Για τ v ;r v ΚΙΚ ΕΡΩΝ

Transcript

1 Για τ v ;r v ΚΙΚ ΕΡΩΝ

2 20 -κυκεών- 20 Διεύθυνση σειράς Τάκης Θεοδωρόπουλος ~ Κικέρων Για τον πόνο και τα πάθη

3 ΚΙΚΕΡΩΝ Για τον πόνο και τα πάθη Δεύτερη και Τέταρτη Τουσκουλανή Διατριβή ΜΕΙΆΦΡΑΣΙ-Ι ΑΠΟ ΤΑ ΜΤιΝ Ι ΚΑ ΟΛΓΑ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ ΩΚΕΑΝΙΔΑ ΑΘΗΝΑ * 2004

4 2004 Εκδόσεις Ωκεανίδα ΑΕ Σολωμού Aθ~να τηλ Πλάτωνος ) Θεσσαλονίκη τηλ. 23 Ι ISBN

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περί πόνου παθών θεωρίας και πράξης [9] Κικέρων Για τον πόνο [ 15] Για τα πάθη [79] Βιογραφικά στοιχεία [ 159] ΣΎ)μειώσεΙζ [ 163]

6 Περί πόνου πα-θών -θεωρίας και πράξης Δ ό~ από τα μεγαλuτε~α εμ~όδια για την κ~τακτησύ) ΤΎ)ς εuτuχιας ειναι ο σωματικος πονος και τα Ψ' uχικα πα '8 Ύ) - αuτα '8' τα εματα εξετάζονται αντίστοιχα στο δεότερο και το τέταρτο βιβλίο των Τουσχουλανών Διατριβών. Σ~μερα είναι εuκολ6τερο να σuλλάβει κανείς ΤΎ) λ ' ψ' φι οσοφια ως uχοφαρμακο παρα ως παuσιπονο λλ ' 'ο;:' α α στύ)ν αρχαιοτύ)τα υεν UΠΎ)ρχαν ασπφινες και οι εγχεφ~σεις γίνονταν χωρίς αναισ8ύ)τικό. Τ ι " ι αuτοχρονα ο πονος Ύ)ταν πανταχοu παρων και ' ο;: λ' " λ ογω των αυιακοπων πο εμων εκτος από uπαρ- 1: " 0;:' ι.ιακο αινιγμα σuνιστοuσε και μια υιαρκύ) απειλ " '1:' 8 ' Ύ) οχι μονο για ΤΎ) σωματικύ) εuει.ια των αν ρωπων αλλά και για ΤΎ)ν ασφάλεια ΤΎ)ς κοινότύ)τας (αλίμονο αν ένας στρατιώτύ)ς τον φοβόταν). Για εuνόύ)τοuς λόγοuς πολλές αρχαίες κοινωνίες ~I ' " και ωιως Ύ) σπαρτιατικύ) ειχαν αναγαγει ΤΎ)ν 'ψ 8' ο;: 'ο;: αντοχύ) στον πονο σε u ιστο Ύ) ικο ωεωυες. ΣΤΎ)ν αρχαιότύ)τα ο ρόλος τοu φιλοσόφοu δεν απείχε και τόσο από εκείνον τοu γ ιατροιι ~ τοu ψuχολ6υοu εφόσον και Ύ) ιατρικ~ και Ύ) ψuχο - λ ογια ' οuσιαστικα '0;:'8 avauu Ύ)καν από ' τοuς κο 'λ ποuς 9

7 ΠΕΡ] ΠΟΝΟΥ. ΠΑΘΩΝ. ΘΕΩιηΑΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗΣ της φιλοσοφίας. Δεν πρέπει επίσης να ξεχνοίιμε ότι η ιδιότuπη σχέση των αρχαίων με τοuς θεοίις τοuς δεν άφηνε μεγάλα περιθώρια στοuς ιερείς να εκτελέσοuν χρέη πνεuματικοίι καθoδηγητ~. Ο σωματικός πόνος είχε ~δη προκαλέσει το ενδιαφέρον των ποιητών (αρκεί να θuμηθοίιμε τις περιγραφές των τραuματισμών στις μάχες ~ τοuς φρικτοίις πόνοuς τοu και τοu Ψ ομηρικές Φιλoκτ~τη Hρακλ~ στην τραγωδία) και δεν έπα- λ ' λ' ε οuτε στιγμη να απασχο ει τοuς φι οσοφοuς ενώ αργότερα ο χριστιανισμός θα μετατρέψει λ την εικονα τοu πασχοντος σωματος σε ατρεuτικό σίιμβολο. Σε ότι αφορά την παροuσίαση των παθών οι θ εσεις ' τοu Κ' ικερωνα ειναι γενικα επηρεασμενες από τις από 'ψ εις των Σ τωικων ' παροτι "~ ο ισιος ~ταν οπαδός της Νέας Ακαδημίας (ο Η. J. Rose έχει γράψει πoλu είιστοχα στην Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας ότι ο Κικέρων ~ταν Ακαδημεικός στη θεωρία και μετριoπαθ~ς Στωικός στην πράξη). Τα πάθη αντιμετωπίζονται ως λογικά σφάλματα στη σίιλληψη τοu καλοίι ~ τοu κακοίι και θεωροίινται ασuμβίβαστα με την EU- ~ ζ' Υ υαιμονα ωη τοu σοφοu. napxouv τεσσερις γενικές κατηγορίες παθών η λύπη ο φόβος η επιθ ι δ ι 'λ υμια και η η ονη στις οποιες εντασσονται ο α τα uπόλοιπα' το προτεινόμενο φάρμακο είναι η φιλοσοφία και η oρθ~ χρ~ση της λoγικ~ς. σίιγχρονη διανόηση nou από την εμφάνιση τοu Η 10

8 ΠΕΡ Τ ΠΟ ΝΟ Υ. Π ΑΘ Ω Ν. ΘΙ!: ΩΡΙΑ Σ ΚΑ[ ΠΡΑ Ξ ΗΣ Ρομαντισμοίι και μετά έχει uμν~σει αναλίισει και σχε'δόν θεoπoι~σει τα πάθύ) δεν μπορεί παρά να μειδιά μπροστά στύ) φαινoμενικ~ απλο 'ί κότύ)τα ενός τέτοωu χεφισμοίι ' όμως Ύ) στωικ~ φιλοσοφία είναι ένα σποuδαίο κεφάλα ω ΤΎ)ς ελλύ)νιστικ~ς σκέψύ)ς και Ύ) σuνεισφορά τοu Κικέρωνα στύ)ν επιβίωσύ) των σύ)μαντικότερων διδαγμάτων ΤΎ)ς θεωρείται πολίιτψύ). Το πραγ ματικό θέμα των Τουσκουλανών Διατριβών είναι οι προϋποθέσεις ΤΎ)ς εuτuχίας και ο Κικέρων εί χε ΤΎ)ν uποχρέωσύ) να δεί ξει ότι με ΤΎ) βo~θεια ΤΎ)ς λoγικ~ς και ΤΎ)ς φιλοσοφίας ο σοφός μπορεί ξ 'θ να επερασει τον πονο και να νικύ)σει τα πα Ύ) τοu - ειδάλλως Ύ) αρετ~ δεν θα ~ταν ο μόνος παράγοντας nou εξασφαλίζει ΤΎ)ν εuτuχία. Η γλώσσα τοu ακοίιγεται παράξενα σίιγχρονύ) εξαιτίας ενός μεταφραστικοίι «λάθοuς» στο οποω " uneneae παρα " τα απταιστα ε λλ' Ύ)νικα τοu: θεωρώντας ότι Ύ) λέξύ) «πάθος» σύ)μαίνει «ασθένεια» προτίμύ)σε να αποδώσει τα πάθύ) ως δι α ταραχές (Ρertιιrbatiοnes) με έναν όρο nou ΧΡΎ)- Ψ λ ' σψοπωειται εuρεως στύ) νεοτερύ) uxo ογια. Πάντως ο Κικέρων γνώριζε πολίι καλά το χάσμα nou χωρίζει ΤΎ) θεωρία από ΤΎ)ν πράξύ). Όταν έχασε ΤΎ)ν αγαπύ)μένύ) τ οu κόρύ) Τuλλία τον Φεβροuάρω τοu 45 π.χ. Ύ) θλίψύ) τ οu ~ταν τόσο μεγάλύ) ώστε πέρασε ένα με γ ά λο διάστύ)μα αδuνατώντας να ανταπ ο κριθεί στ ι ς κοι νωνικές τοu uποχρεώσει ς και θέτοντα ς σε κίν - 11

9 ΠΕΡΙ ΠΟΝΟΥ ΠΑΘΩΝ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗΣ ουνο τ-ην υπ6ληψή του με τους μοναχικοίις του s.-' ζ'λ ' περιπατους στα υασύ) και τις ΙXVEc.E εγκτες κρισεις Οακρίιων. Ο πιστός του φίλος Τίτος Πομπώνιος Αττικ6ς με τον οποίο οιατύ)ροίισε αλλύ)λογραφία τον επέπλύ)ξε αυστύ)ρά για ΤΎ) στά- s.- 'ζ σύ) του και του συνεστύ)σε να uelc.el περισσοτερύ) ψυχική ΟύναμΎ) Ύ) απάντύ)σύ) του Κικέρωνα: Ώστε πιστεύεις πως θα έπρεπε να κάνω κάτι για να δείξω ψυχική δύναμη. γραφόμενά σου Σύμφωνα με τα υπάρχουν άνθρωποι που μιλούν για μένα με πoλu πιο σκληρά λόγια από αυτά που χρησιμοποιήσατε εσύ και ο Βρούτος στις επιστολές σας. Αν όμως όλοι αυτοί που νομίζουν ότι είμαι αδύναμος κι έχω χάσει το Ύ)θικό μου ήξεραν πόσα και τι είδους έργα έχω γρα 'ψ ει τον τε λ' ευταιο καιρο "(' τοτε αν εχουν έστω και λίγύ) ανθρωπιά μέσα τους) θα με εκτιμουσαν 'δ ιαφορετικα "θ γιατι α ε 'βλ επαν ει- ' τε ότι έχω αναρρώσει αρκετά αφού μπορώ να γράφω απόλυτα συγκεντρωμένος για τόσο δύσκολα θέματα -οπότε δεν αξίζω τις κατύ)γορίες τους- είτε ότι επέλεξα να αποσπάσω ΤΎ) σκέψύ) μου από τη θλίψύ) με τον πιο ενδεδειγμένο τρόπο για έναν άνθρωπο του δικού μου κοινωνικού και μορφωτικού επιπέδου - και τότε θα όφειλαν κανονικά να με επαινέσουν. (Att. XII.38a) 12

10 Π ΕΡ Ι Π ΟΝΟΥ. Π ΑΘ Ω Ν. ΘΕ Ω Ρ Ι ΑΣ ΚΑ! Π ΡΑΞΗΣ Π ' ~ Κ ' ραγματι η αμεση αντιuραση τοu ικερω- να στην επι 'θ εση της λ" υπης ηταν μια uπερπαραγωγικ~ σuγγραφικ~ περίοδος. Από τον Φεβροuάριο μέχρι τα μέσα Mdtou είχε ~δη τελειώ σει τον Παραμυθητιχό τοu μια πρώτη εκδoχ~ των ΑχαδημειΧών (A cademica) κι ένα πολιτι κό φuλλάδιο απεuθuνόμενο στον Καίσαρα ' μέχρι τα τέλη Ιοuνίοu oλoκλ~ρωσε τα πέντε βιβλία τοu Περί Ορίων (De Finibus) και τα Α χαδημειχά. Τον Ιο6λιο άρχισε να γράφει τ ι ς Τουσκου λανές Διατριβές. Στην έπαuλ~ τοu στο Το6- σκοuλο η Τuλλία είχε περάσει τις τελεuταίες της ώρες. Το όνομά της δεν αναφέρετα ι 06τε μία φορά σε όλο το έργο αλλά η σκιά τη ς είναι ι Ι" ι αuτη ποu το εμπνεει απο την πρωτη ως την τε - λεuταία σελ ίδα. ΟΛΓΑ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ

11 ΔΕΥΤΕΡΗ Τ Ο ΥΣΚΟΥΛΑΝΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Για τον πόνο

12 ότι 1 Ο Νεοπτόλεμος λέει κάπου στον Έννιο νιώθει βεβαίως την ανάγκη να ασχοληθεί λιγάκι με τη φιλοσοφία αλλά οεν θα το έβρισκε σωστό να αφοσιωθεί εξ oλoκλ~ρoυ σε αυτην. "Ο σο για μενα ' αγαπητε 'Β μου ρου- ' τε αισθάνομαι επίσης την υποχρέωση να μελετ~σω φιλοσοφία -άλλωστε ποια κα.λότερη ασχολία θα μποροόσα να βρω τώρα που οεν έχω με τι να ασχοληθώ;- αλλά όχι απ λ ως ' «λ" ιγακι» οπως εκεινος. 'E'~' ιναι υυσκολ ο να γνωρισει " καποιος τη φι λ' οσοφια λ' ιγο αν υεν ~ την κατεχει 'β σε α 'θ ος η ' εστω στο μεγαλότερο μέρος της. Γιατί και τα λίγα πρέπει να τα επιλέξει από τα πολλά και άπαξ και τα καταλάβει αναπόφευκτα θα αναζ '~θ ' ητησει με τον ωιο εν ουσια.σμο και τα υπο - λοι πα. 2 Είναι αλ~θεια βέβαια ότι σε μια πολυάσχολη ζω~ και μάλιστα ενός στρα - Ν 'λ λλ' τιωτη οπως ο εοπτο εμος πο ες φορες

13 ΚΙΚΕΡΩΝ λ' 'λ ' ακομύ) και τα ιγα προσφεροuν μεγα ο ο φε - λος και αποδίδοuν καρπούς αν όχι εξίσοu ~ ι Ι ι σποuuαιοuς με αuτοuς ποu αποκτα κανε ις 'λ λ' 'λ απο το σuνο ο ΤΎ)ς φι οσοφιας αν μύ) τι α - λ " λλ' ο αρκετοuς ωστε να απα ασσοuν τον αν - θ " θ ' ρωπο κατα περιστασύ) απο τις επι uμιες ΤΎ) θλίψύ) ή τον φόβο. Λόγοu χάριν Ύ) σuζή - 'λ' ΤΎ)σΎ) ποu ειχαμε προσφατα στύ)ν επαu Ύ) μοu στο Τούσκοuλο κατέλύ)ξε στο σuμπέρασμα οτι " πρεπει να αντιμετωπι 'ζ οuμε τον θ' ανατο με μεγάλύ) περιφρόνύ)ση πράγμα ποu σuμβάλλει σύ)μαντικά στύ)ν απαλλαγή ΤΎ)ς ψu - 'β Γ " β' ΧΎ)ς μας απο τον φο ο. ιατι οποιος φο αται s: "s:' κατι ποu υεν μπορει να αποφuγει ειναι auuβ Ψ λ" νατον να ρει UΧΙΚΎ) γα Ύ)ΨΙ) ομως ο ανθρωπος ποu δεν φοβάται τον θάνατο όχι λ απ ως ' επειuύ) s:" ειναι αναποφεuκτος α λλ' α και s:' s:" β " ξ επειuύ) υεν εχει τιποτα το φο ερο εχει ε α- σφα λ ' ισει στον εαuτο ι τοu ενα πανισχuρο Ι εφ 0- ι s: 'Ε' υιο για ΤΎ)ν εuτuχια. 3 ν πασύ) περιπτωξ ερω ' πο λ' u κα λ'" α οτι ειναι πο λλ οι ' αuτοι σει ποu θα μοu ασκήσοuν δριμύτατύ) κριτική αλλά ο μόνος τρόπος για να ΤΎ)ν αποφύγω θα ήταν να μύ)ν γράφω τίποτα. ΑκόμΎ) και για 'λ' τοuς ΡΎ)τορικοuς μοu ογοuς με τοuς ΟΠΟLOuς επεδίωκα ΤΎ)ν εuρεία αποδοχή τοu κοινού ι Ι Ι ( γιατι Ύ) ΡΎ)ΤΟΡΙΚΎ) ειναι μια τεχνύ) ποu απεu -

14 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ θ λ ' " uνεται στον αο και ο πραγματικος σκοπος τοu ρ~τoρα είναι να κερδίσει την απoδox~ των ακροατών τοu) βρέθύ)καν κάποιοι ποu Ι Ι / δ Ύ)ταν ανικανοι να επαινεσοuν κατι αν εν EUY λωττίας περιορίζεται στις δικές τοuς δu νατότύ)τες. Αντψέτωποι με έναν χείμαρρο νού)μάτων και λέξεων δ~λωναν ότι μποροuσαν να το μψύ) θ οuν ' και οι 'δ ι ιοι επι- θ ' Ι Ι τuχως εωρωντας οτι το ακρον αωτον ΤΎ)ς προτιμούν το δικό τοuς φτωχό και μίζερο ύφος από τον π λ οuτο ' και ΤΎ)ν αφ θ'" ονια - ετσι προεκu- ε το Ψ λεγομενο «αττικο uφος» για το οποιο οι 'δ ι ιοι αuτοι ' αν θ ρωποι ποu ισχuρι 'ζ' ονταν οτι το ακολοuθούσαν δεν ~ξεραν τίποτα απολύτως και ~δύ) έχοuν βοuβαθεί γιατί κόντεψαν να γελοιοποιύ)θούν στις αίθοuσες των δικα- Τ θ' λ' στύ)ριων. ι α επρεπε οιπον να περψενω τώρα ποu βλέπω ότι δεν έχω ΤΎ) λα ίκ~ uπο - ξ β ζ' στύ)ρι Ύ) στύ)ν οποια ασι ομοuν καποτε; 4 Η λ " λ' φι οσοφια αρκειται στύ)ν ΚΡΙΤΙΚΎ) των ο ι- γων και αποφεύγει εσκεμμένα το πλ~θoς το 'ζ ψ' οποιο ΤΎ)ν αντψετωπι ει με καχuπο ια και θ ' θ'λ θ ' απεχ εια αρα οποιος ε ει να επιτε ει στο σύνολο ΤΎ)ς φιλοσοφίας θα έχει τον όχλο με θ' το μερος τοu και οποιος επι uμει να καταφέρει ένα πλ~γμα στύ) σuγκεκρψένύ) σxoλ~ λ θ' θ ' ποu εγω ακο ou ω πιστα α εχει ΤΎ)ν αμε- 19

15 ΚΙΚΕΡΩΝ ριστύ) συμπαράστασύ) των άλλων φιλοσοφι- κων σχο λ' ων. Σ' ε οσους ομως Ψ' εγουν συνολικά ΤΎ) φιλοσοφία έχω απαντήσει στο έργο μου Ο ρτηνσως / ενω "θ οσα α οφει ' λ ε να πει κανείς εν ονόματι ΤΎ)ς ΑκαδΎ)μίας θέλω να πιστεύω ότι τα εξέθεσα αρκετά λεπτομερώς στα τέσσερα βιβλία των Αχ.αδημειχ.ών μου. Εντούτοις όχι μόνο δεν αποδοκιμάζω ΤΎ)ν κριτική αλλά και ΤΎ)ν αποζύ)τώ με όλύ) μου ΤΎ)ν καρδιά ποτέ Ύ) φιλοσοφία δεν θα αποκτούσε τόσύ) δόξα στύ)ν Ελλάδα αν οι αντιλ ' δ' πα ΟΤΎ)τες και οι ιαμαχες των κυριοτερων εκφραστών ΤΎ)ς δεν ΤΎ)ν είχαν κρατήσει ζω- ντανύ). 5 Οπότε θα συμβούλευα όλους εσάς οι " Ι ι οποιοι εχετε αυτύ) ΤΎ)ν ικανοτύ)τα να απελευθερώσετε ΤΎ) δόξα που χαρίζει τούτύ) Ύ) ενασχόλύ)σύ) από ΤΎ) χαλαρή πλέον λαβή ΤΎ)ς Ελλάδας και να ΤΎ) φέρετε σε αυτήν εδώ ΤΎ)ν πο 'λ' Ύ) οπως ακρι β' ως οι προγονοι " μας με τον ακαματο 'ζ'λ Ύ) ο τους μας χαρισαν "λ ο α τα α 'λ- λα είδύ) δόξας - ή τουλάχιστον όσα τους φαίνονταν ελκυστικά. Ιδιαίτερα Ύ) φήμύ) του ρήτορα αν και ξεκίνύ)σε από πολύ χαμύ)λά ι ι Ι Ι με αυτο τον τροπο εφτασε στο απογειο ΤΎ)ς έτσι που τώρα όπως ορίζει σχεδόν για όλα ι ι τα πραγματα νομος ΤΎ)ς φυσύ)ς εχει αρχισει 20

16 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ ~ 'θ λ' να γερνα και υεν ειναι απι ανο σε ιγο να χαθεί εντελώς. Αντιθέτως Ύ) φιλοσοφία σε ότι αφορά ΤΎ) λατινικ~ γραμματεία βρίσκει " ι ται ακομύ) στα σπαργανα γι αuτο κι εμεις ΤΎ) στύ)ρίζοuμε και για χάρύ) ΤΎ)ς ανεχόμαστε να μας ελέγχοuν και να μας διορθώνοuν. Auτό βεβαίως ενοχλεί όσοuς έχοuν δεσμεuθεί λ' απεναντι σε καποιες ιερες και ακ ονύ)τες πε- ποι θ Ύ)σεις και ως εκ τοuτοu "ζ αναγκα ονται να uπερασπιστοuν " ακομύ) και απο 'ψ εις ποu ~ " υεν τοuς εκπροσωποuν προκειμενοu να φα- Ε ' ζ' νοuν σuνεπεις. μεις ομως ποu ανα Ύ)ΤΟU- β' 'λ'θ με οτι ρισκεται πιο κοντα στύ)ν α Ύ) εια και αδuνατοuμε να προχωρ~σοuμε πέρα από το αλύ)θοφανές δεν έχοuμε κανένα απολυτως πρόβλύ)μα είτε να διαψεuσοuμε τοuς αντιπάλ οuς μας χωρις " να γινοuμε επι θ' ετικοι ειτε να διαψεuστοuμε χωρίς να χάσοuμε ΤΎ)ν ψuχραι- μια μας. 6 Αν λοιπόν αuτές οι σποuδές μεταλαμπαδεuθοuν στοuς Ρωμαίοuς δεν θα χρειαζόμαστε καν τις βιβλιoθ~κες των Eλλ~νων οι οποίες βρίθοuν από βιβλία λόγω τοu πλ~ θοuς των σuγγραφέων. Πολλοί σuγγραφείς βλ ' ~ επεις γραφοuν τα ωια πραγματα ο ενας με τον άλλον και έχοuν γεμίσει τον τόπο με σuγγράμματα. Το ίδιο θα σuμβεί και σε μας 2 1

17 ΚΙΚΕΡΩΝ λλ ' λ' αν σuρρεuσοuν πο οι σε αuτες τις με ετες. Τ ou λ αχιστον ' ας εν θ'" αρρuνοuμε οσοuς εχοuν την απαραίτητη καλλιέργεια και την ικανό τητα να επιχειρύ)ματολογοόν με ακρίβεια ώστε να ασχολύ)θούν με τα φιλοσοφικά ζύ)τ~ματα σuστύ)ματικά και μεθοδικά. 7 Υπάρ- θ' θ' χει μια κατύ)γορια αν ρωπων οι οποιοι ε- λοuν να αποκαλούνται φιλόσοφοι και όπως ακούω έχοuν γράψει πολλά βιβλία στα λα- Δ 'λ ' τινικα. εν τα uποτιμω - απ οuστατα ποτε μοu δεν τα έχω διαβάσει. Εφόσον οι ίδιοι οι σuγγραφείς δύ)λώνοuν ότι τα γραπτά τοuς '" " '" οεν ειναι οuτε σαφύ) οuτε σuστύ)ματικα οεν οια '" θ' ετοuν οuτε κομ Ψ' ΟΤΎ)τα οuτε περιτεχνο '" β' uφος τοτε κι εγω αρνοuμαι να οια ασω κατι ποu οεν '" εχει ' να μοu προσφερει ΤΎ)ν παραμικρ~ απόλαuσύ). Άλλωστε δεν χρειάζεται να ι ι ~ Ι ι εχεις και καμια σποuuαια μορφωσύ) για να ξ ' λ' ερεις τι ενε και τι πιστεuοuν οι εκπροσωποι αuτ~ς ΤΎ)ς σχoλ~ς. Αφοό δεν ~oιάζoνται οι ' ιuιoι ''' για το πως 'θ' α εκφρασοuν τις απο 'ψ εις τοuς δεν βλέπω ποιος θα ~θελε να διαβάσει τα βιβλία τοuς εκτός από τοuς ομο'ίδεάτες τοuς ας τα διαβάζοuν λοιπόν μεταξύ τοuς. 8 Τα έργα τοu Πλάτωνα ~ των άλλων εκ- 'λ' προσωπων ΤΎ)ς σωκρατικύ)ς σχο Ύ)ς και στύ) σuνέχεια των επιγόνων τοuς τα διαβάζοuν 22

18 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑ θη Ι Ι Ι οι παντες χωρις απαραιτητα να συμφωνουν με τη διδασκαλία τους και να είναι ένθερμοι ~ ~ Ι ~ οπαοοι ΤΎ)ς σχεοον κανεις ομως οεν πιανει να διαβάσει τον Επίκουρο ~ τον ΜΎ)τρόδωρο αν δεν είναι μαθύ)τ~ς τους. Άρα οι μονα- ~ λ 'β οικοι αναγνωστες αυτων των ατινικων ι- βλ " ' ιων ειναι οσοι συμφωνουν Ι με το περιεχο- Π ' Ι ι μενο τους. ροσωπικα πιστευω οτι ενα γραπτό κείμενο θα έπρεπε να κερδίζει ΤΎ)ν εκτιμύ)σύ) κα 'θ ε κα λλ' ιεργύ)μενου αναγνωστύ) ~ "~ ακομ Ύ) και αν οεν μπορουσα ο ιuιoς να επιτυχω κατι " τετοιο και πα 'λ ι θ α το θ εωρουσα ' υπoχρέωσ~ μου να προσπαθώ να γράφω κατ' αυτον τον τροπο. 9 r'" ι αυτο ανεκα θ εν ακολουθούσα ΤΎ) μέθοδο των ΠεριπαΤΎ)τικών και ΤΎ)ς ΑκαδΎ)μίας φροντίζοντας να εξετάζω κα 'θ ε ζ' Ύ)ΤΎ)μα και απο '~I τις ουο ο 'Ψ εις οχι απ λ ως ' επειuύ) ~'" μονο ετσι μπορουσα 'β να ρω σε κα 'θ ε περιπτωσύ) ' οτι ι β' ρισκοταν πιο κοντα στύ)ν αλ~θεια αλλά και γιατί Ύ) συγκεκρι- 'θ ~ λ' t: ' μενύ) με οοος αποτε ει εc."αιρετύ) ασκύ)σύ) Ο' " υφους. πρωτος που ΤΎ)ν εφαρμοσε Ύ)ταν ο ΑριστοτέλΎ)ς και μετά ΤΎ)ν ωοθέτύ)σαν και οι θ Ι Π' μα Ύ)τες του. αντως απο τους συγχρονους μας ο Φίλων του οποίου τις παραδόσεις παρακολουθούσα συχνά είχε ΤΎ) συν~θεια να δι- ~ 'λλ' ι οασκει σε α ες ωρες τους κανονες ΤΎ)ς ΡΎ) -

19 ΚΙΚΕΡΩΝ τoριx~ς και σε άλλες τις αρχές της φιλοσο - Ο'λ ' φιας. ι φι οι μου με επεισαν να καν ω και ~ β' εγω το ισιο κι ετσι ακρι ως κατενειμα τον ~ θ' ι λ' χρονο που ειχαμε υια εσιμο στην επαυ η μου στο Τοόσκουλο. Αφοό αφιερώσαμε λοι- / Ι ι πον το πρωινο μας σε ρητορικα γυμνασμα- τα / Ι Ι οπως ειχαμε κανει και την προηγουμει β' νη μερα κατε ηκαμε κατα το απογευματακι στην Ακαοημία μου. Σου παραθέτω τον οιάλογο που έλαβε χώρα όχι όμως σε αφηγηματικ~ μoρφ~ αλλά όσο το ουνατόν πιο ι Ι / 'θ κοντα στα οσα πραγματι ειπω ηκαν. 10 Καθώς κάναμε τον περίπατό μας η συζ~τηση άρχισε με το εξ~ς περίπου προοίμιο: 'ζ Α Δ "λ.: εν φαντα εσαι ποσο χαρηκα η μα - λον πόσο ωφελ~θηκα από τη χθεσιν~ μας συζ~τηση. Αν και ξέρω ότι ποτέ μου οεν έοειχνα ιοιαίτερο ενθουσιασμό για τη ζω~ ωστόσο η σκέψη ότι μια μέρα θα έχανα όλες τις απολαόσεις της και θα αποχαιρετοόσα για πάντα το φως του ~λιoυ κάποιες φορές μοό 'C " β Ι ι ΠΡΟιενουσε φο ο και με εκανε να υποφερω. Πίστεψέ με τόσο πολό απαλλάχθηκα από ' ζ τουτη την αγωνια που νομι ω οτι για κανε - να άλλο θέμα οεν θα έπρεπε να ανησυχο όμε λιγότερο.

20 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ Π ΑΘΗ 11 Μ.: Δεν με εκπλήσσουν καθόλου όσα λες. Είδες πόσύ) OUναμΎ) έχει Ύ) φιλοσοφία; Θ ι Ι Ι Ι ~ εραπευει το πνευμα απομακρυνει τις ανού)- τες στενοχωριες μας απα λλ" ασσει απο τις επιθυμίες μας και διώχνει μακριά τους φόβους μας. Για να έχει όμως αποτέλεσμα πρέπει να απευθύνεται και στον κατάλλύ)λο χαρακτ~ρα. Δεν ευνοεί μόνο Ύ) τύχύ) τους τολμύ)ρούς όπως λέει αλλά και Ύ) μια παλιά παροιμία φιλoσoφικ~ σκέψύ) και μάλιστα πο λ υ ' περισσοτερο ενισχυοντας 'θ α λ' εγαμε με τα διδάγματά ΤΎ)ς ΤΎ) OUναμ Ύ) ΤΎ)ς γενναιό- ΤΎ)τας. Φ αινεται ' οτι Ι εσενα Ι Ύ) φυσύ) Ι σε προι- ι " κισε με ανωτερο και ευγενικο πνευμα που θ' δ' περιφρονει τις αν ρωπινες α υναμιες οποτε Ύ) ομι λ ' ια μας εναντια στον φο 'β ο του θ' ανατου β ΡΎ)κε προσφορο "δ ε αφος σε μια γενναια ' Ν 'ζ 'δ ' υχύ). ομι εις ομως οτι τα ι ια αυτα επι- Ψ χειρ~ματα επύ)ρεάζουν πραγματικά τους ανθ ' ρωπους που τα επινού)σαν τα πραγματευθύ)καν και τα κατέγραψαν ; Υπάρχουν βέβαια ελάχιστες εξαιρέσεις αλλά πόσοι φιλόσοφοι ' ψ' ι εχουν τον χαρακτύ)ρα ΤΎ)ν υχύ) τον τροπο ζ 'θ' Π' ωύ)ς που απαιτουν οι εωρ ιες τους; οσοι πιστεύουν στύ)ν ίδια τους ΤΎ) διδασκαλία όχι απλώς ως κεν~ επίδειξύ) γνώσεων αλλά ως οδύ)γό ζω~ς; Πόσοι έχουν ΤΎ)ν αυτοπειθαρχία

21 ΚΙΚΕΡΩΝ να uπακοuοuν σε αuτά ποu κηρuσσοuν οι ~ Βλ' " ωωι; 12 επεις μερικοuς τοσο επιπο - λαωuς και ματαιόδοξοuς ποu καλότερα θα ~ταν γι' αuτοuς να μην είχαν σποuδάσει ποτέ. Άλλοι είναι άπληστοι για το χρ~μα άλλοι διψασμένοι για δόξα. Πολλοί uποδοu - λ ' ~ λ' ωνονται στις ηυονες και τα ογια τοuς ερ - χονται σε απόλuτη αντίθεση με τον τρόπ ο ζω~ς τοuς. Νομίζω ότι αuτό είναι μεγάλη ντρoπ~. Αν ένας δάσκαλος γραμματικ~ς δεν "c' ι..ερει να μι λ' ησει σωστα '" η αν καποω ς ποu θέλει να λέγεται μοuσικός τραγοuδάει πα - 'λ ' β ' ραφωνα τοτε οφει ει να ντρεπεται ακρι ως επειδ~ χωλαίνει σε ένα πράγμα ποu δηλώ νει ότι γνωρίζει σε βάθος. Εξίσοu θα έπρεπε 'λ' ~ να ντρεπεται και ενας φι οσοφος ποu αuu - λ'ί: 'ζ ~ νατει να ε εγι..ει τον τροπο ωης τοu υωτι 'λλ ' "θ σφα ει σε εναν τομεα στον οποω uποτι ε- ~ 'λ β ' ται οτι ειναι εωημων και ενω ανα αμ ανει να διδάξει την τέχνη της ζω~ς είναι προφα - " ~ ~ζ' ζ' νες οτι ο ωιος υεν ι..ερει να ησει σωστα. Α.: Αν ισχόει αuτό ποu λες δεν θα έπρε- πε να φο β ασαι ' μ ηπως Ι εχεις uπερεκτιμ ησει ι τη φι λ οσοφια; 'Α" φοu uπαρχοuν π λ' ηρως κα - ταρτισμενοι 'λ' φι οσοφοι ποu ζ ouv επαισχuντα τι άλλο θέλοuμε για να αποδείξοuμε ότι η φιλοσοφία είναι άχρηστη;

22 ΓΤΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ 13 Μ.: Μα. α.υτό δεν α.ποδειχνίιει τίποτα.. Δεν είνα.ι όλα. τα. κα.λλιεργημένα. χωράφια. είι- φορα. κα.ι δ εν εχει ' δ' ικιο ο Ά κκιος οτα.ν ' λ' εει: Ο σπόρος ο χαλός χαι σε φτωχό χώμα να ι πεσει πάλι απ' τη φύση του θα δώσει πλούσια σοδειά. Δεν α.ποδίδουν λοιπόν κα.ρποίις όλα. τα. κα.λλιεργημένα. πνείιμα.τα.. Κα.ι για. να. μείνουμε στο 'δ ι ιο πα.ρα. 'δ ειγμα. οπως ' α.κρι β' ως ενα. χωι Ι ι δ ' ρα.φι οσο ευφορο κι α.ν εινα.ι εν α.ποφερει κα.ρποίις α.ν μείνει α.κα.λλιέργητο έτσι κα.ι η ψυχή δεν μπορεί να. κα.ρποφορ-ήσει χωρίς την πα.ι δ εια. '. Η μια. "δ' εινα.ι α. υνα.μη χωρις ι την α. 'λ- λη. Η φιλοσοφία. είνα.ι η κα.λλιέργεια. της ψυχης. ~ερι ~ ζ' ωνει τα. ε λ' α.ττωμα.τα. κα.ι προετοιμα. 'ζ ει την ψ' υχη να. οεχ '>' θ' ει τον σπορο' " οχι μονο επιβλέπει τη σπορά α.λλά θα. λέγα.με ότι Ι Ι α.υτη ριχνει τους σπορους α.πο τους οποιους θ θ ' λ' α. γεννη ουν οι π ουσιοτεροι κα.ρποι οτα.ν η Αλλ' Ψ υχη ωριμα.σει. α. α.ς συνεχισουμε α.πο εκει " που ειχα.με στα.μα.τησει. 'Π ες μου σε πα.- ρα.κα.λώ ποιο θέμα. θα. -ήθελες να. συζητ-ήσουμε. Ν 'ζ' Ι Ι ι 14 Α.: ομι ω οτι ο πονος εινα.ι το χεφο - τερο πράγμα..

23 ΚΙΚΕΡΩΝ Μ.: Χ ειροτερο ' και απο " την ατιμωση; Α.: Αυτό δεν θα τολμούσα να το πω και ντρεπομαι που αναγκα 'ζ ομαι να εγκατα λ ει' - ψω τη θέση μου τόσο γρήγορα. ' Μ.: Θ... α επρεπε να ντρεπεσαι περισσοτερο 'Δ θ αν ειχες μεινει πιστος σε αυτην. εν α σε θ'λ ' τιμουσε κα ο ου να σκεφτεσαι οτι υπαρχει ι Ι Ι ~ κατι χειροτερο απο την ατιμωση το oνειuoς και την ντροπη. 'Π ροκειμενου ' να γ λ' ιτωσου - με απο αυτα " οχι απ λ' ως οεν s:- πρεπει ' να απο - S:-' λλ' φευγουμε οποιονοηποτε πονο α α οφει - λουμε και να τον επιδιώκουμε να τον υπ 0- μένουμε και να τον καλοδεχόμαστε. Α.: Συμφωνώ απολύτως. Πάντως ακόμη ~ ι και αν ο πονος οεν ειναι το χειροτερο πραγμα που υπάρχει δεν χωράει αμφιβολία ότι ειναι κατι κακο. 15 Μ.: Βλέπεις λοιπόν πόσο γρήγορα ξαλάφρωσες από τον φόβο του πόνου χάρη στη σύντομη παρέμβασή μου; Α.: εξηγήσεις. ΤΟ βλέπω αλλά θέλω περισσότερες Μ.: Θ... α κανω " οτι μπορω α λλ' α το εργο μου είναι δύσκολο και δεν θέλω να είσαι λ' πνευμα αντι ογιας. Α.: Σου υπόσχομαι ότι δεν θα είμαι. Όπως και Χ θ ες ετσι ' και τωρα 'θ α σε αφησω ' να με

24 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ οδηγ-ήσεις θέλεις εσύ. με τοuς σuλλογισμούς σοu όποu Μ.: Έχει καλώς. Ας αρχίσω λοιπόν από τις αδuναμίες πολλών φιλοσόφων οι οποίοι αν-ήκοuν σε διάφορες σχολές. Ο σωκρατικός Α ' δ ' ριστιππος ειναι ο πρωτος σε σποu αιοτητα και αρχαιοτητα από " εκεινοuς ποu δ εν δ' ιστα- σαν να αποκα λ εσοuν ' τον πονο " uπερτατο κα- Ε 'Ε ' κο. ν σuνεχεια ο πικοuρος φανηκε αρκετα 'λ Eua ' ωτος σε αuτη την αστηρικτη και ανανδρη θέση. Κατόπιν ο Ιερώνuμος ο Ρόδιος θ' ισχuριστηκε οτι το uπερτατο αγα ο ειναι η λλ " 'λ απα αγη από τον πονο - τοσο μεγα η σuμφορα τον θ εωροuσε. "Ολ οι οι uπο 'λ οιποι εκτος ' από τον Ζ-ήνωνα τον Αρίστωνα και τον Πύρι ι ι 'δ ' ρωνα ειπαν πανω κατω το ι ιο με αuτο ποu 'λ ι f / ε εγες κι εσu προηγοuμενως: ο πονος ειναι οντως κακο " πραγμα α λλ" α uπαρχοuν και χειρότερα. 16 Είδες προηγοuμένως ότι η ίδια / ι ι σοu η φuση και καποιο εuγενικο στοιχειο τοu χαρακτηρα σοu επαναστατησαν και σε εμπο- Ι" ι δ ισαν να πεις οτι ο πονος ειναι το uπερτατο κακο αναγκα 'ζ' οντας σε μο 'λ' ις ηρ θ ες αντιμέτωπος με την ατίμωση να εγκαταλείψεις τη θέση σοu. Κι όμως αuτ-ή την άποψη η φι λοσοφία ποu μας διδάσκει την τέχνη της ζ ωης " την εχει uποστηρι 'ξ' ει επι τοσοuς " αιω-

25 νες. Μα ποιο αξίωμα ποια ιάκρισ'f) ποια τιμή θα είχε τόσύ) σύ)μασία για έναν ά.νορω ι ι 6 πο ο οποιος ειναι πεπεισμ ενος οτ π να ς ~ 6 ' ισοουναμει με το υπερτατ ο κακ ωστ ιι να θέλει να τα κερδίσει υπομ έ ν οντας τον σω ματικό πόνο; Αλλά και ποια επαισχυντύ) και ατιμωτική πράξύ) δεν θα δεχόταν να κάνει ' Ι προκειμενου να τον αποφυγει αν ε χε απο - Ι ι λ' φασισει οτι ο πονος ειναι το μεγα υτερο χα κο που υπαρχει; Π οιος αν 'θ ρωπο ς ε ν νιω 'θ ει ~ Ι Ι uυστuχισμενος -αν ο πονος ειναι το υπερτα - ι '" το κακο- οχι μονο ΤΎ)ν ωρα που υποφ ερει " λλ' απο φρικτους πονοuς α α και οταν σκε - 'θ ' φτεται οτι κατι τετοιο α μποροuσε ν α ΤΟι) σuμβεί ανά πάσα στιγμή στο μέλλον; Και σε ποιον δεν θα μπορούσε να συμβεί; Με αυτή ΤΎ) λογική κανείς δεν θα μπορούσε να θεω - ΡΎ) θ ει ' εuτuχισμενος. 17 Ε' ιναι α λ'θ Ύ) εια οτι ' ο Μ Ύ)τρόδωρος θεωρεί απόλuτα εuτuχισμέν ο έναν άνθρωπο αν το σώμα ΤΟι) έχει γερή κράσύ) και αν είναι βέβαιος ότι θα το διατύ) - ~ Ν λ ρει παντοτε στύ)ν ωια καταστασύ). αι α - λά ποιος άνθρωπος μπορεί να είναι βέβαιος γι αuτο; "Ο σο για τον Ε πικοuρο ' εκεινος 'λ' εει ι Ι ι κατι πραγματα ποu κατ α ΤΎ) γνωμύ) μοu ει - 'λ Ι 'ζ ναι για γε ια. σχυρι εται χαποι) οτι οταν ο σοφός καίγεται ή βασανίζεται -θα περίμενε

26 Γ ΙΑ ΤΟΝ Π ΟΝΟ ΚΑ ] ΤΑ ΠΑΘ Η Ι ~ κανεις να πει «το αντεχει το uπομενει υεν uποκύπτει»- μέγας άθλος μα τον Hρακλ~ 'ξ Η λ' και αντα ιος ΤΟι) ρακ εοuς στον οποιο μολις ορκίστηκα. Αλλά για τον σκληροτράχηλο Επίκοuρο δεν αρκεί αuτό. Εκείνος αν βρεθεί μέσα στον ταύρο ΤΟι) Φαλάριδος θα αναφων~σει: «Α τι ωραία! Καρφάκι δεν μοι) καιγεται.» 'Π" ως ειπατε; «Ω' ραια»; 'Ο χι λ απ ως ' (ωποφερτα»; Κ' ι ομως οι φι λ' οσοφοι ι ι ι ΠΟι) αρνοuνται οτι ο πονος ειναι κατι κακο δεν λένε ότι είναι «ωραίο» να βασανίζεται ι ι ~ καποιος παροτι υεν τον κατατασσοuν στα ~ λ' ~ υεινα τον αποκα οuν «Uuσαρεστο» «αφο- Ε' Ε' ρητο» (ψισητω) «αφuσικο». νω ο πικοu- ~ λ' " ρος ΠΟι) οη ωνει οτι ο πονος ειναι το μονο κακο " ΠΟι) uπαρχει και το μεγα λ" uτερο απο 'λ 'λ " θ ο α τα uπο οιπα πιστεuει οτι ο σοφος α τον λ ' Δ' αποκα εσει «ωραιο». 18 εν εχω την απαι - 'ψ τηση να μοι) περιγρα εις κι εσι) τον πονο με Ε' τοuς οροuς ποι) χρησιμοποιει ο πικοuρος για την ηδoν~: ξέρεις βέβαια ότι ~ταν φανατι- ~ Α' θ'λ ' κος οπαοος της. uτος αν ε ει μπορει να λέει μέσα στον ταύρο τοι) Φαλάριδος τα ίδια ποι) λέει και στο κρεβάτι τοu. Εγώ δεν περιμένω τέτοια θαύματα από τη φιλοσοφία. Α ' 'θ ' ν ενας αν ρωπος uπομενει τον πονο με γενι Ι ι θ' ναιοτητα τοτε εχει κανει το κα ηκον τοu.

27 ΚΙΚΕΡΩ Ν Δεν είναι ανάγκυ) να το απολαμβάνει κιόλας. Δ ' β λ" εν χωραει αμφι ο ια οη ο πονος ειναι μια θλιβερ~ κατάσταση δuσάρεστη απεχθ~ς 'θ ' ~ αντι ετη προς τη φuση απαραοεκτυ) και ανu - πόφορη. 19 Δες την περίπτωση τοu Φιλο κτ~τη' τα βογκητά τοu δικαιολογοόνται αφοό είχε δει τον περίφημο Hρακλ~ στην Ο ιτη να OUp λ ια 'ζ ει απο τον πονο. 'Ά ρα τα β' ε - λη ποu είχε πάρει ο ~ρωας αuτός από τον Hρακλ~ τοό ~ταν άχρηστα όταν φαρμάκι χύθηκε στις φλέβες του απ' του φιδιού το τσίμπημα ζ / Ι / cυπνωντας του πονους αφορητους. Άκοu τον πώς φωνάζει' ζητάει βo~θεια θέ λει να πεθάνει: Αχ! Ποιος θα βρεθεί να με γκρεμίσει από τα βράχια στο αλμυρό το κύμα; Λ.ιώνω απ' τον πόνο. Η φλόγα της πληγής μου η έντασή της / ι / μου τρωει την ψυχη. Είναι δόσκολο να πει κανείς ότι αuτό ποu αναγκα 'ζ' ει εναν αν ' θ ρωπο να β γα 'ζ ει αuτες τις

28 ΠΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ Π ΑΘΗ 's:-' 'λ ' κραuγες υεν ειναι κακο και μα ιστα μεγαλο. 20 Αλλά ας δούμε και τον ίδιο τον Ηραλ ' ι κ Ύ) ο οποιος κατερρεuσε απο τοuς πονοuς ΤΎ)ν ώρα ποu ο ίδιος ο θάνατος τοu άνοιγε τις πύλες ΤΎ)ς αθανασίας. Τι οuρλιαχτά ~ταν εκείνα στις Τραχ[νιες τοu Σoφoκλ~! Άκοu τι λ " Δ' εει οταν 1) ψανειρα τον εντuσε με τον χιτώνα ποu είχε βοuτ~ξει στο αίμα τοu Κενταύροu και εκείνος κόλλύ)σε στις σάρκες τοu: Ω ποσα ' a β' ασταχτα χι ανειπωτα ι δ εινα ' λ'! τυραννησαν το σωμα μου χαι το μυα ο μου Μα ούτε η ανελέητη Ήρα ούτε ο στυγνός Ευρυσθέας δεν μου 'χαναν τετοlo χαχο οσο μια αχαρ δ η γυναιχα ' του Ο ινεως ' η θ υ- γατερα. Εχείνη δίχως να το ξέρω με παγίδευσε ι Ε' με αυτο το υφαντο των ρινυων που έχει χολλήσει στα πλευρά μου τα δ οντια του μου σχιι"ουν 'Υ' τις σαρχες / Ι Ι με σφιγγει χαι ρουφαει την ανασα απο τα σπλάχνα μου ι ζ μου atpayylce το αψα. Π"θ' αει χα λ' ηχα πιαστηχα στις π εχτες αρπάγες του θανάτου. 33

29 ΚΙΚΕΡΩΝ 17 ι λ l δ ι ι ι Η.αι τουτες οι π ηγες εν ει ναι απο το χε - ρι του εχθρού / Ι Ι ι Γ ι ουτε απο τον στρατο των γηγενων. ιγα - ντων. Δεν μου επιτέθηχε χανένας Κένταυρο ς ούτε η βία των Ελλήνων ή η μανία των βαρβάρων ή χάποιας άγριας φυλής ι ι ι δ 11:' ι Ι απο οσες εχω χατα ιω"ει ως τα περατα του λλ Χόσμου ι ι ι β ι α α απ το χερι μιας γυναιχας ρισχω το ν θάνατο Ι Ι ι δ εγω ενας αν ρας. Ω γιε μου δείξε μου πως είσαι αληθινός μου γιος. Μην επιτρέψει ς στην Ι αγαπη για τη μανα σου ι ι ι θ ι να με νιχησει τωρα που πε αινω. ι ι 11:' ε χερια υπαχουα να την αρπα"εις χαι να Μ μου τη φέρεις Έτσι θα χαταλάβω ποιον έχεις πρώτο στην δ /Ι / Ι χαρ ια σου εχεινη η εμενα. 21 Εμπρός παιδί μου θάρρος! Λ.υπήσου ι β ι τον πατερα σου που σ ηνει που όλος ο κόσμος θα τον λυπηθεί. Δες με που Χλαίω χαι βογκώ σαν κοριτσόπουλο Ποιος να μου το 'λ εγε Ε ι / Ι ι γω που παντα αγογγυστα ης συμ φορε ς μου υπέμενα 34

30 ΓΙΑ ΤΟΝ Π ΟΝΟ ΚΑ Ι ΤΑ ΠΑΘΗ Ι Ι θ λ Ι τωρα καταντησα σαν η υκο. Έλα παιδί μου στάσου πλάι μου. Κοίταξε το άθλιο σώμα του πατέρα σου που ι Ι χει γινει κομματια. v ι /: lλ Ι Ι Δοιτα" τε με ο οι σας κι εσυ πατερα των θεών / / "IJ χτυπα με με τον κεραυνο σου και καψε με. Τώρα ξανά με διαπερνούν οι πόνοι σέρνεται η φλόγα στο κορμί μου. Ω Ι λ Ι l θ Ι 22 χερια π ατες στη η ω μπρατσα που κάποτε σφίξατε τον λέοντα της Νεμέας μέχρι να αφήσει τρίζοντας λ Ι Ι τε ευταια του πνοη. τα δόντια την 'Τ' Ι Ι δ /:'1 Ι Ι Ι.1 ουτο το χερι το ε"ι ηταν αυτο που ηρεμησε τη Λέρνα σκοτώνοντας το απαίσιο ερπετό ; Που σύντριψε τους δίμορφους Κενταύρους Ι Ι θ Ι Ε Ι και γκρεμισε το φονικο ηριο του ρυμαν - θου ; Με τούτο είχα αρπάξει από το ζοφερό βασίλειο του Ά δη τον σκύλο με τα τρία κεφάλια το γέννημα Μ τη ς έχιδνα ς; Ι Ι Ι δ Ι ε αυτο ειχα σκο τωσε ι τον ρακοντα τον φύλακα των χρυσών μ ήλων ; Και σε άλλου ς πόσου ς ά θλου ς δεν έλαμ ψε Ι Ι του το το χερ ι. 35

31 ΚΙ ΚΕ Ι'ΩΝ Ποτέ κανένας δεν καυχήθηκε 6τι το ν {κησε. Μ ' πορουμε να συνεχισουμ ε να υποτιμουμ ε τον πόνο όαν βλέπουμε τον ίοιο τον Ι Ι ρα - κ λ 1) ' να υειχνει "-' τοσο 'λ' ιγ1) αντοχ1) '" απ ε ναντι του; 23 Ας έρθει ο Αισχ6λος ο οποίος εν ήταν μόνο ΠΟΙ1)τής αλλά και Πυθαγ όρειο ς όπω ς τουλάχιστον μας λέει 1) παράοοσ1). ιιω ς υπο - "-' n θ' φερει στ1)ν τραγωυια του ο ρομ 1) εα ς του ς πονους που του προκα 'λ εσε 1) κ λ' ΟΠ1) του στ1) Λήμνο; Από όπου λένε ότι έδωσε κρυφά τη φωτιά στους θνητούς' ο σοφός Προμ η θέας την έκλεψε με δόλο και τιμωρήθηκε Δ' απ τον πατερα ια. Κ θ ' λ " α ως οιπον εκτινει Τ1)ν ποιν1) του καρφω - μενος στον Κ αυκασο ' λ' εει: Ω 'Τ" ' Υενος των.l ιτανων αιμα μου θ ρεμματα του Ουρανού '1: ~ κοιτα" τε με υεσμωτη καρφωμενο στα κοφτερά τα βράχια

32 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ σαν το καράβι που φοβισμένοι οι ναύτες απ' την αντάρα του πελάγους το δένουν μέχρι να περάσει η νύχτα. του Δία ο Κρόνος Ο γιος Ι Ι δ Ι Ι Ι με καρφωσε ετσι. στη υναμ η του υπακου- Μ σαν τα χερια Ι του R' φαιστου. Ι 'δ Ι Ι πηγοντας με κτηνω η τεχνη τουτες τις σφήνες διαπέρασε τα μέλη μου και με το σώμα επιδέξια τρυπημένο ο δυστυχής Υ Ι δι Ι Ι Ε "ω τωρα ε ω σε αυτο το φρουριο των ρι- Ι νυων. 24 Και κάθε τρίτη ολέθρια μέρα καταφτάνει του Δ ια ι ο αετος Ι με β' ιαιο πεταγμα Ι σκίζει τις σάρκες μου με τα γαμψά του νύχια 'Υ / / και με κατασπαρα"ει για το αγριο γευμα Α του. Ι Ι θ ' φου χορτασει κι ευφραν ει με το παχυ συκώτι μου βγάζει μια τρομερή κραυγή και απομακρύνεται πετώντας στα ύψη αφού σκουπίσει το αίμα μου με τη φτερωτή ουρά του. Κ Ι Ι Ι θ ' Ι ι οταν το φαγωμενο μου συκωτι ρεψει και ξανανιώσει 'λ Ι λ ' ' β πα ι επιστρεφει αψαργα στο απαισιο 0 - σκοτοπι του. 37

33 ΚΙΚΕΡΩΝ 'Τ ' λ Ι Ι.L ρεφω οιπον τον φρουρο του πιχρου μαρ - τυρίου μου που ζωντανό με ατιμάζει με αιώνια δυστυ - Ι χια. Γιατί όπως βλέπετε χι εσείς δεν μου επι - Ι δ Ι ΔΙ τρεπουν τα εσμα του ια να διώξω το φριχτό πουλί από το στήθο ς μου. 25 Κι έτσι ορφανός απ' τις δυνάμει ς μου Ι β Ι λ Ι υποφερω τις α ασταχτες π ηγες μου Ι Ι θ l δ' χαι περιμενω απο τον ανατο να ωσει τε - Μ Α λος στα δεινά μου. Ι Ι Ι λ ΙΥ α ουτε χι αυτο με αφηνει να ε πι..ω ο Δίας. lλ Ι Ι θ τε ειωτοι φριχτοι αιωνες πεν ους Ι θ Ι Ι εχουν συσσωρευ ει στο σωμα μου απ ' όπου στάζουν οι σταγόνες με τη θέρμη του ήλιου βρέχοντας αδιάχοπα τα βράχια του Καυ - Ι χασου. ι δι λ θ ι ι ι... α ηταν υσκο ο να αρνη ουμε οη καποlo ς Θ Ι Ι ι δ που πασχει κατ αυτον τον τροπο ειναι u- ι ι λ ' δ στυχισμενος' αν ομως τον αποκα εσουμε u- ι ι λ ι ι στυχισμενο ειναι σαν να ομο ογουμε οτι ο Ι Ι ι πονος ειναι κατι κακο. 26 Α.: Μ εχρι ι στιγμης ι εχεις ι ανα λ α 'β ει εσ υ ι την υπεράσπιση της δικ~ς μου θέσης αλλά

34 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΤ ΤΑ ΠΑΘΗ αυτό θα το σχολιάσω σε λίγο. Στο μεταξύ ι ι ι / Δ πες μου απο που ειναι αυτοι οι στιχοι; εν τους αναγνωρίζω. Μ.: Θα σου πω αμέσως καλά έκανες και Δ βλ' " λ' ρωτησες. εν επεις οτι τωρα εχω πο υ ελεύθερο χρόνο; Α.: Ε και λοιπόν; Μ. : Φαντάζομαι ότι όταν ~σoυν στην Aθ~να θα π~γαινες στα μαθ~ματα των φιλοσόφων. Α.: Και βέβαια π~γαινα και με μεγάλη 'λ μου χαρα μα ιστα. Μ.: Τ οτε Ι θ α προσειες ι ~ οτι Ι ενω Ι εκεινη την επoχ~ κανένας δεν ~ταν ιδιαίτερα εύγλωττος όλοι περιελάμβαναν στίχους στους λόγους τους. Α.: Ναι ο Στωικός φιλόσοφος Διονύσιος το συν~θιζε αυτό. Μ.: Πράγματι. Αλλά το έκανε σαν να υπαγορευε ι χωρις 'λ' να επι εγει ποιους στιχους ι θ α πει χωρις ' να τους εντασσει κομ Ψ' α στην ομιλία του. Ενώ ο Φίλων τούς απ~γγελλε με το κατάλληλο μέτρο και τα χωρία που πα- ρε 'θ ετε τα ειχε ' επι λ'~' ειει ωστε να ταφια 'ζ ουν 'θ ι 'Ε Ι στην κα ε περιπτωση. τσι κι εγω απο τοι 'θ ' τε που ριχτηκα με πα ος σε αυτα τα γεροντικά γυμνάσματά μου φροντίζω να χρησι- 39

