενώ στον παράκτιο και υποθαλάσσιο χώρο καταγράφηκαν δύο σειρές ψηφιδοπαγών αιγιαλών (beachrock) με πάγκους έντονα διαρρηγμένους σε βάθη από 0m έως -1,70m και -1,90m έως -2,90m. Η ενότητα Α αντιπροσωπεύει τις αρχαιότερες αποθέσεις (αρχαιότερη από 3725 έτη ΒΡ), ανιχνεύθηκε μόνο στην τάφρο Τ2 και αποτελείται κυρίως από αμμώδη ιλύ. Η μικροπανίδα είναι πτωχή και αποτελείται από τα γλυκέων υδάτων έως ολιγόαλα, οστρακώδη Candona neglecta και Ilyocypris gibba, τα οποία υποδηλώνουν ρηχό περιβάλλον απόθεσης (Sokac 1978; Calderini et al. 1998; Clave et al. 2001). Η ενότητα Β εμφανίζεται σε όλα τα προφίλ πλην των Τ3, Π2 και Π3. Τα μικρομορφολογικά χαρακτηριστικά υποδεικνύουν ένα διαφορετικό περιβάλλον απόθεσης από την προηγούμενη ενότητα, καθώς οι κλάστες παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλότητα και τα θραύσματα μαλακίων που περιέχονται είναι αποστρογγυλεμένα Η μικροπανίδα χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία του υφάλμυρου οστρακώδους Cyprideis torosa μαζί με τα Cyprinotus salinus, Ilyocypris gibba και I. bradyi και την παρουσία του τρηματοφόρου Trichohyalus aguayoi. Τα παραπάνω υποδεικνύουν ένα ολιγόαλο έως μεσόαλο περιβάλλον, με εισροή γλυκέων υδάτων (Bronnimann et al. 1992, Triantaphyllou et al. 2003) και περιορισμένη επίδραση από τη θάλασσα. Η ενότητα C αντιπροσωπεύει το ανώτερο τμήμα των αποθέσεων και είναι νεώτερη από 725 έτη ΒΡ. Χαρακτηρίζεται από την παρουσία άσχημα διατηρημένων κελυφών τρηματοφόρων παράκτιας θαλάσσιας φάσης, προερχόμενα από επανεπεξεργασία αιολικών αποθέσεων. Τα οστρακώδη απουσιάζουν εκτός από το δείγμα T Εκεί η παρουσία των I. gibba and I. bradyi υποδεικνύουν πολύ ρηχό γλυκέων υδάτων περιβάλλον απόθεσης, το οποίο πιθανά κατά περιόδους χέρσευε (Sokac 1978; Calderini et al. 1998). Κύριος περιορισμός της παλυνολογικής ανάλυσης είναι ο αμμώδης χαρακτήρας του μεγαλύτερου μέρους των αποθέσεων και η διατήρηση των παλυνομόρφων. Τα παλυνοφάσματα αποκάλυψαν μια ανοικτή ξηρή βλάστηση με αραιά πεύκα και αειθαλή Quercus καθώς επίσης και χαρακτηριστικά μεσογειακά είδη όπως Olea, Pistacia και Cistaceae. Η ποώδης βλάστηση χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία ειδών που φύονται σε πτωχά εδάφη (Compositae, Sanguisorba minor, Plantago lanceoloata και Ophioglossum). Ειδικά στην ενότητα C η παλυνοχλωρίδα χαρακτηρίζεται από υψηλές συγκεντρώσεις των, ανθεκτικών στη διάβρωση, Compositae liguliflorae. Η παρουσία ειδών-δεικτών είναι μάρτυρας της συνεχόμενης παρουσίας και δραστηριότητας του ανθρώπου στην περιοχή. Τα είδη δείκτες κτηνοτροφίας κυρίως κοπρόφιλοι μύκητες της οικογένειας των Sordariaceae (van

5 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 841 Geel et al., 2003) και υψηλές συγκεντρώσεις από Plantago lanceolata (Bottema & Woldring, 1990; Bottema, 1982; Jahns, 1993)- εμφανίζονται στις δύο ανώτερες ενότητες (B & C). Είδη δείκτες καλλιέργειας δημητριακών (Cerealia type και Puccinia sp.; Carrion et al., 1999) εμφανίζονται στις ενότητες Α και Β. Τέλος ο συνδυασμός μεγάλων συγκεντρώσεων σπορίων του type 207 μύκητα δείκτη διάβρωσης εδαφών (van Geel et al., 1989) και κάρβουνου σε παλυνοφάσματα της ενότητας Β πιθανά να αντικατοπτρίζει πυρκαγιές στην περιοχή. Συζhτηση - Συμπέρaσματα Τα ιζήματα της παράκτιας πεδιάδας περιλαμβάνουν τα επιμέρους χαρακτηριστικά ενός οριακού περιβάλλοντος απόθεσης. Οι ενότητες Α και Β αποτέθηκαν σε ένα γλυκέων υδάτων έως ολιγόαλο ρηχό περιβάλλον με εισροές γλυκού νερού, το οποίο ειδικά στην ενότητα Β επηρεάζεται περισσότερο από την θάλασσα. Η περίοδος απόθεσης της ενότητας C χαρακτηρίζεται από την παρουσία περιοδικών τελμάτων και αιολικές διεργασίες. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με την παρουσία των ψηφιδοπαγών αιγιαλών στην υποθαλάσσια περιοχή του όρμου υποδεικνύει ότι η ακτογραμμή βρισκόταν ανατολικά της σημερινής εκβολής του υδάτινου ρεύματος και το νησί στο μέσο του όρμου ήταν ενωμένο με το βόρειο ακρωτήριο. Σε αυτό συνηγορεί η παρουσία βυθισμένων αρχαίων οστράκων και δομικών υλικών στον υποθαλάσσιο χώρο μεταξύ του νησιού και του χώρου των ανασκαφών. Στο κέντρο της πεδιάδας υπήρχε μια λιμνοθάλασσα που λειτούργησε από 3725 έτη BP μέχρι και 725 έτη BP. Η έκτασή της δεν παρέμενε σταθερή αλλά αυξομειωνόταν σημαντικά και ήταν προστατευμένη από παράκτιο φράγμα, όπως δείχνει η δεύτερη βυθισμένη σειρά ψηφιδοπαγούς αιγιαλού σε βάθος -2,90 m. Στην παλαιοβλάστηση της περιοχής -όπως αυτή αποτυτώθηκε στα παλυνοφάσματα- συμμετέχουν χαρακτηριστικά ξυλώδη taxa της μεσογειακής μακίας (Pinus, αειθαλή Quercus, Olea, Pistacia και Ericaceae), ενώ στα ποώδη φυτά περιλαμβάνονται taxa χωρίς ιδιαίτερες εδαφικές απαιτήσεις, φυόμενα σε χέρσους και πετρώδεις τόπους (Compositae, Sanguisorba minor, Ophioglossum κ.α.). Η δραστηριότητα του ανθρώπου στην περιοχή ανιχνεύεται από την παρουσία ειδών-δεικτών καλλιέργειας δημητριακών (ήδη από πριν 3725 έτη ΒΡ και περίπου έως 725 έτη ΒΡ), τη μεγάλη παρουσία κοπρόφιλων μυκήτων/ειδών-δεικτών κτηνοτροφίας (στις δύο ανώτερες ενότητες B & C) και τα στοιχεία για πυρκαγιές και διάβρωση εδαφών (κάρβουνα και type 207) σε ορίζοντες της ενότητας Β. Βιβλιογραφια BOTTEMA, S., Palynological investigations in Greece with special reference to pollen as an indicator of human activity. Palaeohistoria, 24: BOTTEMA, S. and WOLDRING, H., Anthropogenic indicators in the pollen record of the Eastern Mediterranean. p In: Man s role in the Shaping of the Eastern Mediterranean landscape, edited by S. Bottema, G. Entjes-Nieborg and W. van. Zeist, A.A. Balkema, BRONNIMANN, P., WHITTAKER, J. and ZANINETTI, L., Brackish water foraminifers from mangrove sediments of southwestern Viti Levu, Fiji islands, southwest Pacific. Rev. Paleobiol., 11: CALDERINI, G., CALDERONI, G., CAVI- NATO, G.P., GLIOZZI, E. and PACCARA, P., The upper Quaternary sedimentary sequence at the Rieti Basin (central Italy): a record of sedimentation response to climatic changes. Paleogeog. Paleocilmat. Paleoecol., 140: CARRION, J.S. and VAN GEEL, B., Fine-resolution Upper Weichselian and Holocene palynological record from Navarres (Valencia, Spain) and a discussion about factors of Mediterranean forest succession. Rev. Palaeobot. Palynol., 106:

6 842 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας CLAVΙ, B., MASSΙ, L., CARBONEL, P. and TASTET J.-P., Holocene coastal changes and infilling of the La Perroche marsh (French Atlantic coast). Oceanologica Acta, 24: JAHNS, S., On the Holocene vegetation history of the Argive Plain (Peloponnese, Greece). Veget. Hist. Archaeobot., 2: MELENTIS J., The geology of Skiros. Bull. Geol. Soc. Greece, X (2): SOKAC A., Pleistocene ostracode fauna of the Pannonian Basin in Croatia. Palaeontol. Jugosl., 20: TRIANTAPHYLLOU, M.V., PAVLOPOULOS, K., TSOUROU, T. and DERMITZAKIS, M.D., Brackish marsh benthic microfauna and palaeoenvironmental changes during the last years on the coastal plain of Marathon (SE Greece). Riv. Ital. Paleont. Stratigr., 109: VAN GEEL, B., BUURMAN, J., BRINK- KEMPER, O., SCHELVIS, J., APTROOT, A., VAN REENEN, G. and HAKBIJL, T., Environmental reconstruction of a Roman Period settlement site in Uitgeest (The Netherlands), with a special reference to coprophilous fungi. Journ. Arch. Sc., 30: VAN GEEL, B., COOPE, G.R. and VAN DER HAMMEN, T Palaeoecology and stratigraphy of the Lateglacial type section at Usselo (the Netherlands). Rev. Palaeobot. Palynol., 60: