Αρχιμανδρίτης. Νέστωρ (Αδαμάντιος) Σαραντίδης Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΓΝΩΣΤΙΚΩΝ ΑΙΡΕΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΙΡΗΝΑΙΟ ΕΠΙΣΚΟΠΟ ΛΟΥΓΔΟΥΝΟΥ

Transcript

1 Αρχιμανδρίτης Νέστωρ (Αδαμάντιος) Σαραντίδης Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΓΝΩΣΤΙΚΩΝ ΑΙΡΕΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΙΡΗΝΑΙΟ ΕΠΙΣΚΟΠΟ ΛΟΥΓΔΟΥΝΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΟΠΟΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ Α.Π.Θ. ΓΙΑ ΤΗ ΛΗΨΗ ΤΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΟΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ Σύμβουλος Καθηγητής: Φώτιος Σ. Ιωαννίδης Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η

2 Στην αείμνηστη μητέρα μου Μαρία 2

3 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Πρόλογος 5 Συντομογραφίες 7 Εισαγωγή 8 Κεφάλαιο Α Άγιος Ειρηναίος Επίσκοπος Λουγδούνου 1. Βιογραφικά στοιχεία Συγγραφικό έργο 15 Κεφάλαιο Β Η αίρεση του Γνωστικισμού 1. Η έννοια της «ΓΝΩΣΗΣ» Σίμων ο Μάγος και οι μαθητές του Ελευθεριάζουσες ή εγκρατητικές γνωστικές ομάδες Ο Γνωστικός Υιοθετισμός Το θεολογικό σύστημα της σχολής του Ουαλεντίνου 44 Κεφάλαιο Γ Η αντιγνωστική διδασκαλία του Ειρηναίου Λουγδούνου 1. Αγία Γραφή και Παράδοση Ερμηνευτικές αρχές του Ειρηναίου Η αντιγνωστική διδασκαλία του Ειρηναίου Θεός, κόσμος και άνθρωπος στη θεολογία του Ειρηναίου 70 3

4 5. Το κέντρο της θεολογίας και της αντιαιρετικής πολεμικής του Ειρηναίου 95 Επίμετρο 1. Σύγχρονες αιρέσεις Το έργο του Ειρηναίου ως δείκτης στην αντιμετώπιση των σύγχρονων αιρέσεων 102 Βιβλιογραφία Α. Πηγές 111 Β. Βοηθήματα 112 1) Ελληνόγλωσσα 112 2) Ξενόγλωσσα 115 4

5 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Είναι κοινά αποδεκτό ότι η Εκκλησία γνώρισε την αιρετική πρόκληση από τα πρώτα χρόνια της εμφάνισής της, ενώ οι διάφορες αιρετικές ομάδες προσπάθησαν να διαστρεβλώσουν το περιεχόμενο της πίστεώς της. Ο Επίσκοπος Λουγδούνου Ειρηναίος, όπως και πολλοί άλλοι Πατέρες, αγωνίστηκε εναντίον των αιρέσεων με το λόγο και τη γραφίδα. Αποκάλυψε την πλάνη των αιρέσεων και καταδίκασε τη διαστρέβλωση της αποστολικής πίστεως, η οποία φυλάσσεται μέσα στην Αγία Γραφή. Η αιρετική πρόκληση ποτέ δεν σταμάτησε να υπάρχει. Σήμερα, ως μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας, βιώνουμε έντονα την προσπάθεια των αιρέσεων να καταστρέψουν το οικοδόμημα της πίστεώς μας, καθιστώντας έτσι το έργο του αγίου Ειρηναίου επίκαιρο. Σε συνεργασία με τον επιβλέποντα καθηγητή κ. Φώτιο Ιωαννίδη, ανέλαβα την εκπόνηση της παρούσης διπλωματικής εργασίας, με σκοπό να παρουσιάσω την αντιμετώπιση των Γνωστικών αιρετικών από τον Ειρηναίο Λουγδούνου. Η δυσκολία της προσπάθειας ήταν μεγάλη, αφού τα έργα του Ειρηναίου διασώζονται στην αρμενική και τη λατινική γλώσσα. Η σπουδαιότητα της θεολογικής και ανθρωπολογικής, ιδιαιτέρως δε της χριστολογικής διδασκαλίας του συγγραφέα, αναδεικνύεται χάρη στην ελληνική μετάφραση, η οποία έγινε επί τη βάσει του αρμενικού κειμένου από τον διακεκριμένο ερευνητή και σήμερα 5

6 ομότιμο καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. Ιωάννη Καραβιδόπουλο, στο έργο Επίδειξις του Αποστολικού Κηρύγματος καθώς και μία φιλότιμη και εργώδη επιστημονική προσπάθεια του Αρχιμανδρίτη Ειρηναίου Χατζηεφραιμίδη στο έργο Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως. Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον καθηγητή μου κ. Φώτιο Ιωαννίδη, για την πολύτιμη βοήθεια και συμπαράστασή του τόσο κατά την εκπόνηση της παρούσας εργασίας όσο και κατά το διάστημα των μεταπτυχιακών μας σπουδών. Επίσης ευχαριστώ τον Πανοσ. Αρχιμανδρίτη π. Θεόφιλο Λεμοντζή διδάκτορα της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. για την βοήθειά του. 6

7 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α. Χ. Α. : Απόψεις Χριστιανικής Ανθρωπολογίας. ΕΕΘΣΑΠΘ : Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Θ. Η. Ε. : Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια. Β. Ε. Π. : Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων. PG : Patrologia Graeca. SP: Studia Patristica. VC : Vetera Christianorum. NTS : New Testament Studies. ChH : Church History. PJ : Perkins Journal. RB : Revue Biblique. NSt : Neutestamentliche Studies. RThPh : Revue de Théologie et Philosophie. ZThK : Zeitschrift für Theologie und Kirche. 7

8 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Ο δεύτερος μ.χ. αιώνας αποτελεί κρίσιμη, αλλά και αποφασιστική εποχή για την ιστορία της χριστιανικής Εκκλησίας, διότι ο ολοένα επεκτεινόμενος Γνωστικισμός καθίσταται πραγματικός κίνδυνος που απειλεί την ενότητα του Χριστιανισμού. Η χριστιανική Εκκλησία έγκαιρα αντιλαμβάνεται τον τεράστιο κίνδυνο, καθώς αντιδρά με το να συγκροτήσει τον Κανόνα των βιβλίων της Καινής Διαθήκης, επεξεργάζεται την παραδοθείσα Αποστολική διδασκαλία, οργανώνεται συστηματικότερα με την σταθεροποίηση των εκκλησιαστικών θεσμών και καταπολεμά με τους εκπροσώπους της τον Γνωστικισμό. Κατά την κρίσιμη αυτή στιγμή, κατά την οποία τα διάφορα γνωστικά συστήματα απειλούν να μεταβάλλουν τον Χριστιανισμό σε ένα απέραντο συγκρητισμό, εμφανίζεται στο προσκήνιο της εκκλησιαστικής ιστορίας ο Ειρηναίος, ο οποίος έχει χαρακτηρισθεί ως ο διαπρεπέστερος θεολόγος του δεύτερου αιώνα 1. Κατά τους μεταποστολικούς χρόνους επικρατούν στην Εκκλησία δύο τάσεις ως προς την θύραθεν γνώση. Αυτές ήταν η μάλλον επιφυλακτική στάση η οποία εκπροσωπείται από τον Ειρηναίο και η μάλλον θετική του Ιουστίνου. Αυτές οι τάσεις όμως εξετράπησαν και έχουμε την άκρως αρνητική θέση του 1 Β. Altaner, Patrologie, Freiburg, 1958, σ

9 Τερτυλλιανού και του Τατιανού και η άκρως θετική των αιρετικών Γνωστικών 2. Ο Ειρηναίος είχε επιφυλακτική στάση έναντι της γνώσεως. Δεν ενδιαφερόταν όπως ο Ιουστίνος για την φιλοσοφία. Η θέση του απέναντι στο πρόβλημα ήταν ευθεία και απλή, επηρέασε ωστόσο τα μέγιστα την μετέπειτα καθολική χριστιανική θεολογία. Ο Γνωστικισμός αν και είναι ένα σύστημα το οποίο καλύπτει πολλές κακοδοξίες με διαφορετικές αντιλήψεις, εν τούτοις έχει κάποιες βασικές απ αυτές που υπάρχουν σ όλες τις αιρέσεις. Η εύρεση όλων ή μερικών βασικών κακοδοξιών οδήγησε την ένταξή τους στο σύστημα του Γνωστικισμού. Η ομαδοποίηση των αιρέσεων του Γνωστικισμού, έγινε με βάση δύο κριτήρια. Το πρώτο κριτήριο ήταν αυτό των κοινών θεολογικών αντιλήψεων. Μερικές αιρέσεις τόνισαν κάποιες ή κάποια βασική Γνωστική κακοδοξία χωρίς αυτό να σημαίνει ότι περιθωριοποίησαν τις άλλες. Έτσι π.χ. οι Νικολαΐτες, οι Γνωστικοί κ.ά., υπερτόνισαν το ελευθεριάζον στοιχείο του Γνωστικισμού. Παρουσιάστηκαν μέσα στην ιστορία ως ομάδες με ελευθεριάζουσες τάσεις. Το δεύτερο κριτήριο ήταν ότι πολλές Γνωστικές αιρέσεις εμφανίσθηκαν ως θεολογικές σχολές. Η κάθε σχολή είχε τον ιδρυτή της και οι μαθητές συνέχιζαν να αναπτύσσουν τη διδασκαλία του διδασκάλου τους. Έτσι π.χ. ο Ουαλεντίνος ανέπτυξε ένα θεολογικό σύστημα το οποίο συνέχισαν οι μαθητές του. Το θεολογικό έργο του Ειρηναίου, έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον πολλών μελετητών. 2 Τσάμης Δ., Θέματα Πατερικής Θεολογίας, Θεσσαλονίκη 1976, σ

10 Η παρούσα μελέτη αποτελείται από τρία κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο εκτίθεται ο βίος, η δράση και η αναφορά στα συγγράμματα του Ειρηναίου. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η αιρετική κακοδοξία των Γνωστικών καθώς και οι κυριότερες γνωστικές ομάδες και παραφυάδες. Στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο αναδεικνύεται η πολεμική του Ειρηναίου έναντι των Γνωστικών. Επιχειρείται μία προσέγγιση της έννοιας του όρου αίρεση, η οποία απαντά μέσα στο έργο του, και παρουσιάζονται οι βασικές ερμηνευτικές θεολογικές του θέσεις. Τέλος, στο Επίμετρο, διατυπώνεται το ερώτημα: ποια η σχέση της αντιαιρετικής διδασκαλίας του Ειρηναίου με τη σύγχρονη αντιαιρετική στάση και διαπιστώνεται ότι οι θέσεις του Ειρηναίου πρέπει να αποτελούν δείκτη. Αυτή, υπερφαλαγγίζοντας μια δουλική απομίμηση και αντιγραφή, οφείλει να ερμηνευθεί δυναμικά, προσαρμοσμένη στην υφή και το χαρακτήρα των σύγχρονων αιρετικών προκλήσεων. 10

11 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Α ΑΓΙΟΣ ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΛΟΥΓΔΟΥΝΟΥ 11

12 1. Βιογραφικά στοιχεία Ο Ειρηναίος ήταν Μικρασιατικής καταγωγής. Γεννήθηκε πιθανότατα στη Σμύρνη μεταξύ των ετών μ.χ. Εκεί, όπου πέρασε τα πρώτα χρόνια της ηλικίας του όπως μαρτυρεί επανειλημμένα ο Ιστορικός Ευσέβιος 3 άκουσε στην εφηβεία του τα κηρύγματα του Επισκόπου και μάρτυρα Πολυκάρπου. Πιθανώς να έτυχε και φιλοσοφικής μορφώσεως, καθώς ήταν γνωστό πως η Σμύρνη υπήρξε αξιόλογη εστία αναγέννησης των γραμμάτων και της φιλοσοφίας κατά τα τέλη του πρώτου αιώνα μ.χ. 4. Πόσο χρονικό διάστημα έμεινε στη Μ. Ασία και πότε πήγε στη Δύση δεν μπορούμε, δυστυχώς, μετά βεβαιότητας να ξέρουμε. Κατά τον θάνατο όμως του ιερού Πολυκάρπου (22 Φεβρ. 156) φαίνεται ότι ο Ειρηναίος διέμενε στη Ρώμη, όταν επέστρεψε στην Μ. Ασία. Πιθανώς, την παιδική του ηλικία και ένα μεγάλο μέρος της νεανικής, την πέρασε στην Μ. Ασία 5. Ωστόσο και κατά τον διωγμό του Μάρκου Αυρηλίου εναντίον των Χριστιανών (176 μ.χ.), τον συναντούμε πρεσβύτερο της Εκκλησίας της Λυώνος στη Γαλλία. Από εκεί τον στέλνουν το 177 ή το 178 μ.χ. με επιστολή υπέρ των Μοντανιστών στον Πάπα Ελεύθερο και μάλιστα συστημένο ως: «ζηλωτήν ὄντα τῆς Διαθήκης τοῦ Χριστοῦ» 6. 3 Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία V, 20, 4 και εξ. 4 Ο Ειρηναίος στον Έλεγχον 32 φορές αναφέρεται στη φιλοσοφία και τους φιλοσόφους. Βλ. A. Benoit, Saint Irénée. Introduction á l étude de sa théologie, Paris 1960, σ Αρχιμ. Ευστρατίου Ιωάννου, Πατρολογία, Θεσσαλονίκη 1971, έκδ. Ι. Μ. Βεροίας 1971, σ Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία V

13 Όταν επέστρεψε από την Ρώμη, ο Ειρηναίος διαδέχεται στην Επισκοπή της Λυώνος τον γέροντα επίσκοπο Ποθηνόν, ο οποίος ήταν ενενήντα περίπου ετών 7. H χριστιανική πίστη οφείλει την διάδοσή της στον ιερό ζήλο του Ειρηναίου και στην Επισκοπική του δραστηριότητα. Ιδιαίτερα ασχολήθηκε στον κατά της ψευδωνύμου γνώσεως αγώνα, στον οποίον σχεδόν αφιέρωσε την μεγαλύτερη συγγραφική του δράση. Ομοίως και στο περί της εορτής του Πάσχα θέμα, εξαιτίας της αυθαιρεσίας του Πάπα Βίκτωρα, ο οποίος απειλούσε να προκαλέσει σχίσμα στην ενότητα της Εκκλησίας. Επίσης ο Ειρηναίος αγωνίσθηκε για την ειρήνευση της Εκκλησίας, που κατά τον Ευσέβιο: «φερώνυμός τις ἐν τῇ προσηγόρῳ, αὐτῷ τε τῷ τρόπῳ εἰρηνοποιός, τοιαύτα τε ὑπέρ τῆς τῶν Ἐκκλησιῶν εἰρήνης παρεκάλει τε καί ἐπρέσβευεν» 8. Οι αντιδράσεις και διχογνωμίες περί της εορτής του Πάσχα έπαψαν με την παρέμβαση του Ειρηναίου και οι θέσεις του έγιναν αποδεκτές από τις αντιμαχόμενες παρατάξεις. Ο χρόνος του θανάτου του παραμένει άγνωστος, μολονότι νεότερες πληροφορίες έφεραν τον Ειρηναίο να οδηγείται σε μαρτύριο στον διωγμό που εξαπέλυσε το 202 μ.χ. ο Σεπτίμιος Σεβήρος 9. Επειδή όμως ο αρχαιότερος ιστορικός Ευσέβιος δεν αναφέρει τίποτε περί μαρτυρίου, γι αυτό οι πληροφορίες αυτές περί μαρτυρίου δεν έχουν καμία αξιοπιστία Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία V Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία V. 24, Αρχιμ. Ι. Ευστρατίου, Πατρολογία, ό.π., σ Αρχιμ. Ι. Ευστρατίου, Πατρολογία, ό.π

14 Η Επισκοπική δράση του Ειρηναίου απέβλεπε στην επέκταση του Χριστιανισμού στις πέριξ της Λυώνος κοινότητες και στις επαρχίες που βρίσκονταν ανατολικά της Γαλλίας, αλλά και στην διαφύλαξη του ποιμνίου από τον κίνδυνο των Γνωστικών. Άλλωστε σε παρόμοιους λόγους αποβλέπει και το συγγραφικό του έργο, δηλαδή στην αναίρεση της γνωστικής και της ανάδειξης της ορθοδόξου διδασκαλίας 11. Ωστόσο, πριν αρχίσει την συγγραφή των αντιαιρετικών του έργων, μελέτησε την Αγία Γραφή και την αποστολική διδασκαλία που του παρέδωσαν οι προκάτοχοί του, επειδή ήθελε να μείνει πιστός φύλακας και προστάτης αυτής της αποστολικής παραδόσεως 12. Φαίνεται όμως ότι παρά την πιστότητά του στην παράδοση είναι δημιουργικός θεολόγος, το δε έργο του αποτελεί την πρώτη διατύπωση της χριστιανικής δογματικής και ως εκ τούτου είναι σημαντικός σταθμός για την μελέτη της ιστορίας του δόγματος. Ο καθηγητής Π. Χρήστου μας πληροφορεί ότι κατά την εποχή του, όταν ξέσπασε φοβερός διωγμός εναντίον των Χριστιανών το 177 μ.χ., και αφού το φρόνημα των Χριστιανών βρισκόταν σε έξαρση, πολλοί ομολογητές, βρισκόμενοι στις φυλακές, έγραψαν μεσολαβητικές επιστολές, χάριν του Μοντανιστικού προφητισμού της πατρίδας τους, αίρεση η οποία προπαγάνδιζε το μαρτύριο. Μία τέτοια επιστολή φέρεται να μετέφερε και ο Ειρηναίος στον Πάπα της Ρώμης Ελεύθερο και έτσι έγινε αιτία να σωθεί και ο ίδιος από 11 Καραβιδόπουλος Ι., Ειρηναίου Λουγδούνου, Επίδειξις του Αποστολικού Κηρύγματος (Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια), Γρηγόριος Παλαμάς, Θεσσαλονίκη 1965, σ. 6 και εξ. 12 Μπαλάνος Δ. Σ., Πατρολογία, Αθήναι, 1930, σ

15 το μαρτύριο. Ωστόσο είναι γνωστό ότι ο Επίσκοπος Λυώνος Ποθεινός μαζί με πολλούς από το ποίμνιό του μαρτύρησε και για τον αγώνα τους γράφτηκε ένα από τα ωραιότερα μαρτυρολόγια, ίσως από τον Ειρηναίο Συγγραφικό έργο Το σπουδαιότερο αντιαιρετικό σύγγραμμα του Αγίου Ειρηναίου είναι το υπό τον τίτλο Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως, το οποίο γράφτηκε περί το 185 μ.χ. 14. Στη χειρόγραφη παράδοση αναφέρεται με τον τίτλο Κατά αιρέσεων (Adversus Haereses), προσωνυμία που επικράτησε από τον Ιερώνυμο. Διαιρείται σε πέντε βιβλία και είναι πολεμικού χαρακτήρα. Δυστυχώς, το έργο αυτό δεν σώζεται στο πρωτότυπο. Μόνον το πρώτο βιβλίο και αυτό όχι ολόκληρο σώζεται στην ελληνική και παρατίθεται στο Πανάριον του Αγίου Επιφανίου Κύπρου 15. Από τα άλλα βιβλία μόνον αποσπάσματα του ελληνικού πρωτοτύπου διασώζονται σε εκκλησιαστικούς συγγραφείς και Πατέρες (Ευσέβιο Καισαρείας, Μ. Βασίλειο, Θεοδώρητο Κύρου, Αναστάσιο Β Σιναΐτη, Ιωάννη Δαμασκηνό, Ανδρέα Καισαρείας, Νικηφόρο Κάλλιστο) στο Ανθολόγιο Αχρίδας και στις «Σειρές» 16. Το έργο εκπροσωπείται από μία δουλική μετάφραση στη λατινική. Περί της χρονολογίας αυτής της μεταφράσεως διίστανται οι γνώμες των 13 Χρήστου Π., Εκκλησιαστική Γραμματολογία, Θεσσαλονίκη 1981, σ Καραβιδόπουλος Ι., Επίδειξις του Αποστολικού κηρύγματος, ό.π., σ PG 41, Αρχιμ. Ειρηναίος Χατζηεφραιμίδης, Αγίου Ειρηναίου Επισκόπου Λουγδούνου, Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου Γνώσεως, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 13 κ.εξ. 15

16 ειδικών. Οι H. Jordan και A. Souter νομίζουν ότι η μετάφραση έγινε στη Β. Αφρική μεταξύ των ετών 370 και 420 μ.χ. Κατά τον Η. Koch πρέπει να έγινε πριν από το 250 μ.χ., διότι τη χρησιμοποίησε ο Κυπριανός. Ο W. Sanday προχωρεί ακόμη παρακάτω και τη χρονολογεί στο 200 μ.χ. 17. Κατά τον καθηγητή Παναγιώτη Χρήστου κρίνεται πιθανότερο να προέρχεται από τον τέταρτο μ.χ. αιώνα. Πάντως, λόγω της πιστότητας, η μετάφραση αυτή μας προσεγγίζει αρκετά στη σκέψη του Ειρηναίου, μία σκέψη ρωμαλέα, με βαθύτητα και δύναμη διατυπώσεως. Επί πλέον, υπάρχουν μία πιστή αρμενική μετάφραση, (όπως αναφέρουμε στην εισαγωγή μας), του τέταρτου και πέμπτου βιβλίου καθώς και είκοσι τρία αποσπάσματα σε συριακή μετάφραση. Αφορμή για την συγγραφή του έργου αυτού υπήρξε η παράκληση κάποιου αγαπητού φίλου του συγγραφέως, ο οποίος επιθυμούσε να γνωρίσει το αιρετικό σύστημα του γνωστικού Βαλεντίνου. Κατά συνέπεια πρόκειται περί πολεμικού έργου, που αποσκοπούσε στην αναίρεση του Γνωστικισμού, ιδιαίτερα του γνωστικού συστήματος του Βαλεντίνου, του οποίου μας δίνει λεπτομερή περιγραφή στο πρώτο βιβλίο του έργου του. Εν συνεχεία εκθέτει την αιρετική διδασκαλία των υπολοίπων γνωστικών συστημάτων, με αρκετές λεπτομέρειες και αρχίζει με τον Σίμωνα τον Μάγο και φθάνει μέχρι τους Καϊνίτες 18. Στο δεύτερο βιβλίο ο Ειρηναίος επιχειρεί να αναιρέσει την γνωστική διδασκαλία επί τη βάσει της λογικής. Αποδεικνύει ότι τω γνωστικά συστήματα χαρακτηρίζονται από εσωτερικές λογικές 17 J. Quasten, Patrology, τόμος 1 ος, σελ B. Altaner, Patrologie, Freiburg, 1958, σ

17 αντιφάσεις τα οποία στερούνται λογικής συνοχής και ενότητας, καθώς και η πιο μικρή λογική αρκεί για να αποδείξει την εσφαλμένη γνωστική ερμηνεία των Γραφών. Στο τέλος του δεύτερου βιβλίου διαπιστώνει ο συγγραφέας, ότι τα δύο βιβλία, τα οποία είχε αρχικά προβλέψει δεν αρκούν για την αντιαιρετική του διδασκαλία, γι αυτό και αναγγέλλει και τρίτο για την συνέχεια της αναίρεσης του Γνωστικισμού. Το τρίτο βιβλίο αποτελεί αναίρεση της Γνώσεως βάσει των Γραφών, την οποία συνεχίζει και στο τέταρτο βιβλίο του δια των λόγων του Κυρίου 19. Στο τέλος του βιβλίου αυτού αναγγέλλει και πέμπτο βιβλίο, το οποίο περιλαμβάνει: «Ostensiones ex reliquis doctrinae Domini nostri et ex apostolicis epistolis» 20. Ωστόσο στο τελευταίο βιβλίο αναπτύσσει δύο ακόμη διδασκαλίες, την περί αναστάσεως της σαρκός και την περί της εν Χριστώ «ανακεφαλαιώσεως» των πάντων. Στον επίλογο, μιλά περί του αντιχρίστου και της χιλιετούς Βασιλείας του Χριστού. Το έργο αυτό που σώθηκε στη λατινική μετάφραση και σε μερικά ελληνικά αποσπάσματα, κυρίως από το πρώτο βιβλίο, αν και εμφανίζει κάποιας μορφής ακαταστασίας ως προς την κατάταξη του υλικού, αλλά και αισθητή έλλειψη συνοχής και ενότητας, εν τούτοις χαρακτηρίζεται για την βαθύτητα της σκέψεως και την δύναμη της διατυπώσεως από την ικανότητα του συγγραφέως του. σ Per Domini Sermones, Εισαγωγή Δ Βιβλίου. 20 Καραβιδόπουλος Ι., Επίδειξις του Αποστολικού κηρύγματος, Θεσσαλονίκη 1965, 17

18 Άλλο αξιόλογο σύγγραμμα του Ειρηναίου είναι η Επίδειξις του αποστολικού κηρύγματος. Μέχρι το 1904 γνωρίζαμε μόνον τον τίτλο αυτού του έργου, από σχετική πληροφορία του ιστορικού Ευσέβιου, ο οποίος τελειώνοντας την αρίθμηση των έργων του Ειρηναίου, επιλέγει: «Ἀλλά γάρ πρός τοῖς ἀποδοθείσιν Εἰρηναίου συγγράμμασι καί ταῖς ἐπιστολαῖς φέρεταί τις αὐτοῦ πρός Ἕλληνας λόγος συντομώτατος καί ἄλλος ὄν ἀνατέθεικε Μαρκιανῷ τούνομα, εἰς ἐπίδειξιν τοῦ ἀποστολικοῦ κηρύγματος» 21. Κατά το 1904 ο αρχιμανδρίτης Ter Mekerttschian το βρήκε ολόκληρο σε αρμενική μετάφραση, η οποία πιθανώς είναι του στ αιώνος, και το εξέδωσε για πρώτη φορά το Στο χειρόγραφο αυτό βρήκε το 4 ο και 5 ο βιβλίο του «Ελέγχου» 22. Το έργο απευθύνεται προς κάποιο Μαρκιανό, φίλο του Ειρηναίου, ο οποίος μπορεί και να ταυτίζεται προς τον Μαρκιανό, που συνέταξε το «μαρτύριον» του Πολυκάρπου. Δεν είναι μία κατήχηση, όπως εσφαλμένα νομίζουν μερικοί ερευνητές και σχολιαστές, αλλά μία απολογητική πραγματεία, όπως το λέγει και ο τίτλος. Μεθοδικό και συστηματικό σύγγραμμα, διαιρείται σε δύο μέρη. Μετά από μία σύντομη εισαγωγή (κεφ. 1 3) σχετικά με τους λόγους που τον οδήγησαν στο να γράψει αυτό το έργο, στο πρώτο μέρος (κεφ. 4 42), ο Ειρηναίος ασχολείται με το ουσιώδες περιεχόμενο της χριστιανικής πίστεως. Τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος, η δημιουργία και η πτώση του ανθρώπου, η ενσάρκωση και η λύτρωση είναι τα θέματά του. 21 Ε, 26 (ΒΕΠ 19, 344, 29 33) και Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία, 5, 26, ΡG 20, Αρχιμ. Ειρηναίος Χατζηεφραιμίδης, Αγίου Ειρηναίου Επισκόπου Λουγδούνου, Έλεγχος, ό.π., σελ

19 Στο δεύτερο μέρος (κεφ ), ο συγγραφέας προσάγει αποδείξεις για την αλήθεια της χριστιανικής αποκαλύψεως από τις προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης και παρουσιάζει τον Ιησού ως υιό Δαυίδ και Μεσσία. Τελικώς ο Ειρηναίος προτρέπει τους αναγνώστες για μια ζωή σύμφωνη με την πίστη και εφιστά τον κίνδυνο της αιρέσεως και της αθεΐας 23. Φαίνεται, λοιπόν, ότι το έργο αυτό δεν έχει πολεμικό χαρακτήρα, διότι είναι διδακτικό και απολογητικό. Για πληρέστερη αντιμετώπιση των Γνωστικών παραπέμπει (κεφ. 99) τον αναγνώστη στον «Έλεγχο». Επομένως, μπορούμε να τοποθετήσουμε τον χρόνο συγγραφής της «Επιδείξεως» γύρω στο 195 μ.χ. Ο εποικοδομητικός και κατηχητικός χαρακτήρας του έργου αιτιολογείται από το ότι ο Ειρηναίος θέλει να στηρίξει στην πίστη τον Μαρκιανό και να τον καταστήσει ικανό για να διδάξει την αλήθεια και σε εκείνους που επιθυμούν να την γνωρίσουν. Ο απολογητικός του χαρακτήρας φαίνεται και από το ότι στρέφεται εναντίον εκείνων, οι οποίοι αρνούνται την οικονομία της ενσαρκώσεως και περιφρονούν τον Υιό του Θεού. Πάντως, σύμφωνα με τον καθηγητή Ι. Καραβιδόπουλο, ο οποίος όπως αναφέρουμε στην εισαγωγή μας, μας χάρισε την ελληνική μετάφραση επί τη βάσει ευρωπαϊκών μεταφράσεων, το έργο αυτό έχει σπουδαιότητα για δύο λόγους: α) διότι προέρχεται από τη γραφίδα ενός από τους διαπρεπέστερους εκκλησιαστικούς συγγραφείς του δευτέρου μ.χ. αιώνος και β) διότι αποτελεί επιτομή 23 J. Quasten, Patrology, τόμος 1 ος, σελ

