Το υποβαθµισµένο αστικό και περιαστικό τοπίο και η ανάκτησή του Παράδειγµα εφαρµογής στην πόλη της Θεσσαλονίκης

Transcript

1 Το υποβαθµισµένο αστικό και περιαστικό τοπίο και η ανάκτησή του Παράδειγµα εφαρµογής στην πόλη της Θεσσαλονίκης Ε. Παπαλιούρα, Αρχιτέκτων Μηχανικός Α.Π.Θ., Αρχιτέκτων Τοπίου (E.C.A.) Περίληψη Στην εργασία αυτή το αντικείµενο είναι ο εν γένει προβληµατισµός για την ανάκτηση των κακοποιηµένων αστικών και περιαστικών τοπίων, στα πλαίσια του ευρύτερου ζητήµατος της κοινωνικής και ουσιαστικής συρρίκνωσης του δηµόσιου χώρου στις σύγχρονες πόλεις, τόσο σε διεθνές επίπεδο όσο και στον ελληνικό χώρο. Η υπόθεση της εργασίας είναι η θεωρητική θέση, η οποία υποστηρίζει πως µέσα από µία πολυδιάστατη αντίληψη και ανάλυση του υποβαθµισµένου ελεύθερου χώρου µπορεί να γίνει εφικτή η δηµιουργική και πολύπλευρη ανάκτησή του. Η µεθοδολογία προσέγγισης που θα χρησιµοποιηθεί για την απόδειξη της υπόθεσης της εργασίας στηρίζεται στην κοινωνικο-οικονοµική, οικολογική και αντιληπτική προσέγγιση του τοπίου, η οποία δηλώνει ταυτόχρονη κοινωνικο-οικολογική ανάγνωση, αντίληψη και κατανόηση του τοπίου, µε ιδιαίτερη έµφαση στην ιστορία του. Πιο συγκεκριµένα, αναλύεται η σχέση τόπου χρόνου και δίνεται προτεραιότητα στη συλλογική χρήση του χώρου, όπως επίσης και στους ανθρώπους που θα χρησιµοποιούν, καθηµερινά ή περιστασιακά το εν λόγω τοπίο. Η ανάλυση του τοπίου αποτελεί κοµµάτι της διαδικασίας του σχεδιασµού και είναι άµεσα συσχετισµένη µε το στόχο της εν λόγω επέµβασης. Μέσα από τη συλλογή πληροφοριών και τη λεπτοµερή καταγραφή των συνθηκών και των παραγόντων που διαµορφώνουν το κάθε τοπίο, συγκεκριµενοποιείται το κρυµµένο δυναµικό του και µορφοποιούνται οι δυνατότητες εξέλιξής του. Όσον αφορά στα εµπειρικά στοιχεία της εργασίας, θα γίνει ενδεικτική παράθεση δόκιµων στρατηγικών ανασύνταξης του αστικού τοπίου, µέσα από µία κριτική θεώρηση ήδη πραγµατοποιηµένων µελετών και εφαρµοσµένων έργων σχεδιασµού ελεύθερων χώρων, τόσο στον ελληνικό χώρο όσο και στο εξωτερικό. Ειδικότερα θα µελετηθεί η εµπειρία της Βαρκελώνης, µία πόλη µε σχεδόν ίδιο πληθυσµιακό µέγεθος, παρεµφερή µορφολογία και αναλογία κοινωνικο-πολιτισµικών χαρακτηριστικών µε την πόλη της Θεσσαλονίκης, ως προς το γεγονός ότι και οι δύο πόλεις υπήρξαν Πολιτιστικές Πρωτεύουσες της Ευρώπης. Οι εν λόγω στρατηγικές αφορούν διαφορετικές προσεγγίσεις του τοπίου και των ξεχωριστών διαστάσεών του. Η οπτική διερεύνηση του χωρικού προβλήµατος µπορεί, για παράδειγµα, να βασίζεται στις αρχές της οικολογίας ή να έχει εικαστικό προσανατολισµό. Οι κοινωνικές παράµετροι, όπως επίσης και η θεωρία της αντιληπτικής κατανόησης του τοπίου παίζουν καθοριστικό ρόλο, όσον αφορά στις µεθόδους και στα εργαλεία σχεδιασµού. Σχετικά µε το τµήµα της µελέτης, που πραγµατεύεται αποκλειστικά την περίπτωση της Θεσσαλονίκης, θα γίνει λεπτοµερής αναφορά στις αστικές και περιαστικές κατεστραµµένες / υποβαθµισµένες τοποθεσίες, στο Πολεοδοµικό Συγκρότηµά της και θα κατηγοριοποιηθούν, σύµφωνα µε προτεινόµενη συστηµατική κατάταξη βάσει της χωρικής ταυτότητας των τοποθεσιών αυτών. Στη συνέχεια, θα διερευνηθούν οι δυνατότητες, η ικανοχωρητικότητα και οι προοπτικές ανάκτησής τους, συγκριτικά µε τα τρέχοντα χωρικά και κοινωνικο-οικονοµικά δεδοµένα και µε ανάλογες υλοποιηµένες προσπάθειες στον ελληνικό χώρο. Είναι επιτακτική η ανάγκη κατάθεσης συµπερασµάτων και µιας ολοκληρωµένης πιλοτικής πρότασης χειρισµών για την ανάκτηση του δηµόσιου χώρου στις πόλεις, ούτως ώστε

2 να ενεργοποιηθούν οι σχετικοί µηχανισµοί για την αποτελεσµατική και πολυσήµαντη αντιµετώπιση του ζητήµατος της υποβάθµισης των αστικών και περιαστικών ελεύθερων χώρων. Το παράδειγµα εφαρµογής στην πόλη της Θεσσαλονίκης, παρατίθεται αναλυτικά και αποδεικνύει ότι είναι εφικτή η αξιοποίηση των εγκαταλειµµένων και κακοποιηµένων περιοχών, µε κύριο σκοπό την εξασφάλιση µεγαλύτερου ποσοστού πρασίνου ανά κάτοικο, γεγονός που οδηγεί στη βελτίωση της ποιότητας ζωής µας, τόσο στην οικολογική και αισθητική, όσο και στην κοινωνικοπολιτισµική διάστασή της. Εισαγωγή Πεδίο έρευνας της εργασίας αποτελεί η εφαρµοσµένη και θεωρητική διερεύνηση, η οποία αφορά την αναβάθµιση του αστικού τοπίου µέσω της ανάκτησης εγκαταλειµµένων τοποθεσιών. Σηµαντικό τµήµα της διερεύνησης αποτέλεσε η επί τόπου έρευνα, η οποία αφορά στην πολεοδοµική αποτύπωση των κακοποιηµένων τοποθεσιών στη Θεσσαλονίκη. Το πρώτο βήµα, σε αναλυτικό επίπεδο, ήταν ο εντοπισµός και η καταγραφή όλων των αστικών και περιαστικών υποβαθµισµένων και κακοποιηµένων τοποθεσιών στο Πολεοδοµικό Συγκρότηµα της Θεσσαλονίκης. Αυτό επιτεύχθηκε µε τη βοήθεια επιτόπιας έρευνας, αλλά και µε τη συµβολή βιβλιογραφικής µελέτης και αξιοποίησης αρχειακού και χαρτογραφικού υλικού. Στη συνέχεια, έγινε η κατηγοριοποίηση των εν λόγω περιοχών σε επιµέρους τύπους κακοποιηµένων τοποθεσιών. Το θεωρητικό κοµµάτι περιλαµβάνει τη µελέτη της εξέλιξης της αντιµετώπισης του ζητήµατος της υποβάθµισης του αστικού τοπίου διαµέσου της κριτικής θεώρησης υλοποιηµένων έργων ανάκτησης, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, µε σκοπό να στηθεί το γενικότερο πλαίσιο σχετικά µε το τι γίνεται σήµερα, όσον αφορά στην επίλυση του προβλήµατος της σταδιακής εξαφάνισης του δηµόσιου χώρου. Στη συνέχεια, θα γίνει η ανάλυση ενός συγκεκριµένου κακοποιηµένου τοπίου (παράδειγµα εφαρµογής στη Θεσσαλονίκη) και ο εντοπισµός του κρυµµένου δυναµικού της υποβαθµισµένης τοποθεσίας, σύµφωνα µε την αρχή ότι κάθε χώρος έχει τη δική του ξεχωριστή ταυτότητα και µε µεθοδολογικό εργαλείο την κοινωνικο-οικολογική και αντιληπτική προσέγγιση. Βασικός σκοπός της διερεύνησης, σε επίπεδο πρότασης, είναι η εξαγωγή ενδεικτικών συµπερασµάτων και σχεδιαστικών αρχών σχετικά µε τους τρόπους προσέγγισης του προβλήµατος της ανάκτησης του κακοποιηµένου αστικού χώρου, προσαρµοσµένους στην τρέχουσα ελληνική πραγµατικότητα, χωρίς στείρα προσκόλληση σε παρωχηµένα στερεότυπα και µοντέλα σχεδιασµού, που οδηγούν στην επανάληψη χωρίς σεβασµό στο πνεύµα του τόπου. Το βασικό ερώτηµα είναι γιατί όλα τα παραπάνω; Γιατί οι σύγχρονες πόλεις και ιδιαίτερα τα ελληνικά αστικά κέντρα ασφυκτιούν. Ο δηµόσιος χώρος καταπατείται αυθαίρετα και τα ποσοστά πρασίνου είναι απαράδεκτα χαµηλά. Γιατί χρειαζόµαστε ελεύθερο χώρο για περίπατο, περισυλλογή, παιχνίδι. Γιατί όµως ανάκτηση υποβαθµισµένων τοποθεσιών; Γιατί, σύµφωνα µε τη σύγχρονη ελληνική πραγµατικότητα των πόλεων, υπάρχει ένας αξιοσηµείωτος αριθµός ανεκµετάλλευτων, κενών από χρήση χώρων, οι οποίοι έχουν εγκαταλειφθεί για διάφορους λόγους, όπως αλλαγή χρήσης, υπερεκµετάλλευση, περιθωριοποίηση, και παραµένουν αχρησιµοποίητοι, προκαλώντας χωρική ασυνέχεια. Το ζήτηµα της ανάκτησής τους, ως χώροι συλλογικοί και δηµιουργικοί, δεν είναι καινούριο. Έχουν ειπωθεί και έχουν υλοποιηθεί αξιοσηµείωτα πράγµατα από το Η ανταπόκριση, όµως, τουλάχιστον όσον αφορά στην πόλη της Θεσσαλονίκης είναι ελάχιστη. Με την ανάκτηση των στρατοπέδων, των βιοµηχανικών

3 τοποθεσιών, των ρεµάτων και των λατοµείων και τη µετατροπή τους σε χώρους ελεύθερους, πράσινους, ζωτικούς είναι δυνατόν το ποσοστό πρασίνου ανά κάτοικο να αυξηθεί σηµαντικά. Μεθοδολογία Η µεθοδολογική προσέγγιση, που θα χρησιµοποιηθεί στηρίζεται στην ανάλυση του τοπίου, γνωστή ως κοινωνικο-οικολογικής και αντιληπτικής κατεύθυνσης ανάγνωση του χώρου (Τζηµοπούλου, 1982). Η ανάλυση του τοπίου αποτελεί µέρος της διαδικασίας του σχεδιασµού και είναι άµεσα συσχετισµένη µε το στόχο της εν λόγω επέµβασης. Μέσα από τη συλλογή πληροφοριών και τη λεπτοµερή καταγραφή των συνθηκών και παραγόντων που διαµορφώνουν το κάθε τοπίο, συγκεκριµενοποιείται το κρυµµένο δυναµικό του και µορφοποιούνται οι δυνατότητες εξέλιξής του. Υπάρχουν διάφορες µονοµερείς αναλύσεις, όπως η οικολογική ανάλυση, η οποία αναφέρεται στην καταγραφή της οικολογικής λειτουργίας της τοποθεσίας και στη διερεύνηση του κατά πόσο θα επηρεαστεί η υφιστάµενη ισορροπία από την προτεινόµενη αλλαγή στις εσωτερικές, οικολογικές δυνάµεις του τοπίου. ιαφορετική µονοµερής προσέγγιση αποτελεί η οπτική ανάλυση, που έχει άµεση σχέση µε την αντίληψη του τοπίου και έχει ως εργαλείο της τον έλεγχο των προτεινόµενων παρεµβάσεων σχετικά µε την αποτελεσµατικότητα των αισθητικών χειρισµών. Όπως και η κοινωνικο-οικονοµική ανάλυση θεωρεί, µονοµερώς, ότι το τοπίο είναι ένα κοινωνικό αποτέλεσµα µίας σειράς οικονοµικών εξελίξεων, κοινωνικών αντιφάσεων και ιστορικών συγκυριών, που αφορούν τη χρήση, τους ανθρώπους και το βιωµένο χρόνο. Άλλες µονόπλευρες θεωρήσεις και αναλύσεις του τοπίου είναι η θεώρησή του από γεωγραφική σκοπιά, η σηµειολογική προσέγγιση κτλ. Σε αντιπαράθεση µε τα παραπάνω, η κοινωνικο-οικονοµική, οικολογική και αντιληπτική προσέγγιση, που θα χρησιµοποιηθεί, δηλώνει ταυτόχρονη κοινωνικο-οικολογική ανάγνωση, αντίληψη και κατανόηση του τοπίου, µε ιδιαίτερη έµφαση στην ιστορία του. Πιο συγκεκριµένα, αναλύεται η σχέση τόπου χρόνου και δίνεται προτεραιότητα στη συλλογική χρήση του χώρου, όπως επίσης και στους ανθρώπους που θα χρησιµοποιούν, καθηµερινά ή περιστασιακά το εν λόγω τοπίο. Σηµαντικό ρόλο παίζουν οι σχέσεις των κοινωνικών οµάδων µε το τοπίο και ο βασικός στόχος της κοινωνικής επέµβασης, ο οποίος επηρεάζει άµεσα την ανάλυση του τοπίου και κατ επέκταση την προσέγγισή του. Χρησιµότητα και πρωτοτυπία της εργασίας Καταρχήν, η εν λόγω εργασία µπορεί να ενταχθεί σε ευρύτερα, εθνικά και διεθνή πλαίσια, όπως προϋπάρχουσες σχετικές ενέργειες και προγράµµατα (π.χ. Ευρωπαϊκός Φοιτητικός ιαγωνισµός Robert Schmidt Prize 1993, Κοινοτική Πρωτοβουλία URBAN /Υποπρόγραµµα 5 δυτική Θεσσαλονίκη ). Στα πλαίσια της αρχής της αειφορίας, ευελπιστεί να συµβάλει στη βελτίωση του περιβάλλοντος της πόλης, δράση που αποτελείται από επιµέρους στόχους, όπως βελτίωση της ποιότητας ζωής µέσα στην πόλη, αναβάθµιση της πολιτισµικής εικόνας του αστικού ιστού και αύξηση του ποσοστού πρασίνου. Σε επίπεδο αστικού σχεδιασµού, συνεισφέρει στην εξέλιξη των µεθοδολογικών εργαλείων µε την καταγραφή / ανάλυση / αξιολόγηση και προσδιορισµό της καταλληλότητας των εν λόγω τοποθεσιών, στην πόλη της Θεσσαλονίκης, για την ανάκτησή τους. Παράλληλα, σε επίπεδο αρχιτεκτονικής αστικού τοπίου, συµβάλλει στην ευαισθητοποίηση πάνω στην αξιοποίηση περιοχών, µη ενταγµένων στον ευρύτερο αστικό ιστό, για να αποδοθούν στους κατοίκους της

4 πόλης ξανά ως ενεργά τµήµατα, µε νέα χρήση και κοινωνική διάσταση, έτσι ώστε να αποτελέσει η εργασία, πιλοτική πρόταση χρήσιµη σε άλλες πόλεις. Η πρωτοτυπία της εργασίας θα µπορούσε να αναφέρεται: 1 Στην καταγραφή των υποβαθµισµένων τοποθεσιών στη Θεσσαλονίκη, στην κατηγοριοποίησή τους σε επιµέρους τύπους κακοποιηµένων περιοχών και στην ανάδειξη του δυναµικού τους, µε σκοπό την ανάκτηση και την επανάχρησή τους. 2 Στην αντιµετώπιση του αστικού τοπίου, µε µια προσέγγιση που δεν ακολουθεί τη στείρα επανάληψη τύπων και µοντέλων σχεδιασµού, αλλά στηρίζεται στην αρχή της διερεύνησης του δυναµικού του ίδιου του χώρου. 3 Στη συγκριτική µελέτη της σχεδιαστικής µεταχείρισης και κοινωνικής προσέγγισης παρόµοιων χώρων σε άλλες πόλεις, στο εξωτερικό και στην Ελλάδα, µε σκοπό την εξαγωγή συµπερασµάτων και σχεδιαστικών προτάσεων για την αντιµετώπιση του χωρικού ζητήµατος, στην ελληνική πραγµατικότητα. Το ζήτηµα του ελεύθερου χώρου στο αστικό τοπίο και η εικόνα της Θεσσαλονίκης σήµερα Στις σύγχρονες πόλεις, ο ελεύθερος χώρος απειλείται. Ο πολυδιάστατος χαρακτήρας των δηµόσιων χώρων συρρικνώνεται και σταδιακά χάνει την κοινωνική του ταυτότητα. Η έντονη έλλειψη ανοικτών χώρων, µέσα στον αστικό ιστό, καθιστά επιτακτική την ανάγκη δηµιουργίας ή εύρεσης περιοχών µε ανάλογες φυσικές και κοινωνικές διαστάσεις. Ο δηµόσιος χώρος βρίσκεται υπό τον κίνδυνο µίας διαρκούς κατάληψης. Αυτή η συρρίκνωσή του, η επιθυµία για γρήγορη κατοίκηση σε ότι έχει αποµείνει ακόµη άδειο, χωρίς να νοιάζεται κανείς για την αισθητική και τις συνέπειες, είναι ένα γενικότερο θέµα κουλτούρας, που δεν οφείλεται µόνο στην απουσία επαρκούς σχεδιασµού και εφαρµογής ρυθµιστικών προγραµµάτων. Οι εναποµείναντες πράσινοι, ανοικτοί, ελεύθεροι χώροι εγκαταλείπονται στη φθορά του χρόνου και σιγά σιγά απολύουν την ιδιότητά τους ως χώροι ανταλλαγής εµπειριών και συλλογικής επαφής. Σε αντιπαράθεση µε τα παραπάνω υπάρχει πληθώρα τοποθεσιών διασκορπισµένων µέσα στο πλέγµα του αστικού τοπίου, οι οποίες φέρουν ίχνη είτε εγκατάλειψης είτε ακατάλληλης χρήσης. Το ισχυρό αυτό δίπολο αναζήτησης ελεύθερων, ευέλικτων χώρων και ύπαρξης ανεκµετάλλευτων αστικών τµηµάτων, αποτελεί την αφετηρία του προβληµατισµού γύρω από τα κρίσιµα, σήµερα, ζητήµατα της χωρικής ανάπτυξης των πόλεων. Η µονοµερής αντιµετώπιση του καίριου ζητήµατος του δηµόσιου χώρου βάσει µόνο οικονοµικών παραµέτρων οδηγεί σε αδιέξοδες λύσεις χωρίς κοινωνικές, περιβαλλοντικές και αισθητικές διαστάσεις. Αγνοούνται συστηµατικά και επικίνδυνα η ιστορική ταυτότητα, το οικολογικό υπόβαθρο και η αντιληπτική ποιότητα των ελάχιστων εναποµείναντων ελεύθερων χώρων, ενώ ταυτοχρόνως οι αξίες του εκάστοτε τόπου εξαργυρώνονται και ερµηνεύονται αποκλειστικά ως ποσοτικά και οικονοµικά χαρακτηριστικά, χωρίς συνολικό σχεδιασµό και στρατηγικές ανάπτυξης, οι οποίες να εντάσσεται µέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο αειφορίας. Η σηµερινή πραγµατικότητα δεν είναι απόλυτα απογοητευτική. Οι σύγχρονοι προβληµατισµοί γύρω από το αστικό τοπίο βρίσκουν ανταπόκριση σε διάφορες δράσεις, όπως µε αφορµή τη συµµετοχή της πόλης της Θεσσαλονίκης στον Ευρωπαϊκό ιαγωνισµό Robert Schmidt Prize, το 1993, οργανώθηκε το τριήµερο Συµπόσιο µε θέµα: Αρχιτεκτονική Τοπίου, Σχεδιασµός Αστικών Υπαίθριων Χώρων, από το Τµήµα Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ. Στόχος του εν λόγω Συµποσίου, εκτός από την καλή διεξαγωγή του διαγωνισµού, ήταν ο γόνιµος και εποικοδοµητικός διάλογος και η ανταλλαγή εµπειριών πάνω σε

5 θέµατα σχεδιασµού, διαµόρφωσης και ανασύνταξης του αστικού χώρου. Στα πλαίσια του ιεθνούς ιαγωνισµού EUROPAN 6, 2000, γίνεται λόγος για τα Ενδιάµεσα τµήµατα πόλεων: δυναµική αρχιτεκτονικής και νέες µορφές αστικότητας. Αυτά τα τµήµατα είναι αστικές περιοχές οι οποίες δηµιουργήθηκαν από παλιά, λόγω της συνεχούς ανάπτυξης των αστικών κέντρων προάστια, βιοµηχανικές συνοικίες, περιοχές στρατιωτικές που εγκαταλείφθηκαν και βρίσκονται ανάµεσα στην ιστορική και τη διάχυτη πόλη. ιαµορφώθηκαν γύρω από µικτές χαράξεις παλιές αγροτικές δοµές και νέα έργα υποδοµής και σήµερα παρεµβάλλονται ανάµεσα στα αστικά κέντρα και στις επεκτάσεις των πόλεων, προβάλλοντας µία εικόνα του παρελθόντος σε αντίθεση µε το νέο δοµηµένο χώρο, που διαµορφώθηκε χάριν νέων αναγκών. Σε συνδυασµό µε τα γνωστά προβλήµατα της διογκούµενης αστυφιλίας, της ερήµωσης της υπαίθρου, της ραγδαίας εξέλιξης της τεχνολογίας, της µαζικοποίησης του τουρισµού και της έντασης των µεταφορών και της τηλεπικοινωνίας, ο ρόλος της πόλης έχει ανάγκη από επαναπροσδιορισµό. Το νέο πρόσωπο της πόλης ορίζεται µέσα από θέµατα κατοχύρωσης του δηµόσιου χώρου, εξασφάλισης ποιότητας διαβίωσης µέσα στον αστικό ιστό, αλλά και στην περιφέρεια δεδοµένου ότι πλέον τα όρια µίας πόλης είναι ασαφή και συνεχώς µεταβαλλόµενα. Το βασικό εργαλείο για την ανασυγκρότηση της πόλης, σύµφωνα µε τα πρακτικά του πολυήµερου ιεθνούς Συνεδρίου µε θέµα: Οικονοµικός, κοινωνικός, περιβαλλοντικός και πολεοδοµικός επανασχεδιασµός υποβαθµισµένων ή κατεστραµµένων περιοχών της Ευρώπης, που έλαβε χώρα 1 5 Σεπτεµβρίου 2001 στο Α.Π.Θ., είναι ο πολεοδοµικός σχεδιασµός στα πλαίσια µίας αναπτυξιακής διαδικασίας που πλέον επηρεάζεται ολοένα και περισσότερο από τις σύγχρονες απόψεις για βιώσιµη ανάπτυξη και ανάπτυξη µε σεβασµό στο περιβάλλον. Αν διευρύνουµε τον όρο πολεοδοµικός και χρησιµοποιήσουµε την έννοια της ανασύνταξης του αστικού τοπίου συµπεριλαµβάνονται όλοι οι πιθανοί χωρικοί / κοινωνικοί / οικονοµικοί χειρισµοί αντιµετώπισης των πολυδιάστατων προβληµάτων, που εµφανίζονται στις µεγάλες αστικές συγκεντρώσεις. Πιο συγκεκριµένα, θα γίνει αναφορά στη σηµερινή κατάσταση της ελληνικής πραγµατικότητας και ειδικότερα της Θεσσαλονίκης. Είναι πλέον κοινώς αποδεκτό ότι τα προβλήµατα που προέκυψαν από την παραγωγή του δοµηµένου περιβάλλοντος στις ελληνικές πόλεις, ιδίως τα µεταπολεµικά χρόνια, µε το γνωστό στρεβλό µοντέλο αστικής δόµησης και την έλλειψη δηµόσιων ανοικτών χώρων επέδρασαν αρνητικά στη συνείδηση των κατοίκων σε αντίθεση µε την οικειότητα της παλιάς γειτονιάς και των µονοκατοικιών. Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης είναι µία τυπική περίπτωση ευρωπαϊκής / µεσογειακής πόλης µε τα συνηθισµένα προβλήµατα υπερδόµησης του αστικού ιστού και σχεδόν ανύπαρκτης παρουσίας οργανωµένου δικτύου υπαίθριων χώρων. Η ανάπτυξη της πόλης αυθαίρετα, και η µη αντιµετώπιση του αστικού πλέγµατος σαν ένα ενιαίο σύνολο δηµιούργησε και δηµιουργεί συνεχώς προβλήµατα. Το ποσοστό ελεύθερων και πράσινων χώρων είναι πάρα πολύ χαµηλό. Ο µέσος όρος για το Πολεοδοµικό Συγκρότηµα της Θεσσαλονίκης είναι 2.73 µ 2 /κάτοικο, ενώ ο χαµηλότερος παραδεκτός δείκτης είναι 10 µ 2 /κάτοικο, µέσα στην πόλη και µ 2 /κάτοικο περιαστικά. Η Θεσσαλονίκη σήµερα καλύπτεται κατά 77% από κτίρια, κατά 19% από ασφαλτοστρωµένους δρόµους και µόλις ένα 4% αποτελείται από πράσινο και ελεύθερους χώρους. Οι ανοικτοί χώροι και οι εκτάσεις πράσινου έχουν µειωθεί κατά 20% από το 1979 µέχρι σήµερα. Μέσα στα χρόνια αυτά, οι περισσότεροι ελεύθεροι χώροι οικοδοµήθηκαν ή µετατράπηκαν σε πάρκινγκ, µε αποτέλεσµα, σήµερα, στη Θεσσαλονίκη υποπολλαπλασιάστηκε η αναλογία έκτασης πράσινου ανά κάτοικο από το κατώτατο διεθνώς παραδεκτό όριο. Στην ήδη επιβαρηµένη κατάσταση προστέθηκε η τροµερή καταστροφή που υπέστη το περιαστικό δάσος του Σέιχ Σου, το 1997, καθώς κάηκε το 55% της έκτασής του, συνολικά τετραγωνικά

6 µέτρα. Αυτό το ποσοστό µπορεί να αυξηθεί ως 5.53 µ 2 /κάτοικο αν διαµορφωθούν κατάλληλα οι χώροι για τους οποίους υπάρχει άµεσα η δυνατότητα ανάδειξης και αξιοποίησης, δηλαδή για τοποθεσίες εγκαταλελειµµένες και κακοποιηµένες, µε αποτέλεσµα τη βελτίωση του περιβάλλοντος της πόλης και της ποιότητας της ζωής των κατοίκων της. Το θεµατικό πλαίσιο µέσα στο οποίο κινούνται οι εν λόγω προβληµατισµοί, είναι οι ενδιάµεσοι χώροι της πόλης: οι χώροι εκείνοι, που για διάφορους λόγους, οι οποίοι σχετίζονται µε τις ιδιόµορφες συνθήκες ανάπτυξης των ελληνικών πόλεων, βρίσκονται σήµερα σε µία λανθάνουσα κατάσταση µεταβατικότητας, εκκρεµότητας, µη-ιεράρχησης ή και ξενότητας ως προς τις χρήσεις και τις λειτουργίες, τις µορφές, την αστική τοπιογραφία, τον ιστορικό και ψυχολογικό χρόνο. Μπορούν να εντοπιστούν και να αποκρυπτογραφηθούν τα σηµεία που προσφέρονται για ανασύνθεση και αλλαγή, σε συνδυασµό µε τις επιτόπιες συνθήκες και επινοώντας ένα σχεδιασµό, που άλλοτε θα οργανώνει το τυχαίο ή συµπτωµατικό και άλλοτε θα αναδεικνύει την κρυµµένη εγγενή δυναµική, που συχνά υποβόσκει στο δοµηµένο, αστικό περιβάλλον. Συγκεκριµένα, στο Πολεοδοµικό Συγκρότηµα της Θεσσαλονίκης υπάρχουν, σε µεγαλύτερη συχνότητα, οι παρακάτω τύποι κακοποιηµένων τοποθεσιών, βάσει της αρχικής τους χρήσης: πρώην στρατόπεδα - από αλλαγή χρήσης, εγκαταλελειµµένες βιοµηχανικές τοποθεσίες από εγκατάλειψη, ανενεργά λατοµεία από υπερεκµετάλλευση φυσικού πλούτου, ρέµατα - φυσικά οικοσυστήµατα, αδιαµόρφωτοι ανοικτοί, κενοί χώροι - από αλλαγή χρήσης. ιερεύνηση µεγάλων έργων ανάκτησης τοπίου στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και εγκαταλειµµένων τοποθεσιών στην πόλη της Θεσσαλονίκης Αγία Βαρβάρα, ράµα, Β. Ελλάδα, (Μ. Ανανιάδου Τζηµοπούλου) Ως πολιτισµικό τοπίο σε µία φυσική περιοχή ενσωµατωµένη στο κέντρο της πόλης, σχεδιάστηκε το αστικό τοπίο της Αγίας Βαρβάρας, τ.µ. από την παλαιότερα ευρύτερη έκταση της τοποθεσίας, όπως φαίνεται σε σχέδιο του Συγκαταλέγεται ανάµεσα στα σύγχρονα τοπία ανά τον κόσµο. Η πρόταση διαµόρφωσης περιλαµβάνει το σχεδιασµό της αστικής πλατείας, της περιοχής των µύλων, της λίµνης γειτονιάς - παιδότοπου, του χώρου εκδηλώσεων, των εργαστηρίων για τους καλλιτέχνες και της γκρεµισµένης καπναποθήκης, η οποία µετατράπηκε σε υπαίθριο θέατρο. Εικόνα 1. Πάρκο Αγίας Βαρβάρας Σχέδιο πρότασης Foto 1. Agia Varvara Parc Master plan of proposal

7 Robert Schmidt Prize, Θεσσαλονίκη, 1993 (Ευρωπαϊκός Φοιτητικός ιαγωνισµός) Το θέµα του διαγωνισµού είναι Open Spaces for Tomorrow, Strategies and Design Ideas for Reclaiming Urban Recreational Landscapes Ανοικτοί Χώροι του Αύριο, Στρατηγικές και Σχεδιαστικές Ιδέες για την Ανάκτηση Αστικών Τοπίων Απόλαυσης. Το θέµα της προκήρυξης της Θεσσαλονίκης έχει τίτλο: ίκτυο Υπαίθριων Χώρων από την περιφερειακή και εκατέρωθεν, έως µέσα στον αστικό ιστό και έχει στόχο να διατυπωθούν ανανεωτικές σχεδιαστικές ιδέες για την ανάκτηση υποβαθµισµένων τοπίων και τη µετατροπή τους σε αστικούς υπαίθριους χώρους απόλαυσης. Η συγκεκριµένη τοποθεσία είναι µία κακοποιηµένη έκταση που ξεκινά εκατέρωθεν της περιφερειακής και στο ύψος των δύο εξόδων από και προς κέντρο και Τούµπα, και διεισδύει µέσα στον αστικό ιστό περιλαµβάνοντας τρία υποβαθµισµένα ρέµατα Καυτατζόγλου, Κωνσταντινίδη και Πολυγνώτου. Parc de Loisirs Bois le Roi, Παρίσι, Γαλλία, (Gilles Vexlard) Το Bois le Roi, Base de plein air et de loisirs, του αρχιτέκτονα τοπίου Gilles Vexlard, µελέτη 1978 αποτελεί τυπικό παράδειγµα ανάλυσης της τοποθεσίας και σύνθεσης σε ένα σύγχρονο έργο τέχνης. Παλιό χαλικορυχείο Β. Α. του δάσους του Fontainebleau, µε το ίχνος µόνο του Σηκουάνα ανάµεσα στις επιχώσεις της παλιάς εκµετάλλευσης και απρόσιτα εγκλωβισµένη έκταση νερού στην εκσκαφή, µεταµορφώνεται µε τη µελέτη-εκτέλεση του έργου 30 εκταρίων, σε χώρο υποδοχής αυθόρµητων και οργανωµένων συλλογικών δραστηριοτήτων. Εικόνα 2. Πάρκο de loisirs Bois le Roi Foto 2. Parc de loisirs Bois le Roi Parc de la Villette, Παρίσι, Γαλλία, (Βernard Τschumi) Το Parc de la Villette, 35 εκτάρια, σχέδιο και έργο του Bernard Tschumi, συγκαταλέγεται ανάµεσα στα γνωστότερα δείγµατα ντεκονστρουκτιβιστικής αρχιτεκτονικής τοπίου. Η αποδόµηση και το αυτοπροσδιοριζόµενο που χαρακτηρίζουν το έργο, δηλώνονται στις θεωρητικές προθέσεις του δηµιουργού ως υπέρθεση τριών αυτόνοµων οργανωτικών συστηµάτων:τα σηµεία ή τρέλες, follies, οι γραµµές και οι επιφάνειες. Αυτά αντιστοιχούν στα συστήµατα:αντικείµενα, κινήσεις και χώροι.

8 Εικόνα 3. Πάρκο de la Villette Αξονοµετρικό σχέδιο Foto 3. Parc de la Villette Axonometric design Emscher Park, Duisburg-Nord Landscape Park, Duisburg, Γερµανία, 1991 (Peter Latz) Το Duisburg-Nord Landscape Park είναι ένας πολυδιάστατος χώρος, ο οποίος αντικατοπτρίζει την ιστορική µνήµη της περιοχής. Θεωρείται ένα από τα σηµαντικότερα µεταβιοµηχανικά πάρκα, γιατί ενσωµατώνει στο σχεδιασµό του µία πρωτοποριακή προσέγγιση και σαφείς οργανωτικές αρχές. Η αειφορία, ως κατευθυντήρια σχεδιαστική άποψη, η ανακύκλωση των υλικών, η ανάδειξη του υποβαθµισµένου υγρού στοιχείου είναι µερικά από τα ισχυρά σηµεία της πρότασης. Οι νέες χρήσεις των εγκαταλελειµµένων βιοµηχανικών εγκαταστάσεων και του περιβάλλοντα χώρου είναι ήπιας µορφής και περιλαµβάνουν φιλοξενία πολιτιστικών εκδηλώσεων, οργανωµένων και αυθόρµητων, περιπάτους στους διαµορφωµένους κήπους µε την αυτοφυή βλάστηση, εκπαιδευτικές διαδροµές µε αντικείµενο την ιστορία της βιοµηχανίας και τη βοτανική, αναρρίχηση σε υπάρχουσες βιοµηχανικές κατασκευές και καταδύσεις στους ειδικά διαµορφωµένους κλιβάνους. Εικόνα 4. Πάρκο Emscher Κεντρική Πλατεία Foto 4. Emscher Park Central Square

9 Εικόνα 5. Πάρκο Emscher Νυχτερινός φωτισµός Foto 5. Emscher Park Nocturnal lighting El Parc del Clot, Βαρκελώνη, Ισπανία, 1992 (Dani Freixes, Vicente Miranda) Το πάρκο del Clot βρίσκεται σε µία πρώην βιοµηχανική περιοχή, σε προάστιο της πόλης της Βαρκελώνης. Σήµερα, ο ευρύτερος αστικός ιστός αποτελείται κυρίως από κατοικίες. Η τοποθεσία έχει ίχνη σιδηροδροµικών εγκαταστάσεων, οι οποίες ενσωµατώθηκαν επιτυχώς στην πρόταση διαµόρφωσης. Η αρχή της επέµβασης είναι η εναπόθεση διαδοχικών χωρικών συστηµάτων, καθένα από τα οποία αντιπροσωπεύει µία χρονική περίοδο του χώρου. Τα αποµεινάρια της βιοµηχανικής αρχιτεκτονικής του χθες συνυπάρχουν µε το έργο τέχνης του σήµερα. Βασικός στόχος είναι η χωρική συνέχεια µε το περιβάλλον αστικό πλέγµα των γειτονιών. Τα υλικά πλακόστρωσης του πάρκου διαχέονται στο ευρύτερο περιβάλλον και η περίµετρός του είναι ευέλικτη, αποτελούµενη από φυτικές µάζες. Εικόνα 6. Πάρκο del Clot - Λεπτοµέρεια Foto 6. El parc del Clot - Detail

10 Εικόνα 7. Πάρκο del Clot Foto 7. El parc del Clot El Parc de la Creueta del Coll, Βαρκελώνη, Ισπανία, 1992 (Josep Martorell, David Mackay) Το αστικό πάρκο de la Creueta del Coll είναι χωροθετηµένο στο κέντρο της γειτονιάς Coll της Βαρκελώνης και αποτελεί το ιστορικό ίχνος ενός παλιού λατοµείου εξόρυξης πέτρας. Οι συνθετικές αρχές περιλαµβάνουν την εύκολη πρόσβαση, τη δηµιουργία µίας τεχνητής λίµνης, την τοποθέτηση ενός γιγαντιαίου αιωρούµενου γλυπτού και το σχεδιασµό µίας πλατείας µε κυκλικό σχήµα και φοίνικες φυτεµένους βάσει κανάβου. Νέες φόρµες και χρήσεις εισβάλλουν και ενσωµατώνονται στην εσοχή του λατοµείου δηµιουργώντας έναν προστατευόµενο χώρο για περισυλλογή, περίπατο, απόλαυση και παιχνίδι. Εικόνα 8. Πάρκο de la Creueta del Coll Foto 8. El parc de la Creueta del Coll

11 Έρευνα και καταγραφή των εγκαταλειµµένων τοποθεσιών στην πόλη της Θεσσαλονίκης Στρατόπεδα στο πολεοδοµικό συγκρότηµα της Θεσσαλονίκης 1. Ζιάκα Μενεµένη 2. Καρατάσιου Πολίχνη 600 στρέµ. 3. Κόδρα Καλαµαριά έχει αποδεσµευτεί και τώρα είναι αρχαιολογικό και αθλητικό πάρκο 4. Μ. Αλεξάνδρου Αµπελόκηποι 5. Νταλίπη Καλαµαριά βρίσκεται σε λειτουργία 6. Παπακυριαζή Εύοσµος 7. Παύλου Μελά Πολίχνη / Σταυρούπολη 800 στρέµ. 8. Στρεπενιώτη Νεάπολη / Πολίχνη 200 στρέµ. έχει αποδεσµευτεί, ρυµοτοµήθηκε και περιλαµβάνει σχολικά κτιριακά συγκροτήµατα και υπαίθριες αθλητικές εγκαταστάσεις 9. Φαρµάκη Θεσσαλονίκη / Ντεπό δε λειτουργεί 10. Τσιρογιάννη Θεσσαλονίκη 11. Γ Σώµα Στρατού Συνοικισµός όξης Μέσα στην πόλη οι ελεύθερες δηµόσιες εκτάσεις είναι ελάχιστες και οι ελπίδες για ανάσες στο πυκνοδοµηµένο περιβάλλον επικεντρώνονται στην αξιοποίηση των στρ. των 11 στρατοπέδων του πολεοδοµικού συγκροτήµατος, αξίας 235 δις. Τα παραπάνω περιλαµβάνονται στη µελέτη του ΟΡΘΕ (Κώστας Λοϊζος, Πόλυ Ζέϊκου, Πέτρος Κανάς), η οποία διερευνά την προοπτική ανταλλαγής των χώρων των στρατοπέδων µε εκτάσεις αντίστοιχης αξίας στην ευρύτερη περιοχή της πόλης. Η υτική Θεσσαλονίκη, µε την Αναπτυξιακή Εταιρεία Βορειοδυτικής Θεσσαλονίκης, έχει πλέον στα χέρια της ένα εργαλείο που µπορεί να αποδειχθεί εξαιρετικά αποτελεσµατικό στην εξεύρεση κοινών λύσεων σε κοινά προβλήµατα. Στον ένα χρόνο ζωής της, η Αναπτυξιακή, έχει ήδη βάλει µπροστά ουσιαστικές δράσεις, υποβάλλοντας για ένταξη στο ΠΕΠ Κ. Μακεδονίας ένα πρόγραµµα έργων για την περιοχή, αλλά και προετοιµάζοντας παράλληλα µία συνολική πρόταση για την αξιοποίηση των παλιών στρατοπέδων και των ελεύθερων χώρων, στη λογική πάντοτε του υτικού Τόξου. Με δεδοµένες τις ιδιαίτερα υψηλές πυκνότητες στην Θεσσαλονίκη, το κυρίαρχο θα πρέπει να είναι η αναβάθµιση του πρασίνου και των ελεύθερων χώρων των περιοχών. Στις ελεύθερες περιοχές συγκαταλέγονται και τα στρατόπεδα, τα οποία ως επί το πλείστον είναι αδόµητα και µπορούν να χρησιµοποιηθούν έτσι ώστε να αυξηθούν σηµαντικό οι ελεύθεροι χώροι εντός του πυκνοδοµηµένου αστικού ιστού. Οι εκτάσεις των στρατοπέδων, που αποτελούν δηµόσια γη, πρέπει να διατεθούν για την εξασφάλιση των ελεύθερων χώρων που έχει ανάγκη η πόλη. Πρέπει να επισηµανθεί επίσης ότι οι χώροι αυτοί είναι η τελευταία ευκαιρία και η µοναδική δυνατότητα της αναβάθµισης των υποβαθµισµένων περιοχών στις οποίες βρίσκονται. Όλοι οι χώροι των στρατοπέδων πρέπει να εξασφαλίζουν ελεύθερους χώρους για τους πολίτες και να δοθεί η δυνατότητα στα υπάρχοντα σήµερα κτίρια να εγκατασταθούν κοινωφελείς χρήσεις. Βιοµηχανικές εγκαταστάσεις 1. Κεραµοποιείο Αλλατίνη Περιοχή Νέας Ελβετίας 2. Μύλοι Αλλατίνη Περιοχή Νέας Ελβετίας 3. Υφαντουργείο Πιερράκου - Αµπελόκηποι

