ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΑI ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΙΣ ΒΡΑΒΕΙΟΝ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ

Transcript

1 ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΑI ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΙΣ ΒΡΑΒΕΙΟΝ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΠΛΑΤΩΝ. ΜΕΝΕΛΑΟΣ Γ. ΠΑΡΛΑΜΑΣ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΑΣΙ- ΘΙΩΤΑΚΗΣ. ΙΩΝ ΙΙΑΠΑΪΩ ANNOY. ΕΚΔΟΤΗΣ ΑΝΔΡΕ ΑΣ Γ. ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ ΚΡΗΤΗΣ ΕΤΟΣ!' ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1956 ΤΕΥΧΟΣ ill

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΥ Γ' ΤΕΥΧΟΥΣ Α. ΞΥΓΓΟΠΟΥΛΟΥ : Κρητικά Μελετήματα. Α' Δύο έργα Κρητικής Ζωγραφικής είς τήν Walters Art Gallery τής Βαλτιμόρης. Β Αί μικρογραφίαι τοΰ Έρωτοκρίτου είς τόν κώδικα τοΰ Λονδίνου.. σ. 323 RICHARD HUTCHINSON: The Lord of Patras... a 311 f Λ. X. ΖΩΗ : Κρήτες Πρόσφυγες τοΰ σ. 3)6 Κ Ε. ΛΑΣΣΙΘ1ΩΤΑΚΗ : Μία «Τουρκογραικική» εγκύκλιος... σ 353 ΑΛΕΞ. ΞΥΔΗ : "Ενας Καρδινάλιος τοΰ Γκρέκο στή Μελβούρνη... σ 358 GEORGE C MILES: Coins of the Amirs of Crete in the Herakleion Museums...σ. 365 Κ. Γ. ΚΩΝ2ΤΑΝΤΙΝΙΔΗ : Εκθέσεις καί Υπομνήματα από τήν αλληλογραφία τοΰ Γαλλικού Προξενείου Κρήτης... σ. 372 JACQUELINE LAFONTA1NE: Deux Notes a propos des fresques de Crete : I. Le «Threne d Anne et Joachim» dans P figlise de la Panaghia de Kritsa (XlVe siecle) II. Influence de Γ 6cole du Nord sur Γ iconographie Cre - toise... a. 395 Υπόμνημα τής Εταιρίας Κρητικών Ίστο ρικών Μελετών περί τοΰ κινδύνου έξαφανίσεως τοΰ τοπωνυμικού πλούτου τής Κρήτης... σ. 399 ΧΡΟΝΙΚΑ 9 ΠΙΝΑΚΕΣ ΕΚΤΟΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

3 ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΜΑΝΟΛΗ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗ η ι A V ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΑ 1 ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΙΣ ΒΡΑΒΕΙΟΝ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΙΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΠΛΑΤΩΝ. ΜΕΝΕΛΑΟΣ Γ. ΠΑΡ Λ AM ΑΣ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΑΣΙ- ΘΙΩΤΑΚΗΣ. ΙΩΝ ΠΑΙΙΑΊωΑΝΝΟΥ. ΕΚΔΟΤΗΣ ΑΝΔΡΕ ΑΣ Γ. ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ ΚΡΗΤΗΣ ΕΤΟΣ f ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1956 ΤΕΥΧΟΣ III

4 ΟΡΟΙ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ Εις τά «Κρητικά Χρονικά» γίνονται δεκται προς δημοοίενσιν μελέται, κείμενα και βιβλιοκριοίαι,. έφ9 δσον άνταποκρίνονται προς τους σκοπούς τον περιοδικού, ώς εκτίθενται ούτοι εις το προλογικον σημείωμα τον πρώτον τόμον. Πάντα τά δημοσιεύματα νπόκεινται εις την κρίσιν τής Συντακτικής 9Επιτροπής, ή οποία καϋ-ορίζει τον χρόνον τής δημοσιεύσεως άναλόγως τον διαθεσίμου έκάστοτε χώρον και αναλαμβάνει την ευθύνην τής επιμελούς έκδόσεως αυτών. *0 σνγγραφεύς δνναται αυτοπροσώπως νά επιμεληθή μιας των διορθώσεων των τυπογραφικών δοκιμίων, εφ9 οσον εξασφαλίζεται ή ταχεία επιστροφή των. Εις περίπτωσιν καθυστερήσεως ή Επιτροπή επιφυλάσσει εις εαντήν το δικαίωμα τής άμεσον έκτνπώσεως. Δικαιούται επίσης 6 σνγγραφεύς νά ζητήση την εκδοσιν μέχρι τριάκοντα, κατ9 άνώτατον δριον, ανατύπων εκάστης εργασίας αυτόν. *Η παράδοσις τών ανατύπων συντελεΐται μετά παρέλενσιν διμήνον από τής ημέρας τής κυκλοφορίας του αντιστοίχου τεύχους του περιοδικού. Αί συνεργασίαι δημοσιεύονται κατά σειράν λήψεως. Ίά δημοσιευόμενα χειρόγραφα δεν έπιστρέφονται. Χειρόγραφα και έπιστολαι άφορώσαι την σύνταξιν τον περιοδικού δέον ν9 άποστέλλωνται προς τον κ. Ν. Πλάτωνα, Μονσεΐον *Ηρακλείον. 9Εμβάσματα και έπιστολαι άφορώσαι την εκδοσιν (διορθώσεις δοκιμίων κλπ.) προς τον κ. *Ανδρέαν Ρ. Καλοκαιρινόν, Ηράκλειον Κρήτης.

5 ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ Α'. ΔΥΟ ΕΡΓΑ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΕΙΣ ΤΗΝ WALTERS ART GALLERY ΤΗΣ ΒΑΛΤΙΜΟΡΗΣ Τά δύο ζωγραφικά έργα τά άποκείμενα εις την Walters Art Gallery τής Βαλτιμόρης πού πρόκειται εδώ νά μας απασχολήσουν είναι μία είκών τοϋ Εμμανουήλ Τζάνε εντελώς άγνωστος μέχρι σήμερον, καθ οσον τουλάχιστον γνωρίζω, και εν ξυλόγλυπτου και ζωγραφημένον τρίπτυχον, τοϋ οποίου ή μορφή και τό θέμα τής διακοσμήσεως είναι χωρίς αμφιβολίαν μοναδικά. Τάς φωτογραφίας τούτων είχε τήν εξαιρετικήν καλωσΰνην να μοΰ παραχωρήση προς μελέτην καί δημοσίευσιν ό κ. Β. Λσούρδας, τον όποιον καί από τής θέσεως ταυτης θερμότατα ευχαριστώ. Διά τήν δημοσίευσιν καί τών εικόνων τών δυο αυτών έργιυν, καθώς καί τών ολίγων παρατηρήσεων μου πού τάς συνοδεύουν, ενόμισα οτι θά έπρεπε νά ζητήσω τήν φιλοξενίαν τών «Κρητικών Χρονικών», τοϋ λαμπροϋ τούτου περιοδικού, εις τάς σελίδας τοϋ οποίου συγκεν τροϋνται τά πορίσματα τών ερευνών διά τό μακρόν καί ένδοξον παρελθόν τής Μεγαλονήσου. Καί ή φιλοξενία αυτή μοϋ παρεσχέθη μέ εξαιρετικήν προθυμίαν από τήν Διεύθυνσιν τοϋ περιοδικού, εις τήν οποίαν δλως Ιδιαιτέρως δι αυτό είμαι ευγνώμων ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΤΖΑΝΕ, Θεοτόκος μετά τοϋ Ιησού, "Αγιος Ιωάννης ό Πρόδρομος καί "Αγιος Φίλιππος (Π ίν. Λ'). Εις τό μέσον τής είκόνος, τής οποίας αί διαστάσεις δεν μοΰ είναι γνωσταί, παριστάνεται ή Θεοτόκος κατά τον τύπον τής Πλατυτέρας, καθημένη επί θρόνου μετά υποποδίου, άνευ δέ έρεισινώτου, και κρατούσα επί τών γονάτων τό βρέφος Ίησοΰν. Επί τών ποδών τού θρόνου τής Θεοτόκου είκονίζονται δύο προφήται, ή στάσις τοϋ σώματος τών οποίων επαναλαμβάνει περίπου τήν στάσιν τών δύο εκατέραν θεν τής Θεοτόκου όρθιων μορφών πού αμέσως τώρα θά μας απασχολήσουν. Κατά τό αριστερόν, ως προς τον θεατήν, μέρoc εικονίζεται ό "Αγιος Ιωάννης ό Πρόδρομος ό'ρθιος, φέρων έσωτερικώς τήν μηλωτήν καί εξωτερικώς ίμάτιον άφήνον ακάλυπτον τό μεγαλύτερον μέρος τοϋ στήθους, δπως καί τήν άριστεράν χείρα. Διά τής δεξιάς, τεινομένης προς τά κάτω, ό Βαπτιστής κρατεί τον επί τού ώμου τοι στηρίζομενον σταυρόν, τήν δέ άριστεράν φέρει διαγωνίως προς τόν δεξιόν του

6 324 Α. Ξυγγόπουλου ώμον. Εκατέρωθεν της κεφαλής του : Ο ΑΓΙΟΣ /β(αννησ)~0 ΠΡΟ ΔΡΟΜΟΣ (είς συμπίλημα). Εις το δεξιόν μέρος τής εϊκόνος, άντιστοίχως προς τον Πρόδρομον, παρίσται ό "Αγιος Φίλιππος νέος αγένειος κα'ι άμύσταξ μέ βραχεΐαν κόμην. Φέρει χιτώνα με πλατύ «σημεΐον» (clavus) κατά τον δεξιόν ώμον κατερχόμενον κατακορύφως, επί δέ τοϋ χιτώνος ίμάτιον καλύπτον τό σώμα του κατά τρόπον εντελώς δμοιον, άλλ αντίστροφον προς τό τοϋ Προδρόμου. Διά τής προς τά κάτω τεινομένης άριστεράς στηρίζει επί τού σώματός του ογκώδες βιβλίον μέ πολυτελή σιάχωσιν, ΐήν δέ δεξιάν φέρει διαγωνίως πρός τον αριστερόν του ώμον. Εκατέρωθεν τής κεφαλής του ή επιγραφή : Ο Α(ΓΙΟΣ) Φ/=ΛΙΠΠΟΣ. Οί φωτοστέφανοι τών τριών μορφών, Θεοτόκου, Προδρόμου καί Φιλίππου, πληροΰνται μέ εγχάρακτα φυτικά κοσμήματα. Κατά την άριστεράν κάτω γωνίαν ή υπογραφή : ΧΕΙΡ I ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΙΕΓΕΩΣ ΤΟΥ ΤΖΑΝΕ. Χρονολογίαν ή είκών δέν φέρει ή τουλάχιστον, αν ύπάρχη, δέν διακρίνεται αϋτη είς τήν ύπ ό'ψει μου φωτογραφίαν. Είναι όμως δυνατόν διά τής συγκριτικής μελέτης πρός άλλα χρονολογημένα έργα τοϋ Τζάνε νά δρίσωμεν, κατά προσέγγισιν βεβαίως, τον χρόνον, κατά τον όποιον αϋτη έζωγραφήθη. Άπό άπόψεως συνθέσεως, εξαιρετικήν έντύπωσιν προκαλεΐ ή αύστηροτάτη καί σχεδόν σχολαστική συμμετρία ή παρατηρουμένη είς τήν παράστασιν τών δυο εκατέρωθεν τής Θεοτόκου όρθιων μορφών, τοϋ Προδρόμου δηλαδή καί τοϋ Φιλίππου. Συμμετρία απόλυτος καί είς τήν θέσιν τών χειρών καί εις τήν ό'λην στάσιν τοϋ σώματος, τήν οποίαν επαναλαμβάνουν, ώς ήδη παρετηρήσαμεν, καί οί δύο προφήται οί ζω γραφημένοι είς τούς πόδας τοϋ θρόνου τής Θεοτόκου. Ή ό'λη στάσις τών δύο αυτών όρθιων μορφών, ή διαγωνίως επί τοϋ στήθους φερομένη χείρ, καθώς καί ή πρός τά κάτω τεινομένη, ενθυμίζουν τον Ιωακείμ είς έν άπό τά παλαιότερα έργα τοϋ Τζάνε, τόν πίνακα δηλαδή τον είκονίζοντα τήν νεαράν Θ.οιόκον επί τής Ρίζης Ίεσσαί μεταξύ τής Άννης καί τοΰ Ιωακείμ καί φέροντα χρονολογίαν 1644, άποκείμενον δέ είς τό Κατάστημα τής 'Ελληνικής Κοινότητος Βενετίας1. Ή δια γωνίως επί τοϋ στήθους σχεδίασις αυτή τής χειρός, τήν οποίαν ό Τζάνες άντέγραψεν, ώς άλλαχοΰ παρετηρήσαμεν, άπό έργον τοΰ Tinto ) Άπειχόνισις έν J. F. Will urn sen, La jeunesse du peintre El Greco, Paris. 1927, I, σ 49. Ή έκεϊ χρονολογία 1641, τήν οποίαν γράφουν δλοι οί άναφέροντες τήν εικόνα τούτην, είναι λανθασμένη όπως άπέδειξεν ή άνάγνωσις τοϋ κ. Κ. Μέρτζιου Βλ. Μ. Χατζηδάκην είς τά «Κρητικά Χρο. νικά», Γ', 1949, 581.

7 Κρητικά μελετήματα 325 retto", επαναλαμβάνεται τό 1661 εις την υπό τοϋ Τζάνε γενομένήν χαλκογραφίαν τοϋ 'Αγίου Γοβδελαα, ή οποία συνοδεύει την υπό τοϋ άγιογράφου συντεθεΐσαν και εκδοθείσον 'Ακολουθίαν τοϋ αγίου τούτου* 5, 4 * δπως κα'ι εις εικόνας τοϋ αγίου ζωγραφηθείσας μετά τό 1661 υπό τοϋ ήμετέρου τεχνίτου4. Και εις τον πίνακα όμως τοϋ 1644 και εις την χαλκογραφίαν τοϋ 1661, άλλα και εις τάς μετά τό έτος τοΰτο εικόνας τοϋ 'Αγίου Γοβδελαα, καθώς επίσης και ε ις την από τοϋ 1671 εικόνα της βασιλίσσης 'Αγίας Θεοδώρας εις τό Βυζαντινόν Μουσεΐον 'Αθηνών, ή διαγωνίως τεθειμένη χειρ φθάνει μέχρι τοϋ μέσου περίπου τοϋ στήθους, δπως την βλέπομεν εις τον "Αγιον Φίλιππον τής εδώ Ιξεταζομένης είκόνος τής Walters Art Gallery. Απεναντίας εις την παράστασιν τοϋ Προδρόμου επί τής είκόνος ταύτης ή διαγωνίως σχεδιασμένη χειρ επί τοϋ στήθους φθάνει μέχρι περίπου τοϋ ώμου, τοϋτο δέ είναι κάποια έξέλιξις τοϋ παλαιοϋ τύπου, τον οποίον εντούτοις δια τηρεί 6 άγιογράφος εις την παράστασιν τοϋ 'Αγίου Φιλίππου. Άν συνεπώς εΐμεθα υποχρεωμένοι νά περιορισθώμεν εις την στάσιν τών δύο όρθιων μορφών καί εις την διαγωνίως επί τοϋ στήτθους σχεδίασιν τής χειρός, τά χρονολογικά δρια εντός τών οποίων θά έπρεπε νά τοποθε, τήσωμεν την εικόνα θά άπεΐχον κατ ανάγκην πολύ μεταξύ των. 'Η εικονογραφία τών μορφών μικράν βοήθειαν δύναται νά μάς παράσχη. Ή παράστασις τής Θεοτόκου μέ τό βρέφος επί τών γονάτιυν εις τό μέσον τής είκόνος, διαφέρουσα αρκετά, ώς προς την θέσιν ιδίως τών χειρών, από τον τύπον τής Πλατυτέρας τον δημιουργηθέντα υπό τών Κρητών διδασκάλων τοϋ 16ου αίώνος, είναι εντελώς σχεδόν όμοια προς την από τοϋ 1664 εικόνα τοϋ Τζάνε εις τό Βυζαντινόν Μουσεΐον Αθηνών5. 'Η μόνη διαφορά μεταξύ τών δυο τούτων έργων είναι ότι εις την εικόνα τοϋ Βυζαντινού Μουσείου ό Τζάνες έσχεδίασε τον δεξιόν άκρον πόδα τής Θεοτόκου προέχοντα τοϋ αριστερού, καί τοϋτο διά νά δώση, μέ την βοήθειαν καί τοϋ ήμικυκλικώς είσέχοντος θρόνου, την έντύπωσιν τοϋ βάθους. Είς την εδώ δμως απασχολούσαν η μάς εικόνα ό θρόνος είναι επίσης σχεδιασμένος μέ τό κάτω μέρος είσέχον ήμικυκλικώς, άλλ οί πόδες τής Παναγίας εύρίσκονται επί τής αυτής σχεδόν γραμμής. Άν είς την μικράν αυτήν λεπτομέρειαν θελήσο- *) Βλ. Α. Ξυγγόπουλον είς τά «Κρητικά Χρονικά» Α, 1947, 478 καί πίν. ΚΕ\ *) Ξυγγόπουλος, ενθ άν. πίν. ΚΓ\ 4) Αυτόθι πίν. ΚΣΤ. 5) Άπεικόνισις έν Γ. Σωτηρίου, "Οδηγός τοΰ Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, έκδ. 2α, Αθήναι 1931, σ. 86, είκ. 36.

8 326 Α. Ξυγγόπουλού μεν ν άναζητήσοομεν κάποιαν έξέλιξιν, θά πρέπη νά παραδεχθώμεν ότι δ Τζάνες εις την έξεταζομένην εικόνα συνεχίζει την παλαιάν αυστηρόν παράδοσιν, ενώ τό 1664 εις την εικόνα τοΰ Βυζαντινού Μουσείου) επηρεασμένος από την δυτικήν τέχνην, προσπαθεί νά είσαγάγη εις τό εργον του ρεαλιστικά στοιχεία. Τοϋτο δηλαδή θά έσήμαινεν on ή α πασχολούσα ημάς είκών είναι προγενεστέρα τής τού Προκειμένου όμως περί τού Τζάνε, τοιούτον συμπέρασμα δεν δύναται νά εύσταθήση, διότι ό άγιογράφος ούτος καθ δλον τό μακρόν καλλιτεχνικόν του στάδιον, καί μάλιστα μετά τό 1640, κυμαίνεται μεταξύ τής αυστηρός παραδόσεως καί τής ίταλιζούσης ρεαλιστικής τέχνης, όπως καί ά'λλ,οτε εΐχομεν τήν ευκαιρίαν νά τονίσωμεν* 8. Ενδείξεις ασφαλέστεροι κάπως θά ήδύναντο νά προκυψουν από τήν τεχνοτροπίαν. Αλλά καί αυτή δεν έμεινε ποτέ σταθερά εις τό έργον τού Τζάνε. Πάντως όμως καί από αυτήν δυνάμεθα νά συναγάγωμεν μερικά χρήσιμα πορίσματα. Είναι αξία ιδιαιτέρας προσοχής ή αδρά σχεδίασις τών πτυχών εις τήν ήμετέραν εικόνα καί ό απότομος αυτών φωτισμός μέ μεγάλα φωτεινά επίπεδα μορφής γεωμετρικής. 'Ο τρόπος αυτός τής σχηματοποιημένης σχεδιάσεως καί τού φαττισμού τών πτυχών ενθυμίζει ζωηρώς τάς τοιχογραφίας τών μεγάλων Κρητών αγιογράφων τού 16ου αίώνος καί τάς εικόνας ωρισμένων ζωγράφων τού τέλους τού 16ου καί τών αρχών τού 17ου αίώνος πού μεταφέρουν εις τά φορητά των έργα τήν τεχνικήν τών τοιχογραφιών. Τήν αύστηράν αυτήν τεχνοτροπίαν τών πτυχώσεων έχρησιμοποίησεν δ Τζάνες είς μερικά από τά πρώτά του ακόμη έργα, δπως τό 1636 είς τον "Αγιον Σπυρίδωνα μετά σκηνών έκ τού βίου του τον άποκείμενον είς τό Μουσεΐον Correr τής Βενετίας μέ δλιγωτέραν δέ επιτυχίαν τό 1640 είς τον Ευαγγελισμόν μετά προφητών τού Kaiser - Friedrich Museum τού Βερολίνου8 καί τό 1644 εις τήν Ρίζαν Ίεσσαί μετά τής Θεοτόκου μεταξύ τού Ιωακείμ καί τής "Αννας είς τό Κατάστημα τής 'Ελληνικής Κοινότητος Βενετίας8. Ταυτην συνεχίζει ακόμη τό 1660 είς τον 'Άγιον Άνδρέαν τής Συλλογής 8) Ξ υ γγ ό π ο u λ ο ς, ένθ άν. 469 κ. έξ. ) Άπεικόνισις έν Ph. Schweinfurth, Geschichte der russischen Malerei im Mittelalter, Haag, 1930, σ. 402, είκ Ή χρονολογία, δπως είχε τήν καλωσύνην νά μέ πληροφόρηση ό κ. Χατζηδάκης, πού έξήτασε τήν εικόνα, δέν είναι απολύτως ασφαλής. 8) Είκών έν Ο. Wulff - ιιί. Alpatoff, Denkmaler der Ikonenmalerei, Hellerau bei Dresden, 1925, σ. 237, είκ ) W i 11 u m s e n, ένθ 5 άν.

9 Κρητικά μελετήματα 321 Σταθάτου 10 *κατά τρόπον αρκετά άνάλογον προς τον επί της ήμετέρας εΐκόνος. Πολύ άργότερον, τό 1684, άνευρίσκομεν την τεχνοτροπίαν ταύτην εις εν από τά τελευταία έργα τοϋ άγιογράφου, την Παναγίαν Λαμποβίτισσαν τής Συλλογής Λοβέρδου Εις την εικόνα δμως αυτήν δεν υπάρχει τίποτε πλέον από την άδρότητα και τό σταθερόν σχέδιον τών παλαιών έργων τοΰ Τζάνε και μάλιστα τής εδώ άπασχολούσης ήμάς εΐκόνος. 'Ώστε από τον τρόπον τής σχεδιάσεως καί τοΰ ερωτισμού τών πτυχών θά ήδυνάμεθα νά τοποθετήσωμεν την εικόνα εις την περίοδον τής ακμής καί τής πλήρους ώριμότητος τοΰ άγιογράφου. Αΰτη συνεπώς δεν δΰναται νά είναι παλαιοτέρα τοΰ 1644 περίπου ούτε καί ν άνήκη εις την τελευταίαν περίοδον τής καλλιτεχνικής σταδιοδρομίας τοΰ Τζάνε. Προκειμένου περί τών προσώπων καί τών γυμνών μερών τοΰ σώματος εις τά έργα τοΰ Τζάνε ούτε δ τρόπος τοΰ φωτισμού ούτε ή διανομή τών φωτεινών καί τών σκιερών επιφανειών ούτε καί ή τονική σχέσις μεταξύ τής φωτεινής σαρκός καί τοΰ σκιαζομένου μέρους παραμένουν σταθερά. Πάντως ή κεφαλή τοΰ Φιλίππου έπι τής ήμετέρας εΐκόνος σχετίζεται στενοπατα, ως προς τον τρόπον τοΰ φωτισμού, πρός τήν από τοΰ 16[(>]3 ή 16[7]3 εικόνα τοΰ Αγίου Γοβδελαά τής Συλλογής Λαμπίκη, τώρα εις τό Βυζαντινόν Μουσεΐον Αθηνών, καθώς καί πρός τήν από τήν από τοΰ 1676 εικόνα τοΰ ίδιου αγίου εις τήν Συλλογήν Άρβανιτίδη 12. Επίσης ή Παναγία εις τήν υπό έξέτασιν εικόνα παρουσιάζει τον ίδιον περιωρισμένον φοηισμόν τοΰ προσοόπου καί τήν ιδίαν περίπου έντονον άντίθεσιν τών σκιερών καί τών φωτισμένων μερών μέ τήν από τοΰ 1680 εικόνα τής Θεοτόκου βρεφοκρατοΰσης έν προτομή τόπου 'Οδηγητρίας τήν άποκειμένην εις τό Βυζαντινόν Μουσεΐον Αθηνών. Μίαν τέλος ένδειξιν, αν και αυτήν δχι απολύτως ασφαλή, μάς παρέχουν τά εγχάρακτα φυτικά κοσμήματα τά πληροΰντα τούς φωτοστεφάνους τών τριών μορφών τής ήμετέρας εΐκόνος. Τούς διακόσμους αυτούς φωτοστεφάνους δεν εύρίσκομεν εις τά παλαιότερα έργα τοΰ Τζάνε. Γούτους, εγώ τουλάχιστον, συνήντησα διά πρώτην φοράν εις τήν από τοΰ 1654 εικόνα τοΰ 'Αγίου Κυρίλλου, τήν προερχομένην από τον ναόν τών Αγίων Ίάσωνος καί Σωσιπάτρου τής Κερκύρας καί άποκει- 0) Α. Ξυγγοπούλου, Συλλογή Ελένης Α. Σταθάτου, Άθήναι, 1951, πίν. 10. ") Άπεικόνισις δχι καλή είς τήν Μεγάλην Ελληνικήν Εγκυκλοπαίδειαν, τόμ. ΙΖ, ο * ) Κρηιικά Χρονικά», Α, 1947, πίν. ΚΣΤ*.

10 328 Α. Ξυγγόπουλου μένην τώρα εις το Μουσεΐον τής πόλεως ταύτηςls, κατόπιν τό 1660 είς τον "Αγιον Άνδρέαν τής Συλλογής Σταθάτου, άργότερον δε εις πλεΐστα των έργων τοΰ Τζάνε, μέχρι καί τών τελευταίων, χωρίς βεβαίως τοΰτο νά είναι κανών, διότι τίποτε δεν αποτελεί κανόνα εις την τέχνην τοΰ αγιογράφου τοΰτου. Έξ δσων ανωτέρω έξετέθησαν προκύπτει τό συμπέρασμα δτι ή α* πασχολήσασα ημάς εικών τής Walters Art Gallery δεν θά ήδυνατο νά τοποθετηθή ούτε μεταξύ τών παλαιοτέρων έργων τοΰ Τζάνε ούτε μεταξύ τών τελευταίων. Τά άκρότατα χρονολογικά όρια, μεταξύ τών οποίων θά ήδυνάμεθα μέ κάποιαν πιθανότητα νά την τοποθετήσωμεν, θά ήσαν ίσως τά τής εικοσαετίας Ή διαρκής αλλαγή τεχνοτροπίας καί τεχνικής, ή αναδρομή εις τήν παλαιοτέραν του τέχνην καί ή απότομος στροφή προς τά δυτικά πρότυπα, τάς οποίας παρατηροΰμεν είς ιήν μακράν σταδιοδρομίαν τοΰ αγιογράφου τούτου μέ τήν άνήσυχον καλλιτεχνικήν ιδιοσυγκρασίαν, δεν επιτρέπουν άκριβεστέραν τοποθέτησιν τών αχρονολόγητων έργων του, δπως ή προκειμένη εικών. 2) ΤΡΙΠΤΥΧΟΝ ξυλόγλυπτον καί ζωγραφημένον. (Πίν ΛΑ') Οταν τό τρίπτυχον 15 είναι ανοικτόν, βλέπομεν είς τό μεσαιον φύλλον τήν πιστήν άναπαράστασιν ξυλογλύπτου τέμπλου τών μετά τήν άλωσιν χρόνων. Βλέπομεν τάς τρεις θύρας, τήν Ώραίαν Πύλην δηλαδή καί τάς αμφοτέρωθεν εισόδους προς τήν Πρόθεσιν καί τό Διακονικόν. Επίσης παριστάνονται μέ πολλήν λεπτομέρειαν αί τέσσαρες δεσποτικαί εικόνες έν προτομή, τοΰ Ίησοΰ, τής Θεοτόκου βρεφοκρατούσης, τοΰ Προδρόμου, καθώς καί τοΰ 'Αγίου Σπυρίδωνος κατά τό δεξιόν, ώς προς τον θεατήν, άκρον, ευδιάκριτου έκ τοΰ ψιαθίνου πίλου, τον όποιον είκονίζεται πάντοτε φέρων. 'Ο ζωγραφήσας τά τέσσαρα αυτά εικονίδια άντέστρεψε μόνον, κατά λάθος ασφαλώς, τήν θέσιν τών δύο ακραίων τοποθετήσας τον Πρόδρομον αριστερά, ενώ ή ορθή θέσις του είναι δεξιά, μετά τον Ίησοΰν, ΐνα σχηματισθή ούτω ή Δέησις (Θεοτόκος - Ίησοΰς - Πρόδρομος). 'Ο "Αγιος Σπυρίδων θά έπρεπεν ουτω νά εύρίσκεται κανονικώς είς τό αριστερόν άκρον, μετά τήν Θεο? τόκον, δπου τίθεται πάντοτε ή εικών τοΰ αγίου, εις τιμήν τοΰ οποίου είναι αφιερωμένη ή εκκλησία. Άν λάβωμεν τοΰτο ύπ όψιν, θά καταλήξωμεν εις τό συμπέρασμα δτι ό ναός, τό τέμπλον τοΰ οποίου άναπαρίσταται ένταΰθα, ήτο αφιερωμένος είς τον "Αγιον Σπυρίδωνα. Κάτω ) ΆπεικονίσΟη ύπό I. Παπαδημητρίου εις τήν Αρχαιολογικήν Εφημερίδα , σ. 54, είκ. 23. ) Ξυγ γοπο όλου, Συλλογή *Ε. Σταθάτου, πίν. 10.,s) At διαστάσεις του δέν μοϋ είναι γνωστοί.

11 ΓΙΙN. Λ' Έμμ. Τζάνε, Ή Θεοτόκος μεταξύ τοϋ Προδρόμου καί τοϋ "Αγίου Φιλίππου. (Βαλτιμόρη. Walters Art Gallery)

12 ΠΙΝ. ΛΑ Τρίπτυχον ξυλόγλυπιον καί ζωγραφημενον. (Βαλτιμόρη. Walters Art Gahery).

13 ΠIN ΛΒ' Τό τμιπιυχον κλεισιόν.

14 Κρητικά μελετήματα 329 τών δεσποτικών εικόνων είναι σκαλισμένα καί διακοσμημένα τα θωράκια (ποδιές), χαρακτηριστικόν επίσης στοιχεΐον τών ξυλόγλυπτων τέμπλων τής μετά την άλωσιν περιόδου. Εις τό άνω μέρος τοϋ τέμπλου εύρίσκεται κατάκοσμον έπιστΰλιον. εις τό όποιον, κάτωθεν τόξων βασταζομένων υπό κιονίσκων, είκονίζονται οί δώδεκα Απόστολοι έν προτομή. 'Η παράστασις αυτή τών δώδεκα Αποστόλων έστςαμμένων δλων προς τό κέντρον αποτελεί μέρος τής μεγάλης λεγομένης Δεήσεως, τής οποίας τό μεσαΐον τμήμα α παρτίζεται εκ τής καθαυτό Δεήσεως (Θεοτόκου - Ίησοΰ - Προδρόμου), πολλάκις δέ καί έκ τών δυο Αρχαγγέλων, Μιχαήλ καί Γαβριήλ, πλαισιούντων τό κύριον τοΰτο θέμα τής Δεήσεως. Έπί τοϋ υπό έξέτασιν δμως τριπτύχου ό χώρος τοϋ επιστυλίου δεν έπήρκει διά τήν ζωγράφησιν καί τής καθαυτό Δεήσεως. Διά τοΰτο δέ αϋτη μετετέθη εις τό ύπεράνω τοϋ επιστυλίου αέτωμα, δπου πράγματι εύρίσκομεν εις τρία χωριστά εικονίδια τον Ίησοΰν έπί θρόνου, αριστερά τήν Θεοτόκον όρθίαν δεομένην καί δεξιά τόν Πρόδρομον πτερωτόν, ό'ρθιον επίσης καί δεόμενον. Ή μετάθεσις αυτή τής Δεήσεως εις τό αέτωμα, εις τήν ο ποίαν έξηναγκάσθη ό τεχνίτης ελλείψει χώρου, εΐχεν ως αποτέλεσμα τήν παράλειψιν τής εις τήν θέσιν εκείνην, ΰπεράνω τοΰ επιστυλίου, άπεικονίσεως τοΰ Εσταυρωμένου μεταξύ τής Θεοτόκου καί τοΰ 'Αγίου Ίωάννου τοϋ Θεολόγου, στοιχείου τυπικού είς τά ξυλόγλυπτα τέμπλα. Ή ύπεράνω τοϋ τέμπλου είς τό έξεταζόμενον τρίπτυχον ήμικυκλική κοιλότης νομίζω οτι εϊκονίζει, μέ αρκετήν βέβαια άφαίρεσιν, τήν κόγχην τοΰ Ίεροΰ. Είς τήν ύπόθεσιν αυτήν δέ οδηγεί ή κατά τάς γωνίας παράστασις αριστερά μέν τοΰ Αρχαγγέλου Γαβριήλ, δεξιά δέ τής Θεοτόκου όρθιας, τών δύο δηλαδή μορφών πού απαρτίζουν τήν σκηνήν τοΰ Εύαγγελισμοΰ. Είναι γνωστόν δτι εις τάς μικράς μονόκλιτους βασιλικάς αί δύο ύπεράνω τής άψΐδος γωνίαι ή θέσεις πλησίον αυτών έξελέγοντο διά τήν άπεικόνισιν τών δύο προσώπων τοΰ Εύαγγελισμοΰ * Ή άνω τής κόγχης πλευρά φέρει πλουσίαν ξυλόγλυπτον φυτικήν διακόσμησιν, εις τήν οποίαν παρεμβάλλονται πινακίδια μέ εικόνας προφητών έν προτομή. Είς τό κεντρικόν τών πινακιδίων τούτων εΐκονίζεται ή Άνάστασις μέ τόν Ίησοΰν έξερχόμενον τοΰ τάφου. 16) Διά τούς βυζαντινούς χρόνους βλ. προχείρως Σ. Πελεκάν ίδου, Καστοριά, I, Βυζαντινοί τοιχογραφίαι. Πίνακες, Θεσσαλονίκη, 1953, πίν, 46. Γ. Σωτηρίου είς τήν «Επετηρίδα τής Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών», 2, 1925, σ. 251, είκ. 10 καί σ. 247, είκ. 8 ("Ομορφη Εκκλησία Αίγίνης), G. Millet. Recherches sur Γ iconographie de 1 Evangile, Paris, 1916, a. 74, είκ. 16 ("Αγιος Χριστός Βέροιας). Διά τήν μετά τήν άλωσιν περίοδον βλ. προχείρως Πελεκανίδην, ένθ άν. πίν. 173, 182.

15 330 Α. Ξυγγόπουλου Κάτω τέλος τοΰ κεντρικού φύλλου τού τριπτύχου επαναλαμβάνεται ή ξυλόγλυπτος διακόσμησις μέ παραστάσεις σφιγγών κστά τά άκρα, είς δέ τό μέσον ενός Χερουβείμ, κάτω τού οποίου ύπίρχει πιθανώς οίκόσημον, λίαν δμως δυσδιάκριτον. Είς την εσωτερικήν πλευράν τών δύο πλαγίων φύλλων τοΰ τριπτύχου είκονίζονται, κάτα) από τόξα βασταζόμενα υπό κιονίσκων, δέκα σκηναί τοΰ Δωδεκαόρτου. Είς τό αριστερόν δηλαδή, ως προς τον θεατήν, φύλλον παρίστανται ή Γέννηοις τοΰ Χριστοΰ, ή Βάπτισις, ή 'Υπαπαντή, ή Έγερσις τοΰ Λαζάρου καί ή Βαϊοφόρος, είς δέ τό δεξιόν ή Μεταμόρφωσις, ή Σταύρωσις, ό Ενταφιασμός τοΰ Χριστού, ή Ά νάληψις καί ή Πεντηκοστή. Οΰτω, προστιθεμένων είς τάς δέκα αύτάς σκηνάς τών δύο επί τοΰ μεσαίου φύλλου, δηλαδή τοΰ Ευαγγελισμού καί τής Άναστάσεως, α παρτίζεται πλήρες τό Δωδεκάορτον, τό όποιον είς τάς εκκλησίας τών μετά τήν άλωσιν χρόνων τίθεται συνήθως εις τό άνω μέρος τοΰ τέμπλου, χωρίς βεβαίως ν αποκλείεται ή ζωγράφησίς του εις τήν καμάραν ή είς τούς τοίχους τοΰ ναοΰ. Έπΐ τοΰ προκειμένου δμως παρατηρεΐται μικρά παρέκκλισις από τήν κανονικήν σύνθεσιν τοΰ Δωδεκαόρτου. 'Ο τεχνίτης δηλαδή παρέλειψεν, άγνωστον διά ποιον λόγον, τήν Κοίμησιν τής Θεοτόκου, άντ αυτής δέ έζωγράφησε τον Ενταφιασμόν τοΰ Χριστού, σκηνήν δηλαδή μή αποτελούσαν μέρος τοΰ Δωδεκαόρτου. Τήν έντύπωσιν τοΰ εσωτερικού εκκλησίας, τήν οποίαν προσεπάθησεν ό τεχνίτης νά δώση είς τό τρίπτυχον, ενισχύει ή παράστασις τών δύο Αρχαγγέλων είς τήν εξωτερικήν επιφάνειαν τών δύο πλαγίων φύλλων (Πίν. ΛΒ'). Τούτων ό επί τοΰ αριστερού φύλλου εϊκονίζεται μέ θώρακα καί μέ τό ξίφος γυμνόν είς τήν δεξιάν. Είναι πιθανοότατα ό Μιχαήλ, δπως δύναται νά πείση ή παραβολή, μεταξύ άλλων, προς τήν τοιχογραφίαν τοΰ Καθολικού τής άγιορειτικής Μονής Δοχειαρίου,7. Ο επί τοΰ δεξιού φύλλου Αρχάγγελος, τον όποιον ό άγιογράφος έξ αβλεψίας παρέστησεν ύψηλότερον τοΰ αντιστοίχου, είναι πιθανώτατα ό Γαβριήλ. Φέρει ούτος διπλοΰν χιτώνα καί έπ αύτοΰ μανδύαν πορπούμενον προ τοΰ στήθους. Είς τήν δεξιάν κρατεί δόρυ, εις δέ τήν ιίριστεράν εΐλητάριον ανοικτόν μέ τήν εξής επιγραφήν: «Ταξιάρχος πέλω γάρ \ Θ(εο)ν τοΰ ζόν τος λαμπρός. Εΐοηλϋε 19 ό καϋαρώς βι \ όσας. "Η δλ κ(α'ι) παρέδραμες τ(ήν) σοφρο- οή j νην». ) G. Millet, Monuments de Γ Athos. I. Les peintures, Paris, 1927, πίν **) Άντΐ εϊσελθε.

16 Κρητικά μελετήματα 831 Οί δύο Αρχάγγελοι μέ στολήν συνήθως στρατιωτικήν εϊκονίζονται, κατά τους μετά τήν άλωσιν ιδίως χρόνους, εκατέρωθεν τής εισόδου τοϋ ναοϋ, ως επί τό πλεΐστον εις τό εσωτερικόν μέρος Ι9. Τήν θέσιν δέ αυτήν ορίζει και ή Ερμηνεία των ζωγράφων20. Οσον άφορΰί τό είλητάριον μέ τό επίγραμμα, εις τό όποιον 6 Αρχάγγελος εμφανίζεται ως ό φρουρός τής θύρας τοΰ ναού, τούτο συνήθως κρατεί ό Μιχαήλ, ό όποιος εις τό Καθολικόν τής Μονής Δοχειαρίου, δπως καί εις άλλα μνημεία, φέρει τό επίθετον ό Φύλαξ21. Εις τάς χεΐρας δέ αυτού τοποθετεί τό «χαρτί» μέ τό επίγραμμα περιεχομένου άναλόγου προς τό επί τού ήμετέρου τριπτύχου καί ή Ερμηνεία22. 'Ο άγιογράφος λοιπόν ό έκτελέσας τό τρίπτυχον παρεξέκλινε καί εδώ τής παραδόσεως εξ άγνοιας ίσως. 'Οπωσδήποτε όμως βέβαιον είναι δτι αντέγραψε τούς δύο Αρχαγγέλους από τάς τοιχογραφίας πού θά εύρίσκοντο εκατέρωθεν τής εισόδου τού ναού, τον όποιον άναπαριστμ κατά τινα τρόπον μικρογραφικώς ε ις τό υπό μελέτην τρίπτυχον. Ή τέχνη τών επί τοΰ τριπτύχου ζωγραφημένων μορφών, δπως καί τών σκηνών τού Δωδεκαόρτου, δεικνύει καταφανή προσκόλλησιν τοΰ άγιογράφου είς τήν παλαιάν ορθόδοξον παράδοσιν, τήν όποιαν δμως οΰτος δχι σπανίως παρανοεΐ. Αλλά υπάρχουν καί μερικαί σκηναί τού Δωδεκαόρτου, δπως ή Γέννησις τού Χριστού, ή 'Υπαπαντή, ό Ενταφιασμός τού Ιησού, είς τάς όποιας είναι λίαν αισθητή ή ισχυρά δυτική επίδρασις. Διά τήν χρονολόγησιν τοΰ τριπτύχου μίαν αρκετά ασφαλή ένδειξιν μάς παρέχει ή παράστασις τής Άναστάσεως μέ τον Ίησοΰν έξερχόμενον τού τάφου. 'Ο δυτικός οΰτος τύπος τής Άναστάσεως είσάγεται είς τήν ορθόδοξον εικονογραφίαν κατά τά μέσα περίπου τοΰ 17ου αίώνος. Εισηγητής δέ αυτού είναι ίσως, κατά τήν πιθανήν εικασίαν τού κ. Μ. Χατζηδάκη, ό γνωστός άγιογράφος Ήλίας Μόσκος2*. Τήν υπογραφήν πράγματι αυτού φέρει ή παλαιοτάτη, μέχρι τούδε τουλάχιστον γνωστή, παράστασις τού θέματος είς τήν από τού 1657 εικόνα τού Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών24. 1!>) "Οπως π. χ. είς τήν Μονήν Δοχειαρίου. Βλ. Millet, ένο άν.,0) Διονυσίου, Ερμηνεία τής ζωγραφικής τέχνης, έκδ. Α. Παπαδοποΰλου - Κεραμέως, Πετρούπολις, 1909, ) Millet, ενθ άν. 22) Ερμηνεία, ενθ άν. 219, 231, ί) Μ. X α τ ζ η δ ά κ η ς, είς τό περιοδ. «Ζυγός», έτ. Α', άριθ. 6 { Απρίλιος 1956), 16. *4) Απεικόνισις υπό Χατζηδάκη, ενθ άν. καί έν Ν. Κ άλογε ροπούλου, Μεταβυζαντινή καί νεοελληνική τέχνη, Αθήναι, 1925, πίν. έναντι α. 80.

17 332 Α. Βυγγόπουλού Κατά ταΰτα, to απασχολούν ημάς τρίπτυχον δεν δύναται να είναι παλαιότερον τών μέσων τοΰ 17 ν αίώνος. Έν τοΰτοις ή δχι πολύ επιμελής έκτέλεσις τών εικονιδίων αναγκάζει ημάς νά κατέλθωμεν μέχρι τοΰ τέλους τοΰ 17ου ή πιθανώτερον μέχρι τοΰ πρώτου ήμίσεος τοΰ 18ου αίώνος. Ή δλη, πολλάκις άδεξία, αντιγραφή παλαιών καλών προτύπων, τήν οποίαν δεικνύουν τα εικονίδια τά κοσμοΰντα τό τρίπτυχον, παρουσιάζει δχι δλίγας ομοιότητας προς τήν άνισον καί πολλάκις αμελή τέχνην τοΰ άγιογράφου Ίωάννου Μόσκου, έργασθέντος, όπως δεικνύουν τά μέχρι τοΰδε γνωστά χρονολογημένα έργα του, μεταξύ τοΰ 1680 και τοΰ Δέν θά ήτο ίσως πολύ άπίθανον νά προσθέσωμεν και τό τρίπτυχον τοΰτο εις τά έργα τοΰ Ίωάννου Μόσκου. Τό απασχόλησαν ημάς τρίπτυχον δέν είναι βεβαίως έργον εξαιρετικής τέχνης. Παρουσιάζει δμως πολύ ενδιαφέρον διά τό μοναδικόν, καθ δσον γνωρίζω, θέμα τοΰ μεσαίου φύλλου, τήν αρκετά πιστήν δηλαδή άναπαράστασιν τοΰ τέμπλου εκκλησίας. Ό παραγγείλας εϊς τον ξυλογλύπτην καί εις τον ζωγράφον τό τρίπτυχον ήθέλησε, φαίνεται, ν άναπαρασταθή εις αυτό μικρογραφικώς τό εσωτερικόν τοΰ ιδιοκτήτου ίσως ναοΰ του. Ό ναός δέ αυτός ανήκε πιθανώς, αν κρίνωμεν από τό δυσδιάκριτον οίκόσημον εις τό κάτω μέρος τοΰ κεντρικοΰ φύλλου, εις εύγενή 'Έλληνα βενετοκρατουμένης περιοχής, τής Κρήτης ή τών Ίονίων νήσων, δπου, ως γνωστόν, αί αρχοντικοί οϊκογένειαι ειχον ιδιοκτήτους, μικράς κατά τό πλεΐστον, εκκλησίας. Αν δέ έχωμεν ύπ δψει δτι εις τό τέμπλον τό άναπαριστώμενον εις τό τρίπτυχον εύρίσκεται ή ε ικών τοΰ 'Αγίου Σπυρίδωνος, θά ήδυνάμεθα νά καταλήξωμεν εις τήν αρκετά βάσιμον γνώμην, ως καί ανωτέρω ε ίπομεν, δτι εις τον άγιον αύτόν ήτο αφιερωμένος ό ναός, τοΰ οποίου τό τέμπλον μάς διέσωσεν εις μικρογραφικήν άναπαράστασιν τό άπασχολήσαν ημάς τρίπτυχον. Β'. ΑΙ ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΑΙ ΤΟΥ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΥ ΕΙΣ ΤΟΝ ΚΩΔΙΚΑ ΤΟΥ ΛΟΝΔΙΝΟΥ Πεντηκονταετία σχεδόν παρήλθεν άφ δτου ό Νικόλαος Πολίτης, ασχολούμενος μέ τον Έρωτόκριτον, έπέστησε τήν προσοχήν τών μελετητών επί τών μικρογραφιών τοΰ κώδικος Harley 5644 τοΰ άποκειμένου εις τήν Βιβλιοθήκην τοΰ Βρεττανικοΰ Μουσείου τοΰ Λονδίνου καί γραφέντος τό 1710, παρατηρών δτι «αί τοΰ χειρογράφου ίστορίαι» είναι «πολύτιμον μνημεΐον τής κοσμικής γραφικής παρ ήμΐν κατά τάς άρχάς τοΰ ΙΗ' αίώνος, άξιαι δέ σπουδής καί από άπόψεως τής σχέ-

18 Κρητικά μελειήματα 333 σεως αυτών προς την ξένην τέχνην και προς τά ιστορημένα βυζαντινά χειρόγραφα»1. Αί δυο όμως μικρογραφία!, τάς οποίας παρέθεσεν εις τό άρθρον του εκείνο ό Πολίτης (σ. 64 και 65), και αί οκτώ πού συνοδεύουν την κατά τό 1915 γενομένην κριτικήν έκδοσιν τοΰ ποιήματος υπό τοΰ άειμνήστου Στ. Ξανθουδίδου, ήσαν πολύ δλίγαι διά νά βασισθή έπ αυτών αξία λόγου μελέτη περί τής τέχνης καί περί τών πηγών πού έχρησιμοποίησεν ό άγνωστος ζωγράφος διά την δημιουργίαν τής εκτεταμένης αυτής είκονογραφήσεως. Ήδη, μετά την πλήρη δημοσίευσιν τών μικρογραφιών τοΰ χειρογράφου τούτου υπό τοΰ κ. Β. Λαούρδα2, δυνάμεθα νά σχηματίσωμεν σαφή ιδέαν τής όλης είκονογραφήσεως τοΰ κώδικος καί νά έξετάσωμεν μερικά από τά προβλήματα, τά όποια αυτή παρουσιάζει. Κατ αρχήν πρέπει νά παρατηρήσωμεν ότι ή είκονογράφησις αυτή έχει γίνη υπό ζωγράφου βαθύτατα επηρεασμένου από τήν Ιταλικήν, καί μάλιστα τήν βενετικήν τέχνην. Αί πανοπλίαι καί αί ένδυμασίαι τών άνδρών, ιδιαιτέρως δε αί ένδυμασίαι τών γυναικών, είναι σχεδόν ό- μοιαι μέ έκείνας πού βλέπομεν εις τούς πίνακας τών Βενετών ζωγράφων, όπως είναι γνησίως βενετική καί ή μορφή τών οικοδομημάτων, τών επίπλων κ.λ.π. Ό είκονογραφήσας τον κώδικα ήτο "Ελλην ή Ιταλός ; Ό κ. Λαούρδας τόν θεωρεί προφανώς Ιταλόν8. Εις τό συμπέρασμα τοΰτο τον ήγαγε ίσως τό γεγονός, ότι εις τέσσαρας από τάς μικρογραφίας αναγράφεται τό όνομα τοΰ είκονιζομένου καί ιταλιστί *. Τοΰτο όμως δεν είναι,'κατά τήν γνώμην μου, επαρκής λόγος νά θεωρήσωμεν τόν μικρογράφον Ιταλόν. Αί ίταλικαί αύταί έπιγραφαί τών τεσσάρων μικρογραφιών απλώς μεταφράζουν, καί μάλιστα κατά τρόπον όχι ορθόν, τάς ύπαρχούσας έκτενεστέρας ελληνικός ερμηνείας. Νομίζω ότι αί Ιταλικοί αύταί έπιγραφαί έτέθησαν έκ τών υστέρων, άγνωστον διά τίνα λόγον. Ό εκτελέσας τάς μικρογραφίας ήτο άναμφιβόλως "Ελλην. Τό ότι ή τέχνη του είναι καθ ολοκληρίαν σχεδόν ιταλική εξηγείται ευκόλως, αν λάβωμεν ύπ όψιν τάς πολυτίμους διαπιστώσεις τοΰ Ξανθουδίδου. Ούτος πράγματι απέδειξε κατά τρόπον, νομίζω, άναμφισβήτητον, ότι ό κώδιξ εγράφη εις τήν Επτάνησον καί μάλιστα εις τήν Ζάκυνθον ) ΙΙεριοδ. «Λαογραφιά», 1, 1909, 69. 2) Περιοδ. «Κρητικά Χρονικά», 6, 1952, 299 κ. έξ. πίν. ΚΔ' ΝΔ'. *) Ένδ άν ) Ένθ' άν. σ. 305, άριθ. 20, 21, 23, 25 καί πίν. ΚΗ'. 20, ΚΘ'. 21, 23, Λ'. 25.

19 3:54 Α. Ξυγγόπουλου υπό Ζακυνθίου 5. Ή τέχνη τής Ζακύνθου άρχομένου τοϋ 18ου αίώνος εμφανίζεται, ως γνωστόν, απολύτως σχεδόν έξιταλισμένη. Εις τοϋτο δέ συνετέλεσεν όχι ολίγον 6 Παναγιώτης Δοξαρας, 6 όποιος έπιστρέφων έξ "Ιταλίας περί τό 1700 εις την Ζάκυνθον, διαδίδει εκεί τήν έξιταλισμένην δι ελαιογραφίας ζωγραφικήν και διά των πινάκων του, άλλα καί διά τής μεταφράσεως τοΰ έργου τοϋ Λεονάρδου da Vinci, Trattato della pittura, τής οποίας σώζονται ώς γνωστόν, δύο αύιόγραφοι κώδικες των ετών 1720 καί 1724", όπως τέλος καί διά τοϋ κατά τό 1726 συγγραφέντος πρωτοτύπου έργου του Περί ζωγραφιάς, τό όποιον προ πολλοϋ έχει έκδοθή υπό τοϋ Σ. Λάμπρου1. Τό καλλιτεχνικόν συνεπώς περιβάλλον, εντός τοϋ οποίου εΐκονογρα φήθη ό κώδιξ τοϋ Έρωτοκρίτου, ήτο εντελώς σχεδόν εξιταλισμένον. Οϋτω ούδέν, νομίζω, υπάρχει κώλυμα εις τό νά παραδεχθώμεν ότι ό έκτελέσας τάς μικρογραφίας τοϋ κώδικος ήτο ασφαλώς Έλλην καί δτι άνήκεν είς τήν ομάδα τών Ζακυνθίων ζωγράφων τών άσκούντων τήν έξιταλισμένην τέχνην, τήν οποίαν διά τών ζωγραφικών του έργων καί διά τών συγγραφών του ένίσχυεν ό Παναγιώτης Δοξαρας. 'Ο άγνωστος τεχνίτης τοΰ κώδικος τοΰ Λονδίνου ήσκει ασφαλώς καί τήν αγιογραφίαν. Τοϋτο προκύπτει από σειράν ολόκληρον μικρογραφιών τοΰ χειρογράφου, αί όποΐαι άναμφισβητήτως εμπνέονται από λίαν συνήθεις θρησκευτικός συνθέσεις Ήδη ό Ξανθουδίδης, προκειμένου περί τής μικρογραφίας τής εικονιζούσης τήν γέννησιν τής Άρετούσας (ΚΑ'. 2)8, ειχεν ορθότατα παρατηρήσει δτι αίίτη «φαίνεται ποιηθεΐσα κατ άπομίμησιν τής Γεννήσεως τοΰ Χριστοϋ»9. Καί ή μέν παρομοίωσις προς τήν Γέννησιν τοϋ Χριστοϋ οφείλεται άναμφιβόλως είς μνημονικόν λάθος, διότι ή μικρογραφία σχετίζεται πρός παραστάσεις τοΰ Γενεσίου τής Θεοτόκου, ή διαπίστωσις δμως τής σχέσεως τής μικρογραφίας πρός θρησκευτικήν παράστασιν δεικνύει τήν όξεϊαν παρατηρητικότητα τοϋ συφοϋ εκδότου τοΰ Έρωτοκρίτου. Ή μικρογραφία πράγματι τής γεννήσεως τής Ά- 8) Βιτζέντζου Κολάρου, Έρωτόκριτος. "Εκδοσις κριτική,., υπό Σ. Ξανθουδίδου, "Ηράκλειον, Εισαγωγή, σελ. XVI, XVIII. *) Βλ. προχείρως «Ν, Έλληνομνήμονα», 9, 1912, 268 κ. εξ. βπαναγιώτου Δοξαρά, Περί ζωγραφιάς... ύπό Σ. Λάμπρου, Ά- ίΐήναι, ) Αί παραπομπαί γίνονται είς τήν εκδοσιν Λαούρδα. Μέ γράμματα σημειοϋται ό πίναξ τών «Κρητικών Χρονικών>, ό δέ άριθμός είναι ό αΰξων τής μικρογραφίας. 8) Ξανθουδίδης, ένθ άν. σ. 747, άριθ. 2. Λαούρδα ς, ένθ άν. σ. 302, άριθ. 2.

20 Κρητικά μελετήματα 335 ρετούσας, δπως καί ή μικρογραφία ΚΖ'. 14, απορρέουν από παραστάσεις τοΰ Γενεσίου τής Θεοτόκου10. Αί μικρογραφίαι όμως τοΰ χειρογράφου τοΰ Έρωτοκρίτου αί σχε. τιζόμεναι προς θρησκευτικός παραστάσεις δεν περιορίζονται εις τάς δυο μόνον μνημονευθείσας. Αΰται εινσι πολύ περισσότεραι. Οΰτω αί μικρογραφίαι ΚΣΤ'. 11 καί ΜΑ'. 69 απορρέουν έκ παραστάσεων τής Συναντήσεως τής Θεοτόκου μέ την Ελισάβετ, θέματος, τό όποιον εικονογραφεί, ώς γνωστόν, καί τον δον οίκον τοΰ Άκαθίσιου ΰμνου (Έχουσα ή αγία κλπ.). δπως επίσης ή μικρογραφία Ν'. 106 αντιστοιχεί προς την άπεικόνισιν τοΰ 6ου οίκου τοΰ Ακαθίστου (Ζάλην ένδοθεν έχων κλπ.)13. Αί πολυάριθμοι μικρογραφίαι αί είκονίζουσαι τούς πολεμιστάς τούς μέλλοντας νά λάβουν μέρος είς τό κονταροκτύπημα ΚΖ'. 16 ΑΑ'. 29 προέρχονται άναμφιβόλως από τάς παραστάσεις των εφίππων στρατιωτικών αγίων, τούς οποίους μέ τόσην αγάπην εζωγράφησαν καί οί βυζαντινοί καί οϊ μετά την άλωσιν άγιογράφοι. Όμοίως θρησκευτικόν είναι καί τό πρότυπον των δύο εφίππων, τοΰ Έρωτοκρίτου καί τοΰ Πολυδώρου, είς την μικρογραφίαν ΚΣΤ'. 12, ή οποία ενθυμίζει άναλόγους παραστάσεις τοΰ Αγίου Δημητρίου καί τοΰ Αγίου Γεωργίου εφίππων13. Πολλά επίσης στοιχεία έλαβεν ό τεχνίτης των μικρογραφιών από παραστάσεις μαρτυρίων αγίων. Από τοιαΰτα ασφαλώς πρότυπα προέρχονται, μεταξύ άλλων, αί μικρογραφίαι ΜΘ'. 101 Ν'. 105,4. Χα-,0) Βλ. προχείρως τήν από τοΰ 1674 εικόνα τοΰ Βίκτωρος είς τήν Συλλογήν Σταθ-άτου: Α. Ξυγγοπούλου, Συλλογή Σταβ-άτου, πίν. 11. ) Βλ. προχείρως τήν άπό τοΰ 1536 τοιχογραφίαν τής Μολυβοκκλησιας είς τό Αγιον Ορος: Millet, Monuments de Γ Athos. πίν Άνω σειρά, δεύτερα είκών έξ αριστερών. 1 *) Μολυβοκκλησιά : Millet, ενθ άν. πίν Ανω σειρά, τρίτη είκών έξ αριστερών.,s) Βλ. τήν τοιχογραφίαν τοΰ 'Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης : Γ. καί Μ> Σωτηρίου, Ή Βασιλική τοΰ 'Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, Άθήναι, 1952, Λεύκωμα, πίν. 93α. Πολύ ανάλογος είναι καί ή παράστασις τών 'Αγίων Σέργιου καί Βάκχου εφίππων είς εικόνα τής Μονής Σινά : Γ. καί Μ. Σωτηρίου, Εικόνες τής Μονής Σινά, I (Πίνακες), Άθήναι, 1956, πίν Σχετική κάπως είναι επίσης καί ή είκών τοΰ Μ. Δαμασκηνού μέ τούς τέσσαρας στρατιωτικούς αγίους είς τήν Συλλ. Σταθάτου : Ξυγγοπούλου, Συλλογή ΣταΟάτου, πίν. 2. ) Πρβ. προχείρως μερικός άπό τάς σκηνάς, ιδίως τήν είς τήν άριστεράν κάτω γωνίαν, πού έζωγράφισεν δ Κωνσταντίνος Τζάνες είς τήν εικόνα τής 'Αγίας Αικατερίνης τοΰ Μουσείου Μπενάκη : Α. Ξυγγοπούλου, Μουσεΐογ Μπενάκη. Κατάλογος τών εικόνων, Άθήναι, 1936, πίν. 23.