35 ΚΙΚΕ ΡΩΝ μοποιω παρα θ' εματα Ρ' ωμαιων ποιητων. "Ο ταν ~ λ' 'ζ ομως αυτοι υεν με κα υπτουν μεταφρα ω ο ίοιος νες πολλά αποσπάσματα από τους Έλλη- για να μην στερησω τη ρητορικη των Ρ ' 'λ ' ωμαιων απο κανενα ποικι μα που μπορει να βελτιώσει τη μoρφ~ αυτών των οιατριβ ων. ' 27 Βλ' επεις ομως ποσο κακο '" μας κανουν οι ποιητές; Εξασθενίζουν τις ψυχές μας παρουσια 'ζ οντας γενναιους " ηρωες να κ λ αινε ' και επιπ λ εον " εχουν τοση Ι γοητεια Ι ωστε Ι οχι απλώς τους οιαβάζουμε αλλά τους αποστη θίζουμε κιόλας. Αν λοιπόν προσθέσει ς την ~ λ ' επωραση των ποι ητων σε μια χα αρη οικ ο- " 'ζ' λ γενειακη ανατροφη κι εναν τροπο ωη ς μα - θακό και προστατευμένο τότε η Ούναμη της αρετ~ς συντρίβεται. Είχε οίκιο ο Πλάτων που τους εξόρισε από τη φανταστιx~ Πολι - ζ' Ψ λ' 'θ τεια του οταν ανα ητουσε το υ η οτερο η ο ς και τις ιοανικότερες συνθ~κες για μια πολ ι- Ε" λ θ' τικη κοινοτητα. μεις ομως ακο ου ωντας το παράοειγμα των Eλλ~νων τους οιαβάζουμε και τους αποστηθίζουμε από μικρά ~ θ " Ι παωια και εωρουμε οτι αυτη ειναι η μορ - φωση και η καλλιέργεια που αρμόζουν σε έναν ελεύθερο άνθρωπο. 28 Αλλά γ ιατί να τα βάζουμε με τους ποιητές όταν υπάρχουν φιλόσοφοι oηλαo~ Ο ι -

36 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ δάσκαλοι της αρετής οι οποίοι ισχυρίζονται " λ' Ε ' οτι ο πονος ειναι το μεγα υτερο κακο; συ 'λ' λ' νεαρε μου φι ε ειπες πριν απο ιγο οτι αυ- Ψ' 'λ' τη ηταν η απο η σου μο ις ομως σε ρωτηι ι Ι ι σα αν ο πονος ειναι χεφοτερος απο την ατιμωση εγκατέλειψες την ιδέα σου πάραυτα. Για τόλμα να υποβάλεις και στον Επίκουρο την ι 'δ ια ερωτηση. ' Θ... α σου απαντησει " οτι ι ι "Ι ενας μετρως πονος ειναι χεφοτερος και απο τη μεγαλότερη ατίμωση γιατί δεν υπάρχει Ι Ι Ι ι τιποτα κακο στην ατιμωση εκτος και αν αυ- τη συνο δ ευεται ' απο "Π πονο. οως πονος ' συ- 'δ Ε ' νο ευ σε τον πικουρο οταν ισχυριστηκε οτι ο πονος " ειναι το μεγα λ' υτερο κακο; Α υτα ' λ' θ ηταν τα πω ατιμωτικα ογια που α μπο- λ' Ε ' ρουσε να πει ενας φι οσοφος. συ ομως με ι Ι f ικανοποιησες με την απαντηση σου οταν ει- θ' / Ι πες οτι εωρεις την ατιμωση χεφοτερη απο Α ' θ' τον πονο. ν παραμεινεις πιστος στη εση " θ δ σου α συνει ητοποιησεις ποσο αναγκαω ει- Δ ' ναι να αντιστεκομαστε στον πονο. εν χρειαζεται να δίνουμε τόση σπουδαιότητα στο ι Ι / ερωτημα αν ο πονος ειναι κατι κακο σημα - σία έχει να βρει η Ψυχή μας τη ΔUναμ η να τον αντέξει. 29 Οι Στωικοί προσπαθοόν να αποδείξουν με αφελείς συλλογισμοός ότι ο δ ' λ ' πονος εν ειναι κατι κακο ες και το προ-

37 ΚΙΚΕΡΩΝ βλύ)μα βρίσκεται στις λέξεις και όχι στύ)ν ouσία. Γιατί με ΚΟΡΟ'ίδείιεις Ζ-ήνωνα; Όταν λες ι ι ι ~ ι πως αυτο που μου φαινεται φρικτο υεν ειναι καθόλου κακό με δελεάζεις και αναρωτιέ- <;: " 'θ' μαι πως ειναι υυνατον κατι που εγω εωρω 'λ <;:" απο υτύ) υυστυχια να μύ)ν ειναι καν «κακω). λ' Ζ' <;:" «Τ ιποτα» εει ο Ύ)νων «υεν ειναι κακο αν <;:" "θ Α" υεν ειναι επαισχυντο Ύ) ανύ) ικω). υτες ειναι ανού)σίες και δεν με απαλλάσσουν από το 'βλ' ~ λ' λ" προ Ύ)μα μου. ~ερω πο u κα α οτι ο πονος δεν είναι ντροπ-ή. Δεν χρειάζεται να μου το αποδείξεις. Καλίιτερα να μου πεις ότι δεν ι Ι ι Δ ' εχει σύ)μασια αν ποναω Ύ) οχι.«εν εχει κα- 'λ' " μια σύ)μασια» εει «για ΤΎ)ν ευτυχια Ύ) οποια 'C' λ " εcαρταται αποκ ειστικα απο ΤΎ)ν αρετύ)' λ" εντουτοις ο πονος κα ο ειναι να αποφευγεται». Α ναι; Και γιατί παρακαλώ; «Διότι <;: 'θ ' ειναι υυσαρεστος αντι ετος προς τη φυση ανυπόφορος θλιβερός βασανιστικός». 30 Αυτό θα πει να έχει κανείς πλοίισιο λεξιλόγιο: χρησιμοποιεί ένα σωρό λέξεις για <;: 'λ' να απουωσει αυτο που ο ος ο κοσμος εννοει 'Μ' <;:" με μια: «κακος». α εσυ μου υινεις τον ορι- '<;: λλ' σμο του πονου υεν με απα ασσεις απο αυ- 'Ο '<;:' τον. ταν τον περιγραφεις ως υυσαρεστο '<;:' θ'λ αφυσικο και ανυποφορο υεν εχεις κα ο ου ~ λ ' "' λ' αυικο' ασε τις εcεις ομως και κοιτα ιγο

38 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ Κ ΑΤ ΤΑ ΠΑΘΗ Δ ' θ ' και την ουσια. «εν υπαρχει αγα ο που να μύ)ν είναι Ύ)θικώς καλό δεν υπάρχει κακό που να μύ)ν ειναι ανύ) 'θ ικω). Α" υτα ειναι ευσεβείς πόθω όχι αποδείξεις. Θα -ήταν καλύτελ ' ρο και ει ικρινεστερο να πεις πως οτι αποστρέφεται Ύ) φύσύ) πρέπει να θεωρείται κα- κο " κι οτι από δ' εχεται εκεινύ) " πρεπει να θ εω- λ' Ά ξ β ρειται κα ο. πα και ασωτουμε σε αυτο ι Ι ι τον κανονα και αφύ)σουμε κατα μερος τις διαφωνίες μας περί ορολογίας θα διαπωτώσουμε οτι " εκεινο στο οποιο 'Σ" οι τωικοι εχουν κάθε δίκιο να επψένουν ότι δύ)λαδ-ή ονομα 'ζ' ουμε εντιμο σωστο "ζ αρμο ον και πο λ - λές φορές περιγράφουμε με τον γενικό όρο f Ι Ι Ι 'ξ «αρετύ)) ειναι τοσο ασυγκριτο τοσο ε οχο ωστε ο 'λ α τα α 'λλ α αγα θ' α του σωματος και f Ι ΤΎ)ς τυχης να φαινονται ωχνα και ασύ)μαντα 'δ' μπροστα του' κι οτι εν υπαρχει κανενα κα- κο " -ακομύ) και αν τα ε ξ' ετασεις ο 'λ α μα ζ' εμε- να- που να συγκρινεται με ΤΎ)ν ατψωσύ). 31 Αν λοιπόν Ύ) ατίμωσύ) είναι χεφότερύ) από τον πονο "δ οπως παρα εχτύ)κες ' στύ)ν αρχύ) ΤΎ)ς συζ-ήτύ)σ-ής μας τότε ο πόνος είναι τελείως 'Ο θ' ασύ)μαντος. ταν το εωρεις ατιμωτικο και άνανδρο να βογκάς να ουρλιάζεις να κλαις να συντρι 'β εσαι και να καταρρεεις " από τον 'λλ λ" πονο με α α ογια οταν Ύ) ΤΨΎ) Ύ) ευγε- 43

39 ξ ΚΙΚΕΡΩΝ νεια και Ύj α ωπρεπεια σου παραστεκονται 'ζ' δ' Ι και αντιχρι οντας τες ιατύjρεις τον αυτοελεγχό σου είναι βέβαιο ότι ο πόνος θα υποχωρ~σει μπροστά στύjν αρετ~ και Ύj ΔUναμ~ του θ α υποταγει Ι στύj θ'λ' ε ΎjσΎj σου. Γ' ιατι ενα Ι δ" Ι Ι δ απο τα υο πρεπε ι να κανουμε: Ύj να ε- χθούμε ότι δεν υπάρχει αρετ~ ~ να περιφρο- λ ' δι Ι Π νύjσoυμε εντε ως οποων ΎjΠOτε πονο. ι- στεύεις ~ όχι στύjν ύπαρξύj ΤΎjς φρόνύjσύjς χωρίς ΤΎjν οποία δεν θα μπορούσαμε να συλλάβουμε το νόύjμα καμιάς αρετ~ς; Θα σου Ι λ ι Ι Ι ι επετρεπε οιπον ποτε Ύj φρoνύjσύj να κανεις δ Ι δι Ι κατι απο το οποω εν εχεις να κερ ισεις τιποτα; Θα σε άφύjνε να βασανίζεσαι άδικα; Ή μ~πως θα σε άφύjνε Ύj σωφρoσύνύj να χά- σεις τον αυτοε 'λ εγχο ' σου; Μ πορει ' να θ εωρει- ' ται θεράπων ΤΎjς δικαωσύνύjς ένας άνθρωπος Ι ξ' Ι λ' ο οποως ε αιτιας του πονου αποκα υπτει μυστικά που του εμπιστεύθύjκαν προδίδει τους συντρόφους του και αδιαφορεί για όλες του Ι Κ Ι τις υποχρεωσεις; 32 αι σε ρωτω ποια απάντύjσύj θα δώσεις στύjν ανδρεία και στις συνοδούς ΤΎjς ΤΎj μεγαλοψυχία ΤΎjν αξω- Ι πρεπεια ΤΎjν υπoμoνύj και ΤΎjν περιφρoνύjσύj των αν θ ρωπινων ' ε λ αττωματων; ' '0 ταν κει' - τεσαι συντετριμμένος και καταβεβλύjμένoς και κλαις ΤΎj μοίρα σου ποιος θα πει για σένα 44

40 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟ ΝΟ Κ Α Ι ΤΑ ΠΑΘ Η «lδοιι ένας γενναίος άνδρας!»; Μα αν σε έβλεπαν σε αυτή ΤΎ)ν κατάστασύ) δεν θα σε θεωροιισαν καν άνδρα. Άρα ~ θα απαρνύ)θείς ΤΎ)ν ανδρεία ~ θα κριιψεις τον πόνο σου. Θα έχεις καταλάβει βέβαια ότι αν χάσεις ένα από τα κορινθιακά αγγεία σου μπορείς να διατύ)ρ~σεις ΤΎ)ν υπόλοιπύ) περιουσία σου άθιι ι ι ΚΤΎ) αν ομως χασεις μια αρετύ) -αν και Ύ) ι δ ι Ιλ ι αρετύ) εν χανεται- τε ος παντων αν παραδ θ ι ι λ ι ι ι ι ι εχ εις οτι σου ειπει μια αρετύ) τοτε ειναι σαν να μύ)ν έχεις καμία. 33 Δεν θα μποροιισες βέβαια να αποκαλέσεις γενναίο μεγαλόψυχο υπομονετικό και σοβαρό τον Φιλ ΟΚΤΎ)ΤΎ) ι ι ουτε να πεις για εκεινον οτι περιφρονεί τα ανθρώπινα - ας μύ)ν μιλ~σω για ι ΣΙ Ι δ Ι Ι σενα. ιγουρα ομως εν ειναι γενναιος χα- Ι Ι Ι ρακτύ)ρας οποιος κειτεται σε στέγη υγρή με τοίχους που αντηχούν ι ι λ ι θ ι απο κραυγες και κ αματα και ρηνου ς. Δεν λέω ο πόνος είναι πόνος - ειδάλλως δεν θ ζ ι ι Π Ι ι α χρεια οταν γενναιοτύ)τα. ιστευω ομως ι f Ι οτι αν υπαρχει υπομονύ) μπορει να τον ν ι - ι Α δ ι ι ΚΎ)σει. ν εν υπαρχει προ ς τι να επαινου μ ε λ ι ΤΎ) φι οσοφια και να υ περύ)φαν ε υ ο μα στ ε εν ι ι Ο Ι ι ονοματ ι Τ Ύ) ς; πονο ς σ ε κεντ α σ ε μαχα ι - ι 45

41 ΚΙΚΕΡΩΝ "λ ~'A ' ρωνει: αν εισαι αοπ ος παραuωσοu. ν ομως 'θ' εισαι ωρακισμενος με Τ"Ί)ν πανοπ ια το!) Ηφαίστοu δ"ί)λαδ~ με Τ"Ί)ν ανδρεία πολέμ"ί) - Α ~ ~ σε τον. ν οεν το κανεις αuτ"ί) "Ί) ασπωα Τ"Ί)ς τιμ~ς θα σε αφ~σει θα σε εγκαταλείψει. 34 Ο ι νομοι των Κ' Ρ"Ί)των οι ΟΠΟLOΙ κατα τοuς ΠΟΙ"Ί)τες θ' εσπιστ"ί)καν ειτε "Δ" απο τον ια ειτε απο τον Μ' ινωα ( και πα 'λ' ι ομως σuμφωνα με τις βοuλές το!) Δία) όπως επίσ"ί)ς και οι Λ' ~ νομοι το!) uxoupyou εκπαωεuοuν τοuς νεοuς με τον μοχ θ ο το κuν"ί)γι ' και το τρε 'ξ ιμο τοuς ' θ μα αινοuν να uπομενοuν Τ"Ί)ν πεινα και Τ"Ί) δίψα το κρόο και Τ"Ί) ζέστ"ί). ΣΤ"Ί) ΣπάΡΤ"Ί) μάλιστα στον βωμό Τ"Ί)ς Αρτέμιδος τα αγόρια uποβάλλονται σε τέτοιες μαστιγώσεις ωστε λ' το αίμα τους κυλάει ποτάμι καποιες φορες "λ' μα ιστα οπως ε 'λ εγαν τοτε ' θ' ι πο!) ειχα επισκεφ ει εκεινα τα μερ"ί) μεχρι θ ανατοu. ' 'Ο χι μονο ' οεν ~ oup 'λ ια ζ' ε καποιο απο αuτά αλλά οότε άχνα δεν έβγαζε. Δ"Ί)λαδ~ Ι αuτο πο!) ~ ι μποροuν να κανοuν μικρα παωια δεν θα μπορέσοuν να το κάνοuν ολόκλ"ί)ροι άνδρες; Αν βρ~κε τόσ"ί) δόναμ"ί) το έθιμο δεν θα Τ"Ί) βρει "Ί) λoγικ~;

42 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑθΗ γ ~ ξ" 35 1 παρχει καποια οιαφορα μετα u μοχθοι.) και πόνοu. Σχετίζονται ασφαλώς αλλ α ' οιαφεροuν ~ κιο 'λ ας. Ο μοχ 'θ' ος ειναι -η εκτε- λ εσ-η ενος " μα λλ ον επαχ θ" οuς ερυοι.) -η 'θ κα -η- ' ι " Ι f κοντος ποι.) αφορα το πνεuμα -η το σωμα ενω ο πόνος είναι μια οδuν-ηρ~ κατάστασ-η τοι.) σώματος εχθρικ~ προς τις αισθ~σεις. Γι' ιxuτα τα ouo ~" πραυματα οι 'Ελλ-ηνες των οποιων ' λ ' λ' ~ -η Υ ωσσα ειναι π οuσιοτερ-η απο τ-η οικ-η 'λ'ξ Α λ' μας εχοuν μια και μον-η ε -η. ποκα οuν λ ' θ' λ ι οιπον τοuς ερυατικοuς αν ρωποuς φι οπο- Ε' νους -ητοι «εραστες τοι.) πονο\»). νω εμεις οι Ρ ωμαιοι " τοuς αποκα λ οuμε ' πο λ' u πιο ται - ριαστά «ανθρώποuς τοι.) μόχθο\») [laboriosos]. Άλλο είναι να μοχθείς και άλλο να πονάς. Ω Ελλάδα να ποι.) καμιά φορά σοιι λείλ 'ξ " ποuν οι ε εις αν και εσι.) παντα καuχιεσαι ότι διαθέτεις άφθονες Ι Επαναλαμβάνω: άλλο μόχθος κι άλλο πόνος. Όταν ο Γ. Μάριος αφ~ρεσε με χειροuρυικ~ επέμβασ-η τοuς κιρ- "Ο ~ σοuς τοu πονοuσε. ταν οο-ηυοuσε τον στρα- θ' το τοι.) κατα τοι.) εχ ροι.) εν μεσω καuσωνα μοχ θ οuσε. ' γ" 1 παρχει ομως και κατι κοινο " ανα- ~ ξ μεσα σε αuτα τα ouo -η ε οικειωσ-η με τον 'θ ι ι μοχ ο μας κανει να αντεχοuμε περισσοτερο Α 'λ' ~ στον πονο. 36 uτοι οιπον ποι.) οιαμορφωσαν τα πολιτειιματα των Eλλ~νων θέλ-ησαν 47

43 να σκ λ KIΚ E PΩN ' ηραγωγησοuν τα σωματα των νεων με τον μοχ 'θ' ο κατι ποu οι Σ' παρτιατες εφαρμο- σαν ακόμη και στις γuναίκες οι οποίες στις άλλες πόλεις ζουσαν πολuτελώς «κρuμμένες Ε' Σ ' πισω απ τοuς τοιχοuς». νω οι παρτιατες σεν ήθελαν τίποτα τέτοιο για τις Σπαρτιάτισσες που νοιάζονται για την παλαίστρα τον ήλιο Ε θ τον υρωτα τη σκονη και τον μοχ ο και προτψουν τον πο 'λ εμο απο ' τα γεννητούρ ι α των βαρβάρων. Κάποιες φορές uπάρχει πόνος σε αuτές τις κοuραστικες " ασκησεις -ο αντιπα 'λ' ος σερνεται στο εοαφος '..' οεχεται χτuπηματα επι θ' ε- σεις πέφτει κάτω- και παράλληλα ο ίσιος ο μόχθος σκληραγωγεί τον άνθρωπο στον πονο. Α " 37 ς περασοuμε τωρα στα στρατιωτικα θ εματα ' - κι αναφερομαι στα οικα." μας οχι στων Σ παρτιατων' ' αuτοι προε λ αuνοuν ' στον pu θ μο ' τοu αu λ ou ' και ακομ η και τα παραγ - γ ε 'λ' ματα τοuς τα uιvouv.' σε αναπαιστοuς. Κατ ' αρχάς βλέπεις από που πήρε το όνομά 'Ύ ' ψ ' τοu ο «στρατος» μα ς. στερ α σκε ou π οσο θ' μοχ ο απα ιτ ει μ ια εκστρατ εια : ν α μεταφε -

44 r la ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΤ Τ Α ΠΑΘ Η ρεις προ μ ~θειες για πάνω από μισό μ ~να να κοuβαλάς τα απαραίτητα εφόδια τοuς πασσα 'λ οuς για τα χαρακωματα ' - για τοuς στρα- τιωτες μας το σπα θ' ι Ύ) ασπι 'δ α και το κρανος ' 'ζ δ ε ν ζ Uyt ouv περισσοτερο απο οτι οι ωμοι 'λ' τα μπρατσα και τα χερια τοuς γιατι ενε οτι τα οπ 'λ α ειναι ' για τον πο λ' εμιστύ) οτι και τα με 'λ Ύ) τοu σωματος " τοu. Φ ροντι 'ζ ouv μα 'λ ιστα ι Ι ι να τα μεταφεροuν κατα τετοιον τροπο ωστε αν χρειαστει ι απα λλ' ασσονται απο " τα uπολοιπα βάρύ) τοuς και είναι σε θέσύ) να πολε- λ ' μύ)σοuν με τα οπ α τοuς και το σωμα τοuς ελεύθερα για δράσύ). Τι να πούμε για ΤΎ)ν εκπαίδεuσύ) των λεγεώνων μας; Τι τροχάδύ)ν τι επι θ εσεις ' τι πο λ' εμικες κραuγες ''c' - "ερεις θ ' 'λ 'Ν ποσος μοχ ος απαιτειται για ο α αuτα; α πως αποκτοuν 'ψ u Ύ) λ' ο Ύ) θ ικο ' για να αντιμε - 'Φ' τωπισοuν τα τραuματα στύ) μαχύ). ερε μοu εναν στρατιωτύ) 'ζ' εcισοu γενναιο 'λλ' α α ανεκπαίδεuτο. Θα σuμπεριφερθεί σαν γuναικούλα. 38 Γιατί uπάρχει τόσο μεγάλύ) διαφοι ι ι 'δ ' ρα αναμεσα σε εναν ανεκπαι εuτο στρατο β δ και εναν στρατο ετερανων οπως ιαπι - στωσαμε " προσφατα στύ)ν πραι 'ζ Ύ); Ο ι νεοσu 'λ- λ εκτοι έχοuν σuν~θως το πλεονέκτύ)μα ΤΎ)ς Ι Ι ι δ ν ΙΟΤΎ)ς ομως Ύ) πειρα ειναι αuτύ) ποu σε ι - δ ' / Ι ασκε ι πως να uπομενεις τις κακοuχιες και 49

45 ΚΙΚΕΡΩΝ ~ Ι ι Λ' ι να αυιαφορεις για τα τραυματα. ιγες φορες βλέποιιμε τραιιματ[ες να μεταφέρονται εκτός μάχης; Ο νεοσύλλεκτος κλαψουρ[ζει ακόμη και για μια απλ~ γρατσοιινιά ενώ ο έμπειρος β ι β'" ετερανος που ακρι ως γι αιιτο ειναι γενι λ ι ΨΙ ι ι ναιοτερος απ ως αχνει εναν γιατρο να τοιι ~I Ι λ' υεσει το τραιιμα και εει: Ω ΠάτροΧλε στα χέρια σου προσφεύγω για βοήθεια πριν βρω τον θάνατο απ' το χέρι του εχθρού γιατί το αίμα που χυλάει σαν ποτάμι δεν μπορώ να σταματήσω. 'Ηθ Ρ α μηπως ' χαι με την τεχνη ' σου γ λ ιτω- ' σω από τον θάνατο γιατί μιλιούνια οι λαβωμένοι περιμένουν στις στοές των γιων του Ασχληπιού δ' λ ' χαι μου ει ναι α υνατον να τους π ησιασω. π.: Αυτός σίγουρα είναι ο Ευρύπυλος. Τον δυστυχή! ι θ ι ι θ ι 'ζ 39 Κ Ι ενω οι ρηνοι επι ρηνων σιινεχι ο- ι ι Ψ ι ι 1: νται ακου ποσο ΙΙχΡαψα τοιι απανταει ει. η- ι 'λ λ ' 'λ γωντας τοιι μα ιστα για ποιο ογο οφει ει ι ι ι να ιιπομεινει καρτερικα τον πονο τοιι: Ε.: Όποιος τον θάνατο του άλλου απεργάζεται

46 ΓιΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ Τ Α ΠΑΘΗ θα 'πρεπε να το περιμένει πως ένα τέτοιο τέλος κάποια στιγμή θα βρει κι ο ίδιος. Φαντάζομαι ότι ο Πάτροκλος θα τον πάει κάπου αλλο6 για να τον βάλει να ξαπλώσει και να του δέσει την πληγ~. Αυτό θα έκανε αν ειχε 'λ ιγη ' αν θ ρωπια. "Ο μως οχι ' κα 'θ ε α 'λ- λο. Τον ρωτάει τι συνέβη: Π r ι ι ι.:.1 ια πες μου πως τα πανε στη μαχη οι Αργείοι; Ε.: Τα λόγια είναι φτωχά και δεν μπορούν να περιγράψουν ΤΗv ανδρεία τους. π.: Μα εσύ λιποθυμάς! Τ Ι λ' 'δι οτε ασε τα ογια και κοιτα να εσεις το τρα6μα του! Αλλά αν ο Ευρ6πυλος μπορο6- 'δ 'Α' σε να σταματησει εν μπορουσε ο ισωπος: ((Όταν η μοίρα του Έκτορα ώθησε στη μάι ι [] χη το γενναιο μετωπο μας... )) Ι t:' ι και παρα τους πονους του ει.ιστορει τα υπολοιπα. Τόσο ασυγκράτητο πάθος για τη δόξα στον πόλεμο έχει ο γενναίος άνδρας. Αν λ ' β 'θ' ι οιπον ο ετερανος ειναι σε εση να το κα- 51

47 ΚΙΚΕΡΩΝ '~θ' νει αυτο οεν α το κανει ο μoρcρωμενoς και ο σocρoς; 'Ι' σα ισα που θ' α ειναι πο λ' u κα λ' υτε- " ρος και γενναιοτερος απο εκεινον. 40 'Ω ς τωρα " ομως αναcρερ θ Ύ)κα στύ) συνύ)- ' ' ~ θ εια που προερχεται απο ΤΎ)ν εκπαωευσύ) και όχι στύ) λoγικ~ και ΤΎ) CΡρόνΎ)σΎ). Γριές ι ι Ι ~I γυναικες συχνα αντεχουν ουο και τρεις Ύ)με- Σ ' θλ ρες χωρις CΡαγΎ)ΤO. τερύ)σε απο εναν α Ύ)- τ~ το CΡαγΎ)τό για μία Ύ)μέρα: θα επικαλεστεί τον Ολόμπιο Δία προς τψ~ν του οποίου θα θ "~ αγωνιστει α κραυγασει οτι οεν το αντεχει. Η δόναμ Ύ) ΤΎ)ς συν~θειας είναι τερά.στια. Οι ~ β' κυνύ)γοι οιανυκτερευουν με χιονι στα ουνα' Ι ~ " θ' οι νοοι υπομενουν τον ανατο στύ)ν πυρα' οι πυγμαχοι οεν ~ β γα 'ζ ουν αχνα " οταν γεμι 'ζ ουν μω 'λ ωπες απο " τα γαντια του αντιπα 'λ ou. 41 Αλλ α ' γιατι 'λ' μι αμε για οσους θ εωρουν ' ΤΎ) νι- ΚΎ) στους Ολυμπιακοός αγώνες ισά.ξια με ΤΎ)ν λ' λ' Δ υπατεια του πα ιοι) κα ου καφου; ες τους ι" θ ' μονομαχους οι οποιοι Ύ) αχρειοι α ειναι Ύ) β ' β "Π' αρ αροι ποσα χτυπύ)ματα αντεχουν. ρο- σε ξ ε εκεινους ' που ειναι 'λ' κα α εκπαωευμενοι ~ ~ θ ' θ' πως προτψουν να οεχ ουν ενα ανασψο χτυ- ΠΎ)μα παρα να το απocρυγoυν και να ντρο- Π λ' " πιαστουν. ο u συχνα ειναι ΠΡOCΡανες οτι Ύ) λ ' θ' μεγα υτερύ) επι υμια τους ειναι να ικανο- ~ " ΠΟΙΎ)σουν τους ωιοκτύ)τες τους Ύ) το κοινο.

48 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑθΗ Α ' ξ θ ' κομύ) και οταν ειναι ε ου ενωμενοι απο τις λ β 'λ' α ωματιες στε νουν καποιον να ρωτύ)σει θ" Α ~ τον κυριο τους τι επι υμει εκεινος. ν ο ωιοι ι ΚΤΎ)ΤΎ)ς ειναι ικανοποιύ)μενος ο μονομαχος ειναι "θ προ υμος να υποχωρύ)σει. ' Π οιος μονοι μαχος εστω και με μετριες ικανοτύ)τες β ακοuστύ)κε ποτε να ογκαει Ύ) να παραμορ- Ι ι ι Π φωνει το προσωπο του απο τον πονο; οιος δεν διατηρύ)σε την αξιοπρέπειά του όχι απλώς θ θ' λλ' οσο παρεμενε ορ ιος στύ) εσύ) του α α ζ' ~ ακομ Ύ) και οταν σωρια οταν στο εοαφος; Ποιος νικ~θύ)κε και αρν~θύ)κε να προτείνει τον τράχύ)λό του για να δεχθεί το τελειωτι- θ ' Τ' ~ κο χτυπύ)μα του σπα ιου; οσύ) ειναι Ύ) ουναμύ) ΤΎ)ς εκπαίδευσύ)ς ΤΎ)ς εξάσκύ)σύ)ς και ΤΎ)ς εξοικείωσύ)ς με τον πόνο. Άραγε θα μπο- ρεσει ο LJαμvιτης ~ ευα "θ'1 α ΛlO υποχεψευο ' αυτα"lo 'ι: της θέσης του χαι της ζωής του 'λ ' " ~ να τα κανει ο α αυτα ενω ενας ανορας γεννύ)μένος για ΤΎ) δόξα θα έχει Ψυχ~ τόσο δειλ~ ώστε να μύ)ν μπορεί να ΤΎ) σκλύ)ραγωγ~σει με ΤΎ)ν εξάσκύ)σύ) και ΤΎ) φρόνύ)σύ); Μερικοί " λ' πιστευουν πως οι μονομαχιες ειναι σκ Ύ)ΡΟ θ θ' Μ' και απ αν ρωπο εαμα. πορει και να ειναι 53

49 ΚΙΚΕΡΩΝ " λλ' ετσι οπως γινονται στις μερες μας α α οταν " μαχονταν εγκ λ" Ύ)ματιες μεχρι θ ανατοι) ' θ ' με το σπα ι τοuς ακομύ) και αν υπύ)ρχαν πολύ πιο αποτελεσματικά μαθ~ματα αντιμε- θ ' τωπισύ)ς του πονου και τοι) ανατοι) για ΤΎ)ν 'δ' ακού) για ΤΎ)ν ορασύ) εν UΠΎ)ρχε κανενα. Ολ λ 42 ' οκ Ύ)ρωσα οσα ειχα να πω σχετικα με ΤΎ)ν εκπαίδευσύ) ΤΎ) συν~θεια και ΤΎ)ν εξάσκύ)σύ). Ας ασχολύ)θούμε τώρα με ΤΎ) δόναμύ) ΤΎ)ς λ ι Ι Ι Ι ογικύ)ς εκτος και αν εχεις να κανεις 'λ " καποιο σχο ιο στα οσα ειπαμε μεχρι στιγ- μύ)ς. Α.: Εγώ να σε διακόψω; Ούτε ποι) θα μοι) λ" περνοuσε απο το μuα ο τοσο πειστικα μοι) cραινoνται τα επιχειρύ)ματα σοu. Μ.: Πολύ καλά. Το ερώτύ)μα αν το αίσθύ) μα του πόνοι) είναι κάτι κακό αν~κει στύ)ν αρμοδιότύ)τα των Στωικών. Με τοuς πολύπλοκοuς και σκοτεινούς σuλλογισμούς τοuς ποι) δεν αγγίζοuν ΤΎ)ν καρδιά προσπαθούν να 'ξ δ 'δ' απο ει ουν οτι ο πονος εν ειναι κατι κακο. Ε γω ' πιστεuω πως οτι και αν ειναι 'δ' εν ει- β' Ι ναι κατι τοσο σο αρο οσο πιστεuει ο κοσμος ι" θ ' και εχω ΤΎ) γνωμύ) οτι οι αν ρωποι επύ)ρεαζονται uπερβολικά από ΤΎ)ν ψεύτικύ) εικόνα ποι) έχουν σχύ)ματίσει γι' αuτόν στο μυαλό τους. Νομίζω ότι κάθε πόνος είναι uπο- 54

50 ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑθΗ φερτος. Α" πο πο!) να αρχισω 'λ' οιπον; Τ ι 8 α 'λεγες αν σuνόψιζα τα βασικά σύ)μεία πο!) 8'ζ " ~ λ' εχω Ιι.ει ως τωρα για να uιεuκο uνω ΤΎ) auνεχεια ΤΎ)ς σ!) ζ" Ύ)ΤΎ)σΎ)ς μας; 43 'Ολ οι σuμφωνοuν οχι " μονο οι μορφωμενοι 'λλ' α α και ι ι ι οι αγραμματοι οτι uπομονύ) και αντοχύ) στον ~ 8 ' πονο οειχνει ο αν ρωπος πο!) ειναι γενναιος μεγαλόψuχος και ξέρει να περιφρονεί τα αν- 8 ' Δ' ρωπινα. εν uπαρχει κανενας πο!) να μύ)ν 8 'ζ " εωρει αι.ιεπαινο εκεινον πο!) uπομενει κατ 'Α λ ' αuτον τον τροπο τον πονο. ν οιπον απαι- Ι ι 8 τοuμε κατι απο τον γενναιο αν ρωπο και το επαινοuμε " οταν το βλ' εποuμε οεν ~ ειναι ντροπ~ να το φοβόμαστε όταν πλύ)σιάζει και να 8' μύ)ν μποροuμε να το ανεχ οuμε οταν ερχεται να μας επισκεφ 8 ει; ' Κ ι ομως ' ενω "8' κα ε uγιύ)ς καταστασύ) ΤΎ)ς Ψ' UΧΎ)ς αποκα λ ειται ' «αρετύ»> ' β " ~" Ύ) ασικοτερύ) απο αuτες Ύ) ανορεια εχει πα- " 'λ'ζ' ~ Η ρει το ονομα ΤΎ)ς απο ΤΎ) ει. Ύ) «ανορας». ~ "~ ~ ωιαιτερύ) αρετύ) το!) ανορα ειναι Ύ) ανορεια " ~'β Ύ) οποια εχει uuo ασικα χαρισματα ΤΎ)ν πε- 8' ριφρονύ)σύ) προς τον ανατο και ΤΎ)ν περι- Α ' φρονύ)σύ) προς τον πονο. uτα πρεπει να τα εχοuμε κι εμεις '8'λ αν ε οuμε να ειμαστε ' ανδρείοι δύ)λαδ~ αλύ)8ινοί άνδρες εφόσον Ύ) 'ζ ~ λ 'λ'ζ ' ει.ύ) «ανορεια» παραγεται απο ΤΎ) ει.ύ) «αν - ορας». ~ 'Ι σως με ρωτύ)σεις ' και οικαιως ~ " πως 55