Η μουσική στην αρχαία Ελλάδα. Δυτική μουσική παράδοση. Ιστορία της Μουσικής Ι

Transcript

1 Στόχος Ιστορία της Μουσικής Ι Η διαμόρφωση αισθητικού κριτηρίου αλλά και της θεωρητικής υποδομής στα ακούσματα των καταρτιζόμενων Μίχα Παρασκευή, PhD Μουσικολόγος, Μουσικοπαιδαγωγός 1 2 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 1 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 2 Υλη Δυτική μουσική παράδοση 13 ος -15 ος αι. Μεσαίωνας 15 ος - 16 ος αι. Αναγέννηση 17 ος αι. β μισό 18 ου αι Μπαρόκ β μισό 18 ου - 19 ος αι. Κλασικισμός -β μισό 19 ου αι. Ρομαντισμός Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 3 3 Για κάθε περίοδο εξετάζονται: Το ιστορικό κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο Βασικά χαρακτηριστικά της κάθε μουσικής εποχής Μουσικά όργανα και Ορχήστρες Μουσικά είδη Χαρακτηριστικά μουσικά ακούσματα της κάθε μουσικής εποχής Συνθέτες Η πορεία της όπερας ανά εποχή 4 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 4 Η μουσική στην αρχαία Ελλάδα Η μουσική στη Αρχαία Ελλάδα Η λέξη μουσική, σύμφωνα με τα γραπτά των αρχαίων ελλήνων ποιητών και φιλοσόφων παράγεται από το «Μούσα» Στη σημερινή εποχή, σημαίνει την τέχνη των ήχων αντίθετα με τους αρχαίους Έλληνες που εννοούσαν την αδιάλυτη ενότητα ήχου και λόγου, κάτι που δεν υφίσταται στις μέρες μας. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 5 5 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 6 6 1

2 Η μουσική στη Αρχαία Ελλάδα Ο αρχαίος ελληνικός μουσικός πολιτισμός άσκησε μεγάλη επίδραση σε μεταγενέστερους μουσικούς πολιτισμούς στην Ευρώπη αλλά και στη Μέση Ανατολή, κυρίως στον αραβικό μουσικό πολιτισμό. Η αρχαία ελληνική μουσική κατέχει ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στους μουσικούς πολιτισμούς της Αρχαιότητας (παρα πολλές οι ιστορικές μαρτυρίες και οι πηγές) Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 7 7 Η μουσική στη Αρχαία Ελλάδα Η ελληνική μουσική είναι ουσιαστικά φωνητική και εξελίσσεται παράλληλα με την ποίηση Η καλλιέργεια και η ανάπτυξή της βρίσκεται στα χέρια των ποιητών ή τραγωδών που μόνοι τους και ως μουσικοί διαμορφώνουν τη μουσική (μελωδική) απεικόνιση αποσπασμάτων των έργων τους Στους μεταγενέστερους ευρωπαϊκούς πολιτισμούς, θα διατηρηθούν τα όργανα της και η θεωρητική ορολογία της αφού χρησιμοποίησε όρους που προέκυπταν από τις ιδιότητες των χορδών. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 8 Η μουσική στη Αρχαία Ελλάδα Οι γραπτές πηγές χωρίζονται σε δύο επιμέρους κατηγορίες: πρακτικές και θεωρητικές πηγές Η μουσική στη Αρχαία Ελλάδα Πρακτικές πηγές λέγονται τα σωζόμενα αποσπάσματα μουσικής σε μουσική σημειογραφία. Από τις πρακτικές πηγές σώθηκαν κυρίως ύμνοι σε αποσπάσματα και έχουν μεταγραφεί στη σημερινή μουσική γραφή (δύο Δελφικοί ύμνοι του Απόλλωνα, ο επιτάφιος του Σικείλου κ.ά.). Τα αποσπάσματα αυτά για την αρχαία ελληνική μουσική είναι ελάχιστα και προπαντός μικρά και συχνά με χάσματα και ελλείψεις στη σημειογραφία Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 9 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 10 Η μουσική στη Αρχαία Ελλάδα Θεωρητικές πηγές λέγονται τα κείμενα για τη μουσική. Σε αντίθεση προς τις πρακτικές είναι πολλές και περιέχουν πολύτιμες και συχνά εκτεταμένες πληροφορίες για πολλά ζητήματα, ωστόσο υπάρχουν κενά και δυσκολίες στην κατανόησή τους. Τα κυριότερα έργα είναι του Αριστόξενου, του Ευκλείδη, του Νικόμαχου και του Αλύπιου, ο οποίος μας δίνει λεπτομερείς πίνακες της αρχαίας ελληνικής μουσικής γραφής. 11 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 11 Η μουσική στη Αρχαία Ελλάδα Οι αρχαίοι Έλληνες με τον ευφάνταστο στοχασμό τους έδιναν θεϊκή προέλευση στα πάντα και φυσικά και στη Μουσική. Έτσι, έπλασαν τις Μούσες, (9 μούσες) που ήταν στην αρχή θεές του τραγουδιού και κατοπινά της ποίησης και των άλλων τεχνών και επιστημών. Κατοικούσαν στον Όλυμπο για να διασκεδάζουν στα συμπόσια τους θεούς. Για αρχηγό τους (Μουσηγέτη) είχαν τον Απόλλωνα που ήταν θεός του φωτός, της μαντικής, της μουσικής και της ποίησης 12 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 12 2

3 Η μουσική στη Αρχαία Ελλάδα Στην Αρχαία Ελλάδα : H μουσική εξυψώνεται στο επίπεδο μιας ελεύθερης τέχνης ανεξάρτητης από την ποίηση Τις περισσότερες φορές συνυπάρχει με την ποίηση και βασικά στοιχεία της (π.χ. ο ρυθμός) υπαγορεύονται από την ποίηση Η μουσική στη Αρχαία Ελλάδα Από την αρχαία ελληνική μουσική δε διασώθηκαν μέχρι σήμερα παρά ελάχιστα γραπτά μουσικά αποσπάσματα Οι θεωρητικές γνώσεις μας για τον τρόπο με τον οποίο παιζόταν είναι μηδαμινές. Αποτελεί αναγκαία εμπειρία στη διαπαιδαγώγηση των νέων. 13 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 13 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή Η μουσική στη Αρχαία Ελλάδα Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι θεωρούν την μουσική απαραίτητη για τρεις λόγους: α) Ψυχαγωγία και ανάπαυση β) Διαμόρφωση του χαρακτήρα γ) Διανοητική και αισθητική καλλιέργεια Ιστορικές Περίοδοι Μυθική εποχή ( π.χ. Ομηρική εποχή ( π.χ.) Εποχή των Λυρικών ( π.χ.) Κλασσική Εποχή ( π.χ.) Περίοδος Παρακμής (450 π.χ. και εξής) Στην εποχή εκείνη ο καλλιεργημένος άνθρωπος λεγόταν και μουσικός ανήρ Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 15 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 16 Μυθική εποχή ( π.χ.) Μυθική εποχή ( π.χ.) Οι πληροφορίες προέρχονται από τους θρύλους για τη ζωή των διάφορων μυθικών προσώπων Επισημαίνουν τη σημαντική θέση της μουσικής και την σύνδεσή της με τη θρησκεία Ταυτόχρονα παρέχουν κάποια στοιχεία σχετικά με τα όργανα Ανάγλυφο, από την βάση της Μαντινείας μέσα 4ου αι. π.χ Ο Απόλλωνας (αριστερά) συναγωνίζεται με το Μαρσύα (δεξιά) που σε λίγο θα ηττηθεί και θα τιμωρηθεί από τον Σκύθη με το μαχαίρι Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 17 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 18 3

4 Ομηρική εποχή ( π.χ.) Άνθισε η επική ποίηση, δηλαδή ποίηση που αναφέρεται σε γενναίους ανθρώπους και ιστορίες με δράση και ηρωισμό, όπως τα έπη του Ομήρου Οι αοιδοί, μια ολόκληρη σχολή καλλιτεχνών που δημιουργήθηκε από το παράδειγμα του Ομήρου, ήταν τεχνίτες τραγουδιστές που έψαλαν τα έπη στα συμπόσια των ηγεμόνων με συνοδεία λύρας. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή Ομηρική εποχή ( π.χ.) Τα ομηρικά έπη (Ιλιάδα και Οδύσσεια) αποτελούν ιστορικές πηγές που μας δίνουν πληροφορίες για το μουσικό πολιτισμό του 9ου-8ου π.χ. αιώνα. Πληροφορίες για τη θέση της μουσικής στην κοινωνική ζωή Μέσα από τις λεπτομερειακές και παραστατικές περιγραφές αναδεικνύονται στοιχεία που αφορούν το τεχνικό υπόβαθρο της μουσικής (π.χ. μορφές των τραγουδιών, διαμόρφωση και τεχνικές των οργάνων κ.ά.). 20 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 20 Ομηρική εποχή ( π.χ.) Συναντάμε οργανωμένες μορφές μουσικοποιητικής έκφρασης. Ο Όμηρος αναφέρει αοιδούς που εκτελούσαν τις ραψωδίες (τμήματα ποιητικών έργων) αυτοσχεδιάζοντας σε απαγγελτικό ύφος με συνοδεία κιθάρας και φόρμιγγας Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή Ομηρική εποχή ( π.χ.) Άλλες μορφές ασμάτων αυτή την εποχή είναι: Λίνος Τραγουδιόταν συνήθως στη διάρκεια του τρύγου από ένα παιδί που έπαιζε και κιθάρα, ενώ ταυτόχρονα χόρευαν άλλα παιδιά. Ιάλεμος Διάφορα πένθιμα τραγούδια (μοιρολόγια) που τραγουδιόταν σε πένθιμες τελετές Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή Ομηρική εποχή ( π.χ.) Υμέναιος Τραγούδια του γάμου που παίζονταν στη διάρκεια της συνοδείας της νύφης από το σπίτι της στο σπίτι του γαμπρού, ενώ τη μελωδία τους έπαιζε αυλός. Κώμος Εύθυμο τραγούδι με το οποίο τέλειωνε το γλέντι. Ομηρική εποχή ( π.χ.) Ανάμεσα στους μουσικούς που αναφέρονται στα ομηρικά έπη είναι οι: Θάμυρης Δημόδοκος Φήμιος Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή

5 Εποχή των Λυρικών ( π.χ.) Στα χρόνια που ακολούθησαν την ομηρική εποχή, (7ο και 8ο π.χ. αι. ), αναπτύχθηκε η λυρική ποίηση και μουσική Ασχολήθηκε με καθημερινά κοινωνικά θέματα με μονωδιακές φόρμες και ένα ιδιαίτερο ύφος της μουσικής Στην εποχή των λυρικών ποιητών είχαν αναπτυχθεί και διάφορα είδη οργανωμένων χορών (όρχηση), που εκτελούνταν με ή χωρίς τραγούδι Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή Εποχή των Λυρικών ( π.χ.) Μορφές ασμάτων που συναντούμε αυτή την εποχή είναι: Ωδή Μικρά μελοποιημένα ποιήματα των λυρικών ποιητών και καμιά φορά και μεγαλύτερα έργα, όπως τα επινίκια του Πίνδαρου και που είχαν συνήθως τρία μέρη. Ελεγεία Μικρά ποιήματα της λυρικής ποίησης, δίστιχα. Η απαγγελία γινόταν συνήθως με συνοδεία αυλού, σκόπευε ή στην έκφραση διάφορων συναισθημάτων: Πολεμικά αισθήματα, Λύπη ή τρυφερότητα, Έκφραση πολιτικών μηνυμάτων Μετάδοση φιλοσοφικών ιδεών, Διατύπωση αποφθεγμάτων. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή Εποχή των Λυρικών ( π.χ.) Παιάνας Ύμνοι που αποδίδονταν από χορούς ανδρών ή γυναικών για τον Απόλλωνα και την Άρτεμη σε κρίσιμες περιστάσεις και για τη λύτρωση από συμφορές. Οι παιάνες για τον Απόλλωνα αποδίδονταν από ανδρικό χορό, ενώ οι παιάνες για την Άρτεμη από γυναικείο. Σταδιακά άρχισε να απευθύνεται και σε άλλους θεούς. 27 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 27 Εποχή των Λυρικών ( π.χ.) Θρήνος Οι θρήνοι, που ήταν πένθιμα τραγούδια για να τιμηθούν οι νεκροί, πρωτοσυναντιώνται στα Ομηρικά χρόνια. Επινίκιο Τα επινίκια ήταν θριαμβευτικά τραγούδια προορισμένα να υμνήσουν μια νίκη πολεμική, ποιητική, μουσική. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 28 Εποχή των Λυρικών ( π.χ.) Υπόρχημα Ήταν τραγούδια που λέγονταν με όρχηση και ήταν αφιερωμένα στον Απόλλωνα. Εποχή των Λυρικών ( π.χ.) Διθύραμβος Άσμα με συνοδεία χορού ως εξέλιξη της διονυσιακής λατρείας. Παρθένιο Στην κατηγορία αυτή ανήκαν τραγούδια που τραγουδιόνταν από παρθένες, μερικές φορές σε συνδυασμό με χορό, στη διάρκεια διάφορων γιορτών, ιδιαίτερα του Απόλλωνα και της Άρτεμης. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 29 Οι άνθρωποι στην αρχή χόρευαν άτακτα, όμως αργότερα ο χορός απόκτησε συγκεκριμένα βήματα και οι φωνές έγιναν τραγούδι που εξιστορούσε γεγονότα από τη ζωή του Διόνυσου. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 30 5

6 Κλασική Εποχή ( π.χ.) Την περίοδο αυτή παρουσιάστηκε η μεγαλύτερη ανάπτυξη που γνώρισε η μουσική αλλά και όλες οι τέχνες γενικά. Ανακαλύφθηκαν οι μαθηματικές σχέσεις που διέπουν τη μουσική, εφευρέθηκαν καινούργια όργανα και τελειοποιήθηκαν τα υπάρχοντα. Κλασική Εποχή ( π.χ.) O Τέρπανδρος, ένας σπουδαίος μουσικός ανακάλυψε την μουσική γραφή Έτσι όλοι έπαιζαν τα διάφορα τραγούδια ομοιόμορφα. Δημιούργησε το "Νόμο", που ήταν τραγούδι προς τιμή του Απόλλωνα με συγκεκριμένη όμως κατασκευή. Υπήρχαν αυλητικοί, αυλωδικοί, κιθαριστικοί και κιθαρωδικοί "Νόμοι" Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 31 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 32 Κλασική Εποχή ( π.χ.) Η γένεση της τραγωδίας Η μουσική βρήκε εφαρμογή στη συνοδεία του έργου, και ήταν ανάλογη με το περιεχόμενό του Η τραγωδία γεννήθηκε από τον Διθύραμβο, όταν κάποιοι σκέφτηκαν ότι είναι δυνατόν να παριστάνονται περισσότεροι ήρωες αντί για έναν όπως γινόταν στη λατρεία του Διόνυσου. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 33 Κλασική Εποχή ( π.χ.) Είναι η εποχή που άρεσε στους ανθρώπους να βλέπουν ιστορίες για ήρωες που γεννιούνται μέσα από τους πολέμους της περιόδου αυτής. Ο χορός που συνόδευε τη Διονυσιακή λατρεία μετατράπηκε σε σύνολο ατόμων (Χορός) που εξυπηρετούσαν συγκεκριμένους σκοπούς στο έργο π.χ. να συμβουλέψουν, να διηγηθούν κ.λπ. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 34 Περίοδος Παρακμής (450 π.χ. και εξής) Από τα μέσα του 5ου αιώνα, η μουσική στην Ελλάδα, αρχίζει μια αργή καθοδική πορεία σε μια εποχή που οι εικαστικές τέχνες είναι στη μεγάλη ακμή τους Αυτή η προοδευτική κατάπτωση της μουσικής θα συνεχισθεί αδιάκοπα ως το τέλος της ελληνιστικής εποχής. Περίοδος Παρακμής (450 π.χ. και εξής) Σύμφωνα με τον Πλάτωνα η παρακμή στη μουσική φαίνεται να έχει δύο συνιστώσες, αδιάσπαστα δεμένες μεταξύ τους: Την κοινωνική και ηθική οπισθοδρόμηση και τους μουσικούς νεωτερισμούς. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 35 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 36 6

7 Περίοδος Παρακμής (450 π.χ. και εξής) Τα φαινόμενα που τη στοιχειοθετούν είναι : η προοδευτική εμπορευματοποίηση, ο θαυμασμός της ατομικής δεξιοτεχνίας η εγκατάλειψη των υψηλών παλαιότερων εννοιών ήθους, νόμων κτλ. Η μουσική μετατρέπεται σιγά - σιγά σε δραστηριότητα λίγων διάσημων δεξιοτεχνών. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 37 Περίοδος Παρακμής (450 π.χ. και εξής) Οι αρχαίοι μουσικοί νόμοι, που εξέφραζαν την παραδοσιακή αντίληψη, θεωρούνταν ότι αντανακλούν τους θεϊκούς νόμους περί αρμονίας στη μουσική (λόγω της θεϊκής προέλευσής της) και τη συνδεδεμένη με αυτούς αρμονία του σύμπαντος. Επομένως, η μουσική καινοτομία αποτελούσε έμμεση προσβολή του θείου και της ηθικής τάξης. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 38 Περίοδος Παρακμής (450 π.χ. και εξής) Η παρακμή άρχισε μέσα από την ίδια την τραγωδία. Το κοινό άρχισε να ενδιαφέρεται πιο πολύ για τα τραγούδια των χορικών παρά για το ηθικό και δραματικό περιεχόμενο της τραγωδίας. Οι μεταγενέστεροι, θέλοντας να κολακέψουν το γούστο του κοινού, έβαζαν στα διαλείμματα των δραμάτων χορούς και τραγούδια άσχετα με το έργο Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 39 Θεωρία του ήθους (ή ηθική θεωρία της μουσικής) Ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και άλλοι φιλόσοφοι εμβαθύνουν στην αισθητική και ψυχολογία της μουσικής Διαμορφώνουν τη θεωρία του ήθους ή ηθική θεωρία της μουσικής Πραγματεύεται την επίδραση της μουσικής στη συναισθηματική και ψυχική σφαίρα του άνθρωπου Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 40 Θεωρία του ήθους (ή ηθική θεωρία της μουσικής) Σύμφωνα με τη θεωρία του ήθους ή αλλιώς ηθική θεωρία της μουσικής: Σε κάθε ρυθμική και μελωδική κίνηση υπάρχει μια ανάλογη συναισθηματική αντίδραση Η μουσική μπορεί να επιδράσει στον άνθρωπο είτε θετικά παροτρύνοντάς τον σε μια ενέργεια της βούλησής του είτε αρνητικά αποτρέποντάς τον από μια ενέργεια της βούλησής του είτε τέλος απονεκρώνοντας τη βούλησή του Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 41 Θεωρία του ήθους (ή ηθική θεωρία της μουσικής) Η θεωρία του ήθους εμβαθύνει και στην αισθητική διερεύνηση των δομικών παραμέτρων της μουσικής εξετάζοντας : το ήθος της μελωδίας το ήθος των αρμονιών (τρόποι) το ήθος των γενών και το ήθος των ρυθμών Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 42 7

8 Ήθος της Μελωδίας Διασταλτικό ήθος Εκφράζει μεγαλοπρέπεια, ανδροπρεπή διάθεση, παροτρύνει σε ηρωικές πράξεις και χρησιμοποιείται στην τραγωδία. Συσταλτικό ήθος Οδηγεί την ψυχή σε ταπεινοφροσύνη και έλλειψη ανδρικής διάθεσης. Είναι κατάλληλο για ερωτικά, αισθηματικά τραγούδια και θρήνους. Ησυχαστικό ήθος Φέρνει γαλήνη και ηρεμία και είναι κατάλληλο για ύμνους και εγκώμια. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 43 Ήθος των αρμονιών Στην αρχαία ελληνική ορολογία με τη λέξη "αρμονία", προσδιόριζαν ένα τρόπο διαδοχικής αντιπαράθεσης των φθόγγων ένα τρόπο υποδιαίρεσης της οκτάβας και παραγωγής διάφορων τρόπων (σειρές από νότες, κλίμακες) Η εξέταση του ήθους των αρμονιών (τρόπων), σύμφωνα με τον Αριστόξενο, δίνει τους ακόλουθους χαρακτηρισμούς: Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 44 Ήθος των αρμονιών (4 κύριοι) Ήθος Μιξολυδικής (ή Υπερδωρικής) αρμονίας Παθητικό και παραπονιάρικο Si La Sol Fa Mi Re Do Si (T-T-T-H-T-T-H) Ήθος Λυδικής αρμονίας Απαλό και ευχάριστο κατάλληλο για παιδική μουσική. Do Si La Sol Fa Mi Re Do (H-T-T-T-H-TT) Ήθος Φρυγικής αρμονίας Μεγαλόπνοο, βίαιο, ερεθιστικό και συναισθηματικό. (ομοιάζει με τα σύγχρονα ισπανικά ακούσματα) Re Do Si La Sol Fa Mi Re (T-H-T-T-T-H-T) Ήθος Δωρικής αρμονίας Ανδροπρεπές, μεγαλοπρεπές, αξιοπρεπές. Mi Re Do Si La Sol Fa Mi (T-T-H-T-T-T-H) Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 45 Ήθος των αρμονιών (4 πλάγιοι) Ήθος Υπολυδικής (ή Αιολικής) αρμονίας Βακχικό, φιλήδονο και μεθυστικό. Fa Mi Re Do Si La Sol Fa ( Η-Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Τ) Ήθος Υποφρυγικής (ή Ιωνικής αργότερα) αρμονίας Σκληρό και αυστηρό ή για άλλους συγγραφείς κομψό και χαρούμενο. Sol Fa Mi Re Do Si La Sol (Τ-Η-Τ-Τ-Η-Τ-Τ) Ήθος Υποδωρικής (ή Κοινής ή Λοκρικής) αρμονίας Περήφανο, πομπώδες, σταθερό. La Sol Fa Mi Re Do Si La (Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Η-Τ) Ο υπομιξολύδιος τρόπος ήταν ίδιος με τον Δώριο, αλλά 1 οκτάβα χαμηλότερος. Προστέθηκε τελικά, για να υπάρξει και 8ος τρόπος. Mi Re Do Si La Sol Fa Mi (Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Τ-Η) Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 46 Ήθος των γενών Η χρήση στη μουσική της Αρχαίας Ελλάδας των τριών γενών (διατονικού, χρωματικού και εναρμόνιου) έγινε κάτω από μια συνειδητή εκτίμηση του αισθητικού χαρακτήρα τους κι όχι μονάχα ως μια θεωρητική αναγκαιότητα Ήθος των γενών Ήθος διατονικού γένους Φυσικό, αρρενωπό, αυστηρό και σεμνό Ήθος χρωματικού γένους Γλυκό και παραπονιάρικο Ήθος εναρμόνιου γένους Διεγερτικό Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 47 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 48 8

9 Ήθος των ρυθμών Αριστείδης ο Κοϊντιλιανός (αρχαίος Έλληνας μουσικός και συγγραφέας 3 ος αιώνα μ.χ.) Στο σύγγραμμα Περί μουσικής για την επίδραση της μουσικής και των ρυθμών στα ήθη των ανθρώπων ξεχωρίζει τους ρυθμούς ως εξής: Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 49 Ήθος των ρυθμών Οι ρυθμοί που αρχίζουν από τη θέση είναι πιο ήσυχοι (ησυχάζουν τη διάνοια) Οι ρυθμοί που αρχίζουν από την άρση είναι ταραγμένοι Οι ρυθμοί που έχουν συμμετρικές αναλογίες είναι πιο ευχάριστοι Οι ημιολικοί ρυθμοί είναι πιο ταραγμένοι Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 50 Μουσικά Όργανα Μουσικά Όργανα Για τα όργανα των αρχαίων Ελλήνων αντλούμε τα περισσότερα στοιχεία από την εικονογραφία και από τις αγγειογραφίες, τα ανάγλυφα, τα ψηφιδωτά, τα αγάλματα κ.α. Τα σωζόμενα μουσικά όργανα, έστω και σε θραυσματική μορφή, είναι ελάχιστα Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 51 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 52 Μουσικά Όργανα Κρουστά Χορδόφωνα (Έγχορδα) Αερόφωνα (Πνευστά) Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 53 Κρουστά Τύμπανο: Δεν ήταν καθαρά μουσικό όργανο γιατί κατά κύριο λόγο χρησιμοποιούνταν σε λατρευτικές εκδηλώσεις και όχι με σκοπό την ψυχαγωγία. Κρόταλα: Όργανα τα οποία κρατούνταν από γυναίκες για να διατηρούν των ρυθμό των χορευτών και είναι αντίστοιχα με τις σημερινές καστανιέτες. Κύμβαλα: Κυρίως στις διονυσιακές τελετές. Πρόκειται για όργανα κατασκευασμένα από μέταλλο και ασιατικής προέλευσης. Σείστρο: Κρουστό αφρικανικής / αιγυπτιακής προέλευσης με οξύ ήχο που συνόδευε ρυθμικά τους χορευτές. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 54 9

10 Έγχορδα (παίζονταν με πλήκτρο) Λύρα & Κιθάρα Συνιστούν δύο ιδιαίτερες ομάδες οργάνων τύπου λύρας. Η διαφορά είναι ότι : Η λύρα έχει σχετικά μικρό ηχείο από καύκαλο χελώνας (ή σε σχήμα καύκαλου χελώνας) και δύο ξεχωριστούς, προσαρμοσμένους στο ηχείο λεπτούς βραχίονες (πήχεις), Η κιθάρα έχει σχετικά μεγάλο ηχείο με χοντρούς βραχίονες (πήχεις), οι οποίοι είτε είναι προσαρμοσμένοι στο ηχείο, είτε σχηματίζουν μ αυτό ενιαίο σώμα. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 55 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 56 Έγχορδα (παίζονταν με πλήκτρο) Έγχορδα (παίζονταν με πλήκτρο) Η Φόρμιγξ έχει τα χαρακτηριστικά της κιθάρας μάλλον και συνήθως 4, αλλά επίσης και 2,3,5 ή και 6 χορδές. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 57 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 58 Έγχορδα (παίζονταν με πλήκτρο) Έγχορδα (παίζονταν με πλήκτρο) Η Βάρβιτος ήταν είδος λύρας, οι βραχίονες (πήχεις) του οποίου ήταν μακρύτεροι απ ό,τι στη λύρα και στο ανώτερο τμήμα τους σχημάτιζαν καμπύλη προς τα μέσα. Λόγω του μεγαλύτερου μήκους των χορδών της πρέπει να είχε βαθύτερα ήχο. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 59 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 60 10

11 Έγχορδα (παίζονταν με πλήκτρο) Πανδούρα (ή Πανδουρίς ή Πάνδουρος, ή Τρίχορδον) Έγχορδα (παίζονταν με τα δάκτυλα) Το Τρίγωνον (=άρπα) Η Μάγαδις Η Σαμβύκη ( είδος άρπας ) Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 61 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 62 Πνευστά Πνευστά Αυλός: το πιο γνωστό και διαδεδομένο πνευστό. Ο αρχαίος ελληνικός αυλός δεν είχε καμία σχέση με όργανα του τύπου φλάουτου. Κατασκευαζόταν σε διάφορα μεγέθη, σε αντιστοιχία περίπου με τις σημερινές περιοχές φωνών soprano, alto, tenore, basso και χρησιμοποιούταν. Συνήθως σε ζευγάρι ως Διπλός αυλός (δίαυλος, δίδυμοι αυλοί, κ.τ.λ.) Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 63 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 64 Πνευστά Σύριγγα: όργανο τύπου φλάουτου αποτελούμενο από παράλληλους κολλημένους μεταξύ τους καλαμένιους σωλήνες (συνήθως 7, αλλά επίσης 5 ή 9) Γνωστός και ως Αυλός του Πανός Πνευστά Ύδραυλις: Πρόκειται για το πρώτο παγκοσμίως πληκτροφόρο μουσικό όργανο που εφηύρε ο Κτησίβιος τον 3ο αι. π.χ. Αποτελεί τον πρόγονο του σύγχρονου εκκλησιαστικού οργάνου Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 65 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 66 11