21 336 Α. Ξυγγόπουλου ρακτηριστική επί τοΰ προκειμένου είναι ή μικρογραφία ΛΣΤ'. 51 ή είκονίζουσα την Άρετούσαν προ τοϋ επί τοϋ θρόνου καθημένου πατρός της. Αϋτη έμπνέεται άναμφιβόλως από παράστασιν μάρτυρος προ τοϋ δικαστοϋ. Τό ίδιον ακριβώς σχήμα εχρησιμοποίησε τό 1711 καί ό Διονύσιος, 6 συγγραφεϋς τής περίφημου Ερμηνείας τών ζωγράφων, είς τήν τοιχογραφίαν τοϋ ναΐσκου τοϋ Κελλίου του τοϋ σωζομένου εις τάς Καρυάς τοϋ 'Αγίου Όρους, διά νά παραστήση τον "Αγιον Ίωάννην τον Πρόδρομον έλέγχοντα τον Ήρώδην'5. Δυναται, νομίζω, νά θεωρηθή βέβαιον δτι καί ό Διονύσιος καί ό άγνωστος μικρογράφος τοϋ κώδικος τοϋ Έρωτοκρίτου ήντλησαν από κοινόν παλαιότερον πρότυπον. Παραλείπων άλλα παραδείγματα, τα όποια θά ήδύνατό τις νά εδρη έξετάζων μετά προσοχής τάς μικρογραφίας τοϋ χειρογράφου, έρχομαι εις έν τελευταιον. Πρόκειται περί τής μικρογραφίας ποί: κλείει τήν εικονογράφησή τοϋ κώδικος καί ή οποία είκονίζει τον Ρήγαν στέφοντα τον Έρωτόκριτον βασιλέα (ΝΔ' 121). Αΰτη αντιγράφει εικόνα παριστάνουσαν τήν Στέψιν τής Θεοτόκου. Γό είκονογραφικόν τοϋτο θέμα* άγνωστον εις τήν ορθόδοξον αγιογραφίαν, είναι συνηθέστατον εις τήν Καθολικήν Εκκλησίαν, αν καί υπάρχουν μερικά αύτοϋ παραδείγματα ποιηθέντα υπό 'Ελλήνων ζωγράφων είς τήν Βενετίαν, αλλά κατά παραγγελίαν καί προς χρήσιν Βενετών,e. Τό πρότυπον τοϋ έκτελέσαντος τήν μικρογραφίαν θά ήτο άνάλογον προς τό από τοϋ τέλους τοϋ 13ου αίώνος ψηφιδωτόν τοϋ Ιακώβου Torriti είς τήν αψίδα τής Santa Maria Maggiore τής Ρώμης". 'Ο μικρογράφος δμως τοϋ κώδικος θά είχε μάλλον προ οφθαλμών εικόνα ποιηθεΐσαν υπό "Ελληνος είς τήν Βενετίαν προς χρήσιν Βενετοΰ. Γοιαϋται δε εικόνες δεν θά ήσαν βεβαίως σπάνιαι είς τήν βενετοκρατουμένην Ζάκυνθον. Έκ τών ανωτέρω πσρατεθέντων ολίγων παραδειγμάτων έγινε, νομίζω, σαφές δτι ό ζωγράφος τών μικρογραφιών τοΰ κώδικος τοϋ Λονδίνου ήτο καί άγιογράφος άντλήσας από τήν θρησκευτικήν εικονογραφίαν πολλά θέματα, τά όποια μέ μικράς μεταβολάς έχρησιμοποίησεν είς τήν είκονογράφησιν σειράς δλης σκηνών τοϋ Έρωτοκρίτου. Ή διαπίστωσις τέλος αυτή, δτι ό κοσμήσας τον κώδικα ήτο άγιο- ) Είκών έν R. By roti D. ϊ a 1 bο t R i c e, The Birth of Western Painting, London, 1930, πίν. 28. Ή πρώτη σκηνή έξ αριστερών. 1β) Βλ. π. χ. τό μικρόν τρίπτυχον της Πινακοθήκης τοΰ Βατικανού προχείρως παρά S. Β e 11 i n i, La pittura cretese - veneziana e i Madonneri, Padova, 1933, πίν. XXII. ") Είκών προχείρως έν Κ. Κ tins tie, Ikonographie der christlichen Kunst, I, Freiburg im Breisgau, 1928, a. 577, είκ. 324.

22 Κρητικά μελετήματα 337 γράφος, ενισχύει, νομίζω, την γνώμην ημών, ότι ουτος ήτο Έλλην. Ζωγράφος Ιταλός δεν ήτο δυνατόν νά έχη τοιαύτην γνώσιν τής θρησκευτικής ορθοδόξου αγιογραφίας. Τό παράδειγμα άγιογράφου είκονογραφοϋντος κείμενον μή θρησκευτικόν δεν είναι μοναδικόν. Ήδη πολύ προ τοϋ αγνώστου ζωγράφου τών εικόνων τοϋ Έρωτοκρίτου ό Κρής άγιογράφος Γεώργιος Κλόντζας, γνωστός κυρίως από τα θρησκευτικά ζωγραφικά του έργα18, έκόσμησε τό 1590 μέ συνθέσεις διά γραφίδος χαρακτήρος εντελώς Ιταλικό ϋ τόν κώδικα 22 class. VII τής Μαρκιανής Βιβλιοθήκης τής Βενετίας περιέχοντα κείμενα μή θρησκευτικά 19. Αί μικρογραφίαι όμως τοϋ κώδικος τοϋ Έρωτοκρίτου αί προερχόμενοι από συνθέσεις θρησκευτικός αποτελούν μικρόν μέρος τής δλης αΰτοϋ εϊκονογραφήσεως. 'Υπάρχουν πράγματι εις τό χειρόγραφον πολυάριθμοι συνθέσεις δημιουργηθεΐσαι εϊδικώς διά τό ποίημα, όπως π. χ. αί ΚΔ'. 4, ΚΕ'. 5-7, ΛΑ'. 30, επίσης αί άναφερόμεναι εις τάς διαφόρους φάσεις τοϋ κονταροκτυπήματος (ΛΑ' ΛΕ'. 46), αί ΛΕ'. 47, ΛΖ'. 53, 54, αί σκηναί τοϋ πολέμου εναντίον τοϋ Βασιλέως τών Βλάχων τοϋ ε ισβαλόντος εϊς τήν χώραν τοϋ Ρήγα τών Αθηνών (ΜΑ'. 71 κ. έξ.) και άλλαι ακόμη. Αί συνθέσεις αύταί εδημιουργήθησαν άναμφιβόλως υπό τοϋ κοσμήσαντος τόν κώδικα, ό όποιος ήκολούθησε κατά πόδας τό κείμενον τοϋ ποιήματος, ίσως δ'μως και υπό τοϋ εκτελέσαντος τό πρωτότυπον πού έχρησιμοποίησεν ουτος. 'Υπάρχει δμως καί μία τρίτη κατηγορία μικρογραφιών, αί όποΐαι παρουσιάζουν ιδιαίτερον δλως ενδιαφέρον. Πολυάριθμοι δηλαδή μικρογραφίαι δεικνύουν ίδιάζοντα εντελώς τρόπον παραστάσεως τών οικοδομημάτων τών άποτελοΰντων τό βάθος τής συνθέσεως καί προ τών οποίων εϊκονίζονται αί μορφαί. Τοιαΰται, μεταξύ άλλων, είναι αί ΚΔ' 3, ΚΣΤ'. 9-11, ΛΕ' ΛΣΤ'. 52, ΛΖ'. 55, ΛΗ'. 57, 60, ΛΘ'. 61-ΜΑ'. 70, MB'. 73, ΜΓ'. 80, ΜΔ'. 81, ΜΗ' , ΜΘ'. 104, Ν'. 107, 108, ΝΒ' Εις τάς μικρογραφίας ταύτας τα οικοδομήματα δεν εϊκονίζονται εϊς διαγώνιον προοπτικήν γραμμήν προχωρούσαν προς τό βάθος. Εϊς ταύτας τό βάθος άποτελεΐται κατά τό πλεΐστον από τοίχον παράλληλον προς τήν γραμμήν τοϋ εδάφους, ό όποιος κοσμείται με άρχιτεκτονή- '*) Αναγραφήν τών θρησκευτικών έργων τοϋ Κλόντζα, αρκετά ελλιπή, βλ. έν Δ. Σισιλιάνου "Ελληνες άγιογράφοι μετά τήν άλωσιν, Άθήναι, 1935, 110 κ. έξ. 1Β) Περί τοϋ κώδικος καί τών εικόνων του βλ. «Ν. Έλληνομνήμονα», 12, 1915,41 κ έξ. καί Β. Λ α ο ύ ρ δ α ν εις τά «Κρητικά Χρονικά», 5,1951, 231 κ.έξ. ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I. 22

23 338 Α. Ξυγγόπουλου ματα τύπου καθαρώς Ιταλικού. Προ τοΰ τοίχου δέ τοΰτου κινούνται ui μορφαί. 'Ο τρόπος ουτος πσραστάσεως τού βάθους δεν προέρχεται βεβαίως από άγνοιαν τών νόμων τής φυσικής προοπτικής, δπως τούς έφήρμοσεν ή Αναγέννησις. 'Ο τεχνίτης τού χειρογράφου τούς έγνώριζεν αρκετά καλώς, δπως δεικνύουν άλλαι μικρογραφίαι, π. χ. αί ΚΔ'. 1, 4, ΛΕ\ 47, ΛΣΤ'. 50, ΛΖ'. 53, 54, ΛΗ'. 59, ΜΗ'. 99, ΝΑ'. 112 κ.ά. Ή διαφορά προέρχεται, κατά την γνώμην μου, από άλλην αιτίαν. Ό τρόπος ουτος τής άπεικονίσεως τών οικοδομημάτων τοΰ βάθους ενθυμίζει πράγματι ζωηρώς τάς σκηνογραφίας θεάτρου. 'Υπάρχουν μάλιστα μεταξύ τών μικρογραφιών τής κατηγορίας αυτής μερικαί, δ πως π.χ. αί ΚΔ'. 3, ΚΣΤ'. 10, 11 κ. ά., εις τάς οποίας καί αυτά τά προ τών οίκοδομημάτων πρόσωπα δίδουν την έντύπωσιν ηθοποιών επί τής σκηνής. Αί παρατηρήσεις αύταί μέ οδηγούν εις την ύπόθεσιν, ότι ό ζωγράφος ό εκτελέσας τάς μικρογραφίας ένεπνέετο από παράστιισιν επί τής σκηνής θεάτρου. Ή παράστασις αυτή ήτο ή τού Έρωτοκρίτου ; Τούτο δέν μού φαίνεται διόλου πιθανόν, Καί είναι βεβαίως γνωστόν δτι αποσπάσματα τοΰ Έρωτοκρίτου άπυγγέλοντο, ιδίως κατά τάς Άπόκρεω από ομάδας μετημφιεσμένων, εις πολλά μέρη τής Ελλάδος20, μέχρις ακόμη τού 1910al. "Ολαι όμως αί σχετικαί μαρτυρίαι ομιλούν περί απαγγελίας αποσπασμάτων τοΰ ποιήματος ή καί άναπαραστάσεως σκηνών έξ αυτού, ιδίως τοΰ κονταροκτυπήματος, γινομένων είς τό ύπαιθρον. Ούδεμία, καθ δσον τουλάχιστον γνωρίζω, υπάρχει πληροφορία περί έκτελέσεως αυτών εις κλειστόν χώρον ή είς θέατρον. Αί μικρογραφίαι εντούτοις αί άπασχολοΰσαι ήμά; έμπνέονιαι ασφαλώς από παράστασιν επί σκηνής θεάτρου καί μέ ζωγραφημένα σκηνικά. Πώς θά ήδύνατο λοιπόν να ερμηνευθή ή καταγωγή τών μικρογραφιών τούτων ; Νομίζω, υπό πάσαν βεβαίως επιφύλαξιν, δτι ό ζωγραφήσας τάς άπασχολούσας ημάς μικρογραφίας είχε προ οφθαλμών εϊκονογριιφημένον χειρόγραφον κάποιου θεατρικού έργου, κάποιας από τάς κρητικάς τραγωδίας. ΙΙοία νά ήτο ή κρητική αυτή τραγωδία ; Κατά την γνώμην μου, δέν θά ήτο ίσως πολύ άπίθανον νά στραφώμεν προς τήν περίφημον Έρωφίλην τοΰ Γεωργίου Χορτάτζη. Υπάρχει πράγματι ή πληροφο-,0) Ξανθουδίδης, ενθ άν. Εισαγωγή, σ, CLXXI κ. εξ. καί περιοδ, «Λαογραφία», 1, 1909, 409 κ. έξ. *) «Λαογραφία», 2, 1910, 451.

24 Κρητικά μελετήματα 339 ρία τοΰ Νικολάου Παπαδοπούλου, δτι ή τραγωδία τοΰ Χορτάτζη ήτο λίαν δημοφιλής εις την Κρήτην καί μετ επιτυχίας έπαίζετο εις τα θέατρα τοΰ Κάστρου, δηλαδή τοΰ 'Ηρακλείου22. Καί ό Ξανθουδίδης εξ άλλου είχε παρατηρήσει δτι υπάρχουν, ως προς τά πρόσωπα, πολλαί άναλογίσι μεταξύ τής Έρωφίλης καί τοΰ Έρωτοκρίτου 29. Πράγματι δέ ή άπεικόνισις πολλών σκηνών τής Έρωφίλης θα ήδύνατο κάλλιστα νά χρησιμεΰση δια την εϊκονογράφησιν επεισοδίων τοΰ Έρωτοκρίτου. Χωρίς νά θελήσωμεν νά έξαντλήσωμεν τήν αντιστοιχίαν αυτήν σκηνών τής Έρωφίλης προς μικρογραφίας τοΰ χειρογράφου τοΰ Έρωτοκρίτου, παρέχομεν πίνακα δεικνΰοντα μερικά τοιαΰτα παραδείγματα : Ε ρ ω φ ί λ η Χειρόγρ. Έρωτοκρίτου ΓΙράξις Α', σκηνή Β'.. ΚΔ' 3, ΚΥ' 11.» Β',» Β'. ΚΥ' 9, AT' 52, ΛΖ' 55, ΜΘ' 104, Ν' 106.»»» Υ'.. ΚΕ' 8.» Δ'» Γ'.. ΚΤ' 10.»»» Ε'.. ΛΤ' 49.»»» Ζ'.. ΚΕ' 8, MB' 73, ΜΓ' 80.» Ε'» Α'.. Ν' 108,»»» Γ'.. ΛΗ' 60, ΛΘ' 61, 63. Άν θεωρηθή κάπως πιθανή ή εικασία μου αυτή περί χρησιμοποιήσεως υπό τοΰ ζωγράφου τοΰ διακοσμήσαντος τον κιυδικα τοΰ Έρωτοκρίτου χειρογράφου περιέχοντας είκονογραφημένην τήν Έρωφίλην, θά έπρεπε νά εξετασθή ή δυνατότης τής ύπάρξεως τοιοΰτου προτύπου. Τό πράγμα δεν μοΰ φαίνεται άπίθανον. 'Η συνήθεια τής είκονογραφήσεως θεατρικών έργων είναι αρκετά παλαιά. 'Υπενθυμίζω τον κάιδ. gr τής Εθνικής Βιβλιοθήκης τών Παρισίων γραφέντα κατά τον 15ον αιώνα και περιέχοντα τραγωδίας τοΰ Σοφοκλέους καί τοΰ Εύριπίδου. 'Όλων τών προσώπων τής Εκάβης τοΰ Εύριπίδου υπάρχουν εις τό χειρόγραφον τοΰτο απεικονίσεις24. Θεωρώ λοιπόν πολύ πιθανόν δτι εϊκονογραφημένον χειρόγραφον τής Έρωφίλης θά ειχον φέρει μαζί των εΐς τήν Ζάκυνθον οί Κρήτες πρόσφυγες οί καταφυγόντες εκεί μετά τήν κατάληψιν κατά τό 1669 τής πατρίδος των από τούς Τούρκους καί δτι τό χειρόγραφον τοϋιο εχρησιμοποίησε τό 1710 δ κοσμήσας τον κώδικα τοΰ Έρωτοκρίτου ή * 2 ) Ξανθουδίδης, ένθ άν. CXXVI. ) Ένθ άν. CXXV κ. εξ. 2 ) Βλ. Η. Bordier, Description des peintures et autres ornements contenus dans les manuscrits grecs de la Bibliotlieque Nationale, Paris, 1883, o. 278 κ.εξ, είκ. 153, 154.

25 310 Α. Ξυγγόπουλου καί δ έκτελέσας τό πρότυπον, από τό όποιον ούτος άντεγράφη. Καί δι* αυτόν άλλωστε τον Έρωτόκριτον είναι γνωστόν, μαρχυρούμενον καί από τον έπιμεληθέντα την πρώτην εκδοσιν τοϋ ποιήματος εις την Βενετίαν κατά ιό 1713, δτι Κρήτες πρόσφυγες τοϋ Χάνδακος κατέστησαν γνωστόν, βεβαίως διά χειρογράφων, τό ποίημα εις την Ζάκυνθον καί εις τάς άλλας Ίονίους νήσους 26. Διόλου συνεπώς άπίθανον οί πρόσφυγες οΰτοι νά εφερον μαζί των καί χειρόγραφον περιέχον είκονογραφημένην την τόσον εις τούς Κρήτας αγαπητήν τραγωδίαν τοϋ Χορτάτζη. Τ άναιτέρω έκτεθέντα διετυπώσαμεν ως πιθανοφανή βεβαίως εικασίαν, τη; οποίας τό βάσιμον ίσως αποδείξουν μελλοντικοί επί τοΰ θέματος τούτου έρευναι. Α. ΞΥΓΓΟΠΟΥΛΟΣ *5) Ξανθουδίδης, ενθ άν. LIX. Πρβ. καί σ XXIII κ. έξ Ότι to ποίημα εφερον «έν χειρογράφοις» οί Κρήτες πρόσφυγες εις τήν Ζάκυνθον λέγει ρητώς δ Ξανθουδίδης καί εις τήν Εισαγωγήν τής μικρας έκδόσεως τοΰ Ερωτοκρίτου τής γενομένης είς τήν σειράν τών δημοσιευμάτων τοϋ Συλλόγου πρός διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων (άριθ. 53), σ. 7.

26 THE LORD OF PATRAS Every reader of the Cretan epic Erotocritus must have been surprised by the wildness and fierce of «The Lord of Patras». Such qualities seem appropriate to the infidel Karamanian, but wholly inappropriate to a Greek. The Greeks are only too prone to accuse each other (usually most unjustifiably) of lying, dishonesty and treachery but not of wildness and savagery. It is always the civilized vices that they attribute to their fellow Hellenes. Xanthoudides explanation that the fierceness of Dhrakokardhos was required as a foil to that of Spidholion seems weak and unsatisfactory, and surely my friend Mr St. Alexiou is on the right track in suggesting that the Lord of Patras is a Turk'. Long before I read his article I was convinced that Dhrakokardhos was a barbarian, but I had thought of another nation rougher and fiercer than the Turk but always renowned for its* splendid courage (in which Dhrakokardhos also was preeminent), the Albanian nation. After further reflection I am inclined to think that perhaps Alexiou s interpretation is the better, but I feel confident that one of the two must be right. Before we venture to suggest whether the Lord of Patras was more likely to have been a Turk or an Albanian we must consider the period when the poem was composed and the political cirsumstances preceding it. The standard publication of Erotocritus is of course the splendid edition by that great scholar the late Dr Stephanos Xanthoudides to whom all students of Cretan literature are so greatly indebted. A useful snmmary and evaluation of the manuscripts, however, is contained in a recent article by Gareth Morgan, entitled «French and Italian Elements in the Erotocri* tus» («Kretika Chronika» Vol. VII, No 2, p. 20r folk). Morgan points out that, as Cartojan had first remarked, «Εrotocritus» derives its plot and even much of the phrasing from a French romance entitled «Paris, et Vienne» of which the earliest manuscript is dated 1438, and the earliest printed Italian ') Ό χαρακτήβ τοΰ Έρωιοκρίτου «Kretica Chronika» VII 3 (1952) p.351.

27 342 Richard Hutchinson translation of it dated Morgan compares parallel passages from the French and Italian versions to similar ones in Erotocritus. He concludes that «if the poet of the Erotocritus used those versions of the «Paris et Vienne» known to us, his poem can only have come from a comparison and simultaneous manipulation of two models, French and Italian...If, however, a sin. gle model was used it would almost certainly have to be a manuscript of an Italian version, unknown to us, intermediate between Groups I and II. The date of this manuscript would be before 1482; and all the probabilities would indicate that the Erotocritus was written not long after this date, and before any wide distribution of the printed text». Let us then consider briefly the circumstances of the thirteenth and fourteenth centuries A.D. bearing on the possibilities of the existence of a barbarian «Lord of Patras». The Albanians are an old people who must have been living in the Balkan highlands in classical times, but their literature is modern and philologists are even divided on the question whether they are descended from the ancient Illyrians or from the Thracians. We do not hear of them under their modern name until the Byzantine period and they made little impression on the neighbours until the thirteenth century A. D. The chieftains who signed allegiance to Charles of Anjou in December 1274 include Greek, French and Italian names but others that are purely Albanian such as Thopia, a descendant of whom founded a short - lived dynasty at Durazzo. In 1358 Nicephorus, Despot of Ioannina, was defeated and killed near the river Achelous by the Albanians who seized his land and divided it into two Albanian principalities. That of Achelous with Angelokastro (the later Vonitsa) as its capital was assigned to Gija Bua Spatas son of Pierre Bua. The second comprised of the districts of Arta and Rogus was assigned to Pierre Ljocha, head of the Mazaraki and Malakassi tribes, who besieged Ioannina from 1367 to Ljocha died in 1379 and the two Albanian principalities were united under the rule of Gija Bua Spatas who achieved a peaceful solution of the quarrel with Ioannina by marrying Elene the sister of its Serbian defender Thomas Preljubovic. Bua Spatas now pushed south and captured Lepanto which was still controlled by the Angevin dynasty of Achaia. The Angevins summoned the Knights of St John to their

28 The Lord of Patras 343 aid and their grandmaster Don Juan Fernandez Heredia recaptured Depanto but was defeated and himself taken prisoner by Bua Spatas when he had attacked Arta. Spatas sold the Grandmaster to the Turks who later freed him in exchange for the town of Patras in 1381 (or 1382?). The Albanians were still casting covetous eyes on Ioannina and in 1381 Thomas Preljubovic hired some Turkish auxiliaries to defend himself against another Albanian Gijn Zenevisi, who controlled the districts of Vela and Hopa. Preljubovic was assassinated in and his widow Angelica married a Florentine nobleman Esau Buondelmonte, who became despot of Ioannina and with Turkish aid from Sultan Murad I succeeded in repulsing Bua Spatas. The latter constructed two galleys (the first Albanian navy!) and sunk Buondelmonte s ships on the Dake of Ioannina in In 1395 Bua Spatas married his daughter to Gijn Zenevisi and in 1396 he defeated Esau and his Turkish allies near Driskos. In 1399 the Despot Esau collected an army from the districts of Zagoi, Malakassi, Mazaraki and Mt. Papinges and marched against Argyrokastro, but was defeated and captured by Gijn Zenevisi and ransomed by his family for 10,000 gold pieces on the intervention of the Venetian governor of Kerkyra. Gijn Bua Spatas occupied Ioannina in 1399 and died the following year. Of his two sons Paul Bua Spatas ( ) ruled over Aetolia and Acarnania and Morikios Bua Sguros ( ) over Arta. Eater the Albanians passed over into the Peloponnese and we hear of an Albanian chief named Pierre Bua ( ), whose son Nicholas lived at Nauplia, and a more famous condottiero Morikios Bua, who left Nauplia, when it was ceded to the Turks in 1540, and served under Francois I at the capture of Genoa and later under Venice. This historical background is not unfavourable to my original theory that the Dord of Patras in Erotokritos was an Albanian, but it is perhaps even more favourable to Mr Alexiou s theory when we remember that Patras was handed over to the Turks in 1381 or 1382 as a ransom for the return of the Grandmaster of the Knights of St John, Don Fernandez Heredia. The political atmosphere of the Erotocritus would therefore seem to agree with a period about 1400 A. D. when Patras had been recently handed over to the terrible Tur, kbut when the me-

29 841 Richard Hutchinson mory of the Karamanian raiders was still fresh and vivid. This of course is merely the historical setting chosen by the poet who might have lived fifty, a hundred or two hundred years later. Indeed there are good grounds for believing that the poet Vincenzo Cornaro probably composed the epic between 1635, the da. te of his smaller work, «The Sacrifice of Abraham», and 1646 the date of the beginning of the siege of Candia by the Turks. I would therefore follow Politis suggestion that the poet was deliberately archaising his political setting, but only so far as to suggest the atmosphere of the time when «Paris et Vienne» was written, when tournaments were still practised, Karamanian raids still remembered, and the Turkish occupation of Patras an event of yesterday. Can Pistophoros be a punning reference to Constantine, who in 1445 was still only heir apparent to the Emperor of Byzantium? It is, of course, quite impossible to make sense of many of the references. Some are merely fictional characters with classical names, notably Herakles the King of Athens, who is paralle led by Shakespeare s Theseus, Duke of Athens, in the «Midsummer Nights Dream» and it would be absurd to attempt to identify either of them with any individual member of the Acciaiuoli family. It is the general local colour, not the individual details, which seem ts reflect the conditions in Greece during the fifteenth century alike in Shakespeare s play and in Cornaro s epic. For the Albanians of Epirus this period was still more significant, since it was in 1443 that George Kastriotes, later known as Skanderbeg, left the Turkish court and on the 2nd March 1944 he summoned his famous conference of Albanian chiefs at Allessio to concert measures for resisting the Turkish power: some eight or nine years previously George Arianites Comnenos Thopia2 had cut up a Turkish army between Eake Ochrid and Elbasan. Perhaps Mr Alexiou will deliver judgement on whether the Lord of Patras was Turk or Albanian. We are at least both convinced that he cannot have been a Hellene8. 8) Whose daughter later married Skanderbeg. ') Of course supporters of Cyprian independence, among whom I

30 The Lord of Patras 345 It is possible, however, that the setting in Erotokritos reflects rather the political atmosphere of about 1445, when Murad II and his son Muhammad were preparing to attack Constantinople, and their veteran general Turakhan had just occupied Patras, as a preliminary to invading Messenia. Venice still held not only Crete but also the fortresses of Nauplion, Mothone and Koroni in the Peloponnese, and the island of Cyprus while Athens was under Neria II Acciaiuoli and Naxos still under the Crispj family. Macedonia, however, was still in Turkish hands, though Murad had evacuated Servia after the peace of Szegedin in Moreover we are approaching the time of «Vlad the Impaler» who ruled over Wallachia from 1456 to 1462 A. D., a man who in cruelty lived up to his horrible nickname but who was a doughty general and even defeated Muhammed the Conqueror, when the latter tried to invade his country, and his name is suggested by Vladistratos the King of Vlachia in the Erotokritos. It is true that Vlad the Impaler only ascended the throne the year that Constantinople fell, but the discrepancy in the dates is slight enough for Cornaro to have ignored it, or alternatively he may have thought that Vlad ascended the throne a few years earlier. RICHARD HUTCHINSON count myself, may suggest that the barbarism of Dhrakokardhos proves him to have been an Englishman.

31 ΚΡΗΤΕΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΤΟΥ 1667 Έξ εγγράφου, τηρούμενου άλλοτε παρά τφ σεισμώ καί πυρί καταστραφέντι άρχειοφυλακείιρ Ζακύνθου, έγένετο γνωστόν, δτι οί αδελφοί τοΰ εν Κρήτη ναοϋ 'Αγίου Τωάννου τοΰ Προδρόμου, άφικόμενοι πρόσφυγες εις Ζάκυνθον μετά την απώλειαν τής πατρίδος των (1669) καί κομισταί διαφόρων εικόνων καί εκκλησιαστικών σκευών απεφάσισαν, κοινή γνώμη, να προσηλώσουν πάντα ταΰτα εις τον εν τή πόλε,^ τής νήσου ναόν τοΰ 'Αγίου Νικολάου τοΰ Μόλου, καταγραφόμενοι καί αυτοί μεταξύ των αδελφών τοΰ τελευταίου τούτου ναοϋ. Ή σαν δέ οί Κρήτες οί κατωτέρω : Γιανας Παπαδόπουλος, Γιάννης Καμίτζας, Γεώργις Πολίτης Μπλα" βάς, Δημήτρις Πεδιότης, Δημήτρις Πολίτης Μπλαβάς, Τζώρτζης Πεδιότηε, Τζώρτζης Κουρτεζάς, Τζώρτζης Γεννηματάς, Τζουάνες Άμπρά. μος, Τζουάνες Πεδιότης, Τζώρτζης Μακρής Παγόνης, Τζώρτζης Σκλάβος, Τζώρτζης Καστροφύλακας, Θοδωρής Καλαμαράς, Κωσταντής Άντωνίτσης, Κυριάκος Άμπράμος, Κωσταντής Πετρουλιός, Μικέλης Αϊτινός Σιγανός, Μένεγος Τζακωτός, Μανώλης Λαμπούδης, Μανώλης Σκλάβος, Μπενάρδος Τζακωτός, Μένεγος Παπαδόπουλος, Μητροπολίτης Μακάριος Πελεκάνος, Νικολός Μεταξάρης, Νικολός Στριάνος, Νικολός Μπουφλας, Νικολός Μακρής Παγόνης, Νικολός Πολίτης, Πόλος Τριγώνης, Πέρης Καλιάκης, Στέφανος Ντάντολος, Φαντζέσκος Κοστροφύλακας, Φραντζέσκος Κουρτεζάς. Έξ άλλων εγγράφων τοΰ ναοϋ τοΰ 'Αγίου Νικολάου καί έξ άλλων πηγών δεν προκύπτει οποία ή περαιτέρω τύχη τών είρημενών έκκλη. σιαστικών σκευών. Αί κατωτέρω δύο διαθήκαι άφορώσιν εις δύο Κρήτας, καταφυγόντας μετά τών άλλων προσφύγων εις Ζάκυνθον. "Ο,τι ιδίως ενδιαφέρει εις ταύτας είναι α\ ή άκρα πενία τοΰ ενός έξ αυτών, τοΰ Λουροτόμου [λ ο ΰ ρ ο ς = λώρος ομφάλιος έν Κεφαλληνία λέγεται καί μακρά ράβδος, διά τής οποίας κτυποΰν τούς καρπούς τών έ- λαιοδένδρων κατά την συλλογήν αυτών καί τόμος έκ τοΰ τέμνω, ήτοι δ τέμνων τόν ομφάλιον λώρον κατά τήν γέννησιν τοΰ παιδός], έπισκήπτοντος νά ταφή εις τόν ναόν τής Θκυυ Γοργοϋπηκόου καί 'Αγίου Σπυρίδωνος (βλ. : Λ. X. Ζώη. Λεξικόν Ζακύνθου Β'. σ. 1046). β' ή συνήθεια νά θάπτουν τούς νεκρούς μέχρι τοΰ 1870 εντός

32 Κρήτες πρόσφυγες τοΰ καί εκτός των ναών, γ' νά -θάπτουν πολλάκις τους νεκρούς χωρίς φέρετρου και δ' ότι εις πολλάς κρητικάς λέξεις προτάσσεται τό γράμμα ο. Εν δνόματι Ιν Χν αμήν αύγούστον 26, ημέρα παρασκευή τζή τέσσερες ώρες τής ημέρας, Ινδικτιώνος 4 εκ τής πόλεως ζακύν&ον στον αίγιαλόν είσ την ενορίαν τον άγιον σπυρίδωνος, ανακραζόμενος εγώ ο παρών νοτάριος άπδ τό μισ'ερ άντώνη λουροτόμο ποτέ Ιωάννον από την Κρήτη ευρισκόμενος εδώ εις την ζάκνν&ο στην άνωθεν ένορίαν τον άγιου σπυρίδωνος ευρισκόμενος με δόξαν θεοΰ γερός εις τον νοΰν, μά εις τό κοραί άρρωστος πολύ και φοβάται τον θάνατον ώς άνθρωπος μήπως καί έλϋη αιφνηδίως καί άλπάση 1 τόνε καί ή ψυχή τον καί ή φτώχεια 12 3 τον * θέλουν μείνει αδιόρθωτα, διά τούτο με έπαρακάλεσε έμπροσθεν των κάτωθε μαρτύριαν γνωρισμένος από λόγον του νά γράψω καί νά διορθώσω την παρούσα του διαϋήκη καί νοτερήν τον ϋέλησι καί εξουσία, ή όποια είναι πρώτη καί ύστερη : καί έν πρώτοις συγχωρά όλονών των χριστιανών, τό όμοιο ζητά νά έχη αυτός από λόγου των καί παραδίδει την αμαρτωλή του ψυχήν είσέ χεϊρας τοΰ παναχάθου Θεόν παρακαλώντας τήν πολλήν του ενοπλαγχνίαν νά έχη ί- λεημοσύνη εϊς τά κρίματά του. έτι λέγει θέλω καί άφίνω ντόπο τον θανάτου μου 8 διά κληρονόμον μου τον αγαπημένου μου υιόν δνόματι φραγγιά, περό' νά είναι αγαπημένος με τήν μητριάν τον τήν γυναΐκά μου τήν ύστερη που άφίνω όπίσω μου, δνόματι μαρία, άκρασοπονλα καί νά τήν τρατάρη5, ωσάν μάνα του. έτι λέγει, θέλω καί δνταν 6 κύριος ημών Ίς Χς κράζη έμπροστέ τον τήν ταπεινή μου ψυχήν, τό λείψανόν μου νά τό ενταφιάσουν εις τον ναόν τον άνωθεν τοΰ άγιον σπυρίδωνος καί ή άνωθέν μου γυνή νά ξοδιάση ώς μπορέση νά με θάψη καί νά κάνη τά καλά τής ψυχής μου αν έχη ο μπορέση. έτι λέγει, θέλω καί ά δε συβάζεται ό άνωθέν μου υιός μέ τήν άντυθέ μου γυνή, τήν μητριάν τον, έτότες νά πέρνη τό πράμά τζη άπον είναι τό κρεββατοστρώσι, καθώς ηύρίσκεται μέ ταΰλες καί τρίσποδα, μία κασέλα μέ τά ρονχά της άπον ενρίσκονται καί δ,τι άλλο έχει φτώχεια μέσα, τό τε. λάρο6 τζη μέ όλες τζή δρδινιές καί άπον τή συγνριση ο, τι γνατρίζει για έδικά της καί νά τά πέρνη, γιατί είχε τό άνωίλεν πράμα δντε τήν έπήρα καί άλλα περισσότερα ντε πιοϋ 7, μά τά έπουλήσαμε καί τά έφάγαμε καί δ Γ αυτός τό γράφω νά μήν έχω κρίμα είς τή ψυχή μου. ακόμη είναι έδικά τζη καί δύο κονίσματα έδικά τζη, δ άγιος παντελε- 1. άρπάστ). 5. μεταχειρίζεται, περιποιείται. 2. περιουσία του. 6. πλαίσιον εργόχειρων. 3. μετά τόν θάνατον. 7. επί πλέον. 4 όμως.

33 348 Λ. X. Ζώη ήμονας καί ή άγια παρασκευή και δ,τι άλλο γνωρίζει απάνω εις την ψυχήν της νά το πέρνη καί ετούτο ά δε συβάζουνται πάλι καί περνούσι ειρηνικά, ας κάϋνννται ωσάν μάνα καί παιδί. δχι άλλο δεν έχω, μόνο άφίνω τού άνωβέν μου υιού την ευχή μου νά την έχη ώσάν πολύ πράμα καί ήξεύρει πώς <5έν εχω τίποτας. έρωτήβη άπδ τού παρόντος νοταρίου εάν βέλω νά άφίσω είσε σκλάβους καί όσπιιάλε, γιά άλλον τίβοτας καί είπα ουχί. μόνο την παρούαά μου διαβήκη νά είναι πάντα καί νά γρικάται στερεάν καί βεβαίαν καί απαρασάλευτη είς τους αιώνας, καί έτζι έκαμα τέλος τού παρόντος μου υπό μαρτυρίας τού ενλαβεστάτου άφεντδς πατέρα μακαρίου καλογερά καί άφεντός ζαφείρη καλέντζη, οι όποιοι βέλουσι βεβαιώσει υπό χειρών τών μαρτύρων παρακαλεστών καί τά εξής: μακάριος ιερομόναχος ό καλογεράς μαρτυρώ τά άνωίλεν. ζαφείρης Καλέτζης μαρτυρώ τά άνωθεν, παπά Ιωάννης Κόττης νοτάριος. Εις άλλην σελίδα: 16S1 αύγονστου 26. τεσταμέντο τού άντώνι λουροτόμου ποτέ Ιωάννου άπου την Κρήτη, ευρισκόμενος εδώ εις την ζάκυνβο, εϊς την ενορίαν τού αγίου σπυρίδωνος, γραμμένο διά χειρός εμού παπά Ίω : Κότη νοταρίου μπονμπλικον V Έν όνόματι Ίύ Χύ ημών αμήν Ιουνίου 6. ημέρα παρασκευή τζή οκτώ ώρες τής ημέρας, Ινδικτιώνος 7. έκ τής πόλεως ζακύνι%υ είς τον αιγιαλόν είς τήν ενορίαν τής κυρίας τής Φανερωμένης είς τό σπίτι τού μισ'ερ δημήτρι καλονδη. Επειδή καί ουδέ κανένα πράγμα δεν είναι άληβινώτερον καί βεβαιότερον ώσπερ τον άωρον καί πικρό τατον βάνατον καί τινάς τήν ημέρα καί τήν ώραν οπού έχει νά τού έλβη όέν ήμπορετ νά τήν ήξεύρη, διά τούτο τυχαίνει κάβε άνβρωπος νά τό λογιάζη πρωτήτερα όδιά νά όρδινιάση* τήν ψυχήν του καί τό πράμά του, καί ετούτο βάλλων εγώ μιχελάκις κλάδος ποτέ εύγενή αφέντη τζουάνε από τήν Κρήτη, άπού τήν χώραν τών Χανιών, γνωρισμένος άπού τον παρόν νοτάριον καί μάρτυρες ευρισκόμενος εδώ εις τήν χώραν τής ζάκυνβος άπού όταν έμισέψαμε όλοι άπού to κάστρο τής Κρήτης, εύρίσκοντάς με μέ δόξαν Θεού καλά στο νούν καί σεπιλοιπά μου επίσης, μά είς τό κορμί άρρωστος πολλά καί φοβούμαι τον βάνατον μήν ελβη αίφνιδίως καί άλπάση * με καί ή ψυχή μου καί τά καλά μου 1. λέξις έφθαρμένη. 2. δημοσίου. 3. θέση έν τάξει. 4. άρπάση.

34 Κρήτες πρόσφυγες τοϋ 166' 319 μείνονσι αδιόρθωτα καί το πραμά μου θέλει πάει εκεί όποϋ ή δρεξίς μου δεν είναι, διά τούτο έκραξα τον παρόν νοτάριον μπονμπλικο 1 και τους κάτωθι αξιόπιστους και από ίμένα παρακαλεσμένους μαρτύρους, έμπροστας των όποιων τον έπαρακάλεαα να γράψη και να διορθώση την παροϋσά μου διαθήκην και ϋατερήν μου θέλησιν και όρδινία 12. και εν πρώτοις συγχωρώ καί εύχομαι όλωνών των ευσεβών καί ορθοδόξων Χριστιανών, τό δμοιον καί εγώ παρακαλώ νά έχω από λόγου τους καί παραδίδω την αμαρτωλή μου ψυχήν εις χεΐρας τοϋ παναγάθου Θεοϋ παρακαλώντας την πολλήν του καί αμετρον εύσ.ιλαγχνίαν νά έχη έλεημοσννην είς τά κρίματά μου. έτζι θέλω καί αφίνω ντόπο τοϋ θανάτου μου 3 * ο 5διά επίτροπον καί πιστοτάτην μου κομεσαρία* καί κερά καί νοικοκερά είς τό πραμά μου την αγαπημένη μου γυναίκα όνόματι ζαμπέα βαρσανοπούλα, ή όποια νά κάμη καί νά τελειώση μετά ιόν θάνατόν μου δαα εγώ ίδώ κάτω θέλω άφίαει καί όρδινιάσει. ετζι θέλω καί όντας <5 κς ημών Ις. Χς. κράξη έμπροατέ του την ταπεινήν μου ψυχήν, τό λείψανόν μου να τό ένταφιάαουσι είς την εκκλησίαν την καινούργια τής κυρίας τής Πισκοπιανής 6 είς τών Κρητικών τη σκάλα, ώαάν προκουρατόρος όποϋ είμαι ώσαύτως καωμένος 7 από τους αδελφούς καί θέλουν με θάφτουαι μέσα είς την εκκλησίαν μπροστά στο άγιον βήμα καί ή άνωθεν Κομεσαρία νά ξοδ'.άζη άπού τό πραμά μου νά με θάφτη καί νά κάνη τά καλά τής ψυχής μου, ώς θέλει, κατά την τάξιν τών ορθοδόξων Χριστιανών καί κατά την κοντετζιό μου. ακόμη α φίνω είς την αυτήν εκκλησίαν τέσσερα ριάλια ο γιά τον τόπον καί πατζιον ποϋ θέλω δόσει...10 τα όποια νά ξοδεύουαι είς φάπρικα τής αυτής εκκλησίας καί νά με θάφτουαι με τήν κάσα, ήγουν με ένα κυβοϋρι καί έρχοντας, Θεοϋ θέλοντος, ό εύγενέατατος, ακριβός καί αγαπημένος μου ανεψιός αφέντης άντωνάκις κλάδος ό ραζονάτος 11 καί θέλει νά πάρη τό λείψανό μου νά τό βάλη δπου θέλει καί ορίσει, νά είναι νοικοκύρις, πάλι καί άφίση με έδεκει, τόνε παρακαλώ νά μοϋ θυμάται. ακόμη ξεκαθαρίζω πώς επειδή καί νά μήν πέρνω τίβοτας γράτζιαη άποϋ τό πρίντζιπέ" μου έως δλους τούς χρόνους τούς άπερασμένους καί έως τήν αήμερο, έκονσουμάρισα14 εκείνη τή φτώχεια 1. δημόσιον. 2. διάταξιν. 3. μετά ιόν θάνατόν μου. 1. επιτροπείαν. 5. ναός ίδρυοείς έν ΖαχύνΟ-ιρ υπό Κρητών, τιμώμενος επ όνόματι τής Θεοτόκου Έπισκοπιανής. 6. συντεχνία. 7. καμωμένος, γενομένος. 8. κοινωνικήν κατάστασιν. 9. δυσνόητος λέξις. 10. λέξις έφθαρμένη. 11. αξίωμα έπϊ Βενετοκρατίας, λογιστής. 12. βοήθημα. 13. ηγεμόνα Δούκα τής Βενετίας. 14. καιηνάλωσα.

35 350 Λ. X, Ζώη όπου είχα διά νά βρίσκωμαι είσέ λίγο πράμα, τό όποιον οτι φτώχεια και αν εϊνε εις ιό οπίτι μου καί εύρίσκεταί μου την οήμερο, ϋέλω και άφίνω τας ο τής άνω&έν μου γυναίκας και κονμέριας 1 μου ο διά τον Θεόν καί ο διά την ψυχήν μου καί ο γιά πολλήν αγάπην καί τιμήν καί μεγάλη γοβέρνια 2 άποϋ είχα καί έχω από λόγου τζη καί νά μη μπορή τΐ' άς νά τηνε διαοείση3 είς ο,τι μοΰ εύρίοκεται, μήτε καμμίας λογής Ιβεντάριο4 μήτε μπονπλικο, μήτε πριβάτο5 νά γίνεται είς τό πράμα μου, διατί έτζι είναι ή ϋέληοίς μου, τό δε επίλοιπο μου πράμα όλο έκεΐνα όπου εχω να λάβω από τη Βενετία καί δλο μου τό ρέτμο", τό στάμπιλε7 καί μόμπιλε* όξω από ετούτο άπου άφίνω τζη άνωϋέν μου γυνής, &έλω καί άφίνω τού άνωάεν άφέντη άντωνάκι τού άνεψιον μου, ο διά τον Θεόν καί ο διά τήν ψυχήν μου, καί άφίνω του καί την ευχή μου, ώσάν καλό μου παιδί άπου τον είχα καί εχω τόνε, έχωντας αυτού ρητό 9»ά οκοδέρη'0 κάθε λογής μου κρέτιντο" ώοάν κληρονόμον μου άπου τον άφίνω. άκόμη άφίνω του καί κάποια ακρίτα 12 οπού εχω, τά όποια εχω νά κονοενιάρυτ 13 τού εύγενή άφέντη αταματελάκη καπνίση ο γιά νά τά δόση είς τά χέρια τού άνωϋέν μου άνιψιού, καϋώς άέλει φαίνεται μέ ρετζεβοϋτα'* πόσα ακρίτα είναι τορνέσα κοντενίρουσι18 καί όσες άλλες γραφές τού ήμπορτάρου<ε'7. άκόμη ρακομαντάρω 13 τού άνω&εν ήγαπημένου μου άνιψιού τήν άνωίλέν μου γυναίκα καί ϋειά έδική του νά εύρίοκεται πάντα υπό σκέπος του καί του διατί είναι ξένη καί δέν έχει άλλον τινά παρά τού λόγου του καί παρακαλώ τόνε πολλά νά περάση 6 λόγος του μέ τον ερχομόν του εδώ νά κάμη νά άσενιάρουαι20 τίβοτας γράτζια 21 τής άνωάέν μου γυνής ο γιά νά μπορή νά γλυτώση τήν ζωήν τζη καίλώς τά άτέστατά 22 μου φαίνουνται ή δούλεψές μου, τά όποια ευρίσκουνται εις τά χέρια τζή άφεντιας του άπου τά άκόμη άφίνω τού άλλου μου άνι ψιού τού άφέντη τζουάνε ένα άκριτο άπό έκεΐνα οπού έχουν νά τού δόση ό άνωϋεν άφέντης καπνίσης τού άνωίλεν άφέντη ραζονάτο, τή σοΰ- 1. άγνωστος λέξις. 12. ομολογα. 2. επιμέλειαν, κυβέρνησιν, φρον- 13. παραδώσω. τίδα. 14. άπόδειξιν. 3. ενόχληση. 15. δυσνόητοι λέξεις. 4. εύρετήριον. 16. περιέχουσι. 5. Ιδιωτικόν. 17. ενδιαφέρουν. 6. λέξις άγνωστος. 18. ορίζω, διατάσσω. 7. ακίνητον. 19. έφοαρμένη λέξις. 8. κινητόν. 20. όρίσωσι, δώσωσι. 9. είπών είς αυτόν. 21. βοήθειαν. 10. είσπραξη. 22. πιστοποιητικά. 11. πίστωμα.' 23. λέξις έφοαρμένη.

36 Κρήτες πρόσφυγες τοϋ μά 1 του ρεάλια τρακόσα, το οποίο είναι τον ποτέ εκλαμπρότατου ά- φέντη πασκαλίγο μέ και άλλα ακρίτα και ετούτο ο διά την ψυχήν μου... 2 δσα άλλα πολλά όπου έδωκα καί εξόδιασα ο γιά λόγου τον, δε λέγω άλλο. ακόμη άφίνω τοϋ πνεματικοϋ μου δυο ρεάλια νά μου κάνη ετα(;) σαρανταλείτρουγο διά την ψυχήν μου. ακόμη άφίνω των άλλων δυο Ιερέοτν, όπου είναι μάρτυρες είς τό παρόν μου ένα ρεάλι καϋενός νά μου κάμουσι δέκα λειτουργίες κάϋε ένας ο διά την ψυχήν μου καί ετούτα παρακαλώ τον άνωϋεν αφέντη ραζονάτο τον ανιψιό μου νά τά δόση ο γιά αγάπη μου καί δ,τι άλλο τοϋ φανή ο διά τήν ψυχήν μου νά δόση ϋέλει έχει τό μισϋό διατί... 3 αφήνω, όσά παιδιά μου, νά μοϋ θυμάται καί τά άνωϋε τέσσερα ρεάλια τζή παναγίας καί ένα σαρανταλείτρουγο άπου ϋέλω άφίσει εδώ κάτω, νά τά δώση ή αφεντιά του δλα τον παρακαλώ. έρωτήϋηκα υπό τοϋ παρόντος νοταρίου εάν ϋέλω νά άφήαω είσέ σπιτάλε γη σέ σκλάβους γη από άλλο καί είπα ούχί. μόνο τό παρόν μου ιεσταμέντο 4 καί ύστερή μου ϋέλησις καί όρδινία ϋέλω νά είναι πάντα καί νά γρικάται στέρεον καί βέβαιον, δυνατόν καί άνέκοπτον είς τους αιώνας καί δτι άλλο τεσταμέντο γή τζέτουλα5 νά έχω καωμένα πριν τοϋ παρόντος μου, νά είναι κομμένα καί άνουλάδα καί τό παρόν μου νά στέκη πάντα είς τήν δύναμίν του καί ή άνωϋεν κομεσαρία καί ό ρεζιστουάριός μου νά έχουν παντοία λιμπερτά καί γεμάτην εξουσίαν ο διά νά κάμουν καί νά τελειώσουν δσα έγω εδώ απάνω έρωτήϋηκα έμπροοϋεν τοϋ παρόντος νοταρίου καί έτζι έκαμα τέλος τοϋ παρόντος μου υπό μαρτυρίας τοϋ ευλαβεοτάτου αφεντός παπά ϋεοδώρου τοϋ... καί τοϋ εύλαβεστάτου παπά πέτρο ϋεριανοΰ καί αφέντη περνάρδη γαβαλά, οί όποιοι ϋέλουσι σοτοσκριβέρει' υπό χειρός των καί τά έξης καί εγά) με τό δικό μου χέρι ώς μπορώ, γιατί τρέμω από τήν αρρώστια καί τά εξής μαρτυρώ παρακαλεστός. μιχαήλ δ κλάδος βεβαιώνω τά άνωϋε καί άλλο ένα σαρανταλείτρουγο τοϋ εύλαβεστάτου παπά ίωάνη κότη νά τοϋ τό ϋυμάται καί κείνο αφέντη άνεψιοϋ μου ϋεόδωρος ό ίερεϋς μαρτυρώ τά άνωϋε. πέτρος ίερεϋς ό ϋεριανός μαρτυρώ τά άνωϋεν. βερνάρδος Γαβαλλάς μαρτυρώ τά άνωϋεν. Ιωάννης κόττης νοτάριος μπούπλικος κραγμένος από τον άνωϋεν τεαταδόρο 9 καί έγραψα τό άνωϋεν τεσταμέντο έμπροοϋεν των μαρτύ- 1. ποσόν. 2. λέξις έφθαρμένη. 3. λέξις έφθαρμένη. 4. διαθήκη. 5. κωδείκελος. 6. άκυρα. 7. υπογράψει. 8 λέξεις δυσανάγνωστοι. 9. διαθέτην.

37 352 Λ. X. Ζώη ρων την ώραν ετούτη δπον υπογράφτηκε το παρόν μου τεοταμέντο ενε ϋνμήΰηκα εγώ ό ανωύεν τεσταδόρος ο για τό παιδ'ι άπον αναθρέφω δνόματι πέτρος, ο διά την ψυχήν μου κα'ι &έλω και αφήνω του πενήντα ρεάλια νά τον τά δίδη δ άνω&εν αφέντης ρα ονάτος δ ανεψιός μου και κληρονόμος μου σκουδέρωντας τζή λέτερες1 καί ακρίτα όπου τοϋ αφήνω και αν δρίζη και ύλέλη νά τό πάρη τό κοπέλι μέ τοϋ λόγου του ό,τι τόνε φώτιση δ έλεος...a να γίνη καλός άνθρωπος και ετζι &έλω άφερμάρει και εγώ δ ίδιος με τό χέρι μου ώς μπορώ μαρτύρων παρακαλώ. μιχαήλ κλάδος Θεόδωρος ίερευς... μαρτυρώ τά άνω&ε. πέτρος ίερευς δ {λεριονός μαρτυρώ τά ανωιλεν. βερνάρδος Γαβαλλάς μαρτυρώ τά ανωϋεν. παπά Ίω. Κόττης νοτάριος μπονπλικος. Λ. X. ΖΩΗΣ 2 1. επιστολής. 2. λέξις δυσανάγνωστος.

38 ΜΙΑ «ΤΟΥΡΚΟΓΡΑΙΚΙΚΗ» ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ Τό παρακάτω δημοσιευόμενο έγγραφο αποτελεί το Ελληνικό κείμενο μιας έντυπης εγκυκλίου τοϋ Τοπικού Συμβουλίου Χανιών, την εποχή τής αίγυπτιοκρατίας ', πού έκυκλοφόρησε, γραμμένη εις «Τουρκογραικικήν 2 τον Ιούλιο τοϋ Τό ιστορικό αυτό ντοκουμέντο, τό βρήκα στα Χανιά και τό κατέθεσα στο 'Ιστορικό Μουσείο Κρήτης. 'Ολόκληρη ή Εγκύκλιος είναι σέ φύλλο διαστάσεων 0,50X0,378 μ., τυπωμένη από τη μια ό'ψη, μέ τό ελληνικό κείμενο στο αριστερό ήμισυ και τό τουρκικό στο υπόλοιπο. Στην άλλη όψη τοϋ φύλλου υ πάρχουν : 1) Στην άνω αριστερή γωνία, τυπωμένη στήν Τουρκική, ή διεύθυνση : «Προς τήν A. Ε. τον Πρόξενον τής Αμερικής» kui 2) Γραμμένες μέ τό χέρι καί μέ μελάνι, δυο σημειώσεις, ή μια Εγγλέζικα3 καί ή άλλη Ιταλικά4. Ή Εγκύκλιος είναι μια αυστηρή προειδοποίηση καί αναγγελία των μέτρων πού άπεφάσισε νά λάβει τό Τοπικό Συμβούλιο των Χανιών για τον κολασμό τής πορνείας5 καί των ερωτικών σχέσεων ανάμεσα σέ άνδρες καί γυναίκες μέ διαφορετικές θρησκευτικές δοξασίες. Τό ύφος της είναι τραχύ καί δείχνει πόσο ήταν αποφασισμένη ή Διοίκηση νά πατάξει σκληρά τό κακό πού, απ δτι αφήνεται νά διαφανεΐ, θά είχε παραγίνει. Ή σημασία αύτοϋ τοϋ εγγράφου θά καταδειχθεΐ ακόμα πιο πολύ δταν, μαζύ μέ άλλο υλικό, θά συμβάλλει στή συστηματική καί ιστορικά τεκμηριωμένη διερεύνηση τοϋ σοβαρού αύτοϋ θέματος τής πορνείας στήν υπόδουλη Κρήτη, διερεύνηση πού δέ θά συμπληρώσει μονάχα ένα κενό τής τοπικής ιστορίας, μά θά προσφέρει συγχρόνως κγ ένα α κόμα σημαντικό στοιχείο στήν ιστορία καί τήν κοινωνιολογία τής δουλείας γενικά. Κ. Ε. ΛΑΣΣΙΘΙΩΤΑΚΗΣ ) Γιά τήν περίοδο αυτή βλέπε καί Μ. Παρλαμα, Τό 'Ημερολόγιο τοϋ Κ. Κοζύρη, «Κρητικά Χρονικά», Τόμος Α'. s) Βλ Ν. Τιομαδάκη, Τουρκογραικικά, Ε.Ε.Κ Σ., Τόμος Α' σελ. IcO ) Decision of the Council respecting bad women. 4) Bando delle donne publiche ( Εγκύκλιος Διαταγή γιά τις δημόσιες γυναίκες). 5) Βλ. 'Ημερολόγιο Κοζύρη, σελ ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I. 23

39 351 Κ. Ε. Λασσιθιωτάκη 5Εγκύκλιος. ΤΟ ΑΝΤΙ ΒΑΣΙΛΙΚΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΝ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΚΥΔΩΝΙΑΣ. Επίσημον γράμμα τον Άντιβασιλικοϋ Άρχιγραμματέως Σαμή βέη Έφένδη υπό τον τίτλον Στρατηγού έστάλθη προς τον Πρόεδρον τού Συμβουλίου τούτου Ρεφ'ετ έφένδην, καί άνεγνώσθη την ώραν τής ουνεδριάσεως, όποιον είναι τδ ακόλουθον. α'. "Οτι άνέφερεν εις τον Άντιβασιλέα ό Ίμβραχήιι Φεήει εφένδης ένας από τους Αντιβασιλικους Γραμματείς, δτι, επειδή ακολουθούν σχεδόν καθημερινώς ταυαχαί διά πόρνας γυναίκας, αί όποϊαι εύρίσκονται εις μερικάς γειτονειάς τής πόλεως Κυδωνιάς, καθώς παρατηρεΐται εις τα Πρωτόκολλα τού Συμβουλίου αυτού τού τόπον, και Επειδή, εκτός τούτον, οι Τακτικοί άνακατόνονται μαζί μέ αύτάς, και είναι ενδεχόμενον ν αποκτήσουν ασθένειας κολλητικός, θέλει λυτρωθή γενικώς ό λαός από τής καταφρονημένης πορνείας τά κακά, αν αυκωθούν από το μέσον αί πόρναι. β'. Οτι προστάζει ό Άντιβασιλευς τά ακόλουθα. 1. Άν άπεράσουν εις τό εξής τιμημένα αί τοιοϋται γυναίκες, έχουν την άδειαν νά κατοικούν πάλιν εις τά όσπήτιά των. 2. Ν άποφασισθή μέ την γνώμην όλου τού Συμβουλίου μία παιδεία δι εκείνον, οποίος ήθελεν άποκοτήσει πλέον νά κάμη αυτήν τήν πραξιν, και πιασθή. 3. Νά εϊδοποιηθή αυτή ή παιδεία εις τάς πόρνας, διι θά ένεργηθή, και νά άναγκασθούν νά κάμουν αποχήν από τήν πορνείαν. 4. Άν μετά τήν είδοποίησιν ήθελεν ακολουθήσει αυτή ή πραξις, νά ένεργηθή ή παιδεία και εις τον άνδρα και εις τήν γυναίκα. 5. Ή παιδεία αυτή νά ήναι σκληρά τόσον διά τήν γυναίκα, καθώς και διά τον άνδρα. 6. "Οπου άκουσθή τοιαύτη πραξις, νά έξεταχθή καλά, και έπειτα νά πατηθή εύθυς εκείνο τ όσπήτι από τον Ζαμπίτην, κα'ι νά φερθούν άνδρας και γυναίκα εις τό Συμβούλων, διά νά ένεργηθή ή αποφασισμένη παιδεία, και νά έξαλειφθή διόλου τό άνομα των πορνών. 7. Άν ευρίσκατνται τοιούται γυναίκες κα'ι εις τάς λοιπάς πόλεις τής Κρήτης, νά έξακολονθήση τό δμοιον κ εκεί, άπής είδοποιηθούαιν έγγράφως τά Συμβούλια. 8. Νά πασχίση πολύ ή Διοίκησις τής Κρήτης είς τήν στερέωσιν αυτής τής Προσταγής. Επειδή ή ασφάλεια τής τιμής τού λαού, καί ή ησυχία τού λαού είναι σύμφωνα με τήν θέλησιν τού Άντιβασιλέως.

40 Μία «Τουρκογραικική» εγκύκλιος 355 Επειδή εις δλα τα έθνη ή φύλαξις τής τιμής είναι ένα από τα α ξιόλογα αντικείμενα. Επειδή γίνονται αφορμή αί άτιμοι γυναίκες, at δποίαι κατοικούν ανάμεσα εϊς τιμημένας φαμιλλίας, νά δοκιμάζουν στενοχώριαν μεγάλην αί τίμιαι. Και επειδή αί διάφοροι ταραχαί, δσαι ακολουθούν πολλάκις, προέρχονται από αύτάς τάς άνοήτους. Άποφασίζομεν. Α'. Νά συναχθοΰσιν ολαι αί άτιμοι γυναίκες τής πόλεως ταύτης, διά νά παραγγελθοΰσι νά κάμουν αποχήν από τήν πορνείαν, και ία υ- πανδρευθοΰν, διά νά σκεπάσουν τήν τιμήν των. Β. Νά είδοποιηθοϋσι οι ίμάμιδες, γέροντες, και λοιποί τίμιοι κάτοικοι κάθε γειτονειάς νά προσέχουν άγρυπνά, καί όταν εννοήσουν, δτι άκολουθεί καμμία ατιμία είς τήν γειτονιάν των, νά εξετάσουν καλά, καί άφοΰ βεβαιωθούν τήν αλήθειαν, νά ειδοποιήσουν παρευθυς τον Ζαμπίτην, ή τήν αιμωτέραν γουάρδιαν, <5td νά πατήται εκείνο τ όαπήτι, καί νά φυλακόνεται δ μέν ανδρας είς τον τόπον τής γουάρδιας, αν ήναι ώρα τής νυκτός, ή δε γυναίκα είς τ δοπήτι τοϋ ιμάμη τής γειτο νειας, καί τό πρωί νά φέρνωνται είς το Συμβούλιον, αν δμω; ήναι ημέρα, νά φέρωνται ευθύς ό ανδρας καί ή γυναίκα είς τό Συμβούλων. Γ'. Επειδή δ ανδρας σχεδόν πάντοτε δεν δυναστεύει τήν γυναίκα είς τήν πραξιν αυτήν, αλλά γίνεται με τήν θέλησιν καί εύχαρίστησίν της, αν ήναι ομόφυλοι νά φυλακωθή ή γυναίκα ενα μήνα, καί νά δέρνεται καθ ημέραν προς 20 ξυλιαίς % δι επιστασίας δύω Αντιπροσώπων, έωσον τελειωθή ή διορία. Α'. Ολα τά έθνη είναι πλάσματα τοϋ Θεού, επειδή δμως αί Θρησκεΐαι καί οί νόμοι διαφέρουσι, καί έχει χρέος καθένας νά παραιτήση τά δσα ή Θρησκεία του τον εμποδίζει, αν ήθελε πιασθή Τούρκιοσα μαζί μέ Χριστιανόν, Χριστιανή μαζί με Τούρκον, Τούρκιοσα μαζί με β) Γιά τή συστηματική καί απάνθρωπη εφαρμογή τής ποινής τής μαστιγιόσεως, αναφέρουν πρός τούς πρέσβεις τών Συμμαχικών Δυνάμεων Αγγλίας, Γαλλίας καί Ρωσσίας, οί επτά χιλιάδες άοπλοι Χρισιιανοί πού συνάχθηκαν στις Μουρνιές Κυδωνιάς τόν μοιραίο εκείνο Σεπτέμβριο τοϋ 1833 : «Τοιαϋτα Συμβούλια έγραφαν μεταξύ ιών άλλων ιομοθετοϋν, διοικούν, κρίνουν, καταδικάζουν καί έκτελοΰν, τιμωρούν, θανατώνουν καί κάμνουν τά πάντα, είναι επανορθωτικά δικαστήρια καί ποινικά καί αί ποινσί είναι ξύλον μέχρι θανάτου' έκ τών ξυλιζόμενων όσοι φθάσουν νά επιζήσουν μένουν άχρηστοι είς τήν κοινωνίαν άπό τά τραύματα.(κ. Κριτοβουλίδου, 'Απομνημονεύματα τοϋ περί αυτονομίας τής Ελλάδος πολέμου τών Κρητών σελ. 586). Βλ. ά- κόμα καί μερικές περιπτώσεις μαστιγώσεων στό ημερολόγιο τού Κοζύρη, σελ. 337, 341, 312.

41 356 Κ. Ε. ΛασσιΟιοηάκη Εβραίον, η Εβραία μαζί με Τούρκον ή Χριατιανόν, να φυλακωθή ή γυναίκα 6 μήνας, και νά δέρνεται προς 20 ξυλιαΐς καθ ήμέραν δτ ε πιστασίας δύω Αντιπροσώπων. Ε'. Αν αυτή, ή οποία ήθελε πιασθή, ήναι παρθένος, και διαφθαρθή από άλλης φυλής άνδρα, και βεβαιωθή από το ίδιάν της τό βτόαα, ν άποφασιαθή τότε μία παιδεία εις αυτήν αυστηρότερα. ΣΤ'. Αν ό άνδρας ήναι εντόπιος, και δεν έχη υποστατικά, αλλά ήναι ποταπός άνθρωπος, νά φυλακωθή μαζ ι μέ την αλυσσίδα <5ίά τρεις μήνας, διότι αν εξορισθή δεν θέλει τον αωγρωνίσει ή έξορία, άν έχη υποστατικά, και ήναι πραγματευιή, νά εξορισθή δι ένα χρόνον, διότι είς αυτόν είναι αρκετή παιδεία ή εξορία' αν όμως ήναι ξένος νά δαρθή 100 ξυλιαϊς, και να διωχθή διά πάντα από τήν Κρήτην, αν έχη γυναικόπαιδα, και κάμνη κα ι έαπόριον, νά διωχθή διά πάντα μαζί με τήν φαμίλλιάν του' αν ήναι άνθρωπος τής τοπικής Εξουσίας, είς άλλον μεν να σμικρύνεται ό βαθμός του, είς άλλον δε νά κόπτεται 6 μισθός του, καί ν άποβαλθή από τον βαθμόν του τέλος αν ήναι υπήκοος ξένος, νά εξορισθή από τον Πρόξενόν του. Ζ. Όποιος ήθελε κάμει πλέον τήν τέχνην του ρ ο φ ι ά ν ο υ ή γυναίκα, ή ανδρας νά παιδευθή, καθώς προείπαμεν διά τάς πορνευθείσας ή μοιχευθείσας γυναίκας. Η. Αν διαφθείρη κανένας τήν παρθενίαν μιας νέας δμοπίστου του, άφοΰ λάβουν και οι δύο τήν παιδείαν, ή όποια θέλει άποφασιαθή τότε, και άν δέν ήναι κανένα έμπόδιον τής συγγένειας, νά τήν υπανδρεύεται κατά τήν Θρησκείαν του. Θ'. Όσοι άνδρες περιφέρωνται, είς τάς γειτονειάς, διά νά πωλοϋν πραγματείας, νά πιάνεται αν ήθελεν έμβή κανένας μέσα άπό τήν θύ ραν ξένου όσπητίυυ, και νά ένεργήται εν ταύτφ ο,τι προείπαμεν δι ε κείνους, οϊ όποιοι πιααθοϋν νύκτα ή ημέραν είς ξένον όσπήτι' αί δε γυναίκες 1, αί όποΐαι κάμνουν τήν τέχνην του πραγματευτοΰ είς τα απήτια, νά εκλεχθούν αί γνωσται διά τήν τιμιότητά των άπό τον Τελάμττάσην τής πόλεως ταύτης, καί νά καταγραφθοϋν τα δνόματά των είς τον Μεκκεμέ. Γ. Εις τα χωριά νά είδοποιηθή δλον τούτο, καί αν άκολουθήση τοιαύτη παρανομία, νά πιασθούν ανδρας καί γυναίκα, καί νά αταλθούν είς τό Συμβούλιον. * ) Γυναίκες πραματευτές ήσιτν οί νιελάλισαες, που κάτω άπό τό άοώο αότό επάγγελμα έκρυβαν τήν επαίσχυντη ιδιότητα τής μασιροποϋ. Βλ. δσα διεξοδικό γράφει ό Ν. Σταυρινίδης, Ρεμπιά Γκιουλνούς, ή ΡεΟυμνία Χριστιανό Σουλτάνα (σιήν εφημερίδα τοΰ Ηρακλείου «Πατρίς» άριο. φύλλου 1086/ ).

42 Μία «Τουρκογραικική» εγκύκλιος 357 ΙΑ'. "Επιφορτίζεται την θεωρίαν αυτού τον εγκλήματος, και τον οργανισμόν των εγκληματικών αποφάσεων ό Πρόεδρος τον Σνμβονλίου τούτου. ΙΒ. Νά κοινοποίησή ή παρούσα εις Γλώσσαν Τονρκογραικικήν από την Α "Εν. τον Σεραακέρην τής Κρήτης Μονατοφα Πασσαν εις τον Καδδήν τον Τμήματος τούτον "Εαίν Έφένδην, "Ιμάμιδες τής πόλεως. Πρόεδρον 'Ρεφέτ εφένδην} Ε. Σννταγματάρχην Σελήμ βέγην, Ζαμπίτην Μεχμετ άγαν, Επίσκοπον Κυδωνιάς καί Κιασάμον κύριον "Αρτέμιον, Μεμούριδες, ΚαατελκιαχγΆδες, καί 'Ιερείς τών επαρχιών τών Χανιών, διά νά ένεργηοή δσον ανήκει, προς δε τα Σνμβούλια Μεγάλου Κάστρου καί "Ρε&ύμνης, καί τούς ενταύθα Κυρίους Προξένους καί Άντιπροξένους τών Ευρωπαϊκών Δυνάμεων. δι" ειδησιν ιήν άνήκου σαν. Εν Κυδωνιά, την 15 "Ιουλίου 1834 (20 "Ρεμβιουλ - Έβέλ 1250). ) Άπό τή λεπτομέρεια αυτή ελέγχεται ώ; όρθ ή ή μαρτυρία τού Κριτο βουλίδη ( Απομνημονεύματα σελ. 57G) διι τά τοπικά Συμβούλια τής Κρήτης, κατά ιήν περίοδο αυτή, ήσαν τρία καί δχι τέσσερα, δπως τά γράφει ό Ν, Σταυρό κ η ς, Στατιστική τοΰ πληθ υσμοϋ τής Κρήτης (σελ 156) καί ό Μ. Παρλαμά ς, Ημερολόγιο τοΰ Κοζύρη, δ. π., σελ. 179.

43 ΕΝΑΣ ΚΑΡΔΙΝΑΛΙΟΣ ΊΟΥ ΓΚΡΕΚΟ ΣΤΗ ΜΕΛΒΟΥΡΝΗ* Ανάμεσα στους αξιόλογους πίνακες πού αγοράσθηκαν τα τελευταία χρόνια από την Εθνική Πινακοθήκη τής Βΐκτόριας, κάτω από τη φωτισμένη διεύθυνση τοΰ κ. D. Lindsay, και χάρη κυρίως στη γενναιοδωρία τοΰ Κληροδοτήματος Φέλτον, υπάρχουν καί μερικοί πού δεν έχουν προσεχθεί δσο αξίζουν. "Ενας άπ αυτούς αποδίδεται στο Θεοτοκόπουλο' είναι ό μοναδικός στην Αυστραλία, κ ένας από τούς λίγους στο Νότιο Ημισφαίριο. Είκονίζει, πάνω σ ένα μουντό σταχτί φόντο, ανοιχτότερο δεξιά, έναν αδύνατο άνδρα μέ πρόσωπο σά σφήνα καί σφιχτά χείλια, μέ μιαν έξασθενημένη, σταχτερή με γαλάζιες αποχρώσεις ό'ψη, μια γενειάδα κοντή καί αραιή, καί μαλλιά σταχτιά ακατάστατα (Πιν. ΛΓ'). Φοράει ένα μανδύα κόκκινο φλόγας, πού κουμπώνει μπροστά, καί πέφτει χαλαρά πάνω στούς στενούς ώμους του, κρύβοντας ένα κορμί πού θαναι λιγνό δσο καί το πρόσωπό του. Ό μανδύας έχει μιά σκούφια πού χάνεται, πεσμένη μέσα στή σκιά πίσω από τον αριστερό ώμο του, το πηγούνι του πλαισιώνεται από ένα κολάρο άσπρο πού στρέφει πίσω από τά μακριά μυτερά αυτιά του, κ επίσης χάνεται μέσ στη σκιά. Στο πρόσωπο, πού τά χρώματά του είναι πιότερο νεκροί παρά ζωντανοί ανθρώπου, ή μόνη εστία ζωής είναι τά μάτια, ένα αόριστο ανοιχτό σταχτογάλανο. Συγκεντρώνουν μέσ στο κουρασμένο αλλά προσηλωμένο βλέμμα τους, κατευθυνόμενο προς ένα σημείο έξω από τή δεξιά πλευρά τοΰ πίνακα, δλη τήν ένταση τής εσωτερικής του ζωής, πού μοιάζει άπορροφημένη στά πνευματικά μάλλον παρά στά εγκόσμια. Μάλιστα, ή ασκητική εμφάνιση κι ό κόκκινος μανδύας υποδεικνύουν πώς δεν έχουμε μπροστά μας έναν αόριστο «άνδρα» δπως τον περιγράφει ό κατάλογος αλλά έναν διακεκριμένο «πρίγκιπα» τής καθολικής εκκλησίας. Πολύ λίγα είναι γνωστά γιά τόν πίνακα. Σέ πανί, διαστάσεων *) Ή μελέτη τούτη, πού είναι μεταφρασμένη από τ Αγγλικά, περιλαμβάνεται σέ ειδικό τεύχος (Festschrift) πού έκδίδεται στή Μελβούρνη, πρός τιμήν τοΰ διακεκριμένου Αύσιραλοϋ κ. Daryl Lindsay, πού αποχώρησε στις αρχές τοΰ χρόνου άπό τή διεύθυνση τής Εθνικής Πινακοθήκης τής Βικτόριας. Στό τεύχος συνεργάζονται ol Kenneth Clark, Th. Bodkin, H. Marceau, J. Burke, W. G. Constable, Ursula Hoff, J. J. Sweeney καί άλλοι, μέ άρθρα καί μελέτες γιά τόν Lindsay, τήν Πινακοθήκη καί διάφορα έργα πού περιέχει.

44 Ένας Καρδινάλιος τού Γκρε κο στή Μελβούρνη 35S 57,1X45,7 εκ., αγοράστηκε από τον αρχαιοπώλη Τόμας Χάρρις, στο Λονδίνο, για λίρες , κα'ι σύμφωνα μέ τούς ορούς τοΰ κληροδοτήματος Φέλτον, τον Απρίλιο Για πρώτη καί, κατά τά φαινόμενα, μόνη φορά δημοσιεύτηκε απεικόνισή του, κομμένη στην κάτω πλευρά, στο εξώφυλλο τοΰ Τριμηνιαίου Δελτίου τής Πινακοθήκης1. "Ενα χρόνο αργότερα τό πέρασμά του στη Μελβούρνη μνημονεύεται σύντομα στο Burlington Magazine2. 'Η αδιαφορία αυτή γιά ενα έργο πού θά ήταν εξαιρετικό δείγμα μανιεριστικής προσωπογραφίας, έστω κγ αν ό δημιουργός του ήταν άγνωστος, είναι αδικαιολόγητη Περσότερο ακόμα δταν παρατηρήσει κάνεις την ποιότητα τοΰ έργου, τη σιγουριά και ζωντάνια μέ την ο ποία ή έντονη αυτή προσωπικότητα παρασταίνεται, την τολμηρή απλότητα τών χρωματισμών του. Σ οποίον τό εξετάσει πιο κοντά τρεις βεβαιότητες επιβάλλονται : 1. Πώς είναι πρωτότυπο, αύτόγραφο έργο τοΰ Θεοτοκόπουλου. 2. Πώς έχει περικοπεΐ από μεγαλύτερες διαστάσεις. 3. Πώς απεικονίζει πρόσωπο πού έζησε, κανένα σύγχρονο τού ζωγράφου, και δεν είναι απλώς ή πολύ ζωντανή απεικόνιση ενός ϊεροΰ προσώπου τοΰ παρελθόντος, ενός άγιου τών πρώτων χριστιανικών χρόνων ντυμένου μέ ροΰχα τής ημέρας. Ή προέλευση μάλιστα τοΰ έργου επιτρέπει και τον συμπερασμό πώς απεικονίζεται εδώ κάποιος Ισπανός Καρδινάλιος. 1. Οί πλατιές, ελεύθερες πινελιές τοΰ μανδύα και τοΰ κολάρου, κατά την «ανοιχτή» βενετσιάνικη τεχνική, σ αντίθεση μέ τη λεπτολό. γα, σά μινιατούρας, απόδοση τοΰ προσώπου, ή απλότητα τής χρωματικής αρμονίας του (κόκκινο, άσπρο, σταχτί σέ δυο τόνους) δέ συναντιοΰνται συχνά συνδυασμένα σ έργα μανιεριστών άλλων από τό Θεο τοκόπουλο. Οί περσότερυι σύγχρονοί του, στην 'Ισπανία και άλλοΰ, μεταχειρίζονταν την πολύ δουλεμένη, γλυμμένη τεχνική τής ρωμαϊκής σχολής. Ή χρήση μικρών, ελαφριών πινελιών κόκκινης λάκας στις γωνιές τών ματιών, τών αυτιών καί στά χείλια' τό πλάσιμο τοΰ κεφαλιοΰ μέ φώτα πού υπογραμμίζουν τις προεξοχές τής μύτης, τοΰ μετώπου, τών μήλων καί τήν κορφή τών αυτιών' τό σκίασμα τοΰ μανδύα πού δηλώνει τήν ύφη καί τις πτυχές του, δλ αύτά είναι χαραχτηριστικά πού ίσοδυναμοΰν μέ υπογραφή τοΰ Θεοτοκόπουλου. Ή σύγκριση μέ τό λεγόμενο «σκίτσο» (Βίντερτουρ, Συλλ. Ράϊνχαρτ) τοΰ Καρδινάλιου Γκουεβάρα (Πίν. ΛΔ ) πού φανερώνει τά ίδια χαραχτη- ) IV, 1950, άρ. 2, μέ μιά σύντομη σημείωση. >) XCIII, 1951, σελ. 145.

45 360 Άλεξ. Ξύδη ριστικά, θά διαλύσει τις αμφιβολίες πού θά μπορούσαν νά υπάρχουν γι«ιήν αυθεντικότητα τοΰ «Καρδινάλιου» τής Μελβ)ύρνης, σάν έργου τοϋ Θεοτοκόπουλου. Τέλος ή εκλογή τοΰ θλιμμένου, κουρασμένου, αλλά συνάμα φλέγόμενου από έντονη εσωτερική ζωή, αριστοκρατικού εκκλησιαστικού, προδίνει κι αυτή οριστικά τό ζωγράφο πού αριθμούσε ανάμεσα στους οικείους του στο Τολέδο μερικούς από τούς πιο έξέχοντες κληρικούς τής εποχής του. 2. Πώς ό πίνακας είχε περικοπεΐ μού ήτανε φανερό από τήν πρώτη στιγμή. Στήν κάτω και στήν αριστερή πλευρά είναι αδέξια, ή καί καθόλου τελειωμένος' μάς άντικρυζει ή φιγούρα ολόκληρη άβολα στριμωγμένη μέσ στήν κορνίζα της (σύγκρινε μέ τήν άνετη ευρυχωρία τού Γκουεβάρα), οί βραχίονες της κομμένοι πάνω από τούς αγκώνες, στο σημείο ακριβώς πού αρχίζουν νά στρέφουν ό ένας προς τον άλλο σά νά πρόκειται νά δώσουν τά χέρια παρακάτω τά χέρια κείνα πού λείπουν ενώ ό Θεοτοκόπουλος αγαπούσε τόσο νά τά ζωγραφίζει, δταν τού δίνονταν ή ευκαιρία. Τό πρόβλημα δεν θά ήταν τόσο ν αποδείξει κανείς πώς ό πίνακας είχε περικοπεΐ, άλλά νά δείξει πώς θά φαίνονταν δταν ήταν ολόκληρος. Δύο από τή μικρή ομάδα Καρδιναλίων πού απεικόνισε ό Θεοτοκόπουλος δίνουν άμεσην απάντηση, Είναι ό Καρδινάλιος Ταβέρα (Τολέδο, Νοσοκομείο τού Βαφτιστή, Πίν. ΛΕ') καί ό Αγιος 'Ιερώνυμος (Νέα Ύόρκη, Συλλογή Φρίκ. Πίν. Λ'ΐ")3. Τά σώματά τους στρέφουν προς τον θεατή ακριβώς δπως καί στο πορτραΐτο τής Μελβούρνης" τά κεφάλια τους στήν ίδια γωνία' τά μάτια τους ακόμα κυττάζουν προς τήν ίδια κατεύθυνση*- Κι5 δπως τά χέρια τους άκουμπάνε, χαλαρωμένα, σ ένα ανοιχτό ή κλειστό βιβλίο, έτσι μού φαίνονταν πώς κτ δ Καρδινάλιος τής Μελβούρνης έπρεπε νά είχε τά δικά του χέρια, κι από κάτω μιά παρόμοια γωνιά τραπεζιού, κι ένα βιβλίο δπου ν ά κουμπάνε. Δίχως αμφιβολία δ πίνακας τούτος ήταν αρχικά κι αυτός ένα πορτραΐτο στά 3/4 τοΰ σώματος. Έξ άλλου, αν αυτά ήταν δλα πραγματικά έτσι, κι αν τά τέσσαρα αυτά έργα πού βρίσκονται στο ύφος τους τόσο κοντά τό ένα μέ τ άλλο άποδεικνύονταν έξ ίσου κοντά στή σύλληψη καί στή σύνθεσή τους, δέ θά μπορούσαν ν απέχουν πολύ καί χρονικά. Συνεπώς ό «Καρδινάλιος» τής Μελβούρνης μπορούσε 8) Διάλεξα αυτή τήν παραλλαγή άπό τις κάμποσες πού υπάρχουν πάνω στό ίδιο θέμα, γιατί είναι υπογραμμένη, κ οί διαστάσεις της (107χ87 έκ.) προσεγγίζουν τις διαστάσεις πού, καθώς θά προσπαθήσω ν άποδείξω, εΐχεν αρχικά ό Καρδινάλιος τής Μελβούρνης. *) Ή σκούφια καί τά μαλλιά τοϋ Ταβέρα είναι επίσης ζωγραφισμένα μέ πολύ ανάλογο τρόπο, άλλά εμφανίζονται πιο ταχτικά.

46 ΠΙΝ. ΛΓ' Δ. Θεοϋοκόπυυλος: Προσωπογραφία Καρδιναλίου, περ , Εθνική Πινακοθήκη τής Βικτόριας, Μελβούρνη

47 ΠΙΝ. ΛΛ' Δ. Θεοτονόττηυλος : Προοίοπογροφία Καρδιναλίου Φερδινανδου Με Γνουεβορα, Συλλογή Ο. Ράϊνχαρτ, Βίντερτυυρ, Έλβεάα.

48 ΠΙΝ. ΛΕ Δ. Θεοι:οκόπουλος; Προσωπογραφία Καρδιναλίου Τυβέρα, περ Νοσοκομείο Άη Γιάννη τοΰ Βαφιισιή, Τολέδο.

49 II IN A ΣΤ' Λ. Θ-"»ι»ν«>ΐι»υ/ Ικηίόνι*ρ ο K«h>^ivmaioc. γτρο 1;»ίΚ> - Συλλογή Φοίν. Nr»» Ύηο/Τ

50 Ένας Καρδινάλιος χοϋ (Γκρέκο στή Μελβούρνη 361 νά χρονολογηθεί γύρω στα , σύγχρονα ή αμέσως μετά τον 'Ιερώνυμο (και τον Γκουεβάρα), πριν δμως από τον Γαβέρα* 5. * * * ϊά συμπεράσματα αύιά, βγαλμένα από τά «εσωτερικά» δεδομένα τού πίνακα, επιβεβαιώθηκαν από τά έγγραφα στοιχεία πού τόσον ευγενικά έβαλε στη διάθεσή μου ό Διευθυντής κ ή Έφορος τής Πινακοθήκης6. Τούτα αποτελούνται κυρίως από στοιχεία παραχωρημένα από τον Καθηγητή Μ. Σ. Σόρια 7, πού διερωτάται μήπως ό Καρδινάλιος δπως τον θεωρεί κ εκείνος τής Μελβούρνης μπορεί νά είναι τό ίδιο πορτραΐτο μ έναν πίνακα άλλοτε στή συλλογή Πιντάλ στή Μαδρίτη. Πραγματικά ό πίνακας τούτος, πού δημοσιεύεται για πρώτη φορά εδώ (Πίν. ΛΖ'), αντιστοιχεί τόσο τέλεια μ αυτό πού φανταζόμουν σάν τήν αρχική, ολόκληρη σύνθεση τού πορτραίτου τής Μελβούρνης, ώστε νά μπορεί νά θεωρηθεί ένας καί ό αυτός. Ό πίνακας τής συλλογής Πιντάλ περιγράφεται από τον Κοσίο στο μνημειώδες έργο του γιά τον Θεοτοκόπουλο 8 : 9«"Αγιος Μποναβεντούρα ; X 84 εκ. "Ολος ξανακαμωμένος δίχως χαραχτήρα έχτός από τό πρόσωπο πού, αν και υπερβολικά καθαρισμένο, παραμένει πιο γνήσιο' ειδικά τά μάτια, ή μύτη και πάνω άπ ολα τό αυτί». Ό Κοσίο πληροφορεί ακόμα πώς δ πίνακας ανήκε προηγούμενα στήν κληρονομιά Νταλμπόργκο ντ'ι Πρίμο, Βαρώνου τού Άσιλο, άπ δπου αγοράσθηκε τό 1858 από τον πρώτο Μαρκήσιο Πιντάλ, κι αργότερα εκτέθηκε μέ αριθμό 12 στήν πρώτη μεγάλη έκθεση έργων τού Θεοτοκόπουλου, στή Μαδρίτη τό Θ ανήκε στή συλλογή Πιντάλ κα'ι τό 1908, αφού ό Κοσίο δεν αναφέρει καμμιά αλλαγή ίδιοχτησίας του ') Ό Αγ. 'Ιερώνυμος τής Συλλογής Φρίκ μπορεί, μέ πολλή πιθανότητα, νά χρονολογηθεί γύρω στά Γιά τό «σκίτοο» τοΰ Γκουεβάρα έχουμε συγκεκριμένα χρονικά όρια ό Γκουεβάρα έγινε Καρδινάλιος τό 1596 καί ήταν στό Τολέδο σάν Μεγάλος Ιεροεξεταστής τό Έξ άλλου ή προσωπογραφία τοΰ Ταβέρα, πεθαμένου από τό 1545, έγινε πιθανόν άπό νεκρική μάσκα, τά πρώτα χρόνια τοΰ 17ου αιώνα, όταν ό Θεοτοκόπουλος ήταν απασχολημένος μέ παραγγελίες ζωγραφικής, γλυπτικής καί άρχιτεχτονικής γιά τό Νοσοκομείο τοΰ Βαφτιστή, πού τό έχτισε καί τό προικοδότησεν ό Καρδινάλιος. 6) Είμαι ευγνώμων τοΰ κ. D. Landsay καί τής Δίδας U. Hoff γιά τις ευκολίες πού τόσο πρόθυμα μοΰ παρέσχαν γιά νά έξετάοω τόν πίνακα, γιά τήν άδεια τοΰ πρώτου νά τόν δημοσιέψω, καί γιά τής δεύτερης τις χρήσιμες σχετικές πληροφορίες. ) Είμαι βαθιά υποχρεωμένος στόν Καθηγητή Σόρια πού μοΰ έπέτρεψε νά χρησιμοποιήσω τό υλικό πού είχε δώσει στήν Πινακοθήκη, πάνω σέ ορισμένα σημεία πού μ ενδιαφέρανε. 9) Έλ Γκρέκο, Μαδρίτη 1908, I, σελ

51 362 Άλεξ. Ξύδη οΰτε άλλωστε καί διαστάσεων στο βιβλίο του πού έκδόθηκε το χρόνο εκείνο. Περικόπηκε λοιπόν μετά το 1908 και πριν από το 1950, όταν μπήκε στην Πινακοθήκη. 'Ο Κοσίο τον συσχετίζει επίσης μέ τον 'Ιερώνυμο καί, τον Ταβέρα ή συσχέτιση είναι αυτονόητη δταν ό πίνακας ήταν ολόκληρος. Τον χρονολογεί δμως «...πρώτη περίοδοςι ;...». Ή χρονολόγηση τούτη μοΰ φαίνεται απαράδεχτη γιατί την ελευθερία στην τεχνική πού δείχνει δέ μοιάζει ό Θεοτοκό πουλος νά την έχει καταχτήσει τόσο νωρίς. ΟύΤε κ οί άλλοι δυο Καρδινάλιοι (ό Κοσίο χρονολογεί τον Ιερώνυμο δμοια νωρίς) ενισχύουν μια τέτια χρονολόγηση. "Οπως απεικονίζεται εδώ, ό πίνακας τής συλλογής Πιντάλ εμφανίζει, εχτός από τις ομοιότητες του μέ το πορτραΐτο τής Μελβούρνης, και ορισμένες διαφορές ύφους (μεγαλύτερες αντιθέσεις φωτισμού, βαρύτερο ζωγράφισμα τού μανδύα, καθόλου ευαισθησία στη σύνδεση φιγούρας μέ φόντο, αδυναμίες στην απόδοση τού αριστερού χεριού καί σημαντική διαφορά ύφους μέ τό δεξί, κτλ.). Θά μπορούσε νά εξηγηθούν έν μέρει από τήν ηλικία τής φωτογραφίας, παρμένης τό 1902, μά κυρίως από τήν εκτεταμένη έπιζωγράφιση πού, κι αν δέν τήν ά- νέφερε δ Κοσίο, θά ήταν ορατή κι από τήν απεικόνιση. 'Η έπιζωγράφιση αυτή θά προορίζονταν νά συμμορφώσει τό έργο προς τό γούστο μεταγενέστερων εποχών, όταν δ Θεοτοκόπουλος ήταν άγνωστος, κι δ Βελάσκουεθ είχε πολύ μεγαλύτερη πέραση. Πραγματικά, δ πίνακας Πιντάλ έχει πάρει μέ τήν έπιζωγράφιση τό ύφος ενός πρώιμου Βελάσκουεθ ή έργου κανενός μαθητή του. Ή περικοπή τού πίνακα είναι βέβαια ασυγχώρητη 9. Αφού διαπράχθηκε, υποθέτω, δ πίνακας μεταφέρθηκε σέ άλλο μουσαμά καί καθορίσθηκε, σέ μερικά σημεία υπερβολικά. Πολύ λίγες από τις αρχικές γλαζούρες έχουν άπομείνει, κι αυτές ήταν πάντα ουσιώδες στοιχείο τής τεχνικής τού Θεοτοκόπουλου. Τό πρόσωπο μοιάζει κατά τό πλεΐστον πιο άθικτο, ίσως γιατί είχε καθαριστεί νωρίτερα πιο διακριτικά, δπως φαίνεται από τήν παρατήρηση τού Κοσίο, αν καί τά κόκκινα χειλιών και αυτιών έχουν φθαρεί πολύ, και δ προπλασμός από σκούρα ώχρα φεγγίζει καθαρά μέσ από τό πηγούνι και τό γένι, δπως επίσης καί μέσ από τον κολάρο δίπλα στή σκούφια, δπου δέν έχει μείνει σχεδόν διόλου χρώμα. 'Η ουδέτερη τούτη σκοτεινή επιφάνεια κάνει τον άσπρο κολάρο, αν καί πολύ τριμμένο, νά ξεπετάγεται πιο έντονα 9) Τό ό,τι έγινε τόσο πρόσφατα θά επιτρέπει τήν ελπίδα πώς ίσως σέ καμμιά αποθήκη ή υπόγειο τό σημαντικό τμήμα του πού ακρωτηριάστηκε θά υπάρχει πάνια, καί θά περιμένει νά ενωθεί μέ τόν πυρήνα του.