20 της χριστιανικής διδασκαλίας της εποχής εκείνης 24. Και ο F. Cayre τονίζει ότι το έργο αυτό είναι πλήρες χριστιανικού αισθήματος, απλό και συγχρόνως βαθυστόχαστο 25. Άλλα έργα του Ειρηναίου, γνωστά μόνο από τον τίτλο ή από ελάχιστα αποσπάσματα, είναι τα εξής: 1) Προς Φλωρίνο, πρεσβύτερο Ρώμης, επιστολή Περί μοναρχίας ἤ περί τοῦ μή εἶναι τόν Θεόν ποιητήν κακῶν. Ο Ευσέβιος στην Εκκλησιαστική Ιστορία παραθέτει ένα μεγάλο απόσπασμα της επιστολής αυτής 26. Ο Φλωρίνος ήταν γνωστός του Ειρηναίου από μικρό παιδί, όταν συναναστρέφονταν μαζί του τον Πολύκαρπο. Πλανήθηκε όμως και προσχώρησε στον Γνωστικισμό και έγινε οπαδός του Ουαλεντίνου. 2) Προς Φλωρίνο επιστολή Περί ὀγδοάδος, την οποίαν την απέστειλε αφού αποκήρυξε την πίστη του. Ο Ευσέβιος μας διασώζει την κατακλείδα αυτής της επιστολής 27. 3) Προς Βίκτωρα Ρώμης επιστολή, της οποίας σώζεται ένα απόσπασμα στη συριακή. Στην επιστολή αυτή ζητά από τον Βίκτωρα να προβεί σε ενέργειες κατά του Φλωρίνου και να αποκρύψει τα έργα του. 4) Πρός Βλάστον περί σχίσματος. Ο Βλάστος ζούσε στη Ρώμη και είχε προβεί σε καινοτομίες, όπως ο Φλωρίνος. Μόνο ο τίτλος αυτού του έργου διασώζεται από τον Ευσέβιο Καραβιδόπουλος Ι., Επίδειξις του Αποστολικού κηρύγματος, Θεσσαλονίκη 1965, σελ F. Cayre, Manual of Patrology and history of Theology, τόμος 1 ος, σελ Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία, Ε, 20, 4 8, ΒΕΠ 19, 339, , Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία, Ε, 20,2, ΒΕΠ 19, 339, Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία, Ε, 20,1, ΒΕΠ 19, 339,

21 5) Πρός Ἕλληνας λόγος περί ἐπιστήμης. Ο Ευσέβιος λέγει ότι ήταν: «συντομώτατος καί τά μάλιστα ἀναγκαιότατος» 29. 6) Κατά Μαρκίωνος. Το έργο αυτό ο ίδιος ο Ειρηναίος υποσχόταν στον Έλεγχο 30 ότι θα το συγγράψει. Μάλλον πραγματοποίησε την υπόσχεσή του. Ο Ευσέβιος μας λέγει ότι: «ἐπήγγελται ἐκ τῶν Μαρκίωνος συγγραμμάτων ἀντιλέξειν αὐτῷ ἐν ἰδίῳ σπουδάσματι» 31. 7) Επιστολή Πρός Βίκτωρα Ρώμης περί Πάσχα. Ο Ειρηναίος ενεργώς είχε αναμειχθεί στην διαμάχη περί του Πάσχα, αποσκοπώντας στην ειρήνευση ανάμεσα στις εκκλησίες. Γι αυτό έστειλε επιστολές στις διάφορες εκκλησίες εκ μέρους τῶν κατά Γαλλίαν παροικιών 32. Έστειλε και στον Βίκτωρα της Ρώμης. Εκτενές απόσπασμα αυτής της επιστολής διασώζει ο Ευσέβιος 33. Σ αυτήν, καλεί τον Βίκτωρα να μη αποκόπτει της εκκλησιαστικής κοινωνίας «ὅλας ἐκκλησίας Θεοῦ ἀρχαίου ἔθους παράδοσιν ἐπιτηρούσας». Υπενθυμίζει ωστόσο ότι η διαφορά υπάρχει στη διάρκεια της νηστείας προ του Πάσχα, αλλά αυτή η διαφωνία «τήν ὀμόνοιαν τῆς πίστεως συνίστησι» και τονίζει την ειρηνική στάση των προκατόχων του, όπως του Ανικήτου, τον οποίο επισκέφθηκε ο Πολύκαρπος για να υποστηρίξει τον εορτασμό του Πάσχα κατά την 14 ην του μηνός Νισάν. 29 Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία, Ε, 26, ΒΕΠ 19, 344, Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία, Α, 27,4, ΒΕΠ και 12, Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία, Ε, 8,9, ΒΕΠ 19, 328, Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία, Ε, 23,3, ΒΕΠ 19, 341, Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία, Ε, 24,11 17, ΒΕΠ 19, 343, ,

22 8) Βιβλίον διαλέξεων, στο οποίο σύμφωνα με τον Ευσέβιο 34, παρατίθενται ρητά από την προς Εβραίους επιστολή και τη Σοφία Σολομώντος. Πιθανώς ήταν συλλογή ομιλιών, η πρώτη του είδους αυτού 35. Στον Ειρηναίο αποδίδονται και άλλα έργα χωρίς, όμως, βεβαιότητα για την γνησιότητά τους. Υπήρξε πολυγραφότατος και δόκιμος συγγραφέας. Αλλά, δυστυχώς, το συγγραφικό του έργο δεν διασώθηκε πλήρες στη γλώσσα του ελληνικού πρωτοτύπου, όπως άλλωστε τονίσαμε στην εισαγωγή μας, το οποίο είχε την τύχη παρόμοια εκείνων πολλών άλλων Πατέρων. Έτσι τα συγγράμματά του γραμμένα στη γλώσσα της καταγωγής του, δεν ήταν δυνατόν να επιζήσουν στη Δύση, όπου η ελληνική εγκαταλείφθηκε σύντομα από τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς, παρ όλο που στην αρχή υπήρξε η γλώσσα και της Ρωμαϊκής Εκκλησίας. 34 Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησ. Ιστορία, Ε, 26, ΒΕΠ 19, 344, Παν. Χρήστου, ό.π., σ. 701 και J. Quasten, ό.π., σ

23 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ν Β Η ΑΙΡΕΣΗ ΤΟΥ ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΥ 23

24 1. Η έννοια της «Γνώσης» Με το όνομα Γνωστικισμός 36 χαρακτηρίζεται ένας μεγάλος αριθμός θρησκευτικών συστημάτων, τα οποία επιδιώκουν μέσω της Γνώσεως κάποιων αποκαλυφθεισών αληθειών να λυτρώσουν τον άνθρωπο. Τα συστήματα αυτά ανήκουν σε μία ιδιαίτερη κατηγορία διότι δεν είναι ούτε αμιγώς φιλοσοφικά, ούτε αμιγώς θρησκευτικά. Θα μπορούσαμε να τα ονομάσουμε είτε παραθρησκευτικά, είτε παραφιλοσοφικά, σύμφωνα με τον καθηγητή Παν. Χρήστου 37. Τα συστήματα αυτά εφαρμόζουν μία πολύπλοκη μέθοδο ερμηνείας του κόσμου, του ανθρώπου, της ιστορίας και του Θεού. Σκοπός τους είναι να δώσουν στους οπαδούς τους την αιώνια Γνώση, μέσω της οποίας θα εγκαταλείψουν τη φυλακή του υλικού σκοτεινού κόσμου και θα εισέλθουν στη φωτεινή και ουράνια πραγματικότητα του Πνεύματος ή αλλιώς του Πληρώματος. Η έννοια της Γνώσης λοιπόν, παίζει ένα σπουδαίο ρόλο σε κάθε Γνωστικό σύστημα. Σύμφωνα με τον Grant 38, η έννοια της Γνώσης είναι κοινή σ όλα τα Γνωστικά συστήματα και είναι αυτό το στοιχείο, το οποίο ώθησε τόσο τους αρχαίους, όσο και τους 36 Όσον αφορά την προέλευση και την ιστορία του Γνωστικισμού, βλέπε σχετικά, R. McL. Wilson, Gnostic origins, VC 9 (1955) σελ και 11 (1957) σελ R. McL. Wilson, The gnostic problem, Oxford Όσον αφορά τις πηγές του γνωστικισμού εκτός τις αναφορές των Πατέρων της Εκκλησίας βλέπει σχετικά. Ε. Meyoro Witch, The gnostic manuscripts of upper Egypt, Diogenes 28 (1959), σελ W. C. Van Unnik, Newly discovered Gnostic writings, London 1960 J. Doresse, The secret books of the Egyptian Gnostics, London 1960 H. Schlier, Zur Mandaer Frage, ThR 5 (1933), σελ και E. S. Drower, The Mandaeanw of Iraq and Iran, Leiden 1962 R. M. Grant, Gnosticism. A Sourcebook of heretical writings from the early Christian period, New York Χρήστου Π., Εκκλησιαστική Γραμματολογία, Tόμος Β, Θεσσαλονίκη 1992, σ R. M. Grant, Gnosticism and early Christianity, N. York 1959, σελ

25 σύγχρονους συγγραφείς να ονομάσουν την κίνηση αυτή Γνωστικισμό, ή αλλιώς Γνώση και τους πιστούς αυτής της κίνησης Γνωστικούς. Ο όρος Γνώση δηλώνει ότι οι Γνωστικοί γνωρίζουν κάτι το οποίο αγνοείται από τους κοινούς ανθρώπους. Ο Γνωστικισμός δεν γνωρίζει κάποιο μυστήριο επειδή το διδάχθηκε από κάποιον, αλλά επειδή του αποκαλύφθηκε. Ο σωστός Γνωστικός δεν πιστεύει γιατί η πίστη είναι κατώτερη από τη Γνώση. Η γνώση της άρρητης και ουράνιας θείας πραγματικότητας, είναι από μόνη της η τέλεια απολύτρωση 39. Σύμφωνα με τον W. Foerster 40, τα κύρια σημεία της Γνωστικής Θεολογίας, είναι τα εξής: α) Ανάμεσα στον υλικό κόσμο και το Θεό υπάρχει ένας ασυμβίβαστος ανταγωνισμός. β) Το «είναι» και το «εγώ» των Γνωστικών είναι αμετάβλητα θεία. γ) Αυτό το «εγώ» έχει εκπέσει και έχει φυλακισθεί μέσα στον υλικό κόσμο χωρίς να μπορεί να ελευθερώσει τον εαυτό του. δ) Μόνο μία θεία κλήση από τον κόσμο του φωτός μπορεί να υπενθυμίσει στο φυλακισμένο «εγώ» την αληθινή του πατρίδα. Αυτή η κλήση είναι η φωνή της εγρήγορσης. ε) Στο τέλος του κόσμου το θείο στοιχείο του Γνωστικού ξαναγυρίζει στην ουράνια και φωτεινή πατρίδα. Το όνομα κάποιων Γνωστικών ομάδων προέρχεται είτε από τους ιδρυτές αυτών των ομάδων όπως π.χ. οι Βαλεντινιανοί 41, 39 Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Η χρήση της Αγίας Γραφής από τον Άγιο Επιφάνιο της Κύπρου εναντίον των αιρέσεων, Θεσσαλονίκη 1998, σελ W. Foerster, Gnosis, Oxford 1972, σελ Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, 31, 1 PG 41, 473A 544A. 25

26 Μαρκιωνίτες 42, Βασιλιδιανοί 43, είτε από τον τόπο προέλευσής τους, ή από την εθνικότητά τους, όπως π.χ. οι Φρυγιστές 44, ή από τις θρησκευτικές πρακτικές τους, όπως π.χ. Εγκρατίτες 45, ή τις διδασκαλίες τους, όπως π.χ. Δοκήτες ή από τα αντικείμενα της λατρείας τους, όπως π.χ. Οφίτες 46. Πολλές Γνωστικές ομάδες, ονομάστηκαν έτσι από τους αντιπάλους τους. Όσον αφορά τη θεολογία του Γνωστικισμού αναλυτικότερα, στα Γνωστικά συστήματα υπάρχει κάποιο είδος φιλοσοφικού δυαλισμού, ο οποίος απορρίπτει και καταδικάζει τον υλικό κόσμο. Ο κόσμος στον οποίο ζουν οι άνθρωποι είναι διαποτισμένος με το κακό, τον πόνο και τη θλίψη, και επομένως αποκλείεται να έχει δημιουργηθεί από το Θεό Πατέρα, του οποίου η αγαθότητα ποτέ δε θα επέτρεπε τη δημιουργία και ύπαρξή του. Αυτός, λοιπόν, ο κόσμος δημιουργήθηκε είτε από κατώτερες μεσάζουσες θεότητες, είτε από κάποιον κατώτερο Θεό, το Δημιουργό. Ο υλικός κόσμος είναι κακός εκ φύσεως και δεν είναι προορισμένος να σωθεί 47. Μέσα στον υλικό κόσμο συντελείται ένα αιώνιο δράμα. Το θείο στοιχείο του ανθρώπου, ο πραγματικός άνθρωπος, έχει εγκλωβιστεί μέσα στο υλικό σώμα, είτε εξαιτίας μιας αρχέγονης πτώσης από το φωτεινό κόσμο, είτε εξαιτίας της προσπάθειας κατώτερων θεοτήτων στο να δημιουργήσουν έναν άνθρωπο σύμφωνα με την τέλεια 42 Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, 42, 1 PG 41, 696A 817B. 43 Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, 24, 1 PG 41, 308B 320D. 44 Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, 48, 1 PG 41, 856A 880A. 45 Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, 47, 1 PG 41, 849D 856C. 46 Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, 37, 1 PG 41, 641A 653C. 47 Όσον αφορά την κοσμολογία του Γνωστικισμού, βλ. Ε. Garsia, La Esencia del dualismo gnostico, Buenos Ayres 1970 S. Petrement, Le dualisme chez Platon, les gnostiquese les Manicheens, Paris

27 εικόνα του ανθρώπου που είχε στον νου του ο Θεός. Το αποτέλεσμα ήταν μία καρικατούρα αυτής της τέλειας εικόνας 48. Ο σκοπός της ανθρώπινης ύπαρξης είναι να συνειδητοποιήσει ο άνθρωπος το θείο στοιχείο, το οποίο είναι εγκλωβισμένο μέσα στο υλικό του σώμα. Ο άνθρωπος όμως δεν γνωρίζει τον τρόπο εξόδου από τον υλικό κόσμο και την είσοδό του στον κόσμο του πνεύματος και του φωτός. Η μυστική αυτή Γνώση δένεται στον Γνωστικό από τον Σωτήρα ο οποίος είναι ο Ιησούς Χριστός. Ο Ιησούς Χριστός 49 είναι η ενσάρκωση ενός διάφορου Θεού από τον ύψιστο Θεό, μίας κατώτερης θεότητας, ο οποίος ονομάζεται Αιώνας. Η ενσάρκωση όμως δεν είναι τίποτα άλλο παρά είτε η εγκατοίκηση του Θεού αυτού στον άνθρωπο Ιησού σύμφωνα με το Γνωστικό Υιοθετισμό 50, είτε η φαινομενική παρουσία αυτού του Θεού μέσα σ ένα ανθρώπινο σώμα κατά τους δοκήτες 51. Πάντως, είτε σύμφωνα με τον Υιοθετισμό, είτε σύμφωνα με τον δοκητισμό, υπάρχει άρνηση της πραγματικής ενσάρκωσης εφόσον η ύλη καταδικάζεται. Τα γεγονός της ιστορικής παρουσίας του Ιησού, όπως και το πάθος Του, παραγνωρίζονται στον Γνωστικισμό και προβάλλεται υπερβολικά η Γνώση την οποία παρείχε στους Γνωστικούς ο Ιησούς. Το γεγονός της μετάδοσης αυτής της μυστικής Γνώσης αποτελεί τη σωτηρία που έδωσε ο Θεός στον κόσμο. 48 Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, PG 41, 300ΑΒ. 49 Όσον αφορά την Χριστολογία του Γνωστικισμού βλέπε M. Simonetti, «Note di cristologia gnostica», Rivista di Storia e Letteratura 5 (1969), σελ H. M. Schenke, Der Gott Mensche in der Gnosis, Gottingen Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, PG 41, 405B. 51 Δοκητικές αντιλήψεις συναντούμε σε πολλά γνωστικά συστήματα όπως π.χ. του Μαρκίωνα, Σίμωνα Μάγου, κ.λ.π. 27

28 Εκτός από την μετάδοση της μυστικής Γνώσης η σωτηρία είναι μία φυσική δύναμη η οποία υπάρχει μέσα στον Γνωστικισμό. Ο άνθρωπος αποτελείται από δύο αδιάλλακτες φύσεις, τη θεία και την υλική, και περικλείει δύο αντιθετικές λειτουργίες, την αρσενική και την θηλυκή. Το υλικό και θηλυκό στοιχείο είναι κακά στοιχεία και έτσι πρέπει να απορροφηθούν ή να απομακρυνθούν. Ουσιώδες συστατικό του ανθρώπου είναι εκείνο το οποίο πρέπει να παραμείνει ελεύθερο και αυτό είναι το Πνεύμα. Ο αγώνας του Γνωστικού δεν προϋποθέτει ύπαρξη συστήματος ηθικής. Τα Γνωστικά συστήματα δεν έχουν ούτε διδασκαλία αρετής, ούτε άσκηση της αρετής καθώς η μόνη αρετή είναι η Γνώση. Όσον αφορά τη στάση των Γνωστικών απέναντι στα κείμενα της Αγίας Γραφής 52, τα περισσότερα Γνωστικά συστήματα απέρριπταν την Π. Διαθήκη, καθώς τη θεωρούσαν ως διδασκαλία του κακού Θεού. Χρησιμοποίησαν όμως κείμενα της Κ. Διαθήκης, δίπλα στα οποία προσέθεσαν τα δικά τους απόκρυφα κείμενα. Η Εκκλησία αντιτάχθηκε αμέσως σ αυτές τις ενέργειες των Γνωστικών, προσπαθώντας να ορίσει τον Κανόνα της Αγίας Γραφής και να υπερασπισθεί το κύρος και τη θεοπνευστία της Π. Διαθήκης. Επίσης υποστήριξε ότι καμία θεωρία τους δε στηρίζεται στα κείμενα της Γραφής. Οι Γνωστικοί αναγνώριζαν ότι κάποιες διδασκαλίες τους δεν υπάρχουν στην Αγία Γραφή, αλλά βεβαίωναν ότι αυτές οι διδασκαλίες είχαν διδαχθεί μυστικά από τον Ιησού Χριστό. Αυτές οι 52 Όσον αφορά τη σχέση της «Γνώσης» και της Αγίας Γραφής, βλ. Α. Κ. Ηelmbold, The Nag, Hammadi Gnostic texts and the Bible, Grand Rapids 1967 R McL. Wilson, Gnosis and the new testament, Oxford 1968 M. Simonetti, Note sull interpretazione gnostica dell Antico Testamento, Vetera Christianorum 9 (1972), σελ και 10 (1973), σελ C. Talbet, Luke and the gnostics, Nashville