12 Το «μονόχορδο του Πυθαγόρα» Ήταν ένα πειραματικό όργανο, με μια χορδή τεντωμένη πάνω σε ξύλινη βάση και ένα κινητό χορδοστάτη (καβαλάρη) που διαιρούσε τη χορδή, επιτρέποντας μόνο στο ένα τμήμα της να πάλλεται Επέτρεπε έτσι τη διαίρεση του μήκους της χορδής σε διάφορες μετρήσιμες αναλογίες) Το χρησιμοποίησε για την πειραματική μελέτη των χορδών, με σκοπό να καθορίσει το ακριβές μήκος των χορδών της λύρας. Το «μονόχορδο του Πυθαγόρα» Πρόκειται για όργανο μελέτης των μουσικών διαστημάτων σε σχέση με τις αναλογίες των μηκών των χορδών που τις παράγουν Δεν ήταν μουσικό, αλλά πειραματικό όργανο Σε αυτό μελετήθηκαν και αποδείχτηκαν οι σχέσεις των μουσικών διαστημάτων Η βασική αρχή του απαντάται, και στην κλασσική κιθάρα Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 67 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 68 Το «μονόχορδο του Πυθαγόρα» Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 69 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 70 Λύρα δεκαπεντάχορδη 1400 π.χ. (ένα από τα πιο σπάνια όργανα της αρχαιότητας) Η μουσική στο Βυζάντιο Αρχαίο ελληνικό ποίημα με μελωδία Αρχαία Ελληνικά Μουσικά Όργανα (ντοκιμαντέρ 5 ) 72 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 71 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 72 12

13 Με τον όρο βυζαντινή μουσική [ή βυζαντινό μέλος] εννοούμε τη μουσική της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που δημιουργήθηκε κι αναπτύχθηκε στο Βυζάντιο. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 73 H βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική προέρχεται από την αρχαία Ελληνική, Συριακή αλλά και Εβραϊκή θρησκευτική μουσική παράδοση Στο Βυζάντιο, ως λογική συνέχεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, η μουσική είχε εξέχοντα ρόλο ο όρος βυζαντινή μουσική συχνά συνδέεται σήμερα -εσφαλμένα- μόνο με την εκκλησιαστική μουσική. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 74 Διακρίνονται 3 εποχές: Παλαιού Βυζαντινού μέλους Μέσου Βυζαντινού μέλους Νέου Βυζαντινού μέλους αιώνες Η εποχή του Παλαιού Βυζαντινού Μέλους Ξεκινά από τους πρωτοχριστιανικούς χρόνους και περνώντας από την εποχή της αποκρυστάλλωσης της λειτουργίας (9ος αι.) φθάνει μέχρι το 14ο αι. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 75 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 76 1 ος αι. 4 ος αι. μ.χ Οι πρώτοι χριστιανικοί ύμνοι δεν ήταν νέες συνθέσεις ήταν παραφράσεις (νέα κείμενα σε γνωστές μελωδίες) ή παραλλαγές παλαιότερων γνωστών μελωδιών. Η ψαλμωδία ήταν συλλαβική (σε κάθε συλλαβή μία ή δύο νότες) και μονοφωνική (όλοι τραγουδούσαν την ίδια μελωδία). Σημαντικοί υμνογράφοι αυτών των πρώτων αιώνων ήταν ο Κλήμης Αλεξανδρείας ( ), ο Ιουστίνος (φιλόσοφος και μάρτυρας, ), ο Μεθόδιος (μαρτύρησε το 312) ο Ανατολίας Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 77 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 78 13

14 4 ος αι. 8 ος αι. μ.χ Μετά την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (330 μ.χ.) και την καθιέρωση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας (379 μ.χ.), η εκκλησιαστική μουσική άρχισε να οργανώνεται και να αναπτύσσεται πιο ελεύθερα απ' ό,τι στο παρελθόν Σημαντικοί συνθέτες αυτής της περιόδου: Συνέσιος ο Κυρηναίος ( /415) Γρηγόριος Ναζιανζηνό (πέθανε το 389) Αγιος Ανατόλιος (-485), Ρωμανός ο Μελωδός (5ος- 6ος αιώνες), Ανδρέας ο Κρης ( ), Σέργιος πατριάρχης Κωνσταντινούπολης (7ος αι.) Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 79 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 80 Μορφές Ύμνων Το τροπάριο (από το τρόπος) Αναπτύχθηκε κυρίως τον 5ο αι.: βασίζεται σε νέα κείμενα, απλά και εύκολα να μελοποιηθούν, των οποίων οι στίχοι παρεμβάλλονται μεταξύ των ψαλμικών στίχων. Αργότερα τροπάρια ονομάζονται και οι αυτούσιοι εκκλησιαστικοί ύμνοι. Μορφές Ύμνων Τα κοντάκια Ύμνοι με πολλές στροφές (οίκους), Mετά από μια εισαγωγή (κουκούλιον ή προοίμιον) ακολουθούν 20 έως 40 όμοιες στροφές (οίκοι). Περίφημος είναι ο αφιερωμένος στην Παρθένο Aκάθιστος Ύμνος αγνώστου που αποδόθηκε στον Pωμανό το Μελωδό με 24 στροφές και με ακροστιχίδα το αλφάβητο. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 81 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 82 Μορφές Ύμνων O κανών Βασίζεται στα νέα βιβλικά άσματα ή αλλιώς Ωδές Κάθε ωδή ακολουθείται από πολλές στροφές (ειρμούς) που ψάλλονται με την ίδια μελωδία (τρόποι). Oι γνωστότεροι ποιητές κανόνων ήταν ο Αγ. Aνδρέας ο Κρής ( μ.χ.) του οποίου ο μεγάλος κανών περιλαμβάνει 250 ειρμούς και ο Αγ. Iωάννης ο Δαμασκηνός ( περ.). Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 83 8 ος αι. 11 ος αι. μ.χ Το κέντρο της χριστιανικής εκκλησιαστικής υμνολογίας μεταφέρεται στην Κωνσταντινούπολη Περίοδος συνυφασμένη με ακμή σε πολλές εκφάνσεις της τέχνης, λογοτεχνίας και μουσικής Τα μοναστήρια έγιναν τα κέντρα της υμνολογίας και οι μοναχοί δραστηριοποιήθηκαν στη σύνθεση ύμνων εγκαινιάζοντας νέους πειραματισμούς στην εκκλησιαστική ψαλμωδία Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 84 14

15 Ο Άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός (7ος-8ος αι.) Νεωτεριστής της χριστιανικής υμνογραφίας, κατάφερε να ελευθερώσει την εκκλησιαστική μουσική από κοσμικές επιδράσεις και να συστηματοποιήσει τις κλίμακες σε τρόπους ή ήχους που οδήγησαν στην οκτώηχο, όπως χρησιμοποιείται έως σήμερα. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 85 Ο Άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός (7ος-8ος αι.) Προώθησε πολλά βασικά χαρακτηριστικά της μονοφωνικής εκκλησιαστικής μουσικής. Δημιούργησε πιο μελωδική (μελισματική) ψαλμωδία, εκτός του υπάρχοντος μονοφωνικού και λιγότερου μελισματικού στιλ εφηύρε ένα είδος σημειογραφίας σε στίχους και μελωδίες Είναι επίσης γνωστός κυρίως για το ότι επινόησε τον κανόνα (Κανών). Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 86 Ο Κανών Σύνθεση ύμνων που αποτελείται από εννέα ωδές, οι οποίες δένουν η μια με την άλλη ως νόημα. Κάθε ωδή αποτελείται από ένα αρχικό τροπάριο (τον ειρμό), που ακολουθείται από τρία ή τέσσερα άλλα τροπάρια με διαφορετικό κείμενο αλλά ίδιο μέτρο και μουσική. Οι εννέα ειρμοί ακολουθούν άλλο μέτρο, επομένως ένας κανόνας αποτελείται από εννέα αυτόνομες μελωδίες Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 87 Ο Ακάθιστος Ύμνος Ο Ακάθιστος Ύμνος είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα Κανόνα Ο κανών του Ακάθιστου Ύμνου αποτελείται σε από 37 τροπάρια χωρισμένα σε 9 ωδές. Η παράδοση αποδίδει τον Ακάθιστο ύμνο στον μεγάλο βυζαντινό υμνογράφο του 6ου αιώνα, Ρωμανό τον Μελωδό. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 88 Γνωστοί μελοποιοί Άλλοι γνωστοί μελοποιοί της εποχής ήταν ο Αγιος Κοσμάς ο ποιητής, ο Θεόδωρος Στουδίτης ( ), η Κασσιανή μοναχή, ο άγιος Μεθόδιος (-846), ο άγιος Ιωσήφ ο Στουδίτης (-883), ο Λέων ο Στ ο Σοφός (περ ) και ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος ο αυτοκράτορας (περ ) Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 89 Χαρακτηριστικά της Βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής Η μουσική είναι τροπική. Αντί για μείζονες και ελάσσονες κλίμακες όπως τις γνωρίζουμε στη δυτική μουσική χρησιμοποιεί οκτώ εκκλησιαστικούς τρόπους που ονομάζονται ήχοι. Το κούρδισμα δεν είναι συγκερασμένο αλλά φυσικό (αρμονικό κούρδισμα), με συνέπεια όλοι οι τόνοι να μην είναι ίσοι. Η εκκλησιαστική μουσική είναι αυστηρά μονοφωνική, είτε ψάλλεται από έναν ψάλτη είτε από χορωδία. Η αρμονία περιορίζεται μόνο στη χρήση του ίσου ή ισοκράτη, που συνοδεύει τη μελωδία τραγουδώντας τη βάση του κάθε τετραχόρδου όπου κινείται η μελωδία κάθε στιγμή. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 90 15