52 Ένας Καρδινάλιός τοΰ Γκρέκο στή Μελβούρνη 36$ απ ότι θά ήταν αρχικά. 'Η ισορροπία των τόνων έχει έτσι σπάσει. Ό μανδύας εχει περιορισθεϊ στις βασικές πινελιές του, ενώ των κουμπιών μόνο οί σκιές μένουνε, τά ίδια έχουνε φύγει μαζί μέ τίς γλα- ζοΰρες. Πρέπει να σημειωθεί εδώ πώς ή εκτεταμένη χρήση από γλαζοϋρες, καί πολύ ψιλά στράίματα χρώματος, μέ πολύ λίγα «ίμπάστι», πού καμμιά φορά επιτρέπουν στο συνηθισμένο από ώχρα προπλασμό νά ενεργεί σάν πρόσθετο χρώμα, είναι χαραχτηριστικά πού προδίνουν σχεδόν αποκλειστικά τον Θεοτοκόπουλο, καί ειδικότερα τά αργότερα έργα του, οπού μεγάλες επιφάνειες τοΰ προπλασμού άφίνονται θεληματικά ακάλυπτες. Παρά τίς ποικίλες καί δραστικές μεταβολές τό έργο δέν έχει χάσει τίποτα από τον ουσιαστικό χαραχτήρα του. Ή ποιότητά του απλώς θά ήταν ακόμα μεγαλύτερη αν τό είχαν άφίσει στις αρχικές διαστάσεις του, κι1 αν είχε καθαριστεί μέ τρόπο πιο ταιριασμένο στην ειδική τεχνική τού ζωγράφου. Ή Εθνική Πινακοθήκη τής Βικτόριας μπορεί δίκαια νά τό θεωρεί εν από τά σημαντικότερα άποχτήματά της, πού καλύπτει μιά περίοδο τής ευρωπαϊκής ζωγραφικής ως τώρα όχι καλά αντιπροσωπευμένη στις συλλογές της. Θά υποδείκνυα δμως, στήν ερχόμενη έκδοση τοΰ καταλόγου της, νά περιγράφει τό έργο ως : «Θεοτοκόπουλος, Πορτραΐτο ενός Καρδιναλίου, περίπου ». 3. Ή περιγραφή τούτη θά ήταν πλήρης αν μπορούσε νά δοθεί στον Καρδινάλιο ένα όνομα. 'Όμως είναι δύσκολο νά ερευνήσει κανείς υποθέσεις ή νά προσαγάγει αρκετά αποδεικτικά στοιχεία υπέρ ή κατά μιας οίασδήποτε ταύτισης σέ τέτιαν απόσταση άπ δλη τή σχετική βιβλιογραφία. 'Ο ερωτηματικός τίτλος τοΰ Κοσίο : «"Αγιος Μποναβεντούρα;» θά πρέπει νά παραμεριστεί, άν καί ίσως πηγάζει από μιά παραδομένη περιγραφή τής εικόνας, άφοΰ προσαρμόσθηκε στά έπικρατοΰντα γούστα μέ τήν έπιζωγράφισή της. Πιστεύω πώς ή αναζήτηση ανάμεσα σέ απεικονίσεις Καρδιναλίων μέ τούς οποίους ό Θεοτοκόπουλος μπορεί νά είχε σχετισθεΐ θά πρόσφερε ενδιαφέροντα αποτελέσματα. 'Υπάρχει μάλιστα ένας τοΰ οποίου τήν υποψηφιότητα θεωρώ ιδιαίτερα άξιερεύνητη. Είναι ό φημισμένος Καρδινάλιος Βερνάρδος Σαντοβάλ υ Ρόχας, Αρχιεπίσκοπος τοΰ Τολέδου τό 1599, πού βρίσκονταν έκεΐ ώς τά , ένας άνθρωπος πολύ καλλιεργημένος πού συνάθροιζε γύρω,0) Είναι γνωστό πώ; έπισκέφθηκε τή Μητρόπολη τοΰ Τολέδου τό χρόνο εκείνο κοιί είδεν εκεί τό «Έσπόλιο» τοΰ Θεοτοκόπουλου στήν αρχική, πολύ

53 364 Άλβξ. Ξύδη του, στο Cigarral (εξοχικό σπίτι του) τής Μπουένα Βίστσ, έξω από τό Τολέδο, όλες τις σημαντικές πνευματικές και καλλιτεχνικές μορφές τής πόλης. To Cigarral λέγεται πώς χτίσθηκε για τον Σαντοβάλ από τον Θεοτοκόπουλο, μέ την άρχιτεχτονική του ιδιότητα. Ένας στίχος τοϋ συγχρόνου Τολεδανοΰ ποιητή Βαλτασάρ Έλίσιο ντέ λα Μεντινίλια ίσως νά υπαινίσσεται την ιστορία τούτη, που ό Κοσίο τη δέχεται σά γεγονός11. Έξ όίλλου στη Sala Capitular τής Μητρόπολης τοΰ Τολέδου υπάρχει προσωπογραφία τοΰ Σαντοβάλ, καμωμένη από ένα απ τούς σπάνιους μαθητές τοΰ Θεοτοκόπουλου, τον Λουις Τριστάν. Κρίνοντας μόνο από απεικονίσεις 12, και παρά, ή ίσως λόγφ τοΰ χάσματος ανάμεσα στη μεγαλοφυΐα τοΰ δασκάλου καί τη μετριότητα τοΰ μαθητή, μερικές από τις ομοιότητες στα χαραχτηριστικά των δυο κληρικών είναι υπερβολικά χτυπητές για νά είναι συμπτωματικές, κυρίως στο σχήμα τοΰ κοκκαλιάρικου προσώπου μέ τά προεξέχοντα μήλα κοντά στονς κροτάφους, στην κουρασμένη κ έντονη έκφραση των ματιών, στο σχήμα γενιοΰ καί μουστακιών, καί ιδίως στη γραμμή τών χειλιών. Είναι μιά υπόθεση πού θ άξιζε νά έρευνηθεΐ πιο πέρα, κι5 αν άποδειχθεΐ σωστή, δέ θά έχουμε μόνο ένα ό'νομα νά δώσουμε στον Καρδινάλιο τής Μελβούρνης, αλλά καί λίγα ακόμα πραγματικά γεγονότα νά προσθέσουμε στην πολύ ελλιπή μας γνώση τοΰ βίου και τοΰ έργου τοΰ Θεοτοκόπουλου. A Α ΕΞ. ΕΥΔΗΣ * **) διακοσμημένη, κορνίζα του. Ή σύμπτωση τών ημερομηνιών αυτών μέ τή χρονολόγηση πού προτείνω για τό έργο τής Μελβούρνης, βασιζόμενος στά εσωτερικά του στοιχεία, είναι κι αυτή άξια προσοχής. *') "Ελ Γκρέκο, Μπουένοτ Άϋρες, 2η έκδοση, 1948, σελ. 79, 235. **) Ντομίνικο Γκρέκο, I. Καμόν Άθνάρ, Μαδρίτη 1950, II, πίν. 948.

54 COINS OF THE AMIRS OF CRETE IN THE HERAKLEION MUSEUMS In April 1956 I was very fortunate in being able to make a journey to Crete' in search of epigraphical and other archaeological traces of the Arab occupation of the island during the 9th and 10th centuries. While my primary objective was to discover Arabic inscriptions on stone, I sought every opportunity throughout the island to examine post - classical coins in the hope of finding specimens of the coinage of the Arab Amirs, similar to those unearthed not long ago in excavating for the foundations of the new hotel opposite the post office on Odos 25 Augoustou in Herakleion2. Now and then my search was successful: among lots of miscellaneous unattributed coins of the Byzantine, Venetian or Ottoman periods a few of these Arab coins would turn up, and among them were not only specimens identical with those already published but also others of hitherto unknown types. In Herakleion Mr. N. Platon, Director of the Archaeological Museum and Ephore of Antiquities in Crete, was kind enough to permit me to look through unattributed coins in that museum and in the Historical Museum. In the former I found 19 specimens of the Amirs and in the Historical Museum, two more. The description of these 21 specimens is the substance of the present article. May I take this opportunity to express my thanks to Mr. Platon, to Mrs. Platon at the Historical Museum and to Mr. Stylianos Alexiou for their ready cooperation and their interest in my search. While I am not yet prepared to give final attributions to these specimens or to undertake a comprehensive treatment of the coinage of the Amirs of Crete, I believe that there are certain advantages in publishing simple descriptions and illustrations of these coins at this time. It is my earnest hope that by bringing to the notice of archaeologists *) ') With the support of a grant from the American Philosophical Society. *) See my little article, A recent find of coins of the Amirs of Crete» in «Κρητικά Χρονικά», 1955, pp

55 366 George C. Miles the appearance and general characteristics of the Arab coins of Crete more such material may come to light. Surely only a very small percentage of the total number of specimens above ground on the island has come to my attention, and doubtless many individuals in Crete possess or have seen coins similar or related to those described here, but have not known their identity. May I take this occasion to urge those who are interested in the mediaeval history of Crete to bring Arab coins that come their way to Mr. Platon or to Mr. Alexiou so that they may be recorded. Mention should be made of the fact that the Amirs struck coins not only in bronze (fulus), but also in gold (dinars) and in silver (dirhems)8, although I met with none of these latter in my travels in Crete. The discovery of more specimens in gold and silver would go far toward solving some of the problems of attribution which the undated bronze coins present. Among the fulus in the Herakleion collections are specimens bearing the names of Shu 'aib alone (classes A, B and C, below), and of Shu'aib and 'Umar (class D), These names are already known through Dr. Walker s article (class A=WaIker, no. 6; class B=Walker, no. 7; class D=Walker, no. 5), and through my own publication of the coins found in digging the foundations of the new hotel at Herakleion. But it will be noted that the coins described below include several new names and combinations of names : 'Umar and Yusuf (class E), 'Ali ibn Yusuf (class F), 'Ali ibn (?) Ahmad (class G), and Ahmad and Shu'aib (class H). While I have some tentative ideas about the attribution of these new types, I hesitate^to advance them until we have more material to work with. At this stage our chronology has very few fixed points. The important dates are these: we know that Crete was definitively captured by the Arabs in the summer of 212 A. H. (827 A. D.); that there are gold coins of Shu'aib dated 271 A. H. (884/885 A. D.), 275 (888/889 A. D.) and 281 (894/895 A. D.)* 4; that Ni- ) Four dinars are described by Dr. John Walker in his article, «The Coins of the Amirs of Crete», in Numismatic Chronicle, 19S3, pp A silver dirhem will be discussed by Ulla Linder Welin of Lund, Sweden, in a forthcoming issue of the same journal. Since writing these lines Mrs. Welin s article has appeared]in NC, 1955, pp ) But there is probably at least one other Shu'aib, aside from this one and the grandfather of Abu - Hafs, in the genealogy.

56 Coins of the Amirs of Crete in the Herakleion Museums 367 cephorus Phocas recovered the island in 350 A. H. (961 A. D.); and incidentally that the name of the last Amir was 'Abd al 'Aziz. In short at this moment it is safe to say only that the coins described below date roughly between 235 and 338 A. H., that is, ca A. D. Eventually, let us hope with the assistance of more numismatic material and perhaps other epigraphical documents, we may be able to assign the several types to more accurate dates. One important fact emerges from our knowledge of the existence of these coins: the Arabs who occupied Crete for one hundred and thirty - eight years were not, as has commonly been supposed, simple pirates. Their leaders, at least, constituted a family dynasty with a recognized, if perhaps contested, line of succession, and they could boast of a sufficiently prosperous economy and well organized administration to issue coins in three metals in their own names. The following specimens are all of bronze. Diameters are given in millimeters. Weights were not recorded. A. With the name of Shu'aib on the reverse. 1. Obverse ^ I ai I Ί There is no God except Ί <s ail I Allah; He is One; there is no aj ul partner with him. Triple border: dots, linear, dots. Reverse Muhammad is the Messenger of Allah. Shu aib Double border: inner dots, outer linear. Legends partially effaced. Herakleion Museum, temporary no. 5 (21 mm.). 2. Similar to No 1. Borders similar. Legends partially effaced. Herakleion Museum, temporary no. 9 (21 mm.). 3. Similar to No. 1. Borders obscure. Legends largely effaced. Herakleion Museum, temporary no. n( 20 mm.)

57 368 George C. Miles 4. Similar to No. 1. Outer borders effaced. Legends partially effaced. Herakleion Museum, temporary no. 14 (20 mm.). 5. Similar to No. 1. Only inner border of dots preserved on obverse; reverse border as No 1. Legends partially effaced. Herakleion Museum, temporary no. 16 (18 mm.). B. Two-line obverse: with name of Shu'aib on the reverse. 6. Obverse Reverse rtj I V There is no God Muhammad <dl I VI except Allah. J>~j is the Messenger <dji of Allah. V--*-; Shu aib Linear border. Linear border. Herakleion Museum, temporary no. 2 (17 mm.) C. Mulingof two reverses with the name of Shu'aib, 7. Obverse Muhammad J>~v is the Messenger <JJ I of Allah. Shu aib Reverse Muhammad is the Messenger ajj 1 of Allah. Shu aib Border of dots. Border of dots. Legends partially effaced. Herakleion Museum, temporary no. 17 (19 mm.). D. Wi t h the n ame of 'Umar on the obverse: Shu 'aib ^on the reverse. 8. Obverse V VI Jl V There is no God except j** Mil Allah; He is One; there is no partner with him. Umar Triple border; dots, linear, dots.

58 ΠΙΝ. ΛΖ, Δ. Θεοχοκόπουλος : Προσωπογραφία Καρδιναλίου. Πρώην Συλλογή Πινιάλ, Μαδρίιη.

59 ΠΙΝ. ΛΗ' Bronze Coins of the Amirs of Crete in the Herakleion Museums.

60 Coins of the Amirs of Crete in the Herakleion Museums 369 Reverse Muhammad Jis the Messenger of Allah. Shu aib Border as obverse. Herakleion Historical Museum, temporary no. i (21 mm.). This specimen was found in a vineyard near the village of Phoinikia, about six kilometers southwest of Herakleion. 9. Similar to No. 8, but name beneath the obverse largely effaced, and borders obscure. Herakleion Museum, temporary no. 3 (20 mm.). 10. Similar to No. 8, borders obscure. Herakleion Museum, temporary no. 6 (19 mm.). 11. Similar to No. 8, but legends partially effaced, name on the reverse off the flan, and triple borders blurred. Herakleion Museum, temporary no. 10 (19 mm.). 12. Similar to No. 8, but legends partially effaced and borders obscure. Herakleion Museum, temporary no. 12 (19 mm ). 13. Similar to No. 8, but first line of obverse largely effaced, and outer borders obscure. Herakleion Museum, temporary no. 13 (19 mm ). 14. Similar to No. 8, but obverse largely effaced and badly corroded (bronze disease?), and only one reverse border preserved. Herakleion Museum, temporary no. 19 (19 mm ). E. With the name of 'Umar on the obverse; Yusuf on the reverse. 15. Obverse VI Jl V V <j λ 111.ϋ r* There is no God except Allah; He is One; there is no partner with him. Umar Inner border of dots; outer linear border. Legends partially effaced. ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I. 24

61 370 George C. Miler Reverse o«ka Muhammad Jis the Messenger <dj I ο/' Allah. Yusuf Border as obverse? Herakleion Museum, temporary no. 7 (20 mm.). 16. As No. 15, but legends partially effaced, obverse double border obscure, reverse triple border (of dots?). Herakleion Museum, temporary no. 18 (20 mm.). F. With the name of Ali ibn Yusuf on the reverse. 17. Obverse 'j j j ^ There is no God except ίιι1>;ι aljl Allah; He is One; λ) cl jj; ^ there is no partner with him. Inner border of dots; outer linear border. Reverse a***, Muhammad ΠΙ1 Jis the Messenger of Allah. k...^. ^ ljrli'ali b. Yusuf Border of dots. Herakleion Museum, temporary no. 1 (20 mm.). 18. Similar to No. 17. but name on reverse largely effaced, and single border of dots only preserved on obverse and reverse. Herakleion Museum, temporary no. 4 (19 mm.). G. With the name of ibn (?) Ahmad on the obverse: Ali on the reverse. 19. Obverse y I n 1 'j There is no God except Ί dja-? <ll)1 Allah; He is One; there is no <jj partner with him. I [ f ] [bin?] Ahmad

62 Coins of the Amirs of Crete in Herakleion Museums 371 Borders obscure. Legends partially effaced Reverse Muhammad is the Messenger <jjl of Allah. (jit 'Ali Herakleion Museum, temporary no. 15 (20 mm.) The name «Ahmad» on the obverse is quite clear, but what I have taken to be «bin» (that is, «ibn», «son of») is obscure and may actually not be present. Part of the name «'Ali» on the reverse is obliterated but there can be no doubt about the reading, 20. Similar to No. iq, but only the tops of the letters of the name on the obverse are on the flan, and the word «bin» (?), if it exists, is off the flan. «'Ali» is complete on the reverse. The obverse appears to have a double border of dots; the reverse border is obscure. The coin is pierced at the top of the obverse (which is also the top of the reverse). Herakleion Museum, temporary no. 8 (20 mm.). H. With the name of Ahmad on the obverse; Shu- 'aib on the reverse. 2r. Obverse <dl Ί y λ HJ t There is no God except Allah; He is One; there is no partner with him. Ahmad Double border of dots. Legends partially effaced. Reverse J>~y all I Ja> 1 Muhammad is the Messenger of Allah Shu'aib Border as obverse. Herakleion Historical Museum, temporary no. 2 (20 mm ). GEORGE C. MILES

63 ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΠΡΟΞΕΝΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ 15.* (Aff. Etr. Βι 342) 'Υπόμνημα συνημμ. στήν επιστολή τής 25 Φεβρ τοΰ Baume, ύποπροξ. στό 'Ηράκλειο πρός τόν υπουργό τών Ναυτικών De Maurepas. (Χωρίς ημερομηνία) Memoire servant d explication a Γ etat du commerce que les frangais ont fait a Candie en lo. L, on aura agreable d observer que cet etat ne saurait etre regulier comme ceux des autres Echelles, faute de matiere pour le pouvoir remplir et cela parce que les Frangais resident a la Canee et y venant leur argent et leurs marchandises de France et d ailleurs, ils les distribuent tous a peu de chose pres aux Turcs, Grecs, Armeniens et Juifs lesquels les font passer peu a peu a Candie par terre ou par bateau d une maniere presque imperceptible. 2o. Lorsque des marchands frangais de la Canee apportent a Candie de Γ argent pour en faire emplette d huile et autres effels, ils le font sans bruit afin de cacher leur dessein aux vendeurs et pour tacher par voie indirecte d avoir ces marchandises a meilleur compte, par consequent Γ on ne peut savoir ce qu ils apportent de Γ argent avec eux. 3 >. Ces negociants ayant quclque fois besoin de recevoir de Γ argent des Turcs et autres de ce pays, ils leur fournissent de leur cote des lettres de change sur Constantinople et Smyrne, mais ils traitent la chose avec grand secret, tant pour eviter que le public ne pense qu ils manquent de fonds, que pour empecher que les autres negocians leurs confreres ne leur coupent Γ herbe sous les pieds ainsi qu il est souvent arrive, autre raison qui ote la connaissance du juste negoce que les Frangais font ici. Cependant Ton a supporte ces lettres de change a environ p:astres. *) Βλ. «Κρητικά Χρονικά», τόμ. Η', σελ. 323 κ. έξ.

64 Εκθέσεις καί υπομνήματα χοΰ γαλλικού προξενείου Κρήτης 373 4ο. Si lorsque les Frangais chargent d huile a Mirabel qui est un port desert, ils ont la comodite d embarquer quelque partie de cire, soie et fromage en contrebande, ils se gardent bien de le dire, mais lorsqu il se fera a Γ avenir quelque achat de pareille chose pour la Canee on aura grand soin de le noter afin de P employer sur Γ etat de o. Quant au nombre des batiments qui abordent a Candie il est assez grand et cause par consequent beaucoup de soins a ceux qui sont commis pour s en donner en leur faveur. 60. Il faut aussi expliquer que si P on voit plusieurs noms semblables, cela vient que divers capitaines portent le meme nom et que d ailleurs les batiments caravaneurs ayant passeport pour deux ans divers de ces batiments et capitaines viennent 2, 3 et 4 fois a Candie pendant le cours de leur caravane. 7o. Enfin, si P on n a pas envoye chaque annee a la Cour et a Μ. P ambassadeur un semblable etat, ce n a pas ete par negligence mais a cause que les marchands frangais qui negocient de la maniere susdite en remettent ordinairement le note a la Ca nee pour etre inserree dans P etat de cette Echelle la, et qu au surplus ayant ecrit sur ce sujet sans avoir regu de reponse, Pon a eu lieu de croire qu on ne desirait pas d etre inporte par une espece de repetition imparfaite. Cependant comme la Cour desire que cela se fasse a P avenir on sera regulier autant qu il sera possible ne desirant rien tant que d obeir aux ordres du superieur supreme qu il le prescrit. 16. (Aff. Etr. B' 342) Αντίγραφο υπομνήματος συνημμένο στην επιστολή τής 20 Ίανουαρίου J727 χοΰ De Monlienault, προξένου στά Χανιά, πρός ιόν υπουργό De Maurepas. Copie d un memoire que j ai presente au commandant et aux puissances de Rettimo pour y faire reformer la mesure d huile. Re consul general de France en ce Royaume de Candie, re' presente a... (sic) musselim et commandant pour le Grand Seigneur en cette ville de Rettimo que tous les negociants frangais qui ont achete ou fait achete depuis quelques annees en cet-

65 374 R. Γ. Κωνσταντινίδη te ville des huiles, out souffert surtout en la presente annee des pertes considerables sur les builes qui ont ete chargees pour leurs comptes soi en cette ville, soit a la Sude; ces domages ont ete plus au moins grands, mais n ont pas ete moindres de deux pour cent et il y en a meme quelques uns qui ont monte a plus de cinq pour cent, ce qui joint au danger qui courent les batiments, qui sont obliges d aborder au port de cette ville, et aux frais extraordinaires qu ils sont obliges de faire, achevent de degouter entierement les negociants de France et les obligera de se priver des huiles de ce pays, ce qui fermerait la porte au negoce particular de cette ville et de ces habitants et les obligerait pour donner la sortie a leurs huiles de les faire passer a la Canee a leur grand prejudice. L,e consul, qui a d ailleurs aussi bien que tous les Franqais, lieu de se louer de la bonte des commandants de cette ville et de leur justice, se flatte qu ils la feront eclater en cette occasion en prevenant par leur sagesse tous les inconvenients qui peuvent donner atteinte a la liberte du commerce et empecher son enivre destruction. Le desordre dont le consul se plaint procede principalement de la structure et de la figure du mistache qui serf a mesurer les huiles. Cette mesure doit contenir dix ocques pesant d huile, mais cette mesure, etant fragile par sa matiere, est sujette a se rompre et par consequent a varier souvent et au lieu d une mesure juste telle que serait la premiere on lui en peut substituer une autre qui quoique de la meme forme en contiendrait moins. 2o. En la remplissant avec promptitude 1 huile qui y entre, se gonfle de maniere que cette mesure parait plus que pleine, tandis qu en la laissant reposer on s apperqoit aisement que lie ne Γ est pas, mais la precipitation que P on est oblige d apporter pour le chargement du batiment, ne permet pas d user de cette precaution, de sorte que c est un prejudice evident pour les interesses au chargement. 3o. Cette mesure ayant une ouverture tres etroite ne permet pas, qu on s apperqoive de Γ infidelite du mesureur qui s entend toujours avec le vendeur, de sorte que ce mesureur apres avoir vide la mesure et passant dedans 1 eponge, au lieu d y etancher Γ huile qui y reste, il presse la meme dponge et y laisse la meme huile, ce qui cause un autre prejudice a 1 acheteur. Il est done necessaire d apporter un prompte remede a ces abus et ce remede ne peut etre qu en a- brogeant l ancienne mesure et en substituant a sa place une me-

66 Εκθέσεις κά'ι υπομνήματα τού γαλλικού προξενείου Κρήτης 375 sure invariable qui contienne dix ocques d huile telle que doit etre la raesure de cette ville. Cette mesure doit etre d airain pour s en servir a le reception des huiles, elle doit etre fort ouverte telle qu est celle dont on se sert a la Canee afin de prevenir toute sorte de fraude. II est encore necessaire qu5 elle soit boullee du boul du Grand Seigneur et de tels autres officiers qu on jugera necessaire pour y avoir recours et pour la rendre invariable. Ledit consul espere qu on fera attention a ses repre sentations et qu on dressera un ilam en bonne forme pour etre en suite ordonne suivant les desirs et suivant la Justice. Pour la copie De Monhenault 17. 'Υπόμνημα συνημμένο στην επιστολή τής 9 Μαΐου 1728 τού Baume, υποπρόξενου στό Ηράκλειο, πρός τόν υπουργό De Maurepas. Memoire pour servir de reponse a la lettre de Monseigneur le Comte De Maurepas du 4 fevrier Ayant requ le 4 Mai par M. De Monhenault ladite lettre de sa Grandeur et ordre de ce consul de lui envoyer a la Canee Γ etat du commerce que les Franqais ont fait dans le district de Candie pendant les trois premiers mois de cette annee afin d en inserrer ces articles dans celui qu il envoyera a Sa Grandeur, j ai cru ne pouvoir me dispenser de le lui faire tenir soit parce- que son etat contiendra nettement le commerce de tout ce royau- me, que parceque Sa Grandeur m a ci - devant prescrit de me concilier avec ledit consul lorsqu il me demandera quelque chose concernant le service, je joins neanmoins pour cette fois ici copie dudit etat pour faire connaitre le peu de negoce des Fran- qais actuellement et j expliquerai aussi que s il n est pas charge d une plus grande quantite de marchandises comme il serait a souhaiter, ce n est pas faute d attention et d exactitude de ma part, mais parceque les Franqais n ont pu faire un plus grand progres. Cet inconvenient provient en premier lieu de la suspension de la sortie des huiles que la Chambre du Commerce de Marseille a juge a propos d ordonner pour un temps afin de tacher par

67 376 Κ. Γ. Κώνσταντι/νίδη la d obliger la cour ottomane a remettre le droit de bedeat a 4 aspres par oque comme il etait ci -devant au lieu de 6 aspres qu on veut en exiger depuis quelque temps. Seeondement la misere des habitants de toute Γ ile devenant chaque jour plus grande, ils sont toujours moins en etat d acheter de marchandises du dehors. Cette augmentation de misere vient d une part de ce qu ils ne peuvent vendre les huiles comme nous venons de le dire et de F autre c est que le frequent chargement des pachas et des autres officiers de guerre, de justice et de plume qui viennent du dehors tous extremement avides causent tant d extorsions et de violentes rapines qu ils laissent les peuples sans un sol. D ailleurs cette ile etant comme frontiere et une des clefs de F empire et les Turcs, ne voulant pas F exposer a manquer des grains en cas d attaque imprevue, ils n en laissent sortir aucun, quoiqu elle a du bon terrain pour en produire, s il etait cultivee, dix fois plus que le peuple ne peut en avoir besoin. Ces pauvres gens etant ainsi reduits a F etroit, se contentent de tisser leur laine, leur cotton et leur lin pour s en vetir et n usent par consequent que fort peu d etoffes et autres choses des pays elrangers. Cependant comme il se trouve dans F ile un certain nombre d officiers de guerre, de plume, de judicature et de F eglise, des soldats et quelques marchands turcs, grecs, armeniens et juifs, dont les uns par opulence et les autres par politique et ostentation se tiennent habilles proprement eux et leurs families, il est indubitable qu ils consument une certaine mediocre quan- tite de draps frangais et hollandais et quelques etoffes de soie de Chretiente et du Levant. Par exemple a Candie et son district il se debitera annee commune des draps de Carcassone a des couleurs dont on est en usage dans cette fabrique, environ 100 pieces au prix de 72 a 73 paras le pik, soit comptant soit a terme, le pik contenant environ 23 pouces, de sorte que 10 aunes de France font 17 piks 1/2 a Candie. Les draps d Hollande qu on appelle ici Mahou et des couleurs, dont j envoie ci - joint 10 echantillons, se vendent en detail 4 piastres le pik et, s il s en trouvait de plus fin, il irait j usque 4 piastres 1/4 et 4 p. 1/2 ; les pieces ont 2 piks 1/2 de largeur et peut s en consumer par an environ 40 pieces.

68 Εκθέσεις καί υπομνήματα τοΰ γαλλικού προξενείου Κρήτης 877 L, autre drap d Hollande dit Sop hi Samou dont ci-joint 2 echaritillons, large de deux piks, se vend 3 piastres et 3 1/2 le pik et peut s en consumer 40 pieces. L, autre drap d Hollande dit Saye, dont ci - joint 1 echan- tillon, large de 2 piks, se vend 5 a 5 piastres 1/2 mais tres peu. Les couleurs les plus estimees sont le rouge et le violet obscur. Il n y a point du drap d Angleterre sur le pays et fort peu de celui d Hollande, mais les marchands armeniens et ceux qui ont coutume d en vendre il en font envoyer de Smyrne et Constantinople a mesure que leur provision s en debite. L on dit que le drap anglais est large de 2 piks 1/2 et qu il se vendrait 5 piastres le pik s il y en avait sur le pays. Tous ces draps etrangers etant de meilleure qualite et plus estimes que ceux de France, ainsi qu on le voit par le prix, il semble que le drap frangais ne leur sera prefere si 1 on ne par- vient a le fabriquer aussi fin, aussi fort et d aussi bon usage que les connaisseurs distinguent et trouvent dans les draps d Hollande et Γ Angleterre. Il se vend aussi quelque peu de satin de Florence et de Ve- vise et quelques pieces de tabis de Messine de diverses couleurs, rouge, verte, jaune, autour de 75 paras le pik, et quelques pieces d etoffes de soie or et argent de Venise qui se vendent de 3 jusqu a 5 piastres le pik suivant qu elles sont plus ou moins chargees de dorure. L,e brocard de France qui est trouve tres beau par ces gens -ci ne peut neanmoins etre de mise a cause de son haut prix et de Γ economie qu on est oblige d observer en ces pays. Il vient aussi quelques verreries de Venise, ustensiles de cuisine et quincaillerie, le tout a si bas prix, que ce qu on pourrait faire venir de semblable de France se vendrait a perte, d'autant que le tout se vend ordinairement a terme et que le rembourse- ment ne s en fait qu avec beaucoup de peine et quelque fois avec un rebais sur le prix dont on les a livrees aux marchands du pays qui sont la pluspart pauvres et meme de mauvaise foi. Toutes ces raisons engagent nos Franqais a n apporter que tres peu de draps de France, comme nous 1 avons explique, et vendu le plus souvent a terme 6 mois et un an. Environ 40 quintaux d indigo a 3 piastres 1 oque ou 3 1/4 au plus. Us pourraient vendre environ 30 quintaux de bon etain en barre a 30 piastres le quintal de 44 oques.

69 378 Κ. Γ. Κιονσιοντινίδη Environ ιοο quintaux de plomp a giboyer a io piastres le quintal de 44 oques. Ils achetent en ce pays lorsque la liberte y est les builes qu on explique sur les etats du commerce qui sont envoyes a la Cour; son prix est presentement de n a 12 oques pour une piastre de 40 paras. La soie 6 piastres l oque. La cire 35 paras P oque. Le fromage 3 piastres le quintal de 44 oques. Comme nos marchands ne peuvent vendre a beaucoup pres des effets de France pour du produit et acheter les denrees de ce pays, ils sont obliges d5 y faire venir des pistoles et des se- villanes. Ils se procurent aussi des fonds en retirant des sommes que des Turcs et autres personnes veulent faire tenir a Constantinople et a Smyrne, auxquelles ils fournissent lettres de change, ordinairement sans aucun benefice de part ni d= autre, a raoins que le besoin pressant de F une ou de F autre partie ne F engage a offrir un petit benefice pour faciliter la traite. Les marchands du pays ne parlant aucunement de change de place en place et tous nos marchands frangais residant a la Canee, je suis oblig6 de me remettre sur lettres des changes, a ee que M. De Monhenault en pourra apprendre a la Canee et en marquer le fait a la Cour. Je dirais seulement que les especes valent savoir: Le sequin fondoukly fabrique a Constantinople paras Le sequin zinzerly ci - devant fabrique au Caire.. 112» Le sequin touraly » Le sequin barbaresque » Le sequin venitien » La piastre en nature et celle de compte de Turquie 40» L iselotte... 30» L aboukel. 5 * Le ducat de Venise... 48» La sevillanne...65» Les pistoles et autres especes a proportion... Le para aspres Lorsque les Frangais font quelques payements en livre tour- nois, ils F evaluent la piastre de Candie a 66 sols ou environ. Quand nos batiments ehargent d huile, ils prennent quel-

70 ίΐκθ'έσεις και υπομνήματα τοΰ γαλλικού προξενείου Κρήτης 379 ques milliers di quintaux de fromage en contrebande ne pou. vant le faire ouvertement et le logent dans les vides que les ton- neaux laissent ordinairement dans le fond de cale et ils le ven dent en passant a Malte ou en fin a Marseille, quoi qu il soit d une tres mediocre qualite. II ne sort presentement que tres peu de soie et de la cire, ainsi qu on pent le remarque. par les etats que Γ on envoie a la cour. II vient toujours a Γ ordinaire de bailments caravaneurs dans les ports de ce royaume qui se nolisent pour tous les endroits du Levant et de la Barbarie excepte Alger ou Γ on ne peut rien envoyer de Γ lie de Candie qui soit utile a ce pays la bas. Voila tout ce que Γ on peut dire du negoce de ce pays ci, qui est de peu d etendue et de peu de consequence, exepte les huiles lorsqu elles ont la liberte de sortir. Mais 1 on pourrait le voir augmenter avantageusement s il etait possible d engager la cour ottomane a permettre la sortie des grains de Candie aux memes conditions qu on les chargent dans le reste de la Turquie. Les terrains incultes seraient culti- ves, les peuples s en trouveraint mieux et paieraient plus aise- ment des droits dus au Grand Seigneur au lieu que beaucoup de gens abandonnent leurs terres et perissent miserablement. Les Franpais auraient en cette lie un magasin plus commode et de meilleure qualite qu en bien d autres lieux ou ils sont obliges d aller en Asie et en Thrace. Ά la fin de chaque annee on fera la recapitulation sur Γ etat qui est demande. Ce present paquet et celui separe ou sont les echantillons de draps sont adresses a M. De Beauvais, commissaire general des galeres, que je prie de faire passer au plutot a Votre Grandeur. Fait a Candie le 9 Mai 1728 Baume

71 380 Κ. Γ. Κίηνσταντινίδη 18. (Aff. Etr. Β1 342) 'Υπόμνημα συνημμένο σιήν επιστολή τής 18 Μαρτίου 1729 τοΰ De Monhenault, προξένου τής Γαλλίας οτά Χυνιά, πρός τόν υπουργό τών Ναυτικών De Maurepas. Memoire touchant le commerce de Γ ile di Candie. On peut en general assurer que tout le commerce que les Frangais font dans ce royaume se fait a la Canee. C est le seul endroit ou il y ait pour cet effet des marchands etablis auxquels on adresse des effets de France et qui y envoient des marchan- dises. II y a actuellement neuf maisons etablies y compris celle du sieur Esmenard, chancelier. Ά Candie il n y a qu un seul mar chand frangais et a Rettimo trois, mais ni les uns ni les autres ne font rien pour le compte des negociants de Marseille et ils ne sont a proprement parler que les facteurs de ceux de la Canee. Re commerce consiste presque entierement en huile que les Frangais chargent en ce pays pour le faire passer en Provence et il y a plus de trois ans que P on n en a porte a Rivorne ou a Venise que de tres mediocres parties, de sorte que Γ on peut assurer que presque tout ce que les Frangais en chargent est porte a Marseille. R huile est la seule richesse de ce royaume et P on peut assurer que sans la llberte qu ont les habitants de vendre cette marchandise aux etrangers, le pays serait entierement ruine et hors d etat de payer au G. Seigneur les droits considerables qui sont employes au paiement des garnisons et a P entretien des troupes de ce royaume. Res habitants sont d ailleurs infiniment vexes par les gou- verneurs et ils ne subsistent absolument que par la facilite qu ils ont de se defaire de leurs deilrees, dont P huile est presque le seul objet. Comme P huile est plus ou moms abondante suivant l abon- dance ou la disette des recoltes il est difficile d en fixer la quan- tite, mais en supputant annee par annee on peut assurer que la recolte monte environ trois cent mille mistaches par annee P une portant P autre, ce qui monte mesure de Marseille a raison de cinq mistaches et demie par millerole a environ cinquante

72 'Εκθέσεις καί υπομνήματα τοϋ γαλλικού προξενείου Κρήτης 381 cinq mille milleroles. Pour ce qui est des levees que les etrangers en font on peut dire que les Frangais n ont aucun concurrent en ce pays dans leur negoce. Il n y a qu une seule maison d anglais lesquels dans tout le cours des deux derniers annees n ont charge qu un seul petit vaisseau. Ainsi les marchands frangais sont comme les maitres d en fixer le prix, qui hausse et qui baisse a mesure du besoin que 1 on peut en avoir en France, et c est ce qui dans le cours de Γ annee le fait varier tres souvent. On compte que les Frangais embarquent annee commune au moins 250 mille mistaches d huile, c est a dire pres de cinquante mille milleroles. Comme les huiles de ce royaume sont tres fortes et extrememen grasses elles ne servent pour la pluspart qu aux fabriques de savon et les plus belles aux manufactures des draps de Languedoc et de Provence. Pour ce qui est des autres merchandises du cru du pays, elles consistent en soies, cires, fromages, quelque peu de laine et de safran. La plus grande partie des soies se fait a Rettimo ou aux environs. Le tout peut monter aujourdhui a quatre mille oques; il s y en faisait autrefois plus du double, et ce defaut vient ou de la negligeance des habitants ou, ce qui est de plus vraisemblable, de la durete infinie du gouvernement. Cette durete oblige beaucoup d habitants a abandoner leurs biens et a les laisser perir, ne leur etant pas possible de subvenir aux frais excessifs qu ils sont obliges de faire, ni aux avanies continuelles dont ils sont excedes; cela est general dans Γ lie. Sur cette partie de soie les Frangais en achetent environ deux mille oques et le reste pour la pluspart du temps est envoye a Scio pour servir aux manufactures d etoffes, qui y sont etablies. La plus grande partie de la cire se fait a Candie et on 1 y apporte des environs de Girapetra, Sittie et Mirabeau; on en fait aussi a Rettimo et dans le district de la Canee nos Frangais en embarquent annee commune environ dix mille oques. Pour ce qui est du fromage c est une marchandise tout a fait prohibee et de contrebande ce qui n empeche pas que les Frangais n en chargent une grande quantite en payant certains droits aux commandants, outre la douane, surtout a Rettimo et a la culatte de la Sude, en sorte que Γ on compte qu il s y en

73 382 Κ. Γ. Κωνσιαντινίδη embarque pour la valeur de quintaux sans compter ce que les capitaines et patrons embarquent pour leurs provisions, mais comme ce negoce se fait clandestinement et de nuit il est rare qu on declare cette denree dans le manifeste que Γ on remet en chancellerie. Voila en quoi consiste principalement le commere passif de ce royaume. Pour ce qui est du commerce actif ou d entree il consiste en tres peu de chose par rapport au profit, qu il peut donner aux manufactures du royaume ou des colonies franqai- ses. Il constiste en quelques balles de drap de Languedoc qui peuvent aller a quinze ou seize balles, le tiers de londrines se- condes et les deux tiers en londres larges; on n apporte ici ni londrines premieres ni drap mahout. Les premiers se consom- ment pour la pluspart dans les maisons du Seraskier de Candie, du Pacha de la Canee et de celui de Rettimo. On y apporte aus- si quelques balles de serge de Languedoc, quelques parties de sucre de France en pain et en cassonade, du poivre, du giroffle, de la canelle et autres epiceries, de Γindigo, du papier etc., mais le tout en petite quantite; ainsi pour subvenir au commerce on apporte des piastres et des pistoles d Espagne, des sequins de Venise et quelques autres monnaies etrangeres. Mais la plus grande partie des fonds consiste en remises sur Constantinople et sur Smyrne. La guerre que nous avons avec les tripolins a beaucoup in- terrompu le commerce de la caravane ce qui est cause que nous n avons plus la facilite de negocier nos piastres sevillanes avec les marchands du pays, lesquels achetaient a un prix raisonable, et nous sommes obliges aujourdhui de les negocier a des prix beaucoup plus bas et avec toutes les peines imaginables. Les ports principaux de cette ile sont ceux de la Canee, de la Sude, Rettimo, Candie, Spinalonga, Mirabeau, Sittie et Gira- petra. Ceux de la Sude et de Mirabeau sont les meilleurs et les plus surs. Celui di Candie est assure, mais il ne peut y entrer que de petits batiments, comme barques, pinques et tartanes. Celui, de la Canee est plus grand et il peut contenir vingt cinq a trente batiments de moyenne grandeur mais Γ entree en etant petite et dangereuse par les vents de nord, de nord - est et de nord - ouest qui en sont les traversiers, ce port se comble de jour en jour par la negligence des Turcs et il y a Γ apparence que dans trente ans d5 aujourdhui il ne sera guere praticable, a quoi

74 Εκθέσεις καί υπομνήματα τοΰ γαλλικού προξενείου Κρήτης 383 neanmoins il serait aise de remedier si comme on le pratique en Chretiente on avait le soin de le faire curer. Celui de Rettimo est entierement comble de sorte qu aucun batiment n y peut prendre son chargement et que Γ on est oblige de le charger dehors et c5 est ce qui le rend lmpraticable pendant six mois de Γ annee et oblige ceux qui ont des huiles ache- tees a Rettimo d envoyer leurs batimants a la culatte de la Sude et d y faire apporter leurs huiles par des bateaux du pays, ce qui est une augmentation considerable de frais et de risques. J ai propose plusieures fois d interdire absolument la navigation de nos bailments en cet endroit par rapport au danger evident qu ils y courent, n y ayant presque point d annees que quelques uns n y s y trouvent attrapes. II est certain qu il en reviendrait au commerce trois avantages considerables. 1/ un que nos batiments seraient exempts du risque qu ils y courent, Γ autre que cela obligerait les gens du pays a apporter les huiles a la Canee ou nos marchands les acheteraient avec plus de faci- lite ainsi qu il se pratiquait il n y a que douze a quinze ans et enfin qu on ne serait plus sujet aux friponneries si frequentes que Γ on eprouve a Rettimo au mesurage, qui est tres infidele et qui a cause dans les dernieres annees des pertes considerables a la place de Marseille. On peut assurer que les Franqais et les Juifs qui y sont etablis sont la cause principale de cet abus, et qu ils ont empeche par leurs pratiques indignes Γ etablissement que j y avais fait faire d une mesure de cuivre pareille a celle dont on se serf a la Canee, en faisant retablir celle de terre qui est si sujette a varier et a favoriser les friponneries. Re port de Mirabeau est tres bon, les batiments y sont en assurance contre toute sorte de vents, mais ils n ont pas la me- me assurance contre les corsaires et les bandits n y ayant aucun fort qui les puisse garantir de leurs insultes, outre qu il y a peu de negoce. Celui de Candie est en partie comble et il n y aborde plus que des batiments caravaneurs. On y a charge autrefois trois ou quatre petits batiments d huile pour Chretiente, mais depuis plus de quatre ans que je suis en ce pays je n en ai vu charger aucun. 1/ huile etait ci-devant une marchandise de contrebande, ce- pendant on ne laissait pas d en charger pour Chretiente une grande quantite et avec presqu autant de facilite qu on le fait

75 384 Κ. Γ. Κωσταντινίδη aujourd hui. II n y avait alors a la Canee que deux ou trois maisons de marchands qui y faisaient meme peu de figure; la plupart des commissions etaient faites par les capitaines et les patrons qui v abordaient outre qui les Venitiens y faisaient alors de grandes levees de cette marchandise pour Venise qu ils y portaient avec leurs marsillanes *, mais depuis la perte qu ils out faite du royaume de la Moree ils n y font plus rien absolument et ils n y ont pas meme le moindre etablissement. Des Anglais n y brillent guere davantage et le seul marchand de cette nation qui reside a la Canee et qui y prend la qualite de consul n ya charge qu un seul petit vaisseau pour Dondres depuis deux ans de sorte qu il ne subsiste que par les profits qu il fait sur Γ ar* gent qu il a, qu il donne a grosse usure en paiement d huile, qu il vend ensuite aux marchands au prix courant de la place avec un grand profit pour lui, mais avec de risques infinis pour lui en meme temps, de sorte que Γ on compte que par les banqueroutes considerables qu il a essuyees il a perdu plus de la moitie de son capital, ce qui aurait ete bien pire sans la faveur de Gianum Kodga, qui par des tyrannies et des injustices, criantes lui a sauve une partie de son bien au grand prejudice de ceux qui comme Γ Anglais se trouvaient compris dans les memes banqueroutes. Depuis la mortalite arrivee aux oliviers de Chretiente en Γ annee 1709, le commerce des huiles a pres dans ce royaume une autre reputation qu il n avait par le passe. Il s y en fait plusieurs etablissements nouveaux et les gens du pays, profitant de Γ empressement que Γ on a eu pour enlever leurs huiles, s en sont prevalus merveilleussement. Des pachas n y ont rien perdu et ils ont vendu bien plus cherement la liberte d en charger. Cette liberte, que la Porte ne pouvait empecher, lui a fait ouvrir les yeux et ayant reconnu l utilite qu elle en pouvait retirer en laissant ce negoce libre, elle a impose un droit de bedaat sur toutes les huiles qui sortiraient des ports de ce royaume ponr Chretiente. Ce droit etait d abord tres modique, mais quelques particuliers avides en ayant offert un prix beaucoup plus considerable, pourvu qu elle le fixat a six aspres par oque, ils n ont pas eu de peine a obtenir leur demande; ce *) Marsiliana, είδος ιστιοφόρου πού ιό χρησιμοποιούσαν οί βενετοί για τό διάπλου τής Άδριατικής καί πού μπορούσε νά μεταφέρη εως 15 χιλ. καντάρια (quintaux) εμπόρευμα.

76 Εκθέσεις καί ύπομνήμαια τού γαλλικού προξενείου Κρήτης 385 fut un nomme Nigdely Aly Aga, qui en obtint la ferme en 1721, mais sur les instances reiterees des gens du pays la Porte modera ce droit en 1724 a quatre aspres par oque et les choses resterent sur ce pied jusqu a la fin de 1727 que le meme Nigdely Aly Aga, ayant represente a la Porte qu il avait perdu vingt cinq bourses sur la ferme de Γ huile de cette derniere annee, la Porte retablit les choses sur le pied precedent, ce qui fut suivi des cris et des plaintes reiterees de tous les habitants du pays, lesquelles neanmoins auraient absolument echoue sans la sage resolution que prit la Chambre du Commerce d interdire pour six mois le negoce de ce pays pour obliger la Porte a retablir les choses sur 1 ancien pied, ce qui a eu tout le succes qu on a eu. Le mistache de la Canee est une mesure de cuivre qui contient huit oques et demi. Celui de Rettimo est une mesure de terre qui en doit contenir dix oques. 1/ oque pese 400 dragmes et doit peser trois livres et une once poids de Marseille. P huile se vend a Candie, Mirabeau, Sittie et Girapetra a poids et non a mesure et le prix en est evalue quelque chose de meilleur compte que celui de la Canee et de Rettimo, mais aussi 1 huile est ordinairement inferieure et plus chargees de crasse et de flegmes. Cinq mistaches et demi font la millerole de Marseille. Re quintal du pays est de quarante quatre oques. Pa soie, la cire, le savon, le fromage et les autres marchandises se vendent, a oque et a quintal. Toutes les marchandises de poids qui viennent de France se vendent sur ce pied la. Pa piastre Sevillane a ete publiee par un cri publique sur le pied de soixante paras l une, de sorte que lorsqu elle est de poids elle vaut soixante quatre paras Γ une, mais ce reglement ne peut avoir lieu qu autant de temps que la Porte qui afflige aetuellement ce pays subsistera, parce que les gens de la campagne ne la veulent pas meme connaitre et il est necessaire, pour que cela puisse subsister, que la liberte ancienne du commerce de Γ Egypte se retablisse a quoi il n y a guere d apparence tant que la guerre subsistera avec les gens de Tripoli. Pes lettres de change tirees sur Constantinople et Smyrne de ce pays payables en iselottes neuves y sont payees a pair, mais quand elles sont tirees purement et simplement en piastres cou- ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ l. 25

77 386 Κ. Γ. Κωνσταντινίδη rantes on est oblige ct y perdre un pour cent et meme plus. Ά la Canee le i8e Mars De Monlienault 19. (Aff. Etr. B1 343) 'Υπόμνημα συνημμένο στήν επιστολή τής 30 Ίανουορίου 1730 τού De Monhenault, προξένου τής Γαλλίας στά Χανιά, πρός τόν υπουργό των Ναυτικών De Maurepas. (La Canee le 29 Janvier 1730) Memoire concernant le commerce de Rettimo et de la necessite qu il y a de rectifier la mesure ou mistache de terre dont on se sert a la livraison des huiles. La Nation etablie en cette Echelle pensait bien differamment qu5 elle ne fait aujourd hui sur le chapitre du commerce de Rettimo, aussi en Γ annee 1726 etait-elle composee de sujets bien plus sages et plus experimentes au fait du commerce, en la dite annee 1726 plusieurs plaintes etant venues de Marseille du manquement considerable qu il y avait eu a Marseille sur tous les cbargements d huile qui avaient ete fails a Rettimo; elle m en porta des plaintes en me disant unanimement que ce manquement ne pouvait venir que de la defectuosite et de Γ infidelite de la mesure de terre dont on servait a la livraison des huiles. Elle ne se contenta pas de ces plaintes qui etaient vagues et par la incertaines, elle me pria par Γ assemblee qu elle me demanda le 6 Septembre au dit an 1726 de me transporter a Rettimo, ce que je fis au mois d Octobre suivant. Il ne me fut pas difficile, des que j y fus, de reconnaitre par moi meme la realite des plaintes de la Nation. Je vis clairement que les Franqais meme qui residaient fomentaient le mal et etaient cause par leur conduite de tout le desordre de concert avec quelques marchands juifs et fripons qui faisaient le meme commerce. En effet ils achetaient a Γ avance des paysans et autres habitants des huiles, a la reception desquelles ils se servaient de leurs propres mesures qui c mtenaient une plus grande quantite d huile que celle de dix, oq tes ainsi que c est Γ usage, c est a dire qu au lieu de dix

78 Εκθέσεις καί υπομνήματα τού γαλλικού προξενείου Κρήτης 387 oques elle contenait dix oques et demie, dix oques trois quarts et meme onze oques, et vendant ensuite ces mernes huiles a nos raarcliands et aux capitaines ils se servaient a la livraison des mesures de la douane que l ag'a leur fournissait, suivant Γ accord qu ils faisaient ensemble ou plutot suivant la recompense dont ils convenaient. Cet aga fournissait des mesures qui ne contenaient que neuf oques et demie ou neuf oques et trois quarts au grand prejudice des acheteurs. C est ce qui m obligea pour remedier a cet abus de presenter aux puissances de Rettimo le memoire dont j ai piis en temps et lieu la liberte d envoyer une copie a Sa Grandeur. Res puissances degouterent d abord mes raisons, mais ils me repondirent qu ils n avaient pas le pouvoir de faire le changement que je proposals et qu il fallait pour cela un ordre precis de la Porte ou au moins du pacha de Candie que P on attendait de Constantinople de jour en jour. Ainsi je fus oblige de revenir sans avoir reussi, en quoi je reconnus evidemment que les propres Frangais resident a Rettimo m avaient traverse. Cependant des le commencement de Γ annee 1727 apres Γ arrivee du pacha de Candie la Nation m ayant renouvelle ses plaintes, j ecrivis a ce nouveau pacha pour lui recommander les interets de la Nation et lui envoyai le memoire que j avais pre' sente Γ annee precedente aux puissances de Rettimo et le Sieur Baume vice-consul de cet endroit, ayant seconde avec beaucoup de zele mes negotiations, le pacha envoya a Rettimo un ordre de faire deux mesures de cuivre de dix oques telle que nous la pouvions souhaiter, il envoya cet ordre par deux de ses agas; sur l avis que le Sieur Baume m en donna, je le communiquai a la Nation qui jugea a propos d envoyer a Rettimo le Sieur Pierre Careffe son depute pour assister a Γ examen et au mesurage de deux nouvelles mesures comme il parait par 1 acte d assemblee ci - joint que je tins le 15 d Avril Ainsi voila deja deux assemblies qui se tinrent pour le meme sujet; j en fis une troisieme le 28 du meme mois, pour faire approuver par la Nation les donnatives que le dit Sieur depute avait faites en cette occa cion. Enfin ayant appris par une lettre du Sieur Bellon, qui etait etabli a Rettimo en qualite de vice-consul, que le pacha de Candie a la solicitation des gens de Rettimo avait supprime la mesure de cuivre et avait retabli Γ ancienne mesure de terre, j assemblai la Nation pour la quatrieme fois pour lui faire part de cette nouvelle. Elle fut d un sentiment unanime d interdire le coni'

79 388 Κ. Γ. Κοννσιανηνίδη merce de Rettimo, ainsi qu on le peut voir par Γ acte d assemble du n Xbre 1727, dont Sa Grandeur a deja eu connaissance. Cependant dans le cours de toutes ces negotiations la Nation n a pu se dispenser de faire des depenses considerables; elles montent ces depenses suivant le calcul que j en ai fait a deux cent soixante dix piastres, ainsi qu il parait, par les extraits ci - joints des comptes rendus par les deputes en fonction. J ai rendu en temps et lieu a Sa Grandeur compte de tout ce qui s est passe a ce sujet et du peu d attention que les negotiants de cette ville ont eu a leurs deliberations et du peu d execution qu a eu Γ ordonnance du Roi du 15 Xbre 1728 qui deffendait le commerce de Rettimo et ordonnait aux Franqais qui y etaient d en sortir pour aller s etablir a Candie ou de venir resider en cette ville. Au surplus ce detail que je viens de faire me parait suffisant pour faire voir la faiblesse des raisons que la Nation allegue dans ses representations du 12 Aout Ainsi il n est du tout point vraisemblable qu elle n ait pris la resolution par son acte d assemblee du 11 Xbre 1727 que pour intimider les habitants de Rettimo, puisque dans le meme temps ils me prierent de retirer parole du pacha d ici, de me donner une assurance de ne point pretendre le droir de bedeat sur les huiles qu ils avaient achetees a Rettimo et qu ils feraient venir en cette ville, a quoi ce pacha avait adhere, a condition qu on lui remettrait une declaration au juste des huiles que chaque Franfais ferait venir en cette ville, mais les marchands oublierent bien vite et leur resolution et la negotiation dans laquelle ils m avaient engage, ils continuerent d acheter a Rettimo comme si de rien n eu ete, sans qu ils m aient fait alors aucune sorte de representation, au reste je ne puis concevoir, qu ayant reconnu solennellement le prejudice de la mesure, de terre, ils osent avancer ensuite que cette meme mesure n est point prejudiciable au commerce, si ce n est qu il veuillent assurer qu ils s embarassent peu du tort qu ils font au commerce de France et a leurs propres majeurs, pourvu qu ils jouissent des emoluments attaches a leurs propres interets; au surplus je n ai jamais entendu parler d aucun plan ni d aucune association faits par des etrangers pour enlever les huiles de Rettimo et je suis persuade que c est une pure imagination qu on a trouve pour donner plus de couleur a leurs representations, puisque ces etrangers, n ayant aucun fonds en ce pays - ci, ni aucun engagement, aimeront mieux aller acheter les hui-

80 Εκθέσεις καί υπομνήματα τοΰ γαλλικού προξενείου Κρήτης 389 les dont ils peuvent avoir besoin a Marseille, que de les venir acheter en ce pays - ci, ou cette marchandise est plus chere que la - bas, et cela par la grande abondance de la recolte des huiles en Provence et en Languedoc et par celles qui y sont portees d Espagne et d Italie, tandis que cette marchandise se soutient ici a un plus haut prix par 1 esperance qu ont les gens du pays d envoyer les leurs en E^gypte et en Syrie ou P on sait que la recolte a manque. C est ce qui me fait penser que bien des Frangais qui sont encore ici seront obliges d abandonner eux memes leurs etablissements; et en effet il ne vient du tout plus ici aucune piastre et nos marchands ne negocient plus que des fonds que leurs majeurs ont a Constantinople ou a Smyrne. Pour ce qui est de savoir s il convient mieux d acheter en droiture les huiles a Rettimo que de les acheter en cette ville, la chose est assez indifferente en elle meme, puisque les marchands de Rettimo se reglent pour le prix de leurs huiles sur le prix d ici, quelque fois la recolte y est plus grande a proportion qu5 elle n est ici et quelques fois plus petite telle qu elle P a ete cette derniere recolte; mais en general on ne peut dis- convenir qu il est convenable que les Frangais, aient la liberte de choisir entre cette ville et celle de Rettimo, non seulement parceque P huile y est communement plus belle, mais parceque le commerce de Rettimo etant prohibee les habitants de la Ca- nee peuvent se prevaloir de cette gene pour augmenter le prix de leurs huiles, tandis que ceux de Rettimo ne peuvent porter les leurs en cette ville qu avec des frais et des risques extraor- dinaires, le commandant de Rettimo ne le leur permettant point et les obligeant a payer son droit qui est d un aspre par oque, ceux du bedeatchy qui sont trois aspres par oque et la douane qu il faudrait qu ils fissent payer au marchand auquel cela ne pourrait convenir. A P egard du prix et de la revente des piastres sevillannes la chose est fort indifferente de les porter ici ou a Rettimo, puisque les gens de Rettimo les viennent parfaitement bien cher- cher ici quand ils en ont besoin, outre que, comme je viens de le dire, il n en vient plus aucune et depuis plusieurs mois il n en est venue qu une partie de mille que le capitaine qui en est le porteur a vendue a 161 pour cent, ce qui est un prix fort avantageux. Voila a peu pres les raisons que je dois alleguer contre les

81 390 Κ. Γ. Κωνσταντινίδη representations de la Nation du mois d Aout dernier. Ce sera presentement au roi a decider s il convient de faire substituer son ordonnance du 15 Xbre 1728 ou a y apporter les change- ments qui lui paraitront convenables. Cependant je me borne comme je le dois en attendant a faire executer a la lettre cette ordonnance, malgre les pretentions de quelques uns des nos mar- chands qui m ont deja declare qu ils attendaient incessament des batiments pour les envoyer charger a Rettimo sous pretexte qu il y ont des huiles de la recolte precedente, lesquelles, sui- vant le sentiment des Messieurs de la Chambre du Commerce et la decision de Monseigneur Lebret, ne doivent etre sujettes a la susdite ordonnance du 15 Xbre 1728, tandis qu il est public, que ceux qui en avaient il y a un an les ont vendues et qu il n y en est reste une goute et qu ainsi ils ne peuvent avoir a Rettimo que des huiles de la nouvelle recolte. Apres tout je pense qu il convient en toutcs fagons que la susdite ordonnance du Roi subsiste encore quelque temps; c est a mon gre le seul moyen qu il y ait pour obliger les habitants de Rettimo a rectifier leur mesure de terre et en subatituer une autre de cuivre invariable et non sujette aux inconvenients dont on s en plaint par le passe qui ont ete si grandes en Γ annee derniere, que dans les differents chargements d huile de Rettimo, qui ont ete faits cette annee derniere, il y a eu une perte de quatre ou cinq pour cent pour les chargeurs, ce qui certaine- ment n a ete cause que par Γ infidelite de la mesure. A Γ egard des Frangais qui etaient etablis a Rettimo il y a longtemps que j ai rappele le vice - consul que j y avais etabli et le Sieur Roch Bellon qui en faisait les fonctions est ici depuis sept ou huit mois. Re Sieur Andre Lion est depuis longtemps a Santorin d ou l on croit qu il a passe a Scio, et le Sieur Fran- gois Toulon, le seul des marchands qui avait quelque interet a Rettimo, s' est retire a Candie. Ainsi il n y a plus a Rettimo qu un chirurgien et un boulanger dont le sejour me parait fort indifferent, puisqu ils ne font aucune sorte de negoce. Ά la Canee le 29 Janvier De Monhenault

82 Εκθέσεις καί υπομνήματα τοϋ γαλλικού προξενείου Κρήτης (Aff. Etr. Β' 343) Έκθεση τοΰ Baume, ύποπροξένου στό 'Ηράκλειο, τής 5 Αύγουστου 1730, πρός τόν υπουργό των Ναυτικών De Maurepas. Monseigneur, J ai Γ honneur d informer Votre Grandeur que Bengly Moustafa qui veut dire Moustafa de la Verrue, notre Pacha, est a la fin arrive sur un vaisseau anglais marchand qui a mouille si fort au large dans la rade, qu il a fallu P aller prendre avec un pinque franqais et le porter dans le port non sans beaucoup de peines a cause du vent et de la grosse mer contraire, ainsi que par P echouement d un petit vaisseau anglais au milieu de P embouchure ou se trouve une roche que les navigants habiles savent eviter. Ces inconvenients np ont engage de me mettre dans un bateau pour aller examiner les choses et donner les or- dres necessaires. Ensuite je suis sorti en pleine mer a la rencontre du pinque Frangais a fin d instruire le capitain de ce qui se passait et neanmoins P encourager d entrer a toute voile, en observant bien tout ce que je lui ai dit. Sur quoi le batiment est entre tres hardiment et heureusement, au son de la musique du pacha qui etait a bord et au bruit de P artillerie tiree a bou- lets des remparts et des forts de la marine. J ai fait en ceci les fonctions d un capitaine de port dont il n y avait point alors et en meme temps celles d un bon ami, de quoi le Pacha m a temoigne sa satisfaction quand j ai ete le saluer aussi bien que de lui avoir envoye le pinque pour le porter a terre avec tous les gens et equipages. Ce Vice Roi qui parait etre age d environ 65 ans, vient du gouvernement de Cogny en Caramanie d ou il s est rendu et embarque a Smyrne apres avoir prie la Porte de le dispenser de ce changement et avoir congedie nom- bre de domestiques, chevaux et bagages qui ne peuvent servir a Candie, pays miserable en comparaison des gouvernements de terre ferme. E on assure que ce pacha est assez raisonnable, mais par contre son chaya * nous a donne le meme jour der marques de son esprit turbulant et rude. Cependant je ne desespere pas d en tirer aussi bon partie que de ses predecesseurs et de *) Κεχαγιάς.

