Οι πρωτεΐνες στη ζωή μας

Transcript

1 Φύλλο εργασίας Η Αποστολή σας Να διερευνήσετε και Να διαπιστώσετε τη λειτουργία κάποιων πρωτεϊνών του σώματός μας (πεπτικά ένζυμα, συγκολλητινογόνα, αντισώματα, αιμοσφαιρίνη). Στο τέλος, να ετοιμάσετε μια παρουσίαση με τα συμπεράσματά σας. 1

2 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1: Πεπτικά ένζυμα Για να μπορέσει ο οργανισμός μας να απορροφήσει τις θρεπτικές ουσίες των τροφών όπως άμυλο, λίπη και πρωτεΐνες που είναι μακρομόρια, θα πρέπει, μέσα στον γαστρεντερικό σωλήνα, τα μακρομόρια αυτά να διασπαστούν πρώτα σε μικρομόρια. Η γλυκόζη, τα αμινοξέα, οι βιταμίνες, το νερό και τα άλατα είναι μικρά μόρια και έτσι μπορούν να διαπεράσουν σχετικά εύκολα τα κύτταρα της επιφάνειας του βλεννογόνου του λεπτού εντέρου, ώστε να βρεθούν από τον αυλό στα αιμοφόρα αγγεία του γαστρεντερικού σωλήνα. Με ποιον, όμως, μηχανισμό τα μακρομόρια διασπώνται σε μικρομόρια; Γνωρίζετε ότι Η διάσπαση των μακρομορίων σε μικρομόρια, μέσα στον γαστρεντερικό σωλήνα, ονομάζεται χημική πέψη και γίνεται με τη βοήθεια ειδικών πρωτεϊνών, των πεπτικών ενζύμων, που παράγονται από ειδικά κύτταρα οργάνων του πεπτικού συστήματος. Τα ένζυμα, είναι, κατά κύριο λόγο πρωτεΐνες που καταλύουν χημικές αντιδράσεις, δηλαδή μετατρέπουν εύκολα και γρήγορα μία ή περισσότερες ουσίες (αντιδρώντα ή υποστρώματα) σε μια ή περισσότερες διαφορετικές ουσίες (προϊόντα). Οι επιστήμονες για να κατανοήσουν και να εξηγήσουν το πώς τα ένζυμα είναι φτιαγμένα, καθώς και το πώς λειτουργούν έχουν κατασκευάσει διάφορα μοντέλα. Στο διπλανό μοντέλο παρουσιάζεται ο κυκλικός τρόπος λειτουργίας ενός πεπτικού ενζύμου. Να παρατηρήσετε, προσεκτικά, το μοντέλο αυτό και να δώσετε σύντομες απαντήσεις στα ερωτήματα που ακολουθούν. Κυκλικός τρόπος λειτουργίας ενός πεπτικού ενζύμου 2

3 1.1 Σε αυτό τον κυκλικό τρόπο λειτουργίας του πεπτικού ενζύμου ποια μεταβολή μπορείτε να παρατηρήσετε στο υπόστρωμα με την πάροδο του χρόνου; 1.2 Σε αυτόν τον κυκλικό τρόπο λειτουργίας του πεπτικού ενζύμου μπορείτε να παρατηρήσετε κάποια μεταβολή στο ένζυμο; 1.3 Σύμφωνα με το πιο πάνω μοντέλο, ένα ένζυμο μπορεί να λειτουργήσει πάνω από μια φορά. Ποιο όφελος προκύπτει για το κύτταρο από την πιο πάνω ιδιότητα των ενζύμων; 1.4 Δεδομένου ότι στα κύτταρά μας γίνονται εκατοντάδες διαφορετικές χημικές αντιδράσεις, θα αναμένατε τα κύτταρά μας να διαθέτουν λίγα ή πολλά είδη ενζύμων; Να εξηγήσετε την απάντησή σας. 3

4 1.5 Να αναφέρετε τρία (3) συμπεράσματα στα οποία μπορείτε να καταλήξετε σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο τα ένζυμα καταλύουν χημικές αντιδράσεις. 1) 2) 3) 4