16 Χαρακτηριστικά της Βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής Οι φθόγγοι στη σημειογραφία (σημάδια) δεν ορίζουν συγκριμένο ύψος αλλά σχετικό δηλαδή πόσους πιο ψηλά ή πιο χαμηλά είναι το επόμενο διάστημα. Δεν χρησιμοποιούνται μέτρα αλλά ειδικά σημάδια που καθορίζουν το χρόνο και την έκφραση. Ο ρυθμός δεν είναι σταθερός αλλά καθορίζεται από τον τονισμό των λέξεων. Η μουσική παραμένει φωνητική. Όργανα δεν χρησιμοποιούνται στην εκκλησία. Γνωρίζουμε ότι χρησιμοποιούνταν όργανα στην εκμάθηση της μουσικής όπως ο ταμπουράς και το ψαλτήριο ή κανονάκι. Ίσως και για τον ισοκράτη. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 91 Άλλες μορφές ύμνων Απολυτίκια [Σύντομα τροπάρια. Αναφέρονται σε αγίους και εορτές και περιέχουν σε περίληψη την υπόθεση (ιστορία) της τελούμενης εορτής] Καθίσματα (Σύντομα τροπάρια της Αναστάσεως) Ονομάζονται καθίσματα επειδή οι πιστοί κάθονταν για να κατανοήσουν πιο άνετα τα βαθιά νοήματα που περιέχουν. Εξαποστειλάρια (11 τροπάρια της χριστιανικής υμνολογίας που αναφέρονται στο διασκορπισμό των 11 Αποστόλων προκειμένου να διδάξουν τη διδασκαλία του Ιησού Χριστού στον κόσμο) Ιδιόμελα (αυτόνομες συνθέσεις με ίδιον=δικό τους μέλος) Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 92 Λειτουργικά βιβλία Οι ύμνοι της λειτουργίας και των ακολουθιών περιλαμβάνονται σε ειδικά λειτουργικά βιβλία: Tο Eιρμολόγιον περιέχει τους ειρμούς (ωδές των κανόνων) ταξινομημένους κατά ήχους. Τα ειρμολογικά μέλη διακρίνονται σε σύντομα και αργά. Το Στιχηράριον περιέχει τα ιδιόμελα, τα τροπάρια, τα μεγάλα αντίφωνα κ.λπ., ταξινομημένα κατά το εκκλ. έτος. Το Kοντακάριον περιέχει πιο περίτεχνα και ελεύθερα μέλη που ονομάζονται παπαδικά. H εποχή του Μέσου Βυζαντινού Μέλους (14ος-19ος αι.) Χαρακτηρίζεται κυρίως από νέες συνθέσεις ύμνων, ιδιαίτερα του Iωάννη Κουκουζέλη (14ος αι.) και προσθήκες στη σημειογραφία που γίνεται έτσι ιδιαίτερα σύνθετη και περίτεχνη Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 93 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 94 H εποχή του Νέου Βυζαντινού Μέλους από το 1821 έως σήμερα Χαρακτηρίζεται από τις μεταρρυθμίσεις του επισκόπου Χρυσάνθου εκ Μαδύτων (Αρχιεπίσκοπος Δυρραχίου) Φθόγγοι Κλίμακες Οι φθόγγοι ή τόνοι στη βυζαντινή μουσική διακρίνονται σε επτά και ονομάζονται: πα, Βου, Γα, Δι, κε, Ζω νη Εκφωνούνται κατέχοντας ο καθένας μία βαθμίδα Έγκειται κυρίως στην απλοποίηση και τυποποίηση της σημειογραφίας στη μορφή που χρησιμοποιείται σήμερα. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 95 Ανεβαίνοντας από την πρώτη βαθμίδα έως την έβδομη (άνοδος ή επίτασις ή οξύτης) και κατεβαίνοντας από την έβδομη μέχρι την πρώτη(κάθοδος ή άνεσις ή βαρύτης) σχηματίζουμε μία κλίμακα Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 96 16

17 Φθόγγοι Κλίμακες Για να υπάρχει αντιστοιχία με την Ευρωπαϊκή Μουσική, οι δάσκαλοι καθόρισαν ως ξεκίνημα της κλίμακας τον φθόγγο ΝΗ που αντιστοιχεί στον φθόγγο ΝΤΟ της Ευρωπαϊκής Μουσικής Φθόγγοι Κλίμακες Η Βυζαντινή μουσική μεταχειρίζεται τρεις τέτοιες κλίμακες Η πρώτη ως κατώτατη ονομάζεται Υπάτη ή Βαρεία διά πασών, Η δεύτερη Μέση διά πασών Η τρίτη ως ανώτατη Νήτη ή Οξεία διά πασών Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 97 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 98 Φθόγγοι Κλίμακες Η χρήση τους ακολουθεί τρεις τρόπους α) σε συνεχή ανάβαση ή κατάβαση, β) σε υπερβατή(*) ανάβαση ή κατάβαση γ) σε εναλλασσόμενη συνεχή και υπερβατή(*) ανάβαση ή κατάβαση. Όταν ένας τόνος χωρίζεται σε δύο άνισα μέρη και χρησιμοποιείται το ένα από αυτά τα διαστήματα, αυτό το διάστημα ονομάζεται ημιτόνιο. (*) Όταν ανεβαίνουμε από το ΝΗ και πηγαίνουμε στο ΒΟΥ ή κατεβαίνουμε από το ΒΟΥ και πηγαίνουμε στο ΝΗ, παραλείπουμε ένα ενδιάμεσο φθόγγο (ή φθόγγους). Τότε το ανέβασμα πλέον δεν είναι συνεχές, αλλά υπερβατό Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 99 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 100 Μουσικοί Χαρακτήρες- Σύμβολα Πρόκειται ένα ιδιαίτερο σύστημα δέκα χαρακτήρων. Από αυτούς οι έξι είναι ανιόντες και οι τέσσερις κατιόντες. Τα ονόματά τους είναι : Ίσον, Ολίγον, Πεταστή, Κεντήματα, Κέντημα, Υψηλή, Απόστροφος, Ελαφρόν, Υπορροή, Χαμηλή Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 101 Μουσικοί Χαρακτήρες- Σύμβολα Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή

18 Μουσικά γένη Οι οκτώ «ήχοι» είναι χωρισμένοι σε τρία γένη διαθέσεων, όπως και στην αρχαιοελληνική μουσική και με τα ίδια ονόματα: Διατονικόν, Χρωματικόν και Εναρμόνιον Μουσικά γένη Διατονικό γένος (ήθος απλό, σεμνό, μεγαλοπρεπές) Η κλίμακα του Διατονικού γένους σύγκειται από δύο τετράχορδα χωρισμένα όμοια. Η ομοιότητά τους υφίσταται από τα αναλόγως ίσα διαστήματα των τόνων που περιέχουν. Σ αυτό ανήκουν οι ήχοι Α, Δ Πλ.Α & Πλ.Δ. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 103 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 104 Μουσικά γένη Χρωματικό γένος (ήθος παθητικό και ελκυστικό ) Το χρώμα στη μουσική εκείνο το οποίο μπορεί να «βάψει» την ποιότητα Αυτό μπορούν να το κάνουν οι υφέσεις και οι διέσεις. Χρωματικό γένος είναι εκείνο στου οποίου την κλίμακα βρίσκονται ημίτονα είτε σε ύφεση είτε σε δίεση ή και σε ύφεση και σε δίεση. Σ αυτό ανήκουν οι ήχοι Β & Πλ.Β. Μουσικά γένη Εναρμόνιο γένος (ήθος σοβαρό, αυστηρό και μελωδικό) Εναρμόνιο ονομάζεται το γένος το οποίο έχει στην κλίμακά του τεταρτημόριο του μείζονος τόνου. Αυτό το διάστημα λέγεται ύφεση ή δίεση εναρμόνιος. Σ αυτό ανήκουν οι ήχοι Γ & Πλ. Γ (ή Βαρύς). Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 105 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 106 Ήχοι της Βυζαντινής μουσικής Η Βυζαντινή Μουσική ακολουθεί παραλλαγμένη σε κάποια σημεία την Πυθαγορική Οκτάχορδο. Οι οκτώ ήχοι ή τρόποι της είναι: Πρώτος, Δεύτερος, Τρίτος, Τέταρτος, Πλάγιος του Πρώτου, Πλάγιος του Δευτέρου, Βαρύς και Πλάγιος του Τετάρτου. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 107 Ήχοι της Βυζαντινής μουσικής Οι ήχοι Πρώτος, Τέταρτος, Πλάγιος του Πρώτου και Πλάγιος του Τετάρτου ανήκουν στο Διατονικό γένος. Οι ήχοι Δεύτερος και Πλάγιος του Δευτέρου ανήκουν στο Χρωματικό γένος. Οι ήχοι Τρίτος και Βαρύς στο Εναρμόνιο. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή

19 ` Φως Ιλαρόν (ήχος β ) αρχαίος ύμνος που συνδέθηκε με την ακολουθία του Εσπερινού από τους πρώτους Χριστιανικούς χρόνους. Ακάθιστος ύμνος (ήχος πλάγιος Δ ) Αντιστοίχιση των ήχων της Βυζαντινής μουσικής με τις νότες της Ευρωπαϊκής μουσικής Μουσικά όργανα Τα όργανα την εποχή του Βυζαντίου ήταν παρόμοια με τα όργανα των αρχαίων χρόνων, έπαιζαν και άντρες και γυναίκες που λέγονταν παιγνιώτες. Στα μοναστήρια χρησιμοποιούσαν κουδούνια και σήμαντρα. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 109 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 110 Μουσικά όργανα Υπάρχουν τουλάχιστον δύο είδη μουσικών συνόλων και συναντιόνται και τα δύο στη μουσική του παλατιού: σύνολο πνευστών-κρουστών (μπάντα) και σύνολο εγχόρδων. Μουσικά όργανα Τα πνευστά-κρουστά όργανα που αναφέρονται στις μπάντες του παλατιού ήταν σάλπιγγες, κέρατα (βούκινα), αυλοί (πιο κοντά στο ζουρνά), Φλογέρες (σύριγγες ή σουραύλια), σείστρα ή κρόταλα, κύμβαλα και τύμπανα Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 111 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 112 Μουσικά όργανα Τα όργανα που συναντούσαμε σε σύνολα εγχόρδων ήταν Βυζαντινά λαούτα (πανδουρίς), ψαλτήριο (κανονάκι), άρπα, λύρα (λεγόταν και κιθάρα), τέσσερα μεγέθη ταμπουρά, τρίχορδη ταμπούρα, ο Καππαδοκικός κεμεντζές (ποντιακή λύρα), η αχλαδόσχημη λύρα και βυζαντινά βιολιά. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 113 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή

20 Η κοσμική μουσική στο Βυζάντιο Γνωρίζουμε λίγα πράγματα για την κοσμική μουσική του Βυζαντίου Κομμάτια κοσμικής μουσικής είναι σπάνια στα βυζαντινά χειρόγραφα Κάποιες περιγραφές μουσικής του παλατιού υπάρχουν στο Βιβλίο των Τελετουργειών του Κωνσταντίου Ζ' του Πορφυρογέννητου ( ) του 10ου αιώνα Η κοσμική μουσική στο Βυζάντιο Από πηγές διαπιστώνουμε ότι υπήρχε πολύ μουσική σε όλες τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, (χορούς, πανηγύρια, θέατρα και παντομίμες, στον ιππόδρομο, σε αθλητικούς αγώνες, δεξιώσεις και τις εκδηλώσεις του παλατιού). Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 115 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 116 Η κοσμική μουσική στο Βυζάντιο Μουσικά πρέπει να ήταν παρόμοια με την εκκλησιαστική μουσική επειδή χρησιμοποιείται το ίδιο σύστημα ήχων, οι ίδιοι ρυθμοί και οι ίδιοι τρόποι απόδοσης. Γνωρίζουμε ότι υπήρχαν αντιφωνικές χορωδίες, τραγούδια με οργανική συνοδεία. Η κοσμική μουσική στο Βυζάντιο Επίσης ιδιαίτερα αγαπητά ήταν τα μακρά αφηγηματικά τραγούδια ηρωικού περιεχομένου, τα ακριτικά. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 117 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 118 Σχέση Βυζαντινής μουσικής με την Παραδοσιακής και με την αρχαία Ελληνική Μουσική Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 119 Ομοιότητες Η Βυζαντινή και η παραδοσιακή μουσική έχουν κοινή καταγωγή, που είναι η αρχαία ελληνική μουσική (π.χ. στη σημειογραφία ή τις μουσικές κλίμακες) Η κοινή καταγωγή των δύο μουσικών από την αρχαία ελληνική μουσική εντοπίζεται κυρίως σε δύο σημεία: Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή

21 Ομοιότητες Η παρασημαντική (δηλαδή η σημειογραφία - αντίστοιχα, στην Ευρωπαϊκή Μουσική, οι φθόγγοι) της Βυζαντινής Μουσική και κατ' επέκταση της παραδοσιακής - όταν αργότερα άρχισε να γράφεται - βασίζεται στην αρχαία ελληνική γραφή. Ομοιότητες Στη Βυζαντινή Μουσική αλλά και στην παραδοσιακή ακολουθείται, με κάποιες παραλλαγές, για κάποια μέλη, η λεγόμενη Πυθαγορική Οκτάχορδος (την οποία εφηύρε ο αρχαίος φιλόσοφος, μαθηματικός και μουσικός Πυθαγόρας). Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 121 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 122 Ομοιότητες Χρησιμοποιούν κοινούς ήχους (την οκτάηχο), δηλαδή : κοινές μουσικές κλίμακες, κοινές υφεσοδιέσεις κ.α. ακολουθούν την κοινή διάκριση των Γενών των ήχων Βυζαντινή και παραδοσιακή μουσική έχουν κοινή σημειογραφία (γραφή και φθόγγους) Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 123 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 124 Διαφορές Η παραδοσιακή μουσική διαφέρει από την εκκλησιαστική μουσική στο ότι έχει σταθερό μέτρο, ώστε να εξυπηρετείται και ο χορευτικός σκοπός ως προς το σκοπό που υπηρετούν: Η παραδοσιακή έχει περισσότερο κοσμικό χαρακτήρα, η Βυζαντινή έχει, ευλόγως, καθαρά λατρευτικό και πνευματικό χαρακτήρα. Διαφορές η παραδοσιακή μουσική είναι προφορική μουσική (διασώθηκε από στόμα σε στόμα) η βυζαντινή μας μουσική ήδη από τους πρώτους αποστολικούς χρόνους είναι γραπτή μουσική Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 125 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή

22 Ελληνική Παραδοσιακή Μουσική Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 127 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 128 Ελληνική δημοτική παραδοσιακή μουσική Δομή ελληνικών παραδοσιακών τραγουδιών Σύνολα ελληνικών παραδοσιακών μουσικών οργάνων Ταξινόμηση τραγουδιών με κριτήριο το στίχο, το ρυθμό ή και τα δύο Διάκριση της ελληνικής δημοτικής μουσικής σε στεριανή και νησιώτικη και σε μικρότερες κατηγορίες ανάλογα με το γεωγραφικό χώρο προέλευσής της Η Ελληνική παραδοσιακή μουσική περιέχει όλα τα τραγούδια, τους σκοπούς και ρυθμούς των περιοχών της Ελλάδας, της Κύπρου, της Αυστραλίας, των Η.Π.Α. (ομογένεια) και άλλων. Μία κατηγορία τραγουδιών που συμπεριλαμβάνεται στην ελληνική παραδοσιακή μουσική είναι τα δημοτικά τραγούδια. Τα δημοτικά τραγούδια παίζονται συνήθως σε γάμους αλλά και σε πανηγύρια. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 129 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 130 Ελληνική δημοτική παραδοσιακή μουσική Το ερώτημα τι είναι δημοτική μουσική, σε ένα πρώτο επίπεδο, το απαντά η ετυμολογία της λέξης «δημοτική». «Δήμος» στα αρχαία ελληνικά σημαίνει «λαός» και «δημοτικός» είναι αυτός που ανήκει στο λαό. Δημοτική μουσική είναι η μουσική του λαού Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 131 Ελληνική δημοτική παραδοσιακή μουσική «Δημοτικό» λέγεται το λαϊκό τραγούδι της υπαίθρου, του χωριού και των μικρών επαρχιακών πόλεων. είναι ανώνυμη δημιουργία, προιόν προφορικής παράδοσης Και ενώ το αστικό λαϊκό δηλαδή των αστικών περιοχών (μεγάλες πόλεις - αστικά κέντρα) είναι τραγούδι κλειστού χώρου και έχει πανελλήνια ομοιομορφία, το δημοτικό είναι ανοιχτού χώρου (γιορτές, γάμοι, πανηγύρια) και παρουσιάζει τοπική ποικιλομορφία και παραλλαγές. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή

23 Ελληνική δημοτική παραδοσιακή μουσική Ο όρος δημοτική μουσική είναι ένας επιστημονικός όρος που καθιερώθηκε διεθνώς από την σύγχρονη φιλολογική, λαογραφική και μουσικολογική επιστήμη κατά τον 19ο αιώνα. Ελληνική δημοτική παραδοσιακή μουσική Ωστόσο στην ελληνική γραμματεία απαντάται ήδη από τους μέσους βυζαντινούς χρόνους ο όρος δημώδης «Άσματα δημώδη», «δήμων ωδές» ονόμαζαν οι βυζαντινοί λόγιοι, ίσως και λίγο περιφρονητικά, τα τραγούδια του λαού για να τα διαχωρίζουν από την λόγια ποίηση και μουσική, την παλατινή και την εκκλησιαστική Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 133 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 134 Ελληνική δημοτική παραδοσιακή μουσική Πρώτος ο Γάλλος φιλέλληνας Claude Fauriel το 1824 έκανε την πρώτη συστηματική καταγραφή τους, με αποτέλεσμα να συμβάλλει σημαντικά στη διάσωσή τους. Αργότερα πολλοί μεγάλοι Έλληνες μελετητές ασχολήθηκαν συστηματικά με την καταγραφή τους, όπως ο Σ. Ζαμπέλιος και ο Νικ. Πολίτης. Ταξινόμηση Δημοτικών Τραγουδιών Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 135 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 136 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 137 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή

24 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 139 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 140 Δ. Νεώτεροι λαογράφοι όπως ο Πετρόπουλος, ταξινομούν τα δημοτικά τραγούδια σε 2 κύκλους Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 141 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 142 Ταξινόμηση με βάση το θέμα Ακριτικό (που αφηγούνται άθλους ηρώων, όπως του Διγενή Ακρίτα π.χ. Ο Θάνατος του Διγενή) Κλέφτικο (που εγκωμιάζουν τον βίο των αρματωλών και κλεφτών π.χ. Μάνα μου τα κλεφτόπουλα) Ιστορικό (που πηγάζουν από ιστορικά γεγονότα.) Λατρευτικό και Θρησκευτικό (έχουν υπόθεση και περιεχόμενο από γεγονότα της Χριστιανικής θρησκείας) Παραλογής (π.χ. το Γεφύρι της Άρτας, Του νεκρού αδελφού) Παραλογές είναι τα τραγούδια με πλαστή, παραποιημένη υπόθεση, στην περίπτωση που περιγράφουν ένα πραγματικό γεγονός, το εμφανίζουν σαν μια οριακή, ακραία κατάσταση, Διάφορα άλλα: Νανούρισμα Ταχτάρισμα Λάχνισμα Ερωτικό Γαμήλιο Ξενιτιάς Εορταστικό Μοιρολόγι Γνωμικό Σατιρικό κ.ά. Σημειώνεται ότι τα τέσσερα πρώτα μπορεί ν αποτελούν έπη ή μυθιστορίες και κατά είδος να δημιουργούν σειρά, τους λεγόμενους κύκλους (π.χ. ακριτικός κύκλος). Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 143 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή

25 Ταξινόμηση με βάση την περιοχή Το ελληνικό δημοτικό τραγούδι ανάλογα με την περιοχή διακρίνεται στα ακόλουθα βασικά είδη: Στεριανά (Ηπειρώτικα, Μωραίτικα, Ρουμελιώτικα, Θρακιώτικα, Μακεδονίτικα), νησιώτικα, Μικράς Ασίας ( Σμυρνέικα, Πολίτικα), Ποντιακά, Ανατολικής Ρωμυλίας (Βόρεια της Θράκης) κλπ. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 145 Ταξινόμηση με βάση το ρυθμό Τόσο η μουσική και το τραγούδι (στίχος, λόγος) όσο και ο χορός αναπτύσσονται επάνω στον ρυθμό. Αποτελεί τον θεμέλιο λίθο, τη βάση αυτών των μορφών τέχνης αλλά και τον συνδετικό κρίκο που θα ταιριάξει τον στίχο με την μουσική να γίνουν τραγούδι και την μουσική με την κίνηση, το βήμα, να γίνουνε χορός. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 146 Ταξινόμηση με βάση το ρυθμό Ἀπὸ ἄποψη ρυθμοῦ μποροῦμε νὰ διακρίνουμε στὰ Ἑλληνικὰ δημοτικὰ τραγούδια δύο βασικὲς κατηγορίες: α ) «τραγούδια ἐλεύθερου ρυθμοῦ», καὶ β ) «τραγούδια ἔρρυθμα». Μιὰ τρίτη κατηγορία μπορεῖ ν ἀποτελέσουν αὐτὰ ποὺ παρουσιάζουν γνωρίσματα καὶ ἀπὸ τὶς δυὸ παραπάνω κατηγορίες. Στὴν πρώτη κατηγορία, δηλ. αὐτὴ τοῦ ἐλεύθερου ρυθμοῦ, περιλαμβάνονται κυρίως τὰ λεγόμενα «καθιστικὰ» τραγούδια, γνωστὰ καὶ μὲ τὰ ὀνόματα «τοῦ τραπεζιοῦ» ἢ «τῆς τάβλας». Στὴν δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται τραγούδια κυρίως χορευτικὰ. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 147 Ταξινόμηση με βάση το ρυθμό Από πλευράς ρυθμών, υπάρχει εντυπωσιακή πολυρυθμία, με εναλλαγή ρυθμών στο ίδιο τραγούδι και χρήση ρυθμών άγνωστων στην ευρωπαϊκή μουσική. Διακρίνουμε ρυθμό: Δίσημο (2/8, 2/4): μπάλος, συρτός, σούστα, χασάπικο, χασαποσέρβικο, πεντοζάλι, αγέρανοι, πωγωνίσιο, κότσαρι (Πόντου) κλπ. Τρίσημο (3/8, 3/4): τσάμικος, ηπειρώτικο «στα 3» Τετράσημο (4/8): γκάιντες, ζωναράδικα, ομάλ (Πόντου) Πεντάσημο (5/8, 5/4) Τσακώνικος, Ζαγορίσιος, Παιντούσκα κλπ. Εξάσημο (6/8) Επτάσημο (7/8): Καλαματιανός (επίτριτος), μαντηλάτος Οχτάσημο (8/8) : Συγκαθιστοί Δυτικής Μακεδονίας και Ηπείρου, μπεράτι. Εννιάσημο (9/8, 9/4): Αντικρυστοί, καρσιλαμάδες, φυσούνι, ζειμπέκικοι. Ρυθμό 12/8: Μακεδονίτικα, Θρακιώτικα. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 148 Τα βασικά χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού Η ανωνυμία του δημιουργού. Ο δημιουργός και συνθέτης του δημοτικού τραγουδιού παραμένει άγνωστος. Η απροσδιοριστία του ακριβούς τόπου προέλευσης. Μπορεί να είναι γνωστός ο τόπος αναφοράς, όχι όμως ο ακριβής τόπος σύνθεσης. Η απροσδιοριστία του ακριβούς χρόνου σύνθεσης. Μπορεί να είναι γνωστός ο χρόνος αναφοράς, όχι όμως ο ακριβής χρόνος σύνθεσης. Γλωσσικά τοπικά ιδιώματα. Το δημοτικό τραγούδι αποδίδεται πάντα με το χρονικά τοπικό γλωσσικό ιδίωμα. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 149 Τα βασικά χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού Οι παραλλαγές. Όσες περισσότερες παραλλαγές παρατηρούνται τόσο περισσότερο φέρεται καταξιωμένο. Η απόδοση σε τραγούδι και όχι σε ποίημα. Το δημοτικό τραγούδι δεν απαγγέλλεται. Το ζωντανό ύφος και η ρεαλιστική περιγραφή Το χαρακτηριστικό μέτρο. Ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος (πολιτικός στίχος) κυριαρχεί απόλυτα. Ακολουθούν, με μεγάλη διαφορά, ο ιαμβικός δωδεκασύλλαβος και ο τροχαϊκός στίχος. Η ομοιοκαταληξία σπανίζει, κάποιες φορές είναι συμπτωματική και είναι απαραίτητη μόνο στα λιανοτράγουδα. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή

26 Τα βασικά χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού Τα περισσότερα δημοτικά τραγούδια είναι λυρικά, γιατί εκφράζουν συναισθήματα. Τα ακριτικά και οι παραλογές είναι επικολυρικά, γιατί περιλαμβάνουν και αφηγηματικά μέρη, με περιπέτειες και ηρωικά κατορθώματα. Οι ήρωες διαγράφονται σχηματικά, με προβολή του κύριου χαρακτηριστικού τους. Δεν ξεχωρίζουν ως ιδιαίτεροι χαρακτήρες, αλλά είναι μάλλον αντιπροσωπευτικοί τύποι που εκφράζουν το ιδανικό της ομάδας. Εμπνέονται τα θέματά τους από τη φύση και την κοινωνική ζωή. Ο τόπος είναι συμβατικός, ακόμα και αν προσδιορίζεται. Το ίδιο και ο χρόνος, που ακολουθεί απλώς την περιοδικότητα των φυσικών φαινομένων. Εκφράζουν στενή σχέση του ανθρώπου με τη φύση, κάτι που φαίνεται ιδιαίτερα από τη συχνή χρήση της προσωποποίησης. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 151 Ο στίχος Ο στίχος αντλεί το υλικό του από την προφορική λαϊκή παράδοση. Χαρακτηρίζεται από απλότητα, λιτότητα εκφραστικών μέσων, λυρισμό, πλούτο ιδιωματισμών, επανάληψη συλλαβών και ποιητική φαντασία. Ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος κυριαρχεί απόλυτα. Ακολουθούν ο ιαμβικός δωδεκασύλλαβος και ο τροχαϊκός στίχος. Κάθε στίχος εκφράζει ένα πλήρες και ολοκληρωμένο νόημα. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 152 Ο στίχος Στερεότυπες λέξεις, φράσεις ή στίχοι επαναλαμβάνονται σε πολλά τραγούδια («τρία πουλάκια κάθονται» κ.λ.π.) Τα άψυχα και έμψυχα συμπεριφέρονται ως ανθρώπινες οντότητες Συμβατικά πρόσωπα (τα πουλιά λειτουργούν ως μαντατοφόροι) ή πρόσωπα που έχουν συγκεκριμένο ρόλο. Σχήματα λόγου (υπερβολές, αντιθέσεις, προσωποποιήσεις, μεταφορές, επαναλήψεις) Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 153 Ο στίχος Δεν υπάρχει ομοιοκαταληξία εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις. Παραλείπονται τα ασήμαντα, τα περιττά και όσα εύκολα εννοούνται έτσι η δράση προχωρεί με γοργότερο ρυθμό. Η παραστατικότητα και η ζωντάνια οφείλεται στην πληθωρική χρήση ρήματος και ουσιαστικού Πολλές επαναλήψεις. Συχνά το πρώτο ημιστίχιο επαναλαμβάνεται στο δεύτερο ή το δεύτερο επιτείνει τη σημασία του πρώτου. Χρήση συμβολικών αριθμών, συνήθως το 3 και τα πολλαπλάσιά του, το 7, το 40 κλπ. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 154 Ο στίχος Άσκοπα ερωτήματα («μήνα σε γάμο ρίχνονται μήνα σε χαροκόπι; Ουδέ σε γάμο ρίχνονται ουδέ σε χαροκόπι») Η χρήση του άμεσου λόγου ή του διαλόγου (που σπάει τη μονοτονία της αφήγησης και ενισχύει την παραστατικότητα). Συχνά στο διάλογο χρησιμοποιείται συμβατικό πρόσωπο για την προώθηση της δράσης ή του διαλόγου (το πουλί λ.χ. που μιλά με ανθρώπινη ομιλία αποτελεί συνηθισμένο μοτίβο των δημοτικών τραγουδιών). Δεν παρατηρείται το φαινόμενο του διασκελισμού, η συνέχιση δηλαδή του νοήματος σε δύο ή περισσότερους στίχους, αλλά κάθε στίχος ή δίστιχο έχει αυτοτέλεια και ολοκληρώνει ένα νόημα Μουσικές Κλίμακες Στα πιο πολλά τραγούδια η κλίμακα χρησιμοποιείται είναι το ημιτόνιο Τα λέμε Ημιτονικά και όχι επτατονικά γιατί συνήθως η έκτασή του τους περιορίζεται σε 5-6 φθόγγους. Στα τραγούδια που δεν υπάρχει ημιτόνιο τα λέμε ανημίτονα (και όχι πεντατονικά) γιατί σχεδόν όλα έχουν 3-4 φθόγγους Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 155 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή

27 Μουσικές Κλίμακες Όλα τα ανημίτονα τραγούδια προέρχονται από την ηπειρωτική Ελλάδα. Όλα τα ημιτονικά προέρχονται από τη Νησιωτική Ελλάδα τη Μ. Ασία με ελάχιστες εξαιρέσεις Στην ηπειρωτική Ελλάδα υπάρχει και ένας ανημίτονος που βασίζεται σε τρεις φθόγγους της ελάσσονος συγχορδίας (ΛΑ ΝΤΟ ΜΙ). Τον συναντάμε στα μοιρολόγια των Σαρακατσαναίων, στη Θεσσαλία, Βοιωτία και Λοκρίδα. Μουσικές Κλίμακες Η πεντατονική ανημίτονη κλίμακα, όπως έχει αποδείξει η πρόσφατη μουσικολογική έρευνα, ταυτίζεται με τον δώριο τρόπο των αρχαίων Ελλήνων, την κατεξοχήν ελληνική αρμονία. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 157 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 158 Αυτοσχεδιασμός Τρία στοιχεία -αλληλένδετα, αλληλοεξαρτώμενα- βρίσκονται στη βάση κάθε λαϊκής παράδοσης: α) η ατομικότητα στην υπηρεσία του ομαδικού β) η προφορική διάδοση και γ) ο αυτοσχεδιασμός ως σπέρμα συνεχούς αναγέννησης - αναδημιουργίας Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 159 Αυτοσχεδιασμός Η απόδοση ενός τραγουδιού αναπόφευκτα διαφοροποιείται από τον αρχικό τραγουδοποιό μέχρι σήμερα εξαιτίας: ερμηνευτών που δεν έχουν όλοι τις ίδιες φωνητικές δυνατότητες επιρροών των νέων γλωσσικών ιδιωμάτων παραλλαγών των μουσικών αυτοσχεδιασμών Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 160 Αυτοσχεδιασμός Σύμφωνα με έναν Ηπειρώτη λαϊκού μουσικού η λέξη «αυτοσχεδιασμός» συμπυκνώνεται σε μια φράση: «Όταν παίζω στο κλαρίνο έναν σκάρο ή ένα μοιρολόι, είμαι ελεύθερος να κάνω τα πάντα, εκτός... απ' αυτά που απαγορεύονται!..» Αυτοσχεδιασμός Στο χώρο της παραδοσιακής μουσικής, αυτοσχεδιασμός δεν σημαίνει αυθαιρεσία και φαντασία ανεξέλεγκτη αλλά αναδημιουργία με βάση πρότυπα ολοκληρωμένα και κανόνες σταθερούς, δεδομένα από την ομάδα. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 161 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή

28 Αυτοσχεδιασμός Εξασφαλίζει την αργή αλλά ακατάπαυστη ανανέωση της παράδοσης Λειτουργεί ως μεσάζων ανάμεσα στην επανεκτέλεση και στην αναδημιουργία του τραγουδιού Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 163 Ο μουσικός αυτοσχεδιασμός ή ταξίμι Είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό που διακρίνει την παραδοσιακή μουσική από την ευρωπαϊκή Με το ταξίμι, (αυτοσχεδιασμός που κάνει ο μουσικός) αναδεικνύεται το ταλέντο και η δεξιοτεχνία του, δηλαδή αποκορυφώνεται η μουσική του έκφραση. Ποτέ δύο ταξίμια δεν είναι απολύτως όμοια. Ανάλογοι είναι οι φωνητικοί αυτοσχεδιασμοί, οι λεγόμενοι αμανέδες. Αξίζει να παρατηρήσουμε προσεκτικά τους φωνητικούς αυτοσχεδιασμούς που κάνουν τα μικρά παιδιά, όταν απορροφημένα παίζουν μόνα τους και έρχονται στο κέφι!!! Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 164 Δημοτική Μουσική και Χορός Οι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί χωρίζονται ανάλογα με την περιοχή προέλευσής τους σε δύο βασικές ομάδες: τους στεριανούς και τους νησιώτικους. Δημοτική Μουσική και Χορός Η ονομασία κάθε χορού προκύπτει: α) από την ονομασία της περιοχής που χορεύεται (Ικαριώτικος) β) από τα λόγια του τραγουδιού που συνοδεύουν το χορό (Καραγκούνα) γ) από την τοποθέτηση των χορευτών (Αντικριστός) δ) από τη λαβή των χεριών (Σφικτός αντικριστός) ε) από κάποια αντικείμενα που χρησιμοποιούνται (πχ. Μαντίλι). Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 165 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 166 Δημοτική Μουσική και Χορός Μια ακόμα σημαντική διάκριση των χορών είναι σε πηδηχτούς και συρτούς Οι πρώτοι περιέχουν αναπηδήσεις και «πετάγματα» ενώ οι δεύτεροι χαρακτηρίζονται κυρίως από μια ήρεμη συρτή κίνηση πάνω στο έδαφος. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 167 Δημοτική Μουσική και Χορός Η μορφολογία του εδάφους του κάθε τόπου, φαίνεται να παίζει ουσιαστικό ρόλο στην διαμόρφωση του ύφους των χορών που χορεύονται στον τόπο αυτό. Οι νησιώτικοι χοροί είναι περισσότερο «πηδηχτοί», με πιο πολύπλοκες κινήσεις των ποδιών (θαλασσινός κυματισμός του Αιγαίου) Οι βουνίσιοι χορεύουν πιο βαριά, πιο έντονα, με ένα «πείσμα» που βγαίνει κατ ευθείαν μέσα από τη σκληρότητα της μάχης με τις αντιξοότητες της ζωή των ορεινών. Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή

29 Παραδοσιακά μουσικά όργανα Τα μουσικά όργανα που χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα για το δημοτικό τραγούδι και μουσική, διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: έγχορδα, πνευστά και κρουστά. Έγχορδα είναι το λαούτο, το βιολί, οι λύρες (κρητική, ποντιακή ή θρακιώτικη), το σαντούρι κ.α. Πνευστά είναι το κλαρίνο, η φλογέρα, η γκάιντα, ο ζουρνάς κ.α.. Κρουστά είναι το νταούλι, το ντέφι, το τουμπερλέκι κ.α. Η κάθε περιοχή ανάλογα με τα τραγούδια και τους χορούς της, χρησιμοποιεί και διαφορετικά μουσικά όργανα. Τσαμπούνα Γκάιντα Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 169 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 170 Φλογέρα Κλαρίνο Τουμπελέκι Νταούλι Ντέφι Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 171 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 172 Ταμπουράς Μαντολίνο Λαούτο Ούτι Ποντιακή Κρητική (ήχος παρόμοιος με το λαούτο) λύρα Λύρα Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 173 Ιστορία της Μουσικής (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή