Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

Transcript

1 ΠΕΡΙΕ ΧΟΜ Ε ΝΑ Παιδικὰ καὶ μαθητικὰ χρόνια Ἀνακαλύπτοντας τὸν Θουκυδίδη Πρῶτο ταξίδι στὴν Ἑλλάδα Ἀρχὴ τῆς σταδιοδρομίας καθηγήτρια ὁ γάμος τὰ χρόνια τοῦ πολέμου Θουκυδίδης, ὁ ἄνθρωπος τῆς ζωῆς της Τὸ θέμα τῆς διατριβῆς της Εκδοση καὶ μετάϕραση τοῦ Πελοποννησιακοῦ Πολέμου 82 Εργα γιὰ τὸν Θουκυδίδη Ὁ ἐνθουσιασμὸς γιὰ τὴν Ἀθήνα τοῦ 5ου αἰώνα π.χ Σταδιοδρομία Εργα γιὰ τὴ διαμόρϕωση τῆς ἠθικῆς καὶ πολιτικῆς σκέψης στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα Ὁ Νόμος στὴν ἑλληνικὴ διανόηση Προβλήματα τῆς δημοκρατίας Σοϕιστὲς στὴν Ἀθήνα τοῦ Περικλῆ Τραγικοί Ομηρος Ἀνάλυση τῶν συναισθημάτων στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ λογοτεχνία

2 70 ΠΕΡΙΕ ΧΟΜ Ε ΝΑ Ἡ πραότητα στὴν ἑλληνικὴ διανόηση Ἡ Ἀρχαία Ἑλλάδα ἐναντίον τῆς βίας Δύο μεγάλες μορϕὲς τῆς ἀρχαιότητας: Ἀλκιβιάδης καὶ Εκτωρ Γιατί ἡ Ἑλλάδα; Τὸ ἑλληνικὸ θαῦμα Στοχασμοὶ γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο της Οἱ ἀγῶνες της γιὰ τὴ διδασκαλία τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν καὶ τῶν κλασικῶν γραμμάτων Ἐμεῖς οἱ καθηγητές Ἡ παιδεία σὲ κίνδυνο Γιὰ τὴν ἀγάπη τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν καὶ τῆς κουλτούρας Γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῆς καλῆς χρήσης τῶν γαλλικῶν Μυθιστορήματα καὶ νουβέλες Εμπειρίες καὶ ἀναμνήσεις Τελευταῖα ἔργα γιὰ τὴν Ἀρχαία Ἑλλάδα: Ὁ παραδειγματισμὸς τῆς ἀθηναϊκῆς δημοκρατίας Πνευματικὴ παρακαταθήκη: Τὸ ἀνθρώπινο μεγαλεῖο στὸν αἰώνα τοῦ Περικλῆ Ἡ Ἑλλάδα ἀναγνωρίζει Βιβλιογραϕία

3 Η ΕΛ ΛΗΝΙΣΤΡΙΑ ΖΑΚ ΛΙΝ ΝΤΕ ΡΟΜΙΓΥ 85 θειας στὸν Θουκυδίδη, 1994) καὶ στὰ τελευταῖα της, σὲ ἡλικία 92 ἐτῶν, τὸ 2005, L invention de l histoire politique chez Thucydide ( Ἡ ἀνακάλυψη τῆς πολιτικῆς ἱστορίας στὸν Θουκυδίδη). Ο ἐνθουσιασμὸς γιὰ τὴν Ἀθήνα τοῦ 5ου αἰώνα π.χ. Ἡ Ζακλὶν ντὲ Ρομιγὺ εἶχε μείνει ἔκ - θαμβη ἀπὸ τὸν 5ο αἰώνα π.