12 4. Κεραµοποιείο Φιλίππου - Αµπελόκηποι 5. Βυρσοδεψείο Οδός Αρκαδίου Αµπελόκηποι 6. Εργοστάσιο Σπορέλαιου - Οδός Αλκιβιάδου Αµπελόκηποι 7. Μύλος Βαλτσάνη Περιοχή Λαχανόκηποι 8. Αλευρόµυλοι Μπάλτα Οδός Βίτσι µε Μοναστηρίου 9. ΥΦΑΝΕΤ Οδός Παπάφη Υπάρχουν ήδη κάποια επιτυχηµένα παραδείγµατα στον ελληνικό χώρο. Όπως καταρχήν το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου. Το 1991 το Ε.Μ.Π. πρότεινε στην Πολιτεία να αγορασθούν οι εγκαταστάσεις της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου η οποία είχε κλείσει το 1989 και να παραχωρηθούν στο Πολυτεχνείο, µε σκοπό στο συγκεκριµένο χώρο να ιδρυθεί πάρκο και µουσείο τεχνολογίας. Στη συνέχεια συντάχθηκε ένα πρόγραµµα για χρηµατοδότηση και εγκρίθηκε το ποσό των Ευρώ. Η συγκεκριµένη χρηµατοδότηση δεν επαρκούσε για την αποκατάσταση του χώρου και την ίδρυση ενός πάρκου σε όλη την έκταση. Έτσι αποµονώθηκε ένα ενδιαφέρον κοµµάτι 80 στρ. και έγινε η αποκατάσταση του χώρου και των βιοµηχανικών κτιρίων που υπήρχαν. Στα 80 αυτά στρέµµατα υπήρχαν τ.µ., καλυµµένος χώρος. Τα τ.µ. καταχωρήθηκαν να παραχωρηθούν σε ιδιώτες για να πραγµατοποιήσουν επενδύσεις σε έρευνα, ανάπτυξη και τεχνολογίες αιχµής. Τα τ.µ. για µουσειακές, εκθεσιακές και εκπαιδευτικές χρήσεις και τα υπόλοιπα τ.µ. για διοικητικές υπηρεσίες και διάφορες άλλες παροχές. Το Πολυτεχνείο βασίστηκε στη βιοµηχανική παράδοση του συγκεκριµένου χώρου, στην πολιτιστική παράδοση της κοινωνίας του Λαυρίου και στις αναπτυξιακές υποδοµές της περιοχής. Ο δήµος Λαυρίου, οι κεντρικοί σωµατειακοί φορείς της πόλης, το Εργατικό Κέντρο και άλλοι φορείς, στο πλαίσιο αυτής της πρωτοβουλίας ανέπτυξαν δραστηριότητες στρατηγικής σηµασίας. Έτσι η πόλη βρίσκεται σήµερα εξοπλισµένη µε έρευνες, µελέτες, προτάσεις, σχέδια, νοµικό καθεστώς, συνεργασίες, έργα υποδοµής που αποβλέπουν και στηρίζουν την προσπάθεια για εκσυγχρονισµό και γενικότερη ανασυγκρότηση της Λαυρεωτικής. Σε πρόσφατη έρευνα για την πόλη του Λαυρίου, στο κεφ. Αξιολόγηση Έργων και Θεσµών, διαπιστώθηκε ότι το 80% των κατοίκων θεωρούν το Τεχνολογικό - Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, µαζί µε την επέκταση του λιµανιού, τα σηµαντικότερα έργα για τις προοπτικές της πόλης. Ένα δεύτερο αξιοσηµείωτο παράδειγµα είναι η µετατροπή του Μύλου του Μάρκου σε Βυζαντινό Μουσείο και η επανάχρηση των υδροκίνητων εγκαταστάσεων των αρχών του 20ού αιώνα, στη Βέροια (13 εγκαταστάσεις: αλευρόµυλοι, νεροτριβές, σησαµοτριβεία, νηµατουργεία, κλωστοϋφαντουργεία), µέσα από µία στρατηγική επανάχρησης, πέρα από την κήρυξη των κτιρίων ως διατηρητέα, προϋποθέτει τη διεπιστηµονική προσέγγιση του θέµατος, τη διατύπωση ενός συστήµατος αξιολόγησης, γενικών προδιαγραφών στερέωσης και ολοκληρωµένης διαχείρισης, όπως και τη διεύρυνση συµβατών χρήσεων. Κατά µήκος της Αραπίτσας, στη Νάουσα, διασώζεται ένα σύνολο τεσσάρων µύλων, που χαρακτηρίστηκαν από το ΥΠΠΟ ως ιστορικά µνηµεία και έργα τέχνης: 1. το σησαµοτριβείο του Κοκκίνου (µετέπειτα Μάκη) 2. ο υδρόµυλος του Χατζηνώτα 3. ο υδρόµυλος του Ράιου 4. ο κυλινδρόµυλος του Ματθαίου Η αξιοποίηση των δυναµικών που εµπεριέχει ο συνδυασµός της ιστορικής µνήµης, της αρχιτεκτονικής και βιοµηχανικής κληρονοµιάς µε τον πλούτο της βλάστησης και του νερού,

13 προϋποθέτει µια ισχυρή βούληση για ανάδειξη και επανάχρηση των εργαστηρίων, βασιζόµενη στις κοινωνικές και πολιτισµικές τους αξίες. Σκοπός της ηµερίδας που πραγµατοποιήθηκε στις 30 Νοεµβρίου 2001 στη Βέροια µε πρωτοβουλία του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Ν. Ηµαθίας ήταν : να εντάξει το ζήτηµα των παλιών βιοµηχανικών εγκαταστάσεων στα γενικότερα ζητήµατα της πόλης να ανιχνεύσει τα διεθνή και ελληνική εµπειρία σε θέµατα επανάχρησης εγκαταλειµµένων βιοµηχανικών κτιρίων και συγκροτηµάτων να καταγράψει τα ιστορικά και χωρικά δεδοµένα των βιοµηχανιών κατά µήκος του Τριπόταµου στη Βέροια και της Αραπίτσας στη Νάουσα να φωτίσει ειδικές παραµέτρους της επανάχρησης, όπως ο εξοπλισµός των εγκαταστάσεων και η οικονοµία της να ανιχνεύσει τις δυνατότητες επανένταξής τους στη ζωή της πόλης, µέσα από το ισχύον πολεοδοµικό και θεσµικό πλαίσιο. Ο προβληµατισµός για το µέλλον αυτών των εγκαταστάσεων αποτελεί το πεδίο συνάντησης τριών γενικών παραµέτρων: της νέας αναπτυξιακής φάσης στην οποία εισέρχονται οι πόλεις µε τη νέα οικονοµία, την παγκοσµιοποίηση στις οικονοµικές σχέσεις και τις επικοινωνίες, την απαξίωση του βιοµηχανικού µοντέλου παραγωγής (του φορδισµού) και την εµφάνιση πιο ευέλικτων µορφών παραγωγής και εργασίας. των απαιτήσεων για αναδιάρθρωση της συνολικής δοµής κοινωνικής, οικονοµικής και χωρικής που επιδιώκουν οι πόλεις, στο πλαίσιο του ανταγωνισµού που υφίστανται για την προσέλκυση επενδύσεων και την εξυπηρέτηση νέων τάσεων και προτιµήσεων. Των απαιτήσεων για αειφορία στη διαχείριση και προστασία του αστικού και περιαστικού περιβάλλοντος. Ως σηµαντικότεροι λόγοι επανάχρησης, που συσχετίζουν τη βιοµηχανική εγκατάσταση µε την πόλη, µπορούν να θεωρηθούν 1. η αναγκαιότητα συνάρτησής τους µε το µέλλον της πόλης µε όρους συνέχειας χώρου και χρόνου. 2. η λειτουργία τους ως χρυσών εφεδρειών στην αναζήτηση καλύτερης ποιότητας ζωής µέσα από την αναδιάρθρωση του αστικού και κτιριακού αποθέµατος 3. η δυνατότητά τους να εξυπηρετήσουν ένα ευρύ φάσµα νέων αναγκών λόγω της τυπολογικής τους ευελιξίας 4. η πολυσήµαντη πολιτισµική αξία τους µε την υλική και συµβολική της υπόσταση 5. η ανάγκη γνωριµίας µε παρωχηµένους και ταυτόχρονα επίκαιρους τρόπους παραγωγής και έκφρασης. Γενικές αρχές, που θα µπορούσαν να διέπουν τη σχέση τους µε την πόλη είναι η άρθρωση της νέας χρήσης στις ανάγκες της αστικής περιοχής και των δυνατοτήτων της ίδιας της εγκατάστασης µε διαφοροποίηση των χρήσεων και πέραν των πολιτιστικών και προσεκτική χωροθέτηση των θεµατικών µουσείων µε εµβέλεια πόλης ή και περιφέρειας. Λατοµεία 1. Λατοµείο Τριανδρία κοντά στο Καυταντζόγλειο 2. Λατοµείο Ασβεστοχώρι. Χορτιάτη