29 μυστικές διδασκαλίες καταγράφθηκαν στα απόκρυφα ευαγγέλιά τους. Τα κανονικά βιβλία τα χρησιμοποιούσαν μ ένα δικό τους τρόπο και κυρίως αλληγορικά. 2. Σίμων ο Μάγος και οι μαθητές του Ο Σίμων ο Μάγος 53, θεωρήθηκε πατέρας του Γνωστικισμού επειδή από τη διδασκαλία του αναδύθηκαν εξελικτικώς τα διάφορα Γνωστικά συστήματα. Στη διδασκαλία του Σίμωνα απαντούν πράγματι ορισμένες θεμελιώδεις αρχές του Γνωστικισμού, οι οποίες συστηματοποιήθηκαν αργότερα από τους οπαδούς του, όπως αντινομιστικές διαρχικές αντιλήψεις και δοκητισμός. Ο Σίμων, σύμφωνα με τον Άγιο Επιφάνιο 54, ήταν γόης (μάγος). Βαπτίσθηκε από τον Φίλιππο με άλλους πολλούς και χειροτονήθηκε. Από την πρώτη στιγμή όμως έδειξε τάσεις φιλοχρηματίας. Εκμεταλλευόμενος το ιερό σχήμα σφετερίστηκε χριστιανών στο όνομα του Χριστού. Μετέφερε το μύθο της Ελένης του Ομήρου στο πρόσωπο της Βαρβηλή η οποία στάθηκε η αιτία ενός πολέμου στον κόσμο, κατά τη διάρκεια του οποίου πολέμησαν και οι άγγελοι μεταξύ τους, και οι οποίοι έκτισαν τον κόσμο και τον 53 Αναφορές για τη ζωή και την θεολογία του Σίμωνα δίνονται εκτός από τον Ειρηναίο και από τους Ιππόλυτο, Κλήμεντα Αλεξανδρέα, Ωριγένη. Περισσότερα για τη θεολογία του Σίμωνα βλ. E. Haenchen, Gab es eine vorchristlich Gnosis, ZThK 49 (1952), σελ , στην Πατρολογία του Π. Χρήστου, καθώς και Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Η χρήση της Αγίας Γραφής από τον Άγιο Επιφάνιο, ό.π., σελ Επιφανίου, Κατά αιρέσεων, PG 41, 285Β. Ο Επιφάνιος μας εκθέτει τη διδασκαλία του ίδιου του Σίμωνα. Η μέθοδος της έκθεσης υποδηλώνει ότι έχει μπροστά του κάποιο από τα γραπτά του Σίμωνα. Όμως στην πραγματικότητα δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να επαναλαμβάνει τις αντιλήψεις του Ειρηναίου. Τα κείμενα τα οποία προσθέτει στην περιγραφή του Ειρηναίου, τα δανείστηκε από τις Γνωστικές ομάδες όπου υπήρχαν ελευθεριάζουσες τάσεις. Ε. Faye, Gnostiques et Gnosticisme, Paris 1925, σελ

30 άνθρωπο. Ουσιαστικά ο Σίμων παρουσιάζει τον Γνωστικισμό ακόμα σε ανώριμη μορφή, εμποτισμένο με ελληνικές ιδέες σχετικά με τον άνθρωπο. Ο Μένανδρος 55 ήταν μαθητής του Σίμωνα και υιοθέτησε και αυτός τη διδασκαλία κακοδοξία, ότι ο κόσμος έγινε από τους αγγέλους. Ο Σατορνίλλος 56 είναι ο πρώτος που διέκρινε δύο είδη ανθρώπων, έναν καλό και έναν κακό. Ήταν ασκητής και απαγόρευε το γάμο και πολλοί από τους οπαδούς του απείχαν από τη βρώση του κρέατος. Ο Βασιλείδης 57 έζησε την ίδια εποχή με τον Σατορνίλλο στην περιοχή όμως της Αλεξάνδρειας. Οι θεολογικές του προϋποθέσεις ταυτίζονται με αυτές του Σίμωνος και του Σατορνίλλου. Σύμφωνα με αυτόν μόνο ένα είναι το αγέννητον, το οποίο ονομάζεται Πατήρ. Προβολή του Πατρός αποτελεί ο Νους. Απ αυτόν προέρχεται ο Λόγος, από τον Λόγο η Φρόνηση, από τη Φρόνηση η Δύναμη και η Σοφία, από τη Δύναμη και τη Σοφία οι αρχές, οι εξουσίες και οι Άγγελοι. Από τις δυνάμεις αυτές και τους αγγέλους έγινε ο πρώτος ουρανός. Από αυτούς (τους αγγέλους) έγιναν άλλοι ουρανοί και άλλοι άγγελοι. Από τους αγγέλους επέλεξε έναν ο Θεός ο οποίος 55 Μαρτυρίες για την «θεολογία» του Μένανδρου δίνονται ακόμη και από τους, Επιφάνιο, βλ. σχ. Πανάριον, 22, 1 PG 41, 296Β, Π. Χρήστου, ό.π., σελ W. Foerster, Die ersten Gnoskiker Simon und Menander, Le origini dello gnosticismo, Leiden 1970, σελ Σ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία, Τόμος Α, Αθήνα 1990, σελ Μαρτυρίες σχετικά με τη «θεολογία» του Σατορνίλλου στους εκτός του Ειρηναίου, αναφέρονται στον Επιφάνιο, ό.π., 22, 2, PG 41, 297B R. M. Grand, The earliest Christian Gnosticism, ChH 22 (1953), σελ Μαρτυρίες για τον Βασιλείδη εκτός του Ειρηναίου μας δίνουν και οι Ιππόλυτος, στο Κατά πασών αιρέσεων έλεγχος, ο Επιφάνιος, στο Πανάριον, ό.π., 24, 1, PG 41, 308C. Περισσότερα βλέπε: Η. Leisengang, La Gnose, Paris 1951, σελ W. Foerster, Das System des Basilides, NTSt. 9 ( ), σελ

31 έπλασε τον άνθρωπο 58. Ο Ειρηναίος στο έργο του Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως, ασχολείται με τους παρακάτω Γνωστικούς της αίρεσης αυτής: Στο πρώτο βιβλίο του έργου του, με τους Ουαλεντίνο, Σίμωνα Μάγο, Μένανδρο, Σατορνίλλο, Βασιλείδη, Καρποκράτη, Κήρινθο, Εβιωνίτας, Νικολαΐτας, Κέρδωνα, Μαρκίωνα, Τατιανό, Βαρβηλαίους, Οφιανούς και Καϊνίτας 59. Όσον αφορά τις χριστολογικές του απόψεις ήταν δοκήτης, δηλαδή πίστευε ότι ο Λόγος δεν ενσαρκώθηκε αληθινά, αλλά φαινόταν στους ανθρώπους ως ένας άνθρωπος. Δεν σταυρώθηκε ο ίδιος πάνω στο Γολγοθά αλλά πήρε τη θέση του ο Σίμωνας ο Κυρηναίος. Βασική αντίληψη αυτών των Γνωστικών ήταν ότι ο αισθητός κόσμος και το σώμα των ανθρώπων δημιουργήθηκαν από τους αγγέλους και όχι από τον αληθινό Θεό. Σύμφωνα με τον Ειρηναίο, αυτοί οι Γνωστικοί απέδιδαν τη δημιουργία του κόσμου και του σώματος σε κατώτερες θεϊκές οντότητες, για να υποστηρίξουν έτσι την άποψη ότι ο υλικός κόσμος «ἐν ἐλαττώματι» έχει δημιουργηθεί 60 και ότι το ανθρώπινο σώμα πριν την έλευση μέσα σε αυτό του «θεϊκοῦ σπινθήρα» ήταν «χαμαί κείμενον δίκην σκώληκος ἕρποντος, μή δύνασθαι σε μήτε ἀνορθοῦσαι, μήτε τι ἕτερον πράττειν» 61. Αυτή η απόρριψη του υλικού κόσμου από τους Γνωστικούς 62, 58 Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Η χρήση της Αγίας Γραφής από τον Άγιο Επιφάνιο, ό.π., σελ. 73 και εξ. 59 Αρχιμ. Ειρηναίος Χατζηεφραιμίδης, Αγίου Ειρηναίου Επισκόπου Λουγδούνου, Έλεγχος, ό.π., σ Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, 21, 6 PG 41, 293D. 61 Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, 23, 1 PG 41, 300AB. 62 Περισσότερα για την εχθρική στάση των Γνωστικών απέναντι στον υλικό κόσμο βλ. S. Petrement, Le dualisme chez Platon, les Gnostiques et les Manicheens, Paris 1947 F. 31