χ., ποὺ εἶδε τὴν ἐϕεύρεση τῆς δημοκρατίας, τῆς ἄμεσης δημοκρατίας, καὶ ἐπινόησε τὸν ὅρο δημοκρατία, ποὺ συναντᾶται γιὰ πρώτη ϕορὰ στὸν Ἡρόδοτο, καὶ τὸ δημοκρατικὸ πολιτικὸ σύστημα ποὺ σηματοδοτεῖ τὴ θεμελιώδη μοναδικότητα τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ. Οἱ Ελληνες ποὺ εἶχαν γνωρίσει κατὰ τὴν ἐποχὴ τῶν μηδικῶν πολέμων τὸν ἀνατολικὸ δεσποτισμὸ συνειδητοποίησαν τὴν ἀγάπη τους γιὰ τὴν ἐλευθερία. Οἱ Ἀθηναῖοι δὲν εἶναι οὔτε σκλάβοι οὔτε ὑποκείμενα κανενός, λέει ὁ Αἰσχύλος στοὺς Πέρσες, 242 (οὔτι - νος δοῦλοι κέκληνται φωτὸς οὐδ ὑπήκοοι). Ἡ Ζακλὶν ντὲ Ρομιγὺ σημείωνε πὼς τὰ ἴδια γεωγραϕικὰ ὅρια χώριζαν καὶ τότε καὶ σήμερα τοὺς λαούς, ποὺ ὁ Ἡρόδοτος θεωροῦσε πὼς ἀντιπροσώπευαν τὰ ἰδανικὰ τῶν Ἑλλήνων, ἀπὸ τοὺς λαοὺς τοὺς ὑποταγμένους στὴν ἀνατολικὴ αὐθαιρεσία. Οἱ συγκρούσεις στὴν ἐποχή μας μεταξὺ τῶν δυτικῶν χωρῶν ἀπὸ τὴ μιὰ καὶ ἡγετῶν ἀπὸ τὴν ἄλλη, ὅπως ὁ Καντάϕι ἢ ὁ Χομεϊνί, ὁ Ασαντ ἢ ὁ Σαντὰμ Χου - σεΐν, ἀποτελοῦν παραδείγματα αὐτοῦ τοῦ διαχωρισμοῦ,

4 86 ΖΑΚ ΛΙΝ Κ ΑΡΑΓΙΩΡΓΗ ἔλεγε. Βλέπουμε πὼς ἡ δύναμη τῆς δημοκρατίας κερδίζει στὴν ἐποχή μας λαούς, ποὺ καὶ πρόσϕατα ἀκόμα ἦταν ὑπόδουλοι, κι ἡ Ζακλὶν ντὲ Ρομιγὺ δὲ θὰ μποροῦσε παρὰ νὰ ἐκστασιάζεται μὲ τὴ ρώμη αὐτοῦ τοῦ ἀμιγῶς ἑλληνικοῦ εἰκοσιπέντε αἰώνων ἐϕευρήματος ποὺ ϕαίνεται νὰ κατακτᾶ νέους λαοὺς κατὰ τὴν πρόσϕατη «ἀραβικὴ ἄνοιξη». Ἡ ἄμεση δημοκρατία ξεπήδησε ἀπὸ τὸν πυρήνα τῆς σκέψης τῶν Ἑλλήνων ἐκείνων πού, ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Σόλωνα, προσπάθησαν νὰ βάλουν σὲ ἐϕαρμογὴ τὴν ἀρχὴ τῆς διακυβέρνησης ὅλων ἀπὸ ὅλους, βασισμένης στὴ δυνατότητα ποὺ παρέχει τὸ τράβηγμα ἑνὸς λαχνοῦ σὲ κάθε πολίτη ἄνω τῶν 18 ἐτῶν νὰ συμμετέχει στὴ συνέλευση τοῦ λαοῦ, τὴν Ἐκκλησία, καὶ στὸ δικαστήριο, καὶ τῆς ὁποίας οἱ δύο πυλῶνες εἶναι ὁ σεβασμὸς τῶν νόμων καὶ τὸ δικαίωμα στὸ λόγο: Ποιός θέλει νὰ πάρει τὸν λόγο; Ἡ ἐλευθερία εἶναι σ αὐτὰ τὰ λόγια. Ποιός θέλει, ποιός μπορεῖ νὰ δώσει μιὰ γνώμη χρήσιμη στὴν πολιτεία; λοιπόν, ὅποιος θέλει παίρνει τὸ λόγο κι ὁ ἄλλος σιωπᾶ. Ὑπάρχει πιὸ ὄμορϕη ἰσότητα; γράϕει ὁ Εὐριπίδης στὶς ίκέτιδες, (τοὐλεύθερον δ ἐκεῖνο: τίς θέλει πόλει χρηστόν τι βούλευμ ἐς μέσον φέρειν ἔχων; καὶ ταῦθ ὁ χρῄζων λαμπρός ἐσθ, ὁ μὴ θέλων σιγᾷ. τί τούτων ἔστ ἰσαίτερον πόλει;). Ὁ Θουκυδίδης ἐξῆρε ἀκόμα τὴ σω - ϕροσύνη, τὸ μέτρο, τὸ σεβασμὸ στοὺς ἄλλους καὶ τὴν ἀποδοχή τους, τὴν πραότητα καὶ τὴν ἐπιείκεια τῆς ἀθηναϊ - κῆς δημοκρατίας σὲ ἀντίθεση μὲ τὸ αὐταρχικὸ καὶ κλει-

5 Η ΕΛ ΛΗΝΙΣΤΡΙΑ ΖΑΚ ΛΙΝ ΝΤΕ ΡΟΜΙΓΥ 87 στὸ πολίτευμα ποὺ ἴσχυε στὴ Σπάρτη. Ἡ Ζακλὶν ντὲ Ρομιγὺ θὰ διατηρήσει αὐτὸ τὸ θαυμασμὸ γιὰ τὴν ἀθηναϊκὴ δημοκρατία ποὺ ἄντλησε ἀπὸ τὸν ἀγαπημένο της Θουκυδίδη. Σταδιοδρομία Γιὰ νὰ ξαναγυρίσουμε στὴν καριέρα της, εἶχε κατακτήσει, χάρις στὶς ἐξαίρετες ἐρευνητικὲς καὶ ἐκδοτικές της ἐργασίες, ἕνα καλὸ ἐπιστημονικὸ ὄνομα ποὺ τὴν ἔκανε νὰ πάρει τὸ 1957, σὲ ἡλικία μόλις 44 ἐτῶν, τὸν τίτλο τῆς καθηγήτριας στὴ Σορβόννη, ὅπου δίδαξε πάνω ἀπὸ δεκαπέντε χρόνια, ἕως τὸ Κάποιοι εἶπαν πὼς ἡ ξεχωριστὴ σταδιοδρομία της κατάϕερε νὰ καταρρίψει τὸ κάστρο τοῦ μισογυνισμοῦ. Ἐξελέγη μέλος στὸ Collège de France τὸ ἔτος τῶν ἑξηκοστῶν της γενεθλίων, τὸ 1973, καὶ ἦταν ἡ πρώτη γυναίκα ποὺ ἔλαβε αὐτὸ τὸ χρίσμα. Κατεῖχε ἀπὸ τὸ 1973 ἕως τὸ 1984 τὴν ἕδρα ποὺ ἡ ἴδια ἀποϕάσισε νὰ ἀϕιερώσει στὴν Ἑλλάδα καὶ στὴ δημιουργία τοῦ πολιτικοῦ καὶ ἠθικοῦ λογισμοῦ. Ἦταν ἐπίσης ἡ πρώτη γυναίκα ποὺ ἐξελέγη μέλος τῆς académie des Inscriptions et Belles-Lettres, στὰ 62 της χρόνια, τὸ Τέλος, στὰ 76 της χρόνια ἔκανε τὴν εἴσοδό της στὴ Γαλλικὴ Ἀκαδημία. Εἶναι ἡ δεύτερη γυναίκα ποὺ ἔγινε δεκτὴ σ αὐτὴ τὴν Ἀκαδημία, ὕστερα ἀπὸ τὴ Μαργκερὶτ Γιουρσενάρ, τῆς ὁποίας ἡ ἐκλογὴ ἦταν γεγονὸς ποὺ εἶχε προκαλέσει αἴσθηση. Ὁμολογοῦσε πὼς οἱ τιμὲς αὐτὲς τὴ διασκέδασαν καὶ τὴν εὐχαρίστησαν,

6 88 ΖΑΚ ΛΙΝ Κ ΑΡΑΓΙΩΡΓΗ ὡστόσο δὲν ἔνιωθε ἰδιαίτερη περηϕάνια γι αὐτοὺς τοὺς τίτλους, διεκδικώντας ἁπλῶς τὴν τύχη νὰ ἀνήκει σὲ μιὰ γενιὰ γιὰ τὴν ὁποία ὅλοι οἱ ὁρίζοντες ἦταν ἀνοιχτοί, καὶ χαιρόταν γιατὶ ἤλπιζε πὼς τὸ κύρος ποὺ τῆς χάριζαν ὅλοι αὐτοὶ οἱ ὡραῖοι τίτλοι θὰ τὴ βοηθοῦσε στὸν ἀγώνα ποὺ εἶχε ἀναλάβει γιὰ τὴ διάσωση τῶν ἀνθρωπιστικῶν σπου - δῶν. Δίδαξε ἐπίσης στὸ ἐξωτερικό, στὴν Ὀξϕόρδη, στὸ Κέιμπριτζ καὶ σὲ διάϕορα πανεπιστήμια τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν. Δημοσίευσε ὁμιλίες ποὺ ἔκαμε στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Μίσιγκαν τὸ 1973 καὶ στὴν Ἀμερικανικὴ Ἀκαδημία τῆς Ρώμης τὸ 1974 μὲ τὸν τίτλο The Rise and Fall of States according to Greek Authors ( Ανοδος καὶ πτώση τῶν κρατῶν κατὰ τοὺς ἀρχαίους Ελληνες συγγραϕεῖς, 2007). Ἔγινε ἀντεπιστέλλον μέλος ἢ ξένος ἑταῖ - ρος πολλῶν εὐρωπαϊκῶν ἀκαδημιῶν καὶ ἐπίτιμος διδάκτωρ τῶν πανεπιστημίων τῆς Ὀξϕόρδης, τῶν Ἀθηνῶν, τοῦ Δουβλίνου, τῆς Χαϊδελβέργης, τοῦ Μόντρεαλ καὶ τοῦ Γέιλ. Ἔγραψε περισσότερες ἀπὸ ἑκατὸ μελέτες σχετικὲς μὲ τὶς ἔρευνές της στὸν ἑλληνικὸ πολιτισμό. Ἔδωσε πολλὲς διαλέξεις στὴν Ἑλλάδα, τὴν ὁποία ἐπισκεπτόταν συχνά, σχεδὸν κάθε χρόνο, μαζὶ μὲ τοὺς ϕίλους της, τὸ ζεῦ - γος Κακριδῆ. Τὸ 2000 ἔδωσε ἀκόμα διαλέξεις κατὰ τὴ διάρκεια μουσικῆς κρουαζιέρας μὲ τὸ πλοῖο «Μονρεΰ», ὀρ - γανωμένης ἀπὸ τὸν τσελίστα Ντομινὶκ ντὲ Βιγιανκούρ, κρουαζιέρα ποὺ ταξίδεψε τοὺς προσκεκλημένους ἀπὸ τὴ Γένοβα στὴ Σικελία, τὴν Κρήτη, τὴν Ἀθήνα ἕως τὴν

7 Η ΕΛ ΛΗΝΙΣΤΡΙΑ ΖΑΚ ΛΙΝ ΝΤΕ ΡΟΜΙΓΥ 89 Κωνσταντινούπολη. Ελεγε στοὺς συνταξιδιῶτες της αἰ - σθαντικὰ ὅτι ἀκολουθοῦν τὰ χνάρια τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων ποὺ ὄργωναν τὶς θάλασσες, στὴν Ἀθήνα ὅμως τοὺς μίλησε γιὰ τὴν Ἀθήνα ποὺ εἶναι ἡ Ἑλλάς τῆς Ἑλλάδος, σύμϕωνα μὲ τὸν ἐπιτάϕιο λόγο στὸν θάνατο τοῦ Εὐριπίδη, ποὺ ἀποδίδεται στὸν Θουκυδίδη. Τοὺς μίλησε ἐπίσης γιὰ τοὺς Δελϕούς, γιὰ τὴν ἀκτινοβολία τοῦ ναοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα καὶ τοῦ μαντείου, γιὰ τὴν ἑλληνικὴ δελϕικὴ σοϕία, γιὰ τὴν ἀμϕικτιονία, ποὺ ἦταν ἡ πρώτη μορϕὴ ὁμοσπονδίας, ἄριστα ὀργανωμένης. Δημοσίευσε τὸ 2004 τὶς διαλέξεις αὐτὲς σ ἕνα χαριτωμένο βιβλιαράκι, De la flûte à la lyre ( Ἀπὸ τὸ ϕλάουτο στὴν ἀπολλώνια λύρα, 2005) μὲ σχέδια τοῦ Ἀντρὲ Ντεραίν. Εργα γιὰ τὴ διαμόρϕωση τῆς ἠθικῆς καὶ πολιτικῆς σκέψης στὴν ἀρχαία Ελλάδα Εἶχε ἐπιλέξει ὡς τίτλο γιὰ τὸν κύκλο τῶν μαθημάτων της στὸ Collège de France Ἡ Ἑλλάδα καὶ ἡ διαμόρϕωση τῆς ἠθικῆς καὶ πολιτικῆς σκέψης. Κατὰ τὴ διάρκεια ὅλων αὐτῶν τῶν ἐτῶν ὡριμότητας δημοσίευσε μελέτες γιὰ τὴν προέλευση καὶ τὴν ἀνάπτυξη τῶν μεγάλων ἰδεῶν τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, ἀπὸ τὸν Ομηρο ἕως τὸν Πλούταρχο, γιὰ τὴν ἀθηναϊκὴ δημοκρατία, τοὺς Τραγικούς, διάϕορα σημαντικὰ πρόσωπα τῆς Ἀρχαίας Ἑλ λάδας, τὸν πολιτισμικὸ χαρακτήρα τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος. Αρχισε νὰ γράϕει ὅλο καὶ πιὸ συχνὰ μὲ στόχο τὸ

8 90 ΖΑΚ ΛΙΝ Κ ΑΡΑΓΙΩΡΓΗ εὐρὺ κοινό, θέλοντας νὰ ἐνισχύσει τὴ διεύρυνση τῆς γνώσης γύρω ἀπὸ τὸν ἑλληνικὸ πολιτισμό, στὸν ὁποῖο τόσα ὀϕείλουμε. Τὰ σύγχρονά της γεγονότα προσέδιδαν ἐπίκαιρο νόημα στὶς μελέτες της γιὰ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, τῆς ὁποίας οἱ ἰδέες μποροῦν ἀκόμα καὶ σήμερα νὰ μᾶς βοηθήσουν στὴν κατανόηση προβλημάτων τῆς ἐποχῆς μας. Ὁ Νόμος στὴν ἑλληνικὴ διανόηση Μονίμως γοητευμένη ἀπὸ τὸν 5ο αἰώνα π.χ. καὶ τὴν ἐϕεύρεση τῆς δημοκρατίας, ἡ Ζακλὶν ντὲ Ρομιγὺ προσπάθησε σ ἕνα ἀπὸ τὰ βιβλία της νὰ ἐντρυϕήσει στὴν ἔννοια τοῦ νόμου, ἔννοια τόσο σημαντικὴ στὴν ἀθηναϊκὴ δημοκρατία, ἀϕοῦ καὶ ὁ Σωκράτης θὰ δεχθεῖ νὰ πεθάνει ἀρνούμενος νὰ δηλώσει ἀνυπακοὴ στοὺς νόμους τῆς πόλης. Οἱ Ελληνες εἶχαν συνειδητοποιήσει τὴν ἀγάπη τους γιὰ τὴν ἐλευθερία καὶ τὴν ἄρνησή τους νὰ ὑποταχθοῦν σ ἕναν τύραννο, ἀπόλυτο ἄρχοντα κατὰ τὰ ἀνατολικὰ πρότυπα, ὅπως αὐτοὺς ποὺ εἶχαν γνωρίσει κατὰ τοὺς μηδικοὺς πολέμους. Νιώθουν βεβαίως ἐλεύθεροι, ὅμως ὁ Ἡρόδοτος πρῶτος ἀναϕέρει: δὲν εἶναι ἐντελῶς ἐλεύθεροι, ἔχουν ἕναν ἄρχοντα ποὺ τὸν ϕοβοῦνται περισσότερο κι ἀπὸ ἕναν τύραννο, κι αὐτὸς ὁ ἄρχοντας εἶναι ὁ νόμος ( ίστορίαι, 7.104). Σύντομα οἱ Ελληνες ἀναρωτήθηκαν γιατί θὰ ὄϕει - λαν νὰ ὑπακούουν στὸ νόμο, ἑπομένως καὶ γιὰ τὸ ἀπὸ ποῦ ἐκπηγάζει ὁ νόμος. Στὸ βιβλίο της κάνει μιὰν ἀνασκόπηση τῶν ἔντονων συζητήσεων ποὺ εἶχαν προκύψει μεταξὺ

9 Η ΕΛ ΛΗΝΙΣΤΡΙΑ ΖΑΚ ΛΙΝ ΝΤΕ ΡΟΜΙΓΥ 91 τῶν Ἑλλήνων ὅσον ἀϕορᾶ στὴν προέλευση τοῦ νόμου, ἂν εἶναι ἀνθρώπινης προέλευσης ἢ θεϊκῆς. Ὑπάρχουν καὶ οἱ ἄγραϕοι νόμοι. Κι ἂν εἶναι ἀνθρώπινης προέλευσης, εἶ - ναι ἀλάθητοι; Ὀϕείλουμε νὰ ὑπακούουμε τυϕλά; Τελικὰ οἱ Ελληνες ἀναγνώρισαν τὴ χρησιμότητα τοῦ νόμου γιὰ τὴν εὐταξία τῆς πόλης καὶ γιὰ τὸ καλὸ τοῦ συνόλου τῶν πολιτῶν διότι προστατεύει τοὺς ἀδύναμους ἔναντι τῶν ἰσχυρῶν, ἐγγυᾶται τὴν ἐλευθερία καὶ τὴ δικαιοσύνη καί, μὲ τὴν ἐθελούσια ὑπακοὴ γιὰ τὸ κοινὸ καλό, τὸ σεβασμὸ τῶν θεσμῶν τῆς πολιτείας καὶ τῶν προσώπων. Αὐτὸ τὸ βιβλίο, ποὺ ἐκδόθηκε τὸ 1970, ἔχει τίτλο La loi dans la pensée grecque, des origines à Aristote ( Ὁ νόμος στὴν ἑλ - ληνικὴ σκέψη, ἀπὸ τὶς ἀπαρχὲς ὣς τὸν Ἀριστοτέλη, 1995). Προβλήματα τῆς δημοκρατίας Πάντα παθιασμένη μὲ αὐτὴ τὴν ἑλληνικὴ ἐπινόηση, τὴ δημοκρατία, δὲν μποροῦσε νὰ μὴν ἐμβαθύνει στὸ θέμα τῶν προβλημάτων ποὺ αὐτὴ θέτει, προβλημάτων ποὺ εἶχε ἤδη θίξει ὁ Θουκυδίδης, ὅταν εἶδε, στὰ χρόνια μετὰ τὸν Περικλῆ, νὰ ἀλλοιώνεται ἀπὸ λάθη τόσο τῶν πολιτικῶν ὅσο καὶ τῶν πολιτῶν. Στὸ μεταξύ, στὴ Γαλλία συνέβησαν τὰ γεγονότα τοῦ Μάη τοῦ Σίγουρα δὲν εἶναι τυχαῖο ποὺ ἐξέδωσε τὸ 1975 τὸ βιβλίο Problèmes de la démocratie grecque (Προβλήματα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς δημοκρατίας, 1992), στὸ ὁποῖο ἀναδιατυπώνει τὶς ἐξομολογήσεις τῶν ἴδιων τῶν Ἑλλήνων, ὅταν εἶδαν τὶς δυσκολίες τῆς

10 92 ΖΑΚ ΛΙΝ Κ ΑΡΑΓΙΩΡΓΗ δημοκρατίας, ἡ ὁποία ἀπειλεῖτο ἀπὸ τοὺς κινδύνους τῆς ἀναρχίας, τῆς δημαγωγίας ἢ τῆς τυραννίας. Ἀκολούθησε ἄλλο ἔργο της ποὺ ἀποδίδει τὴν καταγωγὴ τῆς δημοκρατίας στὴ ἔμϕυτη δίψα τῶν Ἑλλήνων γιὰ ἐλευθερία καὶ ἐκθειάζει τὰ θετικὰ καὶ τὰ καλά της. Ἐξέδωσε λοιπὸν τὸ 1989 τὸ βιβλίο La Grèce à la découverte de la liberté (Ἡ ἀρχαία Ἑλλάδα σὲ ἀναζήτηση τῆς ἐλευθερίας, 1992). Σοϕιστὲς στὴν Ἀθήνα τοῦ Περικλῆ Μελέτησε ἐπίσης τὴ σημασία τῆς ἀνταλλαγῆς ἀπόψεων στὴν καθημερινὴ ζωὴ τῶν Ἑλλήνων τοῦ 5ου αἰώνα π.χ., μιὰ ἐποχὴ ποὺ οἱ ἄνθρωποι συζητοῦσαν πολύ. Συζητοῦσαν κατὰ τὶς συνελεύσεις τοῦ λαοῦ, στὸ δικαστήριο, στὸ δρόμο. Ἡ ἀνταλλαγὴ ἀπόψεων ἦταν ἀναπόσπαστο στοιχεῖο τῆς δημοκρατίας. Εἶναι ἡ δημοσιοποίηση τῶν προβλημάτων, ἡ προσπάθεια νὰ γίνουν κατανοητά, ἡ ἀναζήτηση λύσης τους. Ἡ τέχνη τῆς συζήτησης τελειοποιήθηκε τὸ δεύτερο μισὸ τοῦ 5ου αἰώνα π.χ. ἀπὸ τοὺς σοϕιστές, περιϕερόμενους καθηγητές, ποὺ δὲν ἦταν Ἀθηναῖοι ἀλλὰ δίδασκαν στὴν Ἀθήνα τὴν τέχνη τοῦ σκέπτεσθαι καὶ τοῦ ὁμιλεῖν. Εἶναι ἡ ἐποχὴ ποὺ κυριάρχησε ἡ συνήθεια νὰ τίθενται ὑπὸ ἐξέταση ὅλες οἱ ὄψεις τῆς πολιτι - κῆς ζωῆς. Αὐτὴ ἡ πρακτικὴ τῆς ἀνταλλαγῆς ἀπόψεων μὲ θέση καὶ ἀντίθεση ὑπάρχει καὶ στὴν ἱστορία τοῦ Θουκυδίδη ποὺ ἀποδίδει ἀντίθετους λόγους σὲ πρόσωπα-κλειδιά. Ἀκόμα καὶ οἱ Τραγικοὶ εἰσάγουν τὸ διάλογο γιὰ τὰ

11 Η ΕΛ ΛΗΝΙΣΤΡΙΑ ΖΑΚ ΛΙΝ ΝΤΕ ΡΟΜΙΓΥ 93 μεγάλα ἠθικὰ καὶ πολιτικὰ ἐρωτήματα στὴν καρδιὰ τῆς τραγωδίας. Ἡ συζήτηση εἶναι σὰν τὴ μαγιὰ τῆς σκέψης, ποὺ λέγει καὶ ἀντιλέγει, ἐκλεπτύνεται, προχωρεῖ καὶ κυκλώνει τὰ προβλήματα προετοιμάζοντας κατ αὐτὸ τὸν τρόπο τὴν πολιτικὴ σκέψη, τὴ λήψη ἀποϕάσεων καὶ τελικὰ τὴ δράση. Ὁ Πλάτων ἀπαξίωσε τοὺς σοϕιστές, ἀλλὰ ἡ Ζακλὶν ντὲ Ρομιγὺ ἀϕιέρωσε τὸ 1988 ἕνα σημαντικὸ ἔργο γιὰ τοὺς Grands sophistes dans l Athènes de Périclès (Οἱ μεγάλοι Σοϕιστὲς στὴν Ἀθήνα τοῦ Περικλῆ, 1994), σχετικὰ ἄγνωστους, διότι πολὺ λίγα ἔργα τους ἔχουν διασωθεῖ, οἱ ὁποῖοι δίδασκαν τὴν τέχνη τοῦ διαλόγου καὶ ἔπαιξαν σπουδαῖο ρόλο στὴν ἀνάπτυξη τῆς τέχνης τοῦ λόγου καὶ τῆς σκέψης. Τραγικοί Ἡ Ζακλὶν ντὲ Ρομιγὺ ἐπεξέτεινε τὰ ἐνδιαϕέροντά της καὶ σὲ ἄλλους τομεῖς τῆς δημιουργίας, ποὺ καρποϕόρησαν μὲ τόσο ἀξιοθαύμαστο τρόπο στὸν 5ο αἰώνα π.χ. Διερεύνησε λοιπὸν μέσα στὴν τραγωδία, ποὺ γεννήθηκε κι αὐτὴ τὸν ἴδιο αἰώνα, αὐτὸ ποὺ θέλησαν νὰ ἐκϕράσουν οἱ Τραγικοὶ ποιητές. Οἱ παραστάσεις τραγωδιῶν ἀποτελοῦσαν ἀντικείμενο συλλογικῆς ἐκδήλωσης ἱεροῦ χαρακτήρα, ποὺ ὀργανώνονταν ἀπὸ τὸ κράτος καὶ στὶς ὁποῖες παρευρίσκετο ὅλος ὁ λαός. Ἀπευθυνόμενη σὲ εὐρὺ κοινὸ ἡ τραγωδία ὄϕειλε νὰ τοῦ προκαλεῖ τὸ ἐνδια - ϕέρον, νὰ τὸν ἀϕορᾶ, νὰ τὸν συγκινεῖ. Ἀλλά, ὅσο ἡ ἀθηναϊκὴ δημοκρατία ἐξυμνεῖ τὴν Ἑλλάδα τῆς ἀνερχόμενης