5 Πεπτικό ένζυμο Αμυλάση του σάλιου Να μελετήσετε τον πιο κάτω πίνακα που αναφέρεται σε πληροφορίες που αφορούν μερικά από τα κυριότερα πεπτικά ένζυμα που δρουν στον γαστρεντερικό μας σωλήνα και να απαντήσετε στα ερωτήματα που ακολουθούν. Όργανο όπου γίνεται η διάσπαση Στόμα Όργανο παραγωγής ενζύμου Σιελογόνοι αδένες (στόμα) Αρχικά μακρομόρια (υπόστρωμα) Άμυλο Πεψίνη Στομάχι Στομάχι Πρωτεΐνες Παγκρεατική λιπάση Παγκρεατική αμυλάση Λεπτό έντερο Πάγκρεας Λιπίδια Τελικά μικρομόρια (προϊόντα) Μικρότερα μόρια (από γλυκόζες) Μικρότερα μόρια (από αμινοξέα) Γλυκερόλη + Λιπαρά οξέα Λεπτό έντερο Πάγκρεας Άμυλο Γλυκόζη Θρυψίνη Λεπτό έντερο Πάγκρεας Πρωτεΐνες Αμινοξέα Νουκλεάση Λεπτό έντερο Πάγκρεας DNA - RNA Νουκλεοτίδια 1.6 Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα βάζοντας ένα + ή ένα - στο κάθε κουτάκι, ανάλογα με το αν γίνεται ή δεν γίνεται χημική πέψη των θρεπτικών ουσιών σε καθένα από τα όργανα του γαστρεντερικού σωλήνα. ΟΡΓΑΝΟ Α/Α Θρεπτικές ουσίες Στόμα Φάρυγγας Οισοφάγος Στομάχι Λεπτό έντερο Παχύ έντερο 1. Πρωτεΐνες 2. Υδατάνθρακες 3. Λίπη 4. Νουκλεïνικά οξέα 5. Βιταμίνες 5

6 1.7 Πολλές φορές το σάντουιτς που τρώμε αποτελείται από δύο φέτες ψωμί, λίγο βούτυρο, δύο φέτες από μπούτι γαλοπούλας, ντομάτα και μαρούλι. Με τη βοήθεια των πινάκων της προηγούμενης σελίδας αλλά και με τη βοήθεια του διπλανού σχήματος που απεικονίζει τα κύρια μέρη του ανθρώπινου πεπτικού συστήματος, να απαντήσετε στις πιο κάτω ερωτήσεις που αναφέρονται στη χημική πέψη η οποία γίνεται στον γαστρεντερικό σωλήνα του ανθρώπινου οργανισμού. α) Καθώς κάποιος μασάει αργά-αργά το σάντουίτς του, αρχίζει να νοιώθει σταδιακά μια γλυκιά γεύση στο στόμα του. Σε τι πιστεύετε ότι οφείλεται η γλυκιά αυτή γεύση; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. 6

7 β) Η αμυλάση του σάλιου είναι ένα ένζυμο το οποίο παράγεται από τους σιελογόνους αδένες στη στοματική μας κοιλότητα και χρησιμεύει για τη χημική πέψη των υδατανθράκων. Γιατί πιστεύετε ότι χρειάζεται και η δράση ενός δεύτερου ενζύμου, της παγκρεατικής αμυλάσης, για τη διάσπαση των υδατανθράκων, στο δωδεκαδάκτυλο; γ) Οι πρωτεΐνες διασπώνται στο στομάχι με τη βοήθεια του ενζύμου πεψίνη. Γιατί πιστεύετε ότι χρειάζεται και η δράση ενός δεύτερου ενζύμου, της θρυψίνης, για τη διάσπαση των πρωτεϊνών στο δωδεκαδάκτυλο; Σε ποια γενικά συμπεράσματα μπορείτε να καταλήξετε όσον αφορά τα στάδια διάσπασης των μακρομορίων σε μικρομόρια, μέσα στον γαστρεντερικό σωλήνα; 7

8 δ) Να προσπαθήσετε με τη βοήθεια των μέχρι τώρα γνώσεών σας να συμπληρώσετε τον πιο κάτω πίνακα, όπως το παράδειγμα που σας δίνεται. Α/Α Υλικό σάντουιτς Μακρομόριο που διασπάται με χημική πέψη Πεπτικό ένζυμο Όργανο όπου γίνεται η διάσπαση Μικρομόρια που παράγονται 1. Ψωμί Άμυλο Αμυλάση του σάλιου/ Παγκρεατική αμυλάση Στόμα Λεπτό έντερο Γλυκόζη 2. Λιπίδια 3. Θρυψίνη 4. Στομάχι 5. Νουκλεοτίδια 8

9 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2: Αντισώματα Τα αντισώματα είναι ειδικές πρωτεΐνες που παράγονται από ειδικά λευκά αιμοσφαίρια και αναγνωρίζουν συγκεκριμένα αντιγόνα. Ως αντιγόνα χαρακτηρίζονται οι χημικές ουσίες (π.χ. πρωτεΐνες) που μπορούν να προκαλέσουν παραγωγή αντισωμάτων τα οποία τις αναγνωρίζουν. 2.1 Να μελετήσετε, προσεκτικά, τις πιο κάτω εικόνες που αναφέρονται στον τρόπο λειτουργίας των αντισωμάτων και να διαβάσετε τα κείμενα στον πίνακα. Ακολούθως, να επιλέξετε τη σωστή λεζάντα και να τη γράψετε κάτω από την αντίστοιχη εικόνα. 9

10 Α. Τα αντισώματα αναγνωρίζουν τα αντιγόνα των μικροβίων με τα οποία ταιριάζουν και συνδέονται μαζί τους. Β. Το ειδικό λευκό αιμοσφαίριο φτιάχνει αντισώματα που θα ταιριάξουν με τα αντιγόνα του μικροβίου. Γ. Τα αντισώματα παραμένουν στην κυκλοφορία του αίματος, έτοιμα να καταστρέψουν και πάλι μικρόβια που έχουν τα ίδια αντιγόνα. Δ. Το μικρόβιο λόγω της σύνδεσης αντιγόνου αντισώματος καταστρέφεται. Ε. Μικρόβιο που εισέρχεται στον οργανισμό έχει συγκεκριμένα αντιγόνα στην επιφάνειά του. ΣΤ. Το ειδικό λευκό αιμοσφαίριο εντοπίζει το μικρόβιο μέσω αναγνώρισης των αντιγόνων του. 2.2 Να συμπληρώσετε, κατάλληλα, τις πιο κάτω προτάσεις. Στον οργανισμό μας, ειδικά λευκά αιμοσφαίρια αναγνωρίζουν το μικρόβιο μέσω αναγνώρισης των α _ τ _ γ του. Το ειδικό λευκό αιμοσφαίριο φτιάχνει α _ σ α που θα ταιριάξουν με τα αντιγόνα του μικροβίου. Τα αντισώματα α γ ρ _ ζ ν τα αντιγόνα των μικροβίων με τα οποία τ ρ ζ ν και σ_ νδ _ τ _ ι μαζί τους. Τα αντισώματα ταιριάζουν με τα αντιγόνα τους όπως τα ένζυμα με τα υποστρώματά τους (σχέση κλειδαριάς με κλειδί). Το μικρόβιο λόγω της σύνδεσης αντιγόνου αντισώματος κ _ σ αι. Τα αντισώματα π_ ρ_ μ ν στην κυκλοφορία του αίματος, έτοιμα να καταστρέψουν και πάλι μικρόβια με τα ίδια αντιγόνα. 10

11 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 3: Ομάδες αίματος Οι ομάδες αίματος στον άνθρωπο είναι κληρονομικό γνώρισμα και καθορίζεται από την ύπαρξη κάποιων γονιδίων. Τα γονίδια αυτά (Ι Α, Ι Β και i Ο ) ελέγχουν την ύπαρξη ή όχι ειδικών πρωτεϊνών που βρίσκονται στη μεμβράνη των ερυθρών αιμοσφαιρίων και λέγονται συγκολλητινογόνα. Τα συγκολλητινογόνα αυτά είναι δύο ειδών, το συγκολλητινογόνο Α και το συγκολλητινογόνο Β (Ι Α, Ι Β και i Ο ). Η ομάδα αίματος κάθε ατόμου καθορίζεται από την παρουσία ή μη των συγκολλητινογόνων Α και Β στην επιφάνεια των ερυθροκυττάρων. Επομένως δημιουργούνται με τον τρόπο αυτό, ανάλογα με τα συγκολλητινογόνα που υπάρχουν ή όχι στη μεμβράνη των ερυθρών αιμοσφαιρίων, τέσσερεις (4) ομάδες αίματος: Α (Ι Α Ι Α ή Ι Α i Ο ), Β (Ι Β Ι Β ή Ι Β i Ο ), ΑΒ (Ι Α Ι Β ) και Ο (i Ο i Ο ). Ανάλογα με την ομάδα αίματος κάθε ατόμου, στο πλάσμα του αίματος κυκλοφορούν και ειδικά αντισώματα, συγκολλητίνες, που δεν συγκολλούν τα δικά του συγκολλητινογόνα στα ερυθρά αιμοσφαίριά του. Έτσι, για παράδειγμα, άτομο ομάδας αίματος Α έχει στα ερυθρά του αιμοσφαίρια συγκολλητινογόνα Α, ενώ στο πλάσμα του αίματός του διαθέτει συγκολλητίνες δηλ. αντισώματα αντι-β (που αναγνωρίζουν συγκολλητινογόνα Β). Σε λάθος μετάγγιση αίματος (ερυθρών), τα αντισώματα (συγκολλητίνες) του δέκτη αναγνωρίζουν και συγκολλούν τα συγκολλητινογόνα του δότη με κίνδυνο για δημιουργία θρόμβων και πρόκληση σοβαρών και πολλές φορές θανάσιμων επιπλοκών (έμφραγμα μυοκαρδίου, πνευμονική εμβολή κ.λπ.). 3.1 Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα που αφορά στον καθορισμό των ομάδων αίματος με βάση τα συγκολλητινογόνα που τα άτομα έχουν στην επιφάνεια των ερυθρών αιμοσφαιρίων τους. Επίσης, να καταγράψετε τις συγκολλητίνες που αφορούν στην κάθε ομάδα αίματος. Ομάδα αίματος Συγκολλητινογόνα στα ερυθρά αιμοσφαίρια Συγκολλητίνες στο πλάσμα αίματος Γονίδια Α Ι Α Ι Α ή Ι Α i Ο Β Ι Β Ι Β ή Ι Β i Ο ΑΒ Ι Α Ι Β Ο κανένα αντι-α και αντι-β i Ο i Ο 11

12 3.2 Με βάση τον παραπάνω πίνακα, να μελετήσετε τους γονότυπους των να απαντήσετε στα ερωτήματα που ακολουθούν: α) Σε πόσα γονίδια οφείλεται η ύπαρξη ή όχι των συγκολλητινογόνων των ομάδων αίματος; Να ονομάσετε τα σχετικά γονίδια.... β) Ποιο γονίδιο ελέγχει τη σύνθεση του συγκολλητινογόνου Α;... γ) Ποιο γονίδιο ελέγχει τη σύνθεση του συγκολλητινογόνου Β; δ) Ποιο γονίδιο ελέγχει τη μη σύνθεση κάποιου συγκολλητινογόνου;. 3.3 Να κάνετε τις τέσσερεις πιο κάτω διασταυρώσεις που αφορούν στις ομάδες αίματος. Η πρώτη διασταύρωση είναι ήδη συμπληρωμένη. 12

13 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 4: Αιμοσφαιρίνη και μεσογειακή αναιμία Τα ερυθρά αιμοσφαίρια του αίματος περιέχουν μια εξειδικευμένη πρωτεΐνη, την αιμοσφαιρίνη, η οποία τους δίνει το χαρακτηριστικό κόκκινο χρώμα. Η αιμοσφαιρίνη είναι υπεύθυνη για τη δέσμευση του οξυγόνου από τους πνεύμονες και την αποδέσμευσή του στα κύτταρα αλλά και για τη μερική δέσμευση του διοξειδίου του άνθρακα από τα κύτταρα και την αποδέσμευσή του στους πνεύμονες. 4.1 Να μελετήσετε τις πληροφορίες που δίνονται στις πιο κάτω εικόνες για την αιμοσφαιρίνη και να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις: α) Το μόριο της αιμοσφαιρίνης (Ηb) αποτελείται από δύο ζεύγη διαφορετικών πρωτεϊνικών αλυσίδων και τέσσερα (4) μόρια.. τα οποία είναι ενωμένα, ανά ένα, σε κάθε αλυσίδα. β) Η αίμη είναι μια σιδηρούχα ουσία. Κάθε μόριο αίμης περιέχει ένα άτομο... Στο σίδηρο των μορίων της αίμης δεσμεύεται χαλαρά το για να μεταφερθεί σε όλους τους ιστούς του οργανισμού. Επίσης δεσμεύεται, σε μικρό ποσοστό, και το. του, για να μεταφερθεί στους πνεύμονες. 13

14 γ) Οι πρωτεϊνικές αλυσίδες της αιμοσφαιρίνης είναι τεσσάρων ειδών και χαρακτηρίζονται με τα γράμματα α, β, γ, δ. Στον ενήλικα άνθρωπο η κύρια αιμοσφαιρίνη αποτελείται από ένα ζεύγος αλυσίδων α και ένα ζεύγος αλυσίδων β και χαρακτηρίζεται ως αιμοσφαιρίνη.... Δομή αιμοσφαιρίνης Α (HbA) Ο σχηματισμός των πρωτεϊνικών αλυσίδων της αιμοσφαιρίνης ελέγχεται από γονίδια. Στην περίπτωση μη παραγωγής ή ελαττωμένης παραγωγής των πρωτεϊνικών αλυσίδων της αιμοσφαιρίνης παρατηρείται η πάθηση της Μεσογειακής Αναιμίας ή Θαλασσαιμίας. Στην περίπτωση που παρατηρείται στον άνθρωπο μειωμένη ή καθόλου παραγωγή πρωτεϊνικών αλυσίδων α, τότε παρουσιάζεται η α-μεσογειακή αναιμία, ενώ όταν παρατηρείται μειωμένη ή καθόλου παραγωγή πρωτεϊνικών αλυσίδων β, τότε παρουσιάζεται η β-μεσογειακή αναιμία ή Αναιμία του Cooley (Cooley s anaemia). Γνωρίζετε ότι Η β-μεσογειακή αναιμία είναι μια διαδεδομένη κληρονομική νόσος. Η έλλειψη β-αλυσίδων οδηγεί σε μη ικανοποιητική παραγωγή Ηb Α στα ερυθρά αιμοσφαίρια. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την πρόωρη συνεχή καταστροφή των ερυθρών αιμοσφαιρίων (αιμολυτική αναιμία) με συνέπεια τη μειωμένη τροφοδοσία των ιστών με οξυγόνο και τη σταδιακή συσσώρευση σιδήρου σε ζωτικά όργανα. Έτσι τα άτομα που πάσχουν από τη νόσο θα πρέπει να υποβάλλονται σε συχνές μεταγγίσεις αίματος και συνεχή απομάκρυνση του σιδήρου από τον οργανισμό τους με τη βοήθεια φαρμακευτικής αγωγής. Η θαλασσαιμία εντοπίζεται κυρίως σε πληθυσμούς που ζουν σε υγρά κλίματα, όπου εμφανίζεται συχνά και η μολυσματική νόσος της ελονοσίας (μαλάρια). Το παράσιτο, που μεταδίδεται με τσίμπημα κουνουπιού και προκαλεί τη μαλάρια, δε μπορεί να επιβιώσει και να πολλαπλασιαστεί σε παθολογικά ερυθρά και έτσι η θαλασσαιμία «προστατεύει» αυτούς τους πληθυσμούς από την ελονοσία. 14

15 Για τη σύνθεση της ανθρώπινης φυσιολογικής αιμοσφαιρίνης υπάρχουν δύο γονίδια, που ελέγχουν την παραγωγή των πρωτεϊνικών αλυσίδων β. Για τη μειωμένη ή την καθόλου παραγωγή των αλυσίδων β, υπεύθυνο είναι ένα παθολογικό γονίδιο, το οποίο είναι υπολειπόμενο έναντι του αλληλόμορφού του κανονικού γονιδίου. 4.2 Αν συμβολίσουμε με Θ το φυσιολογικό γονίδιο, για την παραγωγή των πρωτεϊνικών αλυσίδων β της Hb Α, και με θ το σχετικό παθολογικό γονίδιο για τη β-μεσογειακή αναιμία, να κάνετε τις πιο κάτω διασταυρώσεις και να εξηγήσετε σε κάθε περίπτωση τις πιθανότητες που υπάρχουν να γεννηθεί παιδί με β-μεσογειακή αναιμία (θθ), παιδί φορέας (Θθ) του παθολογικού γονιδίου (ετερόζυγο άτομο της β- μεσογειακής αναιμίας) και παιδί υγιές (ΘΘ). Η πρώτη διασταύρωση είναι ήδη συμπληρωμένη. 15

16 Ο γονότυπος αναφέρεται στο σύνολο των αλληλόμορφων γονιδίων ενός οργανισμού, ενώ ο φαινότυπος αφορά το σύνολο των χαρακτήρων οι οποίοι αποτελούν την έκφραση του γονότυπου ενός οργανισμού. Στην περίπτωση που μελετάμε οι πιθανοί γονότυποι και φαινότυποι ενός ατόμου θα είναι: Γονότυπος ΘΘ Φαινότυπος Υγιές άτομο Θθ Φορέας της β-μεσογειακής αναιμίας θθ Άτομο που πάσχει από β-μεσογειακή αναιμία 4.3 Με βάση τα όσα έχετε μάθει μέχρι τώρα για την κληρονομικότητα της β- μεσογειακής αναιμίας να συμπληρώσετε, στον πιο κάτω πίνακα, που αφορά στο γενεαλογικό δέντρο μιας οικογένειας: α) Τους πιθανούς γονότυπους του κάθε μέλους της οικογένειας καθώς και τους πιθανούς φαινότυπούς τους, που αφορούν στη β-μεσογειακή αναιμία, γνωρίζοντας ότι η κα Κωνσταντίνα (άτομο Ι-1), ο κος Αλέξης (άτομο ΙΙ-2) και ο Νίκος (άτομο ΙΙΙ-2) είναι φορείς της β-μεσογειακής αναιμίας (ετερόζυγα άτομα). β) Τις πιθανότητες για κάθε μέλος της οικογένειας να είναι ασθενής ή φορέας της β- μεσογειακής αναιμίας. Σημείωση: Να χρησιμοποιήσετε το γράμμα Θ για το φυσιολογικό γονίδιο και το γράμμα θ για το σχετικό παθολογικό γονίδιο για τη β-μεσογειακή αναιμία. 16

17 Οικογένεια Πιθανοί Γονότυπος/οι Πιθανοί Φαινότυπος/οι Φορέας Ασθενής Ι-1: κα Κωνσταντίνα Ι-2: κος Γιώργος ΙΙ-1: κος Γιάννης ΙΙ-2: κος Αλέξης ΙΙ-3: κα Νόρα ΙΙΙ-1: Νάντια ΙΙΙ-2: Νίκος ΙΙΙ-2: Βάσω 17

18 Βιβλιογραφία Αδαμαντιάδου, Σ., Γεωργάτου, Μ., Γιαπιτζάκης, Χ., Λάκκα, Λ., Νοταράς, Δ., Φλωρεντίν, Ν., Χατζηγεωργίου, Γ., Χαντηκωντή, Ο. (2013). Βιολογία Γ Γενικού Λυκείου Γενικής Παιδείας. Αθήνα: Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων / ΙΤΥΕ ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ. Αλεπόρου-Μαρίνου, Β., Αργυροκαστρίτης, Α., Κομητοπούλου, Α., Πιαλόγλου, Π., Σγουρίτσα, Β. (2015). Βιολογία Γ Γενικού Λυκείου Θετικής Κατεύθυνσης. Αθήνα: Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων / ΙΤΥΕ ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ. Kαστορίνης, Α., Κωστάκη, Μ., Μπαρώνα, Φ., Περάκη, Β., & Πιαλόγλου, Π. (2000). Βιολογία Α Γενικού Λυκείου. Αθήνα: Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων / ΙΤΥΕ ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ. Καψάλης, Α., Μπουρμπουχάκης, Ι., Περάκη, Β., Σαλαμαστράκης, Σ. (2015). Βιολογία Β Γενικού Λυκείου. Αθήνα: Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων / ΙΤΥΕ ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ. Μαυρικάκη, Ε., Γκούβρα, Μ. & Καμπούρη, Α (2008). Βιολογία Α Γυμνασίου. Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων. Μαυρικάκη, Ε., Γκούβρα, Μ. & Καμπούρη, Α (2008). Βιολογία Γ Γυμνασίου. Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων. Μπάιτελμαν, Α., Χατζηχαμπής, Α., Παρασκευά - Χατζηχαμπή,Δ., Μαππούρας, Δ. (2015). Βιολογία Β Γυμνασίου, Βιβλίο Δραστηριοτήτων. Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου, Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων. 18