32 προσδιορίζεται από τη σωτηριολογία τους. Σύμφωνα με τους Γνωστικούς μόνο το πνευματικό στοιχείο του ανθρώπου ο «σπινθήρας» θα σωθεί Ελευθεριάζουσες ή εγκρατητικές Γνωστικές ομάδες Οι κατ εξοχήν εκπρόσωποι των ελευθεριαζόντων ή αντινομιστών Γνωστικών είναι οι Νικολαΐτες. Αυτή η αιρετική ομάδα μνημονεύεται για πρώτη φορά στην Αποκάλυψη του Ιωάννου 64. Οι αντιαιρετικοί συγγραφείς υποστήριξαν την άποψη ότι ο Νικόλαος ήταν ο ηγέτης αυτής της αιρετικής κινήσεως και ήταν ένας από τους επτά διακόνους οι οποίοι είχαν ορισθεί από τους Αποστόλους για τη διεκπεραίωση και οργάνωση του κοινωνικού έργου της Εκκλησίας 65. Ο καθηγητής Παυσανίας Κουτλεμάνης 66, λαμβάνοντας τόσο υπ όψη του την ερμηνεία του Ειρηναίου, «Nicolaitae autem magistrum quidem habent Nicolaum, unum ex VII qui primi ad diaconium ab apostolis ordinate sunt» 67, όσο και τις άλλες πατερικές μαρτυρίες 68, καθώς και τις απόψεις συγχρόνων Garsia, La esencia del dualismo gnostico, Buenos Ayres Η αντικοσμική στάση αποτελεί σχεδόν κοινή γραμμή σε όλα τα γνωστικά συστήματα. 63 «Δεῖ τόν σπινθήρα σωθῆναι, τό δε πᾶν τοῦ ἀνθρώπου ἀπολέσθαι», Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, PG 41, 300B. 64 Αποκ. 2,6. 65 Πράξ. 6,5. 66 Παυσανίας Κουτλεμάνης, Νικολαΐτες οι πρώτοι αιρετικοί, Θεσσαλονίκη Ειρηναίος Λυώνος, Κατά αιρέσεων, 1, 26, 37, 687Α. 68 Σύμφωνα με τον Ιππόλυτο: «πολλῆς δε αὐτοῖς συστάσεως κακῶν γεγένηται Νικόλαος, εἶς τῶν ἐπτά εἰς διακονίαν ὐπό τῶν Ἀποστὀλων κατασταθεῖς, ὄς ἀποστάς τῆς κατευθείαν διδασκαλίας ἐδίδασκεν ἀδιαφορίαν βίου τε καί βρώσεως, οὖ τούς μαθητάς ἐνυβρίζοντας τό Ἁγ. Πνεῦμα διά τῆς Ἀποκαλύψεως, Ἰωάννης ἤλεγχε πορνεύοντας καί εἰδωλόθυτα ἐσθἰοντας», Ιππολύτου, Έλεγχος, 7,36,3, PG 16, 3343Β. Αυτή την άποψη, ότι δηλ. ο Νικόλαος ο διάκονος ήταν πρωτεργάτης της αίρεσης, ακολούθησε και ο Τερτυλλιανός. Tertulliani, De praescr. 46, PL 2, 63A. Όμως ο Κλήμης ο Αλεξανδρέας θεωρεί 32

33 ερευνητών 69, υποστηρίζει ότι ο διάκονος Νικόλαος δεν είχε καμία σχέση με την αίρεση και ότι ίσως οι ίδιοι οι Νικολαΐτες να συνέδεσαν την αίρεσή τους με τον διάκονο. Κατά πάσα πιθανότητα υπήρχε κάποιος άλλος Νικόλαος που ίδρυσε την αίρεση 70. Κατά την παράδοση ο Νικόλαος είχε παντρευτεί μία ωραία γυναίκα. Θέλησε όμως να επιδοθεί στην αρετή της εγκρατείας. Δυστυχώς δεν κατόρθωσε να πετύχει αυτόν τον σκοπό και παρασύρθηκε στο άλλο άκρο, την άκρατη ηθική ασυδοσία. Οι οπαδοί αυτής της αίρεσης διακήρυτταν ότι η ηθική ασυδοσία αποτελεί μέσο πνευματικής ανύψωσης 71. Οι Ωριγενιανοί 72 που ήταν αιρετικοί, επιδίδονταν σε κάθε είδους ακολασία, καθώς η διδασκαλία τους ήταν παρόμοια μ αυτήν των Νικολαϊτών. Αυτοί οι αιρετικοί δεν ήταν μαθητές του αλεξανδρινού θεολόγου Ωριγένη, αλλά κάποιου άλλου Ωριγένη του οποίου τα στοιχεία ο Ειρηναίος αγνοεί. Οι Γνωστικοί 73, ήταν μία ομάδα αιρετικών, των οποίων η διδασκαλία ήταν παρόμοια μ αυτή των Νικολαϊτών και των Ωριγενιανών. Κύριο και κεντρικό θέμα της διδασκαλίας αυτών των τριών αιρετικών ομάδων, είναι ότι οι άνθρωποι δεν θα πρέπει να ότι ο Νικόλαος δεν ήταν ο πρωτεργάτης της αίρεσης και ότι όλα αυτά είναι ψευδής ισχυρισμός των Νικολαϊτών. Κλήμης Αλεξανδρέας, Στρωμ. 3, 4, PG 8, 1129Β. Αυτή η άποψη δεν υποστηρίζεται μόνο από τον Κλήμεντα, αλλά επίσης και από τις Αποστολικές Διαταγές, PG 1, 928A. 69 Παυσανίας Κουτλεμάνης, Νικολαΐτες οι πρώτοι αιρετικοί, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 35 και εξ. 70 Παυσανίας Κουτλεμάνης, ό.π., σ Όσον αφορά την θεολογία των Νικολαϊτών, βλ. Ν. Βrox, Nikolaos und Nikolaiten, VC 19 (1965), σελ Ειρηναίος Λυώνος, Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως, PG 41, 1061D 1068D. 73 Ειρηναίος Λυώνος, Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως, PG 41, 329D 364B. 33

34 εγκρατεύονται και να χαλιναγωγούν τα σαρκικά τους πάθη, αλλά θα πρέπει να επιδίδονται σε κάθε είδους σαρκική απόλαυση 74. Τέτοιου είδους αντιλήψεις υπήρχαν σε πάρα πολλές Γνωστικές ομάδες 75. Αυτό όμως που διαφοροποιεί αυτές τις τρείς Γνωστικές ομάδες από τις υπόλοιπες, είναι ότι παρουσιάζονται οι ελευθεριάζουσες αντιλήψεις τους ως ο κεντρικός πυρήνας της διδασκαλίας τους γύρω από τον οποίο περιστρέφονταν όλα τα υπόλοιπα στοιχεία αυτής. Κατά τον Ειρηναίο, αυτές οι ελευθεριάζουσες αντιλήψεις των αιρετικών καταπολεμήθηκαν ήδη από τους Αποστόλους. Η ίδια η Αγία Γραφή αναφέρει ότι ο Απόστολος Παύλος είχε τονίσει: «τά γάρ κρυφῆ γινόμενα ὑπ αὐτῶν αἰσχρόν ἐστί καί λέγειν» (Εφεσ. 5, 12). Επίσης ο Απόστολος και Ευαγγελιστής Ιωάννης είχε αντιταχθεί στην ηθική ασυδοσία των Νικολαϊτών, σύμφωνα με το χωρίο: «ἀλλά τοῦτο ἔχεις, ὁτι μισεῖς τά ἔργα τῶν Νικολαϊτῶν ἅ καί ἐγώ μισῶ». (Αποκ. 2, 6) Ο σκοπός της άμετρης σεξουαλικής ασυδοσίας δεν ήταν η τεκνοποιία, αλλά η ικανοποίηση της σαρκός. Απαγόρευαν αυστηρά την τεκνοποιία. Εάν κάποια γυναίκα, μέλος της αίρεσης, συνελάμβανε, ισχυριζόταν ότι υποδουλώθηκε στον «άρχοντα της επιθυμίας» ο οποίος ταυτιζόταν με τον κακό δημιουργό του υλικού κόσμου 76. Γι αυτό το λόγο προχωρούσαν σε εκτρώσεις και μετά απ αυτές επιδίδονταν σε «ανθρωποβορία», η οποία θεωρούνταν ως 74 Ειρηναίος Λυώνος, Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως, PG 41, 1064AB και 324A και 336Β. 75 Ειρηναίος Λυώνος, Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως, PG 41, 324B και 337C. 76 Ειρηναίος Λυώνος, Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως, PG 41, 340B. 34

35 υπακοή στον κακό Θεό, που δημιούργησε τον κόσμο. Σύμφωνα με τους ελευθεριάζοντας Γνωστικούς, ο άνθρωπος θα πρέπει να διατηρεί υγιές και ακμαίο το σώμα του, ώστε να επιδίδεται σε κάθε είδους ακολασία 77. Η βρώση του εκτρωθέντος εμβρύου όπως και η βρώση των ρύσεων των γυναικών και των ανδρών, είχε ως σκοπό τη «συλλογή» των ψυχών που βρίσκονταν μέσα σ αυτά, ώστε μ αυτό τον τρόπο να ανέλθουν στις ουράνιες βαθμίδες. Είναι χαρακτηριστική η προσταγή των Γνωστικών: «Μίγνηθι μετ ἐμοῦ, ἴνα σε ἀνενέγκω πρός τόν ἄρχοντα» 78. H υιοθέτηση της βρώσεως όλων αυτών θεωρούνταν ως βρώση του σώματος και πόση του αίματος του Χριστού, το δε χωρίο: «ἔσται ὡς τό ξύλον τό πεφυτευμένον παρά τάς διεξόδους τῶν ὑδάτων, ὅ τόν καρπόν αὐτοῦ δώσει ἐν καιρῶ αὐτοῦ» (ψαλμ. 1, 3), το ερμήνευαν μ έναν αλληγορικό τρόπο για να δώσουν αγιογραφική στήριξη στις σεξουαλικές τους πρακτικές. Ο Άγιος Ειρηναίος αντιτίθεται σε κάθε είδους αλληγορικής ερμηνείας του χωρίου, καθώς μοναδικό σκοπό έχει αυτού του είδους η ερμηνεία να στηρίξει αντιλήψεις που αντιτίθενται στο νόμο του Ευαγγελίου 79. Η άνωθεν Σοφία την οποίαν οι Γνωστικοί αποκαλούν Αχαμώθ 80, χωρίσθηκε από το πλήρωμα μαζί με το πάθος και 77 Ειρηναίος Λυώνος, Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως, PG 41, 340D. 78 Ειρηναίος Λυώνος, Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως, PG 41, 345A. 79 Ειρηναίος Λυώνος, Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως, PG A. 80 Το όνομα αυτό κατά τον Τερτυλλιανό είναι «αμετάφραστο». Ετυμολογείται από την εβραϊκή λέξη Hhochma, δηλαδή, σοφία, της οποίας ρίζα είναι το Hhacham (υπήρξε σοφός). Γι αυτό ονομάζεται «Ενθύμηση Σοφίας». 35