14 3. Λατοµείο Εξοχή -. Χορτιάτη Η κατάσταση των λατοµείων σήµερα έχει ως εξής: το Νοµαρχιακό Συµβούλιο που συνεδρίασε στις , µε οµόφωνη απόφασή του απέρριψε τις µελέτες αποκατάστασης του περιβάλλοντος των λατοµικών επιχειρήσεων ΚΥΨΕΛΗ και ΝΙΚΗ αντίστοιχα στο Ασβεστοχώρι και την Εξοχή, του ήµου Χορτιάτη που εδώ και δέκα χρόνια λειτουργούν παράνοµα χωρίς άδειες λειτουργίας και χωρίς συµβόλαια µίσθωσης. Με την απόφαση αυτή επικυρώθηκε η εισήγηση της Νοµαρχιακής Επιτροπής, κατά την οποία καταλυτική ήταν η παρέµβαση των οικολογικών οργανώσεων και των κατοίκων της περιοχής καθώς και της Κοινότητας Πεύκων. Κατά τη συνεδρίαση εκείνη οι Οικολογικές και Περιβαλλοντικές Οργανώσεις Θεσσαλονίκης, οι κάτοικοι της περιοχής, η Κοινότητα Πεύκων (µε οµόφωνη απόφαση του Κοινοτικού Συµβουλίου) και ο ήµος Πανοράµατος (µε οµόφωνο ψήφισµα του ηµοτικού Συµβουλίου) είχαν ζητήσει από τους Νοµαρχιακούς Συµβούλους και τον κ. Νοµάρχη: Απόρριψη της µελέτης και κλείσιµο των παράνοµων λατοµείων σήµερα, η αποκατάσταση να γίνει χωρίς τη χρήση εκρηκτικών και χωρίς παραγωγή υλικών, σύµφωνα µε την πρόταση του Οργανισµού Θεσσαλονίκης και η άµεση δηµοπράτηση των νέων λατοµικών περιοχών και µετεγκατάσταση των λατοµικών επιχειρήσεων του ήµου Χορτιάτη. Θα πρέπει να υπενθυµίσουµε ότι ο Νοµάρχης στις αναγκάστηκε να υπογράψει τη σφράγιση όλων των λατοµείων. Οι λατοµικές επιχειρήσεις προσέφυγαν στον κ. Βαλασόπουλο, που χορήγησε αναστολή της απόφασης του Νοµάρχη για ένα µήνα (µέχρι ). Ο Γ.Γ. της Περιφέρειας όµως σε συνάντησή του στις µε τους εκπροσώπους των Οικολογικών και Περιβαλλοντικών Οργανώσεων Θεσσαλονίκης δέχτηκε ότι δεν είναι δυνατόν να διαιωνίζεται η παράνοµη δραστηριότητα των λατοµείων του ήµου Χορτιάτη και ότι θα απορρίψει την προσφυγή των λατοµικών επιχειρήσεων εναντίον της απόφασης του Νοµάρχη. Ρέµατα 1. Ρέµα Κεραµοποιείου Αλλατίνη Περιοχή Νέας Ελβετίας 2. Περιφερειακή τάφρος Οδός ηµ. Τσέλιου 3. Ρέµα Αιάκου τέµνει την Αναξίµανδρου 4. Ρέµα Πολυγνώτου Κάτω Τούµπα - ενώνεται µε το ρέµα Αιάκου 5. Ρέµα Κωνσταντινίδη Άνω Τούµπα Οδός Ορτανσίας κοντά στο λοφίσκο 6. Ρέµα Καυτατζόγλου Τριανδρία 7. Ένα ρέµα 40 Εκκλησίες καταλήγει στη.ε.θ. 8. Ένα ρέµα 40 Εκκλησίες τέµνει την Αγίου ηµητρίου 9. Ένα ρέµα στην περιοχή Ευαγγελίστριας 10. Ένα ρέµα στην περιοχή Απ. Παύλου 11. Ένα ρέµα στην περιοχή Ροδοχώρι Οδός Ρήγα Φεραίου 12. Ένα ρέµα που διαχωρίζει Ηλιούπολη Σταυρούπολη 13. Ένα ρέµα που διακλαδίζεται στην Ακριτών και στην Λεωφ. 26 Οκτωβρίου Η ενίσχυση της περιφερειακής τάφρου και η δηµιουργία πρόσθετων αντιπληµµυρικών έργων ανατολικά της Θεσσαλονίκης, αλλά και στη δυτική πλευρά της πόλης, όπου βρίσκεται η κοίτη του ενδροποτάµου, είναι τα άµεσα µέτρα που πρέπει να ληφθούν για να οχυρωθεί η Θεσσαλονίκη από τις πληµµύρες. Απόλυτη ανάγκη έργων αντιπληµµυρικής προστασίας έχει το σύνολο του πολεοδοµικού συγκροτήµατος Θεσσαλονίκης, έργων που σε πολλές περιπτώσεις, όπως κυρίως στη δυτική Θεσσαλονίκη και στις τουριστικές περιοχές του ήµου Θερµαϊκού έχουν το

15 χαρακτήρα του επείγοντος, ενώ τουλάχιστον 120 φράγµατα πρέπει να κατασκευασθούν στην περιοχή του περιαστικού δάσους της πόλης. Το γεγονός ότι στη Θεσσαλονίκη, τα περισσότερα από τα γνωστά ρεύµατα έχουν διευθετηθεί δεν σηµαίνει ότι αντιµετωπίζεται αποτελεσµατικά το ενδεχόµενο πληµµύρων. Παρεµβάσεις λοιπόν είναι αναγκαίες σε ρέµατα που έχουν διευθετηθεί µε κλειστούς αγωγούς που όµως δεν επιτρέπουν την αποθήκευση υδάτων σε περιπτώσεις πληµµυρικών παροχών, ενώ έργα πρέπει να γίνουν και στις ανοικτές κοίτες των ρεµάτων που παρουσιάζουν έντονες επιχωµατώσεις, µπαζώµατα, αυθαίρετα κτίσµατα κ.α. Προτείνονται λύσεις ολοκληρωµένων επεµβάσεων για τη διαχείριση των ρεµάτων και των παραρεµάτιων ζωνών, έτσι που αυτές να ενταχθούν σε ένα δίκτυο ελεύθερων χώρων και πρασίνου. Για παράδειγµα, υπάρχει ένας κλάδος του ενδροποτάµου εντός των ορίων του οικισµού, που διέρχεται από την οδό Μυτιλήνης. Το τµήµα αυτό του ρέµατος διασχίζει τον αστικό ιστό της πόλης και συγκεκριµένα από την οδό Λαγκαδά µέχρι το στρατόπεδο Καρατάσου και στη συνέχεια διερχόµενο από την εκτός σχεδίου περιοχή, τους Βυζαντινούς νερόµυλους του ήµου Πολίχνης, καταλήγει στο Ασβεστοχώρι. Η υπάρχουσα διατοµή της κοίτης, µετά τις επεµβάσεις που έγιναν κατά µήκος των όχθεων του ρέµατος, έχει αλλοιωθεί ως προς το πλάτος και το βάθος της και κατά συνέπεια τα κτίσµατα που βρίσκονται στη παρακείµενη περιοχή σε περίπτωση ακραίων πληµµυρικών φαινοµένων θα αντιµετωπίσουν πρόβληµα. Η διευθέτηση του ρέµατος αυτού, είναι ιδιαίτερης σηµασίας και πρέπει να ενταχθεί στα έργα άµεσης προτεραιότητας για την αντιπληµµυρική προστασία της πόλης, γιατί εγκυµονεί άµεσους κινδύνους στην ευρύτερη περιοχή. Με ακύρωση απειλούνται εκατοντάδες πολεοδοµικές αποφάσεις υπουργού, περιφερειάρχη ή νοµάρχη, που αφορούν σε επεκτάσεις ή τροποποιήσεις σχεδίων πόλης, καθορισµό χρήσεων γης, όρων δόµησης, ορίων αρτιότητας κ.λπ. Και η ακύρωσή τους ως αντισυνταγµατικών, θα συµπαρασύρει και χιλιάδες οικοδοµικές άδειες, που θα βρεθούν στον αέρα επειδή στηρίχθηκαν σε ανίσχυρες νοµοθετικές ρυθµίσεις. Το πρόβληµα προέκυψε µετά από απόφαση της Ολοµέλειας του Συµβουλίου της Επικρατείας, που έκρινε αντισυνταγµατικό το νόµο 3010/02 που µεταβίβασε στον υπουργό και στον περιφερειάρχη την αρµοδιότητα να καθορίζει τα όρια των ρεµάτων σε περιοχές ιδιαίτερης προστασίας. Το Συµβούλιο της Επικρατείας έκρινε ότι η οριοθέτηση των ρεµάτων µπορεί να γίνεται µόνο µε Προεδρικό ιάταγµα, εφόσον πρόκειται για περιοχές αρχιτεκτονικών ή παραδοσιακών συνόλων, αρχαιολογικούς χώρους, παραδοσιακούς οικισµούς, παραλιακές ζώνες ή οικισµούς, τουριστικούς τόπους, δάση και δασικές εκτάσεις, τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, ευαίσθητα οικοσυστήµατα, περιοχές ιδιαίτερου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος ή υπαγόµενες σε ιδιαίτερο καθεστώς προστασίας. Εγκαταλελειµµένες εκτάσεις 1. Λαχανόκηποι κοντά στην Εθνική Οδό περιοχή Βόσπορος Η Θεσσαλονίκη στη µακρόχρονη ιστορία της ήταν και είναι το πλέον σηµαντικό οικονοµικό και πολιτιστικό κέντρο των Βαλκανίων. Η πύλη της διασύνδεσης της πόλης µε την ενδοχώρα υπήρξε πάντα η δυτική πλευρά της. Σε αυτή την περιοχή οι µικρές κοινότητες µετεξελίχθηκαν σε αστικές και ηµιαστικές περιοχές άναρχα στην αρχή, ως εκτός σχεδίου αυθαίρετη δόµηση, πιο οργανωµένα πρόσφατα. Παρά τις προσπάθειες που έγιναν την τελευταία εικοσαετία, από τους ήµους των δυτικών συνοικιών για την ανάπλαση του επιβαρηµένου αστικού περιβάλλοντος, η ποιότητα ζωής αν δεν υποβαθµίστηκε, έµεινε τουλάχιστον στάσιµη. Η κατεύθυνση της δόµησης µέσω της αντιπαροχής, η στροφή δραστηριοτήτων της πόλης προς

16 τα ανατολικά και η νέα κατανοµή του πληθυσµού που µένει και εργάζεται δυτικά, συνέτειναν σε αυτό. Η συνολική αναβάθµιση λοιπόν της περιοχής µπορεί να επέλθει µόνο µε κεντρικές πολιτικές λύσεις, µε συνολικό σχεδιασµό, σαφές χρονοδιάγραµµα για συγκεκριµένες κάθε φορά προτάσεις αλλά και καθορισµένη διαδικασία χρηµατοδότησης. Έχει επισηµανθεί ότι το πρόσωπο της πόλης στη δυτική της πλευρά είναι η περιοχή των Λαχανόκηπων. Η πλέον αποκλεισµένη, απαξιωµένη και υποβαθµισµένη περιοχή. Μια περιοχή πρόκληση για την ανάπτυξη των λειτουργιών της πόλης, που µπορεί να χρησιµεύσει σαν σταθερό µοντέλο αναµόρφωσης της εικόνας των δυτικών συνοικιών. Η ανάληψη της διοργάνωσης µιας ΕΧΡΟ αποτελεί σηµαντική ευκαιρία για την παγκόσµια προβολή της Θεσσαλονίκης και για την αναδιοργάνωση της πόλης και έχει διατυπωθεί η άποψη, ότι καταλληλότερη επιλογή χώρου για να φιλοξενηθούν οι δραστηριότητες της έκθεσης είναι η περιοχή των Λαχανόκηπων, ανατολικά του ενδροποτάµου και νοτίως της 26ης Οκτωβρίου, χώρος που σήµερα περιλαµβάνει το γήπεδο Θερµαϊκού και το στρατόπεδο καυσίµων. Η περιοχή των Λαχανόκηπων έχει όλα τα χαρακτηριστικά, ώστε µε την ανάπλαση της να τροφοδοτήσει τον αστικό ιστό του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος Θεσσαλονίκης µε νέες δυνατότητες, τόσο κατά το χρόνο λειτουργίας της Παγκόσµιας Έκθεσης όσο και στη συνέχεια µε τη µετεγκατάσταση της ιεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης ( ΕΘ) στο χώρο. Επίσης µε την προώθηση αυτών των λειτουργιών στην περιοχή η πόλη εξασφαλίζει σε µεγάλο βαθµό τις προοπτικές για την ισόρροπη ανάπτυξη της. Η επιλογή της περιοχής πληροί όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα επιτρέψουν, µε την ανάπλαση της να εκπληρώσει τους κύριους στόχους της διοργάνωσης, όπως: Ενσωµάτωση στον αστικό ιστό των δραστηριοτήτων της ΕΧΡΟ τόσο κατά τη λειτουργία της, όσο και στη συνέχεια. Ευκαιρία για την προώθηση και εξασφάλιση του µέλλοντος στην ανάπτυξη της πόλης και στην ισόρροπη προώθηση λειτουργιών και δραστηριοτήτων µέσα από την αναβάθµιση των δυτικών συνοικιών. υναµική προβολή του ρόλου της πόλης, µε τη δηµιουργία ενός τόσο σηµαντικού πολιτιστικού και επιχειρησιακού πόλου, που θα της προσφέρει ακόµα µία διέξοδο προς τη θάλασσα, τη µοναδική στη δυτική περιοχή της. Αποµάκρυνση των σηµερινών εγκαταστάσεων της.ε.θ., απόδοσή τους στη λειτουργία της πόλης και µεταφορά των δραστηριοτήτων της στο χώρο της ΕΧΡΟ µετά τη λήξη της διοργάνωσης. Πρόταση / παράδειγµα εφαρµογής Ποιο είναι, όµως, το αναµενόµενο; Ποιο είναι το όφελος από τη συγκεκριµένη διερεύνηση; Ο στόχος είναι να βγουν κάποια συµπεράσµατα, όσον αφορά στον τρόπο προσέγγισης της ανάκτησης του κακοποιηµένου αστικού τοπίου, σε σχέση πάντα µε τις αρχές ενός σύγχρονου σχεδιασµού ελεύθερου χώρου, και να γίνουν προτάσεις αντιµετώπισης του χωρικού προβλήµατος στα ελληνικά αστικά κέντρα, µέσω ενδεικτικού παραδείγµατος εφαρµογής στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Αστικοί µετασχηµατισµοί για ένα πάρκο της πόλης Στρατόπεδο Φαρµάκη, ήµος Θεσσαλονίκης, Ελλάδα, 1998 (Παπαλιούρα Ευδοξία - ιπλωµατική Εργασία, Α.Π.Θ.) Εισαγωγή Το θέµα της διπλωµατικής εργασίας είναι η δηµιουργία ενός αστικού πάρκου στην περιοχή του ιστορικού χώρου της Villa Allatini και του παλιού στρατοπέδου Φαρµάκη. Η έντονη έλλειψη υπαίθριων χώρων αναψυχής και πολιτισµού έδωσε το έναυσµα για την πρόταση διαµόρφωσης

17 της τοποθεσίας σε χώρο συλλογικό, µε κοινωνική διάσταση µέσω της ανάκτησης του εγκαταλειµµένου στρατοπέδου. Στα πλαίσια της αξιοποίησης του τόπου, επανερµηνεύονται τα χωρικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά του και ανασχεδιάζονται διαµέσου της εισαγωγής νέων λειτουργιών, µε σκοπό να ξανακερδίσει η πόλη ένα χώρο ζωντανό, ενταγµένο δυναµικά µέσα στον αστικό ιστό και προσαρµοσµένο στις τρέχουσες ανάγκες συλλογικότητας του κοινωνικού συνόλου. Η πρόταση βρίσκεται σε αντίθεση µε την τάση εγκατάστασης του Νοµαρχιακού ιοικητικού Κέντρου, µετά την αποµάκρυνση του στρατοπέδου, που σε συνδυασµό µε ήδη υπάρχουσα µελέτη, προτείνει διασπορά κτιρίων και ρυµοτόµηση της περιοχής. Αντιπροτείνεται συγκέντρωση των κτιριακών όγκων και πύκνωση του αστικού ιστού στην παρειά επί της οδικής αρτηρίας Μοσχονησίων και εξοικονόµηση του αναγκαίου χώρου στάθµευσης οχηµάτων υπογείως, ώστε να παραµείνει ενιαίος ο ελεύθερος χώρος και να µην κακοποιηθούν τα χαρακτηριστικά της τοποθεσίας διασφαλίζοντας έτσι τη δυνατότητα σχεδιασµού πάρκου απόλαυσης. Γενικά χαρακτηριστικά της περιοχής µελέτης Το εν λόγω οικόπεδο βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της Θεσσαλονίκης, γι αυτό και δεν είναι το πάρκο της πόλης (κεντρικό ή µοναδικό), αλλά ένα πάρκο, ένας από τους λίγους χώρους αναψυχής και πολιτισµού της Θεσσαλονίκης. Βρίσκεται µέσα στον αστικό ιστό και αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι του. Έχει όµως ορισµένες ιδιαιτερότητες σε σχέση µε τα υπόλοιπα ρυµοτοµηµένα τµήµατα της πόλης. Έχει τα χαρακτηριστικά ενός τοπίου, ενός αστικού χώρου, µιας τοποθεσίας. ηλαδή, συγκεκριµένο ιδιόµορφο ανάγλυφο, έντονη βλάστηση (οικολογικά χαρακτηριστικά) και ευέλικτη χρήση, µε ανοιχτό σύστηµα επικοινωνίας µε τον αστικό ιστό (κοινωνικά χαρακτηριστικά). Μελετώντας τα βασικά πολεοδοµικά, χωρικά, κοινωνικά, οικολογικά και αντιληπτικά χαρακτηριστικά του οικοπέδου, απορρέουν τα πλεονεκτήµατα και τα µειονεκτήµατα της περιοχής, τα οποία προσδιορίζουν τα προβλήµατα της τοποθεσίας και καθορίζουν το κρυµµένο δυναµικό της. Τα µειονεκτήµατα του συγκεκριµένου - εν δυνάµει - αστικού τοπίου είναι η εσωστρέφεια του οικοπέδου, που συνεπάγεται δύσκολη πρόσβαση, η οποία σε συνδυασµό µε την απροσδιόριστη χρήση οδηγούν στην υποβάθµιση των θετικών στοιχείων του. Υπάρχει έντονο πρόβληµα ηχορύπανσης εξαιτίας της θέσης της τοποθεσίας, η οποία περικλείεται από τρεις οδούς ταχείας κυκλοφορίας και κατακερµατισµός του τοπίου µε σηµειακές επεµβάσεις στο οικόπεδο και ακατάλληλες χρήσεις. Επιπλέον, ένας ακόµα περιορισµός είναι η ανάγκη διατήρησης της λεπτής ισορροπίας, όσον αφορά στη µοναδικότητα που χαρακτηρίζει το παράπλευρο οικόπεδο (Villa Allatini). Τα προβλήµατα του οικοπέδου, καθιστούν επιτακτική την ανάγκη επανάχρησης του πρώην στρατοπέδου και την επανένταξή του στον αστικό ιστό µε τέτοιο τρόπο ούτως ώστε να αποδοθεί η τοποθεσία στην πόλη ως τόπος συλλογικής πρακτικής. Το κρυµµένο δυναµικό βρίσκεται στην άµεση γειτνίαση της τοποθεσίας µε χρήσεις δηµόσιου και πολιτιστικού χαρακτήρα (Κτίριο Νοµαρχίας) και η χωροθέτησή του σε κοµβικό σηµείο σηµαντικών οδικών αρτηριών, χαρακτηριστικά τα οποία προσφέρουν τη δυνατότητα σύνδεσης της τοποθεσίας µε τοπόσηµα του αστικού ιστού (Casa Bianca, ηµοτική Πινακοθήκη, Άλσος Ν. Ελβετίας), διαµέσου κατάλληλα διαµορφωµένων πεζο-πορειών. Το αξιόλογο µέγεθος αδόµητης έκτασης, το ενδιαφέρον ανάγλυφο και η αξιοσηµείωτη παρουσία φυτικών ειδών αποτελούν σηµαντικά πλεονεκτήµατα της εν λόγω τοποθεσίας. Τα παραπάνω θετικά στοιχεία του

18 τόπου συγκροτούν το κρυµµένο δυναµικό, µε την ανάδειξη των οποίων θα αποκατασταθεί η ταυτότητα του χώρου και διαµέσου των νέων προτεινόµενων χρήσεων θα επιτευχθεί η επανερµηνεία του τοπίου. Σχεδιαστικές αρχές και στόχοι Η συγκεκριµένη αστική τοποθεσία απαιτεί ιδιαίτερο χειρισµό, που απορρέει από την ανάλυση του τοπίου, βάσει κοινωνικο-οικολογικών και αντιληπτικών κριτηρίων, αναδεικνύοντας µε αυτόν τον τρόπο τα χαρακτηριστικά του τόπου, χωρίς όµως να αποκλείεται η εισχώρηση της πόλης µέσα στο πάρκο. Αντιθέτως, προτείνονται χειρονοµίες που δείχνουν τη διείσδυση του πάρκου στην πόλη, όπως οι διαµορφώσεις των πεζοδροµίων, οι προτεινόµενες διαβάσεις, τα σηµεία ειδικής σήµανσης, οι προσπελάσεις πεζών και η προσβασιµότητα της τοποθεσίας. Οι βασικές σχεδιαστικές αρχές είναι η κεντρικότητα και η εξωστρέφεια. Η κεντρική κυκλική πλατεία, στην καρδιά του ενιαίου οικοπέδου, αποτελεί σηµείο αναφοράς της τοποθεσίας, πόλο έλξης φιλοξενούµενων εκδηλώσεων, τόπο συνάθροισης-στάσης και αφετηρία υπαίθριων διαµορφώσεων, που αναπτύσσονται ακτινωτά. Ο κύκλος, επίσης είναι η τοµή δύο πορειών. Η µία ευθυγενής, συνδέει τις δύο βασικές εισόδους, η άλλη ήρεµη, αναδεικνύει το ανάγλυφο και ορίζεται από διαδοχικά περάσµατα-πλατώµατα. Το αξιόλογο µέγεθος αδόµητης έκτασης, µε το ενδιαφέρον ανάγλυφο και την ισχυρή παρουσία δένδρων, προσφέρονται προς αξιοποίηση των διαφοροποιηµένων µικροτοποθεσιών, σε µία ενιαία εντούτοις διαµόρφωση. Οι µικροτοποθεσίες έχουν ξεχωριστά χαρακτηριστικά η κάθε µία. Ανάµεσα στη Villa Allatini και το Πολιτιστικό Κέντρο ιχνογραφείται µια διαδροµή από αναβαθµούς πακτωµένους στο έδαφος. Η εκκλησία αποκτά δικό της χώρο συγκέντρωσης. Στη γενική διαµόρφωση ενσωµατώνεται µια άτυπη αµφιθεατρική διάταξη, στο πίσω µέρος της οποίας δηµιουργείται µικρό υψίπεδο µε τρία περίπτερα για τη φιλοξενία υπαίθριων εκθέσεων. Το φυσικό πρανές αναδεικνύεται, η υπάρχουσα βλάστηση ενισχύεται και ενδυναµώνεται ο ρόλος του ως φυσικό όριο ανάµεσα στον αστικό ιστό και τη διαµορφωµένη τοποθεσία, ενώ ταυτόχρονα προσφέρει τόπο για περιήγηση και παιχνίδι. Οι προτεινόµενοι κτιριακοί όγκοι διατάσσονται επί της οδού Μοσχονησίων, µε τέτοιο τρόπο ούτως ώστε να δηµιουργείται ένα ισχυρά οργανωµένο µέτωπο, ένα όριο ανάµεσα στο πάρκο και στον αστικό ιστό. Η οµαλή µετάβαση από την πόλη στην τοποθεσία / τοπίο, γίνεται µε τη βοήθεια οπτικών φυγών και πραγµατικών σχισµών. Τα υπάρχοντα κτίσµατα αποκτούν νέες χρήσεις και γίνονται ζωτικά στοιχεία της πρότασης. Συµπέρασµα Το έναυσµα για τον προβληµατισµό µου πάνω στο θέµα της ανάκτησης αστικών και περιαστικών τοποθεσιών άρχισε µε την επιλογή του θέµατος της συγκεκριµένης διπλωµατικής εργασίας και είχε ως αντικείµενο µελέτης τη µετατροπή του εγκαταλελειµµένου στρατοπέδου σε αστικό χώρο απόλαυσης και συλλογικών δραστηριοτήτων. Η ανάγνωση ενός τόπου και η επανερµηνεία της ταυτότητάς του, σύµφωνα µε τις τρέχουσες κοινωνικές ανάγκες, οφείλει πλέον να χρησιµοποιεί το µεθοδολογικό εργαλείο της κοινωνικο-οικολογικής και αντιληπτικής προσέγγισης, η οποία δηλώνει ταυτόχρονη κοινωνική, οικολογική και αισθητική κατανόηση του τοπίου, µε ιδιαίτερη έµφαση στην ιστορία του. Πιο συγκεκριµένα, πρέπει να αναλύεται η σχέση τόπου χρόνου και να δίνεται προτεραιότητα στη συλλογική χρήση του χώρου, όπως επίσης και στους ανθρώπους που θα χρησιµοποιούν, καθηµερινά ή περιστασιακά το υπό εξέλιξη τοπίο. Επίσης, σηµαντικό ρόλο παίζει ο βασικός

19 στόχος της κοινωνικής επέµβασης, ο οποίος επηρεάζει άµεσα την ανάλυση του τόπου και κατ επέκταση τη µορφή της ανάκτησής του. Στην εν λόγω πρόταση επανασχεδιασµού ενός ιστορικά φορτισµένου χώρου, όπως είναι ένα πρώην στρατόπεδο και ανάκτησης της τοποθεσίας, µε σκοπό την απόδοσή της στο κοινωνικό σύνολο, συνυπάρχουν και οι τρεις βασικές παράµετροι ανάλυσης και σχεδιασµού, η κοινωνικήιστορική ταυτότητα, η οικολογική διάσταση και η χωρική-αντιληπτική πραγµατικότητα. Και οι τρεις αρχές ανάλυσης της τοποθεσίας επηρεάζονται άµεσα, εξελίσσονται, διαµορφώνονται. Τα χωρικά χαρακτηριστικά του τόπου αλλάζουν και ενισχύονται. Ο χώρος του πρώην στρατοπέδου µετατρέπεται από κατακερµατισµένο τοπίο, αποκοµµένο και αποµονωµένο σε ζωτικό κοµµάτι του αστικού ιστού µε σαφή πλέον λειτουργικό χαρακτήρα και νέο πολεοδοµικό και χωροταξικό ρόλο. Η τοποθεσία αποκτά καινούρια αντιληπτική ποιότητα, νέα αισθητική και επαναφέρει την έννοια του τόπου. Όσον αφορά την κοινωνική διάσταση του χώρου, το τοπίο µεταµορφώνεται σε ένα τόπο ευέλικτο και δεκτικό σε αυθόρµητες συλλογικές δραστηριότητες. Επανερµηνέυεται η ιστορική ταυτότητα της τοποθεσίας µέσα από την ενίσχυση του κρυµµένου δυναµικού, η οποία οδήγησε στη δηµιουργία ενός νέου τύπου αστικού δηµόσιου χώρου. Η πόλη αποκτά ένα πάρκο µέσα στο αστικό πλέγµα και η ανατολική Θεσσαλονίκη ένα νέο σηµείο αναφοράς, ένα χώρο αναψυχής, ψυχαγωγίας και αντικατοπτρισµού της τρέχουσας πολιτισµικής νοοτροπίας. Τέλος, ο οικολογικός χαρακτήρας της τοποθεσίας αναδεικνύεται και ισχυροποιείται. Τα υφιστάµενα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά, η τοπογραφία, η υπάρχουσα φυτική µάζα, το εν δυνάµει οικοσύστηµα, το µικροκλίµα του χώρου επαναπροσδιορίζονται, δηµιουργώντας ένα νέο τοπίο, το οποίο επαναφέρει την έννοια της φύσης µέσα στον ασφυκτικά δοµηµένο αστικό ιστό. Το πράσινο ενισχύεται προσφέροντας µε αυτόν τον τρόπο ένα πολύ σηµαντικό περιβαλλοντικό όφελος στην πόλη µε τη µείωση του ποσοστού της ατµοσφαιρικής ρύπανσης. Εικόνα 9. Άτυπη αµφιθεατρική διάταξη Foto 9. Informal amphitheatrical layout Εικόνα 10. Κεντρική πλατεία Foto 10. Central square

20 Εικόνα 11. Ο χώρος της Εκκλησίας Foto 11. Church s space Εικόνα 12. Εκθεσιακά περίπτερα Foto 12. Exposition pavilions Εικόνα 13 Πεζοδιαδροµές Foto 13 Pedestrian routes Εικόνα 14. Κύρια είσοδος Foto 14. Main entrance Συµπέρασµα Κριτική προσέγγιση Εν τέλει, και αυτό είναι ευρέως αποδεκτό, η αναθεώρηση της σχέσης µας µε την πόλη, θα µπορέσει να συµβεί ακριβώς µέσα από µία καινούρια συλλογική συνείδηση για τον αστικό χώρο, µέσα από µία οπτική ανάκτησης παρέµβασης αλλαγής και µέσα από την οικειοποίηση µε την έννοια της πόλης, της µορφολογίας της και του ιστορικού της βάθους. Βασικές αρχές της κριτικής προσέγγισης για την αναθεώρηση της σχέσης µας µε την πόλη, είναι: η απόλαυση, όχι η κατανάλωση / η αειφορία, όχι η άκαµπτη φυσιολατρία / η µνήµη, όχι η στείρα µνηµειακότητα. Ο επανασχεδιασµός ενός αστικού χώρου και η απόδοσή του ξανά στο κοινωνικό σύνολο, συνεπάγεται ταυτόχρονες επιπτώσεις σε όλες τις διαστάσεις της αναπτυξιακής διαδικασίας. Χωρικά, το άµεσο τοπίο αλλάζει, µεταµορφώνεται ουσιαστικά και η τοποθεσία αποκτά µία νέα