36 αναγκαστικά εκβράσθηκε μέσα σε τόπους σκιάς και κενού. Κατόπιν την λυπήθηκε ο Χριστός και της έδωσε μορφή μόνο κατ ουσία, αλλά όχι και στη γνώση. Έχει κληθεί με δύο ονόματα. Σοφία πατρωνυμικώς, διότι ο πατέρας της αποκαλείται Σοφία, και Πνεύμα άγιο, από το Πνεύμα του Χριστού 81. Έτσι λέγουν οι Γνωστικοί, ότι έγινε η σύσταση και η ουσία της ύλης, από την οποία δημιουργήθηκε ο κόσμος. Από την επιστροφή δημιουργήθηκε η ψυχή του κόσμου και του Δημιουργού, από δε το φόβο και τη λύπη έλαβαν την αρχή τους τα υπόλοιπα. Από τα δάκρυά της έγινε κάθε υγρή ουσία, από το γέλιο της η φωτεινή ουσία, από τη λύπη και την έκπληξη τα υλικά στοιχεία του κόσμου, άλλοτε έκλαιγε και άλλοτε λυπόταν, καθώς λέγουν, διότι εγκαταλείφθηκε μόνη στο σκοτάδι και στο κενό. Άλλοτε καθώς σκεπτόταν το φώς που την εγκατέλειψε χαιρόταν και γελούσε, άλλοτε πάλι φοβόταν, άλλοτε βρισκόταν σε απορία και έμεινε έκπληκτη 82. Ωστόσο, απέναντι στις αντιλήψεις των αιρετικών ο Ειρηναίος αντιτάσσει χωρία από τον Κανόνα της Αγίας Γραφής τα οποία αναφέρονται στην αξία της αρετής της παρθενίας και της εγκρατείας, όπως (Ματθ. 19, 12), (Α Κορ. 7, 25) και (Α Κορ. 7, 34). Εδώ φαίνεται ότι ο Άγιος τονίζει την ανωτερότητα της Παρθενίας, ενώ τα χωρία δείχνουν την αξία της παρθενίας και συνάμα ανατρέπουν όλες τις ελευθεριάζουσες αντιλήψεις των Γνωστικών, οι οποίες είναι αντίθετες με τη διδασκαλία της Αγίας Γραφής Ειρηναίος Λυώνος, Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως, Γ, 18, Ολόκληρη η θεωρεία περί της Αχαμώθ στα κεφάλαια του πρώτου βιβλίου. Βλ. Αρχιμ. Ειρηναίου Χατζηεφραιμίδη, ό.π., σελ και εξής, ενώ τελειώνει η αντιαιρετική διδασκαλία του Ειρηναίου εναντίον του Ουαλεντίνου και των οπαδών του. 83 Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, PG 41, 1064A. 36

37 Μεγάλες προσωπικότητες της ιερής ιστορίας, όπως ο προφήτης Ηλίας, ο προφήτης Ελισσαίος, ο Βαπτιστής Ιωάννης, έζησαν εν παρθενία, φανερώνοντας έτσι την μεγάλη αξία της. Αυτές οι βιβλικές μορφές εφάρμοσαν με την παρθενική ζωή τους αυτό το οποίο αργότερα λέχθηκε από τον Κύριο: «διά τήν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν εὐνούχισαν» (Ματθ. 19, 12) τον εαυτόν τους. Επίσης άγιες μορφές της βιβλικής ιστορίας όπως οι Πατριάρχες Αβραάμ, Ισαάκ, Ιακώβ, τίμησαν το γάμο. Ένας από τους απογόνους τους, ήταν η Παρθένος Μαρία, από την οποία γεννήθηκε ο προαιώνιος Λόγος του Θεού, που έσωσε τον κόσμο 84. Είναι σαφές και ευνόητο ότι η άμεση καταδίκη της υλικής πραγματικότητας αποτελούσαν τις θεολογικές προϋποθέσεις αυτών των αιρετικών ομάδων. Μόνο ο σεβασμός της ιερότητας της κτίσης που εκφράζεται με την άσκηση και την εγκράτεια προϋποθέτει θετική θεώρηση της υλικής πραγματικότητας. Οι θεολογικές προϋποθέσεις αυτών των αιρετικών που υποστηρίζουν την αρνητική τους στάση απέναντι στον κόσμο εντοπίζονται επίσης στη χριστολογία τους. Ο χαρακτήρας της χριστολογίας των Γνωστικών ήταν δοκητικός. Ο Λόγος δεν ενσαρκώθηκε πραγματικά, αλλά φαινόταν ότι είχε ανθρώπινο σώμα 85. Κατά συνέπεια η λύτρωση που προσφέρθηκε από τον Ιησού Χριστό δεν απευθύνεται στον όλο 84 Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, PG 41, 1068C. 85 «Μή εἶναι δε αὐτόν ἀπό Μαρίας γεγεννημένον, ἀλλά διά Μαρίας δεδειγμένον, σάρκα δε μή εἰληφέναι ἀλλ ἦ μόνον δόκησιν», Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, PG 41, 345D. 37

38 άνθρωπο. Η σωτηρία είναι όπως και σε άλλες Γνωστικές ομάδες 86, μόνο γνώση και αποκάλυψη μυστηρίων. Στη συγκεκριμένη περίπτωση που εξετάζουμε, η σωτηρία παρουσιάζεται ως αποκάλυψη των διαφόρων αισχρών πράξεων που επιτελούνταν μέσα σ αυτές τις αιρετικές ομάδες. Δεν δίσταζαν μάλιστα να παρουσιάζουν τον Χριστό σαν αυτόν που δίδαξε και έπραξε τις αισχρές πράξεις των Γνωστικών. Σύμφωνα μ αυτούς όταν δόθηκε αυτή η αποκάλυψη από τον Χριστό στους μαθητές Του, οι τελευταίοι ταράχθηκαν. Τότε ο Ιησούς ρώτησε: «Ὀλιγόπιστε! εἰς τί ἐδίστασας;» (Ματθ. 14, 31). Επίσης το χωρίο (Ιωάν. 6, 53): «ἐάν μή φάγητε τήν σάρκα τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου καί πίητε αὐτοῦ τό αἵμα, οὐκ έχετε ζωήν ἐν ἑαυτοῖς», ερμηνευόταν από τους Γνωστικούς με αλληγορικό τρόπο και υποστηρίζει την παράδοση σε κάθε είδους αισχρουργία η οποία συνοδευόταν από ανθρωποβορία 87. Ο Ειρηναίος αντιτίθεται στη δοκητική χριστολογία αυτών των Γνωστικών επικαλούμενος το χωρίο (Α Ιωάν. 4, 3): «Πᾶν πνεῦμα ὅ μή ὀμολογεῖ τόν Ἰησοῦν Χριστόν ἐν σαρκί ἐληλυθότα, ἐκ τοῦ Θεοῦ οὐκ ἐστίν» 88. Σύμφωνα με τον Άγιο Επιφάνιο ο οποίος υποστηρίζει ό,τι θεολόγησε ο Ειρηναίος εναντίον των Γνωστικών η υλική κτίση είναι ιερή και αγαθή. Ο άνθρωπος πρέπει να τη σέβεται και να μην την ατιμάζει με πράξεις ηθικής ασυδοσίας. Αν και ο υλικός κόσμος είναι αγαθός, όμως βρίσκεται σε πτωτική κατάσταση. Η ενσάρκωση του αΐδιου Λόγου, είχε σκοπό να σώσει όχι μόνο το πνευματικό στοιχείο, 86 «Λέγουσι δε ἕτερα, εἰς τό ὄνομα τῶν μαθητῶν συγγράψασθαι τετολμήκασιν αὐτόν τε τον Σωτῆρα ἡμῶν και Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν,οὔκ αἰσχύνονται λέγειν ὅτι αὐτός ἀπεκάλυψε τήν αἰσχρουργίαν ταύτην», Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, PG 41, 344A. 87 Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, PG 41, 344C. 88 Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, PG 41, 356C. 38

39 αλλά και το υλικό. Γι αυτό το λόγο η άρνηση της πραγματικής ενσάρκωσης του Λόγου, τοποθετεί έξω από το μυστήριο της σωτηρίας την ύλη. Επίσης η γνώση των αρρήτων μυστηρίων της βασιλείας του Θεού που δόθηκε από τον ενσαρκωμένο και η οποία διαφυλάσσεται μόνο στην αγία και καθολική Εκκλησία, είναι διαφορετική από τη γνώση που υποστήριζαν οι αιρετικοί ότι κατείχαν 89. Στον αντίποδα αυτών των αιρετικών ομάδων με ελευθεριάζουσες και αντινομιστικές τάσεις, βρίσκονταν οι αιρετικές εκείνες Γνωστικές ομάδες, όπως οι Εγκρατίτες, οι Ιερακίτες, οι Αδαμιανοί, οι Αποστολικοί 90, που επιδίδονταν σε αυστηρή άσκηση και εγκράτεια, απαγορεύοντας κάθε είδους γενετήσιας πράξης, ακόμη και μέσα στο γάμο. Τον ίδιο το γάμο τον καταδίκαζαν και τον θεωρούσαν ως κάτι το κακό. Αν και η ηθική τους ήταν αντίθετη μ αυτή των ελευθεριαζόντων Γνωστικών, εν τούτοις, οι θεολογικές τους προϋποθέσεις ταυτίζονταν. Και οι δύο μεγάλες ομάδες αιρέσεων εκκινούσαν από τις ίδιες προϋποθέσεις, όμως κατέληγαν σε διαφορετικά αποτελέσματα. Βασική προϋπόθεση ήταν η αντίληψη ότι ο υλικός κόσμος είναι κακός και θα πρέπει να καταδικάζεται. Ασφαλώς ούτε το είδος της άσκησης που προτάσσεται απ τις αιρέσεις με εγκρατητικές τάσεις, ούτε η στάση απέναντι στη γενετήσια λειτουργία που προτείνεται από τους 89 Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, PG 41, 488B. 90 Επιφάνιος Κύπρου, Πανάριον, PG 41, 1040C. 39