83 392 Κ. Γ. Κωνσιανηνίδη menager les choses de maniere que mon projet de la sortie des bles puisse avoir lieu. Mon zele pour ce qui peut etre utile et pour obeir aux ordres de mes superieurs, m a engage il y a 15 jours a faire un voyage dans F interieur de cette ile pour tacher de faire decouverte de quelque bon aneien manuscrit grec et des medailles, ce que M. F Ambassadeur me recommande continuellement afin de les faire parvenir a la Bibliotheque du Roi. J ai done marche pendant huit jours dans des vallons et des montagnes, tantot a pied, tantot a cheval, avec la grande chaleur et une extreme fatigue. Nous avons passe a dessein en divers monasters appeles Arsa nes, Arcady, Aysommato (ou Corpus Domini), a Balsamonero et a Ayo Antoni. Celui d Arcady est le mieux bati, le mieux or- donne de tous et qui sent le mieux la noblesse des abbayes de France. II contient au moins cent religieux, freres et serviteurs, servant dans le monastere et a la campagne. Res oliviers, les vi- gnes, les forets de chenes verts et de pins, et autres arbres de meme que les troupaux de bestiaux ne manquent pas a Arcady et a quelques autres monasteres, mais avec tout cela ils sont touts oberes par les impositions qu ils paient au Grand Seigneur et par les avanies qu ils supportent des Pachas et des autres Turcs du pays. 'A voir ces religieux ils ne manifestent que mi- sere, vu qu aux travaux du corps et de F esprit qu ils sont obliges de faire pour les raisons ci - dessus, ils ajoutent F absti- nance de viande, suivant leur fondateur Saint Basile. Toutes ces circonstances prouvent aisement qu ils ne s adonnent point a F etude des lettres, aussi sont ils generalement si ignorants que bien loin de pouvoir expliquer les ecritures anciennes qui leur restent, a peine savent-ils comprendre une partie des offices et des prieres qu ils chantent dans leurs eglises. Ayant demande a voir sous pretexte de simple curiosite leurs bibliotheques, je n ai vu que quelques volumes la pluspart modernes, les uns dans des mauvais armoires et les autres sur des simples planches, exposes a 1 air et aux injures des insectes qui les reduisent en poudre. J ai cependant, a force de remuer ces tas d ordures, decouvert un infolio sur du velin fort aneien contenant des oeuvres de Saint Chrisostome, dont aucun religieux n a pu me tra- duire une ligne seulement, disant que e est du latin paillo *, que ') Προφανώς παλαιό.

84 Εκθέσεις καί υπομνήματα τοΰ γαλλικού προξενείου Κρήτης 393 personne n entend parmi eux. Quant aux livres de philosophic, de medecine, d histoire etc. il n en faut pas parler. Ils ne savent point comment leur lie a ete habitee et gouvernee, sinon dans le temps des venitiens et ils sont agreablement etonnes da peu que nous savons et que nous leur expliquons de P antiquite. J ai envoye ledit livre avec des medailles a Μ. P Ambassadeur et j espere qu il en sera content ainsi qu il me temoignait P etre des precedents que je lui ai fait tenir. Si Μ. P abbe De Fourmont, qui est venu depuis peu a la Canee pour s y embarquer pour France, eut aborde premierement a Candie, je n aurais pas manque, apres lui avoir fait civilite dans ma maison, de 1 engager a faire mon petit voyage ensemble, persuade qu etant connaisseur comme il P est, il aurait trouve quelque chose de plus que je n ai fait. Des que j ai su son arrivee, j ai bien ecrit a M. De Monhenault pour le prier de lui presenter mes obeissances et lui proposer de ma part ledit voyage, mais il n a pu faire autre chose que de m en faire remercier et expliquer qu il avait ordre de passer en France sans aucun retardement. Pendant ma marche m etant trouve au pied du Mont Ida ou Psilloriti, qui en grec veut dire Montagne - tres - Haute, j ai eu la curiosite d y monter avec ma troupe d environ vingt personnes et de presque autant de chevaux, desquels il nous a fallu descendre ne leur etant pas possible de pouvoir grimper avec leurs cavaliers dessus. De Sieur Darmet chancelier, etant a moitie chemin tomba en faiblesse et nous donna quelque inquietude, mais les secours que nous lui donnames a propos le remirent sur pied de sorte qu avec un peu d aide il se traina comme nous jusqu au sommet. Dela nous decouvrimes avec plaisir P etendue de P ile et la mer a droite et a gauche. Mon dessein aurait bien etre de faire dresser une carte qui peut etre utile a nos marins, vu que la plupart des lies de PArchipel voisines de Candie ne sont point marquees sur les cartes dans leurs justes positions, mais les nuages qui nous envelopaient de temps en temps n ayant pas permis de voir lesdites lies de P Archipel ni meme P horizon nettement, le pilote que j avais mene avec ses instruments n a pu ni dresser la carte, ni prendre hauteur; mais au retour a ma maison il P a prise au dessus de ma terrasse et a trouve degrds 35 mtes. Ce mont Ida a 4 heures de chemin d elevation a cause que sa rapidite oblige a marcher doucement, encore perd -1 - on souvent P haleine et les forces. Il peut avoir

85 394 Κ. Γ. Κωσιανιινίδη deux milles de longeur fait en toit de grange un peu arrondi par dessus. II y fait un froid iusupportable du cote du nord et tolerable du cote du sud, car il est situe quasi est - ouest. Aus si ne peut-on y aller qu en juillet et Aout, tout le reste de F annee etant couvert de neige; nous en vimes en divers endroits de la montagne et des deux cotes, sans que la grosse ardeur du soleil la puisse faire dissiper; nous en primes proche du sommet que nous fimes fondre et en bumes P eau a notre diner qu on fit cuire la avec du bois qu on avait apporte. Avant de manger un religieux grec que P egumenos d Arsany avait mene avec lui en notre compagnie, dit la messe dans une petite chapelle de pierres seches, (les turcs ne permettant pas qu on batisse de nouvelles eglises) et j eus la consolation de prior Dieu pour le Roi et la famille Royale, de meme que pour Votre Grandeur. Je crois que peu d hommes ont eu Poccasion de faire des voeux en lieux si eleves face le Tout - Puissant que les miens ayant ete exauces en faveur de mon Souverain et en celle de son illustre Ministre. Je ne dois pas oublier d expliquer que cette montagne est totalement depourvue de toute sorte d arbres, d arbustes et d herbes, le grand froid ne permettant pas qu il en croisse, et le manque de terre aussi. Il n y a qu une tres petite quantite d une certaine petite herbe que P Industrie des moutons distingue parmi les pierres mouvantes qui couvrent la montagne et quelques plantes tres basses et de figure ronde, comme celle que j ai P honneur d envoyer a Votre Grandeur. * Κ. Γ. ΚΩΝΣΤΑΝΤ1ΝΙΔΗΣ *) *) Παραλείπονται μερικές γραμμές στις όποιες ό Baurne μιλεί γιά χήν προαγωγή καί μειάθεσή too σιό προξενείο στα Χανιά. ΣΗΜ. ΣΥΝΤ. ΕΠΙΤΡ. "Η συνέχεια ιών εγγράφων θά δημοσιευθή είς τό προσεχές ιεΰχος 1 τοϋ ΙΑ' τόμου.

86 DEUX NOTES A PROPOS DES FRESQUES DE CRETE ]. LE«THRENE D ANNE ET JOACHIM» DANS L EGLISE DE LA PANAGHIA DE KRITSA (XlVe S1ECLE) Ra scene se trouve dans le ehoeur de la nef laterale sud, con- sacree a sainte Anne, sur la paroi sud, et porte 1 inscription: Η ΟΙΚΙΑ ΤΩΝ [αγίων Άννης και Ιωακείμ],1a maison d Anne et Joachim. EHe ouvre le cycle de la vie de la Vierge, lequel se deroule en treize tableaux1. En effet, elle est suivie de 1 An- nonciation a Anne, tandis que, sur la paroi nord, en face, la Rencontre des parents de la Vierge succede a Γ Annonciation a Joachim; or, notre scene ue peut s inserer parmi ces episodes, ce qui serait contraire au deroulement du recit; elle est done bien la premiere du cycle et tient lieu des Offrandes refusees, theme absent du cycle de Kritsa mais qui, dans les ensembles developpes du XlVe siecle, est le premier episode des Enfances de la Vierge. Par la place qu occupe notre representation, par la tristesse exprimee dans les visages et par les gestes des mains; il est clair qu il ne peut s agir ici que du threne d Anne et Joachim apres le refus de leurs offrandes par le grand - pretre * 2. Non Seulement ce theme n a jamais ete traite en Crete, ') Pour la repartition des scenes, cf. P article de K. Δ. Καλό κύρη, Βυζαντινά Μνημεία τής Κρήτης. I. Ή Παναγία τής Κριτσάς, dans «Κρητικά Χρονικά», mai - aout 1952, fasc. II, pp. 2ΐι - 270, ρ. 221, fig. 7 Η faut, selon moi, les lire dans Γ ordre suivant: 1. Maison de Joachim et Anne, 2 Annonciation a Joachim, 3. Annonciation a Anne, 4, Rencontre d Anne et Joachim, 5. Nativite de la Vierge, 6. Benediction par les pretres, 7. Caresses, 8. Presentation de la Vierge au Temple, 9 et 10. deux scenes detruites, sans doute le Mariage et 1 Annonciation, 11. Eau d epreu- ve, 12. Songe de Joseph, 13. Voyage a Bethleem. ) M. Kalokyris, dans la description qu il donne de notre scene, pp , arrive a la conclusion qu elle illustre le passage des Apocry- phes ou il est dit que Joachim de retour chez lui, apres 1 Annonciation, se reposa en sa maison «pendant quarante jours et quarante nuits», c est - k - dire, apres que les offrandes eurent ete acceptees par le grand- pretre II me semble que, dans ce cas, le fresquiste 1 aurait representee apres les episodes de 1 Annonciation et la Rencontre d Anne et Joachim. Ee retour de Joachim chez lui apres les Offrandes refusees n est pas mentionne dans le Protevangilejil apparait dans la version syrienne de ce texte mais sans doute serait - il excessif d y trouver 1 inspiration de la scene qui nous occupe.

87 396 Jacqueline Lafontaine comme le fait remarquer M. Kalokyris, mais on lie le trouve jamais non plus dans Γ art byzantin, pris dans son sens le plus large. A Γ epoque des Paleologues, les peintres byzantins, en Serbie et en Macedoine surtout, represencent parfois le Retour d Anne et Joachim s en revenant avec leurs offrandes qui viennent d etre refusees. C est une scene d exterieur: les parents de la Vierge s approchent le plus souvent d un edifice qui doit figurer leur maison, mais jamais 1 artiste byzantin ne les y fait penetrer. L,e motif du threne d Anne et Joachim chez eux n est done pas byzantin. Cependant, une scene d interieur a cours a Byzance a la meme epoque, qui rassemble Anne et Joachim dans leur maison, assis sur un banc et cajolant la petite Vierge : c est le theme des Caresses, egalement represente a Kritsa 4, Que 1 on intervertisse les personnages, que F on remplace la Vierge par les objets poses sur la banquette entre les parents dans la scene du threne, que F on modifie, surtout, les expressions et quelque peu aussi le decor architectural, et F on verra comment, partant du theme des Caresses, notre artiste a imagine la composition du threne d Anne et Joachim en leur maison. Ce n est qu en Occident, toutefois, que F on rencontrera des scenes similaires, c est - a - dire representant Anne et Joachim assis chez eux, a F exclusion de la Vierge. J invoquerai trois documents d epoque differente : une sculpture du portail royal de Chartres (XIIe siecle), une autre de la cathedrale d Auxerre (c. 1300), et un ivoire du Musee Saint - Raymond a Toulouse (XIVe siecle) \ Mais, a examiner ces scenes en fonction du cycle, F on se rend compte qu elles ne se placent pas apres F episode des Offrandes refusees. A Chartres, Anne et Joachim sont rentres chez eux apres la Presentation de leur fille au Temple : une telle representation est extremement rare, elle n a vu le jour que dans F imagination vive des artistes romans (toutefois, elle reparait, a la meme place et avec la meme significa- * *) ') Cf. op. cit., pp *) Cf. note suivante, sur les influences de F Rcole du Nord. s) La description des sculptures mentionnees de Chartres et d Auxerre est donnee par le Fichier iconographique de Princeton, s. v.; pour la scene des vitraux de Chartres, cf. Y. Del a porte, Les vitraux de la cathedrale de Chartres, vol. I. des planches, pi. XLIV (Chartres, 1926) et pour la plaque d ivoire de Toulouse, cf. R. Koechlin, Les ivoi- res gothiques franipais, vol. de planches, pi. CXLIII, 1 (Paris, 1924).

88 Deux notes a propos des fresques de Crete 397 tion, sur les vitraux de la cathedrale, au XIIIe siecle); a Auxer- re, la scene se passe entre Γ episode de la Rencontre a la Porte doree et la Nativite, et constitue ainsi une illustration des Apocryphes, Protevangile, IV, 4, apres le retour de Joachim : Και ανεηανοατο Ιωακείμ την τιρώτην ήμέραν εις τον οϊκον αύτοΰ, et Pseudo- Mathieu, IV, 5: Itaque adorato domino domum sunt ingressi. Etde meme sur P ivoi- re de Toulouse, ou Anne et Joachim sont tous deux assis sur un banc, Joachim tenant encore a la main son baton de voyageur. 1/ idee du threne represente simultanement d Anne et Joachim n apparait, a ma connaissance, que dans une fresque tardive de P eglise de Suceviqa, en Roumanie (c. 1600)6. Les deux vieux epoux sont assis de part et d autre d une fontaine, dans leur jardin, sans regarder P ange qui, volant dans le ciel, va leur apporter Pheureuse nouvelle. C est evidemment PAnnoncia- tion a Anne et Joachim que le peintre a voulu representer ici, mais elle n a pas encore eu lieu. Si P on veut, le tableau comporte deux moments. De meme, dans certaines representations de P Annonciation a'anne a Daphni, par exemple celle - ci se desole en considerant la nichee d oiseaux tandis que P ange, qu elle n a pas encore aperqu, vient a elle. De tels exemples de synthese ne sont pas rares dans P iconographie byzdntine. En depit d une representation differente, Pidee estla meme a Suceviqa et a Kritsa. La filiere du theme isole de Kritsa est done bien difficile a etablir. Tout en etant byzantin dans ses element, dans sa composition et par son inspiration meme, il peut avoir ete influence par certaines compositions occidentales, encore que pareille composition ne se rancontre pas en Italie. Quoi qu il en soit, la scene de Kritsa reste P unique exemple du threne d Anne et Joachim en leur maison et, a ce titre, elle meritait d etre signalee tout particulierement. II. INFLUENCE DE L ECOLE DU NORD SUR V IOONOGRAPhlE CRETOISE On a vu que le theme des Caresses (qu Anne et Joachim, assis cote a cote, prodiguent a la petite Vierge) avait ete traite a Kritsa; or, ce theme ne se rencontre ni en Grece, ni dans les 6) D apres une photographie inedite de M. Andre G r a b a r.

89 398 Jacqueline Lafontaine lies. En revanche, il est couramment represente dans les grands ensembles de Γ epoque des Paleologues dans le nord du domaine byzantin, Serbie, Macedoine, Athos; on le trouve aussi a Kahrie- Djami. II est d autant plus plausible d attribuer P introduction du theme des Caresses dans le cycle de Kritsa a une influence du Nord que ceci n en constitue pas Γ unique exemple. L,a Presentation de la Vierge au Temple peinte dans le choeur de P eglise de Hagios Phanourios, de la moni Valsa- monerou (XVe siecle), en offre un autre. L,a scene se deroule de droite a gauche et offre une composition tout a fait inusitee en Grece, qui consiste a placer le cortege des vierges non pas apres Anne et Joachim, comme il est d usage, mais entre ceux- ci et le groupe forme par Zacharie et la petite Vierge. C est la premiere jeune fille du cortege qui fait le geste de presenter P enfant, tandis qu Anne et Joachim, rejetes a droite, conversent en gesticulant. Une telle disposition ne se rencontre que dans les fresques de Serbie - Macedoine de la premiere moitie du XIVe siecle, le proto - type etant a Saint - Clement d Ohrid (1295) *. Elle apparait pourtant deja sur des monuments tres an- ciens : une fresque de la chapelle de la Theotokos a Gueureme2, * en Cappadoce, et un ivoire du Xe siecle, conserve a Berlin'. Ea Presentation de Hagios Phanourios a pu etre influencee par Γ Athos, vu sa date, bien que, par son style elegant, cette fresque ressortisse davantage a P art byzantin du Nord (Serbie - Macedoine) a P epoque des Paleologues4. JACQUELINE LAFONTAINE ) Le plus bel exemple est la Presentation de P eglise de Miloutin, consacree aux saints Anne et Joachim, a Studenica (c. 1310); ci. V. R. Petkovic, Manastir Studenica, Beograd, 1924, fig. 79. ') Cf. G. de Jerphanion, Une nouvelle province del art byzantin: les eglises rupestres de Cappadoce, Paris, 1934, vol. de pi. I, pi XXXIV, 2. ) Cf. G ol d s c h m i d t u. Weitzmann, Die Byzantinischen El- fenbein.skulpturen des X. - XIII. Jahrhunderts, II (1934), pi iv, 11. 4) Μ. H a d z i d a k i s a fait au IXe Congres byzantin (Thessaloni- que 1953) une tres interessante communication sur La peinture de la Macedoine et de la Crete ou il envisage les rapports de forme et d esprit qui lient ces deux ecoles (cf. Πεπραγμένα Θ' Βυζαντινού Συνεδρίου, Ιος τόμος, Άϋήναι 19δ5, οελ ; cf. particulierement p 145) La note ci - dessus demontre P influence iconographique, au moins dans certains themes, de P Eicole du Nord sur P art de la Crete.

90 ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΕΞΑΦΑΝΙΣΕΩΣ ΤΟΥ ΤΟΠΩΝΥΜΙΚΟΥ ΠΛΟΥΤΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Τό παρόν υπόμνημα της Εταιρίας Κρητικών 'Ιστορικών Μελετών συνταχ&εν κατά Φεβρουάριον 1951 άπεστάλη εις τάς αρμοδίας υπηρεσίας, εδημοσιευϋη δε και εις τον τοπικόν τύπον. *Η Συντακτική 9Επιτροπή τών «Κρητικών Χρονικών» εκρινε σκόπιμον την άναδημοσίευσιν αυτοϋ ενταύθα. Ή «Εταιρία Κρητικών 'Ιστορικών Μελετών», ή όποια διά μα- κράς, πολυμόχθου καί συστηματικής εργασίας συνεκέντρωσε μέσφ τών κατά τόπους δημοδιδασκάλων 30 περίπου χιλιάδας τοπωνυμίων εξ ά- πάσης τής νήσου, παρασκευάζει δέ επί τή βάσει τοΰ ύλικοΰ τούτου την έκδοσιν μεγάλου «Τοπωνυμικού Λεξικού τής Κρήτης», πιστεύει δτι έχει την ύποχρέωσιν νά έπισημάνη τον κίνδυνον πλήρους έξαφανίσεως ή ανεπανόρθωτου άλλοιώσεως τών κρητικών τοπωνυμίων καί νά ζητήση την έγκαιρον λήψιν μέτρων προς άποσόβησιν τού κακού. Είναι άπί- στευτον δτι τοπωνύμια ιστορικά έχοντα βίον αιώνων καί εις ιινας περιπτώσεις χιλιετηρίδων, διατηρηθέντα κατά θαυμαστόν τρόπον αναλλοίωτα είς τό στόμα τού Κρητικού Λαού καί μαρτυρούντα την επί τής νήσου συνέχειαν τού ελληνικού βίου, εύρίσκονται σήμερον είς την διά- θεσιν αμαθών καί ολως άναρμοδίαιν κοινοτικών αρχόντων. (Αί συστα- θεισαι επί τφ σκοπό) εξελληνισμοϋ τών ξενογλώσσων τοπωνυμίων νομαρχιακοί έπιτροπαί καί αυτό τό Συμβούλιον Τοπωνυμιών τοΰ 'Υπουργείου Εσωτερικών άρκούνται συνήθως είς την έπικύρωσιν τών προτεινομένων μετονομασιών). Καίτοι τό παρόν υπόμνημα απευθύνεται κυρίως προς επαΐοντας, ή Εταιρία θεωρεί σκόπιμον νά έπιστήση την προσοχήν επί ωρισμένων χαρακτηριστικών φαινομένων τού τοπωνυμικού τής Κρήτης : I) Μέγα ποσοστόν κρητικών τοπωνυμίων ανάγεται άνευ ούδεμιας αμφιβολίας είς τούς λεγομένους προελλυνικονς χρόνους, παρουσιάζον τάς χαρακτηριστικός καταλήξεις είς -οός, -τός, &ος, νΰος, - νδος, -νος, -να. Άναφέρομεν χαρακτηριστικά τινά παραδείγματα : Τνλισος, Θέ- ρισο, Κανασός, Χαλααός, Άντάνασος, Άξός, Νιπηόητός, Σάμιτος, Άμνάτος, Μίλατος (ένθα διετηρήθη καί ό δωρικός τύπος), Άγκάρα- &ος (έκ φυτού), Μάραϋο, Ζάκαϋος, Ζώμιϋος, Μίΰοι, Άσφέντον, ("Ασφενδος), Βιάνος, Λτγόρτννος, Σίτανος, Κάντανος, Αρχά) ες*κ(ά-

91 400 'Υπόμνημα τής 'Εταιρίας Κρητικών 'Ιστορικών Μελειών χάρνα εν επιγραφή). Εις την αυτήν κατηγορίαν δύνανται νά συγκατα- λεχθοϋν ώρισμένα προελθόντα εξ υποκορισμού, ώς Πυράθι, Λασίθι, Κράαι (πβ Άκράαιον εν Μ. Άσίρ), κ. ά. Ιδιαιτέρως αξιόλογος είναι όμάς τοπωνυμίων τών νοτίων και νοτιοδυτικών προπόδων τής Ιδης: Πανοσός, Νίβριτος, Νίθαβρη, Γέργερη, (Πβ. τό «Γάργαρον ακρον» τής μικρασιατικής Ιδης). Χαρακτηριστικά είναι καί τινα τοπωνυμία τής ανατολικής Κρήτης : Λάατρος, Ζίρος, Ζάκρος (σχετισθέν προς τούς Ζακαροΰ, προϊστορικόν λαόν μνημονευόμενου εις αιγυπτιακά κείμενα), Ζον (Συ: ΰδωρ, τό τοπωνύμιου άπαντά εν διαθήκη τού 1611 προ τής Τουρκοκρατίας). Π'θανώς προελληνικά είναι και τά Κίοαμος, Σίλαμος, Νίμπρος, Όνιθ'ε κ. ά. 2) Επίσης μέγα είναι τό ποσοστόν τών αρχαίων ελληνικών τοπωνυμίων, έχόντων ιδιαιτέρως αρχαϊκόν χαρακτήρα. Τινά τούτων, σώ- ζοντα άνευ ούδεμιάς λογίας άναμίξεως τυπικώς και φθογγικώς αλώβητου τήν άρχαίαν μορφήν, προκαλοΰσι τον θαυμασμόν. Πανέθιμον, Βου κολιες (βουκολία : αγέλη βοών, βοΰσταθμος), Κεράμια, Φοίνικας, Ά σκύψου, Καλλικράτης, Αποδούλου, Απόγεια, Κρονσώνας, Χάρακας, Κισσοί, Σταλίδα, (δωριστί αντί Στηλίς), Μελιασουργειό, Πολέμαρχοι, Φιλήσια, Αρνς, Ανυδροι, Κάλαμος, Ξώηυλι, Μέλαμπες, Νίππος, Ακ- χοννχα, Όνυχας, Παλαίλιμνος, Ορος,.Ελος, Αρδαχχος, Έξάνχης, Άσχνράκι, Τριπόδω, Ζωψόροι, Κιθαρίδα, Βοϋχες (Βούτης: Βουκόλος), Ασκοί, Σχαμνιοί, Κρούστας, Γδόχια (Έκδόχια), Χαμαίζι Λίθινες, Χαμαίτονλο, Ααμνώνι, Βώσακος, Κοπετοί, Διονύσι, Ψυχρό. Έκ τών αρχαίων τοπωνυμίων τής νήσου πλεΐστα εφθασαν μέχρις η μών διά τής γραπτής παραδόσεως, επιζήσαντα παραλλήλως εις τό στόμα τών Κρητών. Εις τινας περιπτώσεις πρόκειται περί ονομάτων γνωστότατων πόλεων τής ελληνικής περιόδου. Τινά τούτων έμνημονεύθησαν ώς προελληνικά. Στσοί Πρασους (Πραισός), Λαμηηνη (Λάππα), Χερσόνησος (άναλλοίωτον), Γεράπετρο (Ίεράπνχνα), Μώδι (Μωδαία), Δράμια (Ύδραμία), Λεψτερνα ( Ελεύθερνα), Ελούντα (Όλους), Ρέ- ϋεμνος (Ρίϋυμνα), Αξός (άναλλοίωτον), Νίσχρωνας (Ίσχρών), Ροτάσι (Ρυχιααός), Βιάνος (Βίαννος), Άνώπολις, Πύργος (αναλλοίωτα), Ά- ράδενα (Άραδήν), Μάλλες (Μάλλα), Σίβα (άναλλοίωτον), Πάνορμο (Πάνορμος), Άϊχάνι<ι (Ίχάνια;), Γαύδος, Νίδα ( Ίδα), Κένχρος (Κέδρων όρος), κ.λ. κ.λ. Ιδιαιτέρως σημαντικόν είναι οτι πλειστάκις διετηρήθη αναλλοίωτος καί ή άρχαιοτάτη προφορά τού τοπωνυμίου. Γιούχχας (Ίυχός), Σουμπάλλονσα (Σνμβάλλονσα), Σούγια (Σνΐα), Νιία (Αία). Ελάχιστα είναι τά ρωμαϊκά τοπωνύμια: ΙΙραιτώρια, Στάβιες, Ρούαχικα, ϊσως καί Πόμπια.

92 Περί τοΰ κινδύνου έξαφανίοεως τοΰ τοπωνυμικοί πλούτου τής Κρήτης 401 3) Έτέρα κατηγορία τοπωνυμίων είναι έν Κρήτη ή τών βυζαντινών : Άντισκάρι, Αρογγάρί, Άπεοωκάρι, Μαγαρικάρι, Μοίρες (: τιμάρια). Εις αυτήν υπάγονται καί τά εξ Αρχοντορρωμαίων τοπωνύμια : «Σκορδίλα)», «Σκορδίλω καί Καλλέργω», ή Βενετών εύγενών «Μου- σονρω». 4) Ελάχιστα είναι τά υπολείμματα τής άραβοκρατίας : Κατοαμπας, Αποοελέμης, Αμιρα, Σαρακήνα, Σαρακηνόβιγλα, Άτοιπάδες, Άτσι- πότιουλο, ώς καί τής βενετοκρατίας : Μονοπάρι, Μονοφάτσι, Μαλεβίζι, Σπιναλόγγα (κυρίως παρετυμολογία τοΰ Στην Έλούντα). Χαρακτηριστικόν είναι ότι τά ελάχιστα τοπωνύμια, άτινα υποδεικνύουν έγκατάστασιν ξενόγλωσσων εν Κρήτη, φέρονται υπό τύπους ελληνικούς καί κατ ουσίαν είναι ελληνικά καί ταϋτα διότι εσχηματί- σθησαν έξ ελληνικών ονομάτων (οΐα καί τά ανωτέρω Άμιράς, Σαρα- κηνός). ως Σκλαβοπονλα, Σκλαβεροχώρι, Σκλαβόκαμτιος, Σκλαβεδιά- κον, (ένθα δυνατόν νά πρόκειται περί σκλάβων), Βονργάρω, Βαρβάρα), Άομένοι, Βαρβάροι. Τό πράγμα άποδεικνύει οτι τά ονόματα τών εγκαταστάσεων τούτων έπεβλήθησαν υπό τών περίοικων Ελλήνων καί οΰχί υπό τών έγκατασταθέντων, οΐτινες επομένως ήσαν ελάχιστοι. "0- λως αβέβαια είναι ή ΰπαρξις σλαβικών τοπωνυμίων εν Κρήτη ως έδί- δαξεν ό Καθηγητής τοΰ Πανεπιστημίου κ. Ν. Τωμαδάκης. Ελάχιστα δέ είναι έν άπάση τή Κρήτη τά όντως τουρκικά, διότι ως γνωστόν έξισλαμισμός εγένετο εν Κρήτη, άλλ οΰχί εγκατάστασις Τούρκων άξ'α λόγου. Αναρίθμητα άντιθέτως είναι τά νεοελληνικά τοπωνύμια. Έν Κρήτη κυρίως είπεΐν δεν ύφίστανται αποδεδειγμένος ξενικά τοπωνύμια, αλλά τοπωνύμια αγνώστου είσέτι ετυμολογίας. Ταΰτα είναι πολυτιμότατα εις τήν επιστημονικήν έρευναν. Οΰτω υπό τοΰ Καθηγη- τοΰ τοΰ Πανεπιστημίου κ. Σπ. Μαρινάτου τό τοπωνύμιου Τάρμαρος συνήφθη πρός τά μικρασιατικά Τέρμερα Τερμΐλαι Τερμησσός, στηριχθείσης οΰτω γονίμου ύποθέσεως περί τής σχέσεως τοΰ Σαρπηδόνος πρός τά ανάκτορα τών Μαλίων. Ο θαυμαστός οΰτος τοπωνυμικός πλοΰτος, έν τφ όποίιρ κατοπτρίζονται αί ίστορικαί τύχαι τής νήσου έπί τέσσαρας χιλιετηρίδας καί ή δια μέσου τούτων επιβιωσις αμείωτου καί άκαταβλήτου τοΰ ελληνισμού τής Κρήτης, ό αδιάβλητος οΰτος στατιστικός πίναξ τής αντοχής ημών έναντι τών κυμάτων, άτινα διήλθον άνωθεν τής πατρίδος ημών, περιφρονεΐται υπό τών μετονομαστών, τά δέ συνδεόμενα πρός τά τοπωνύμια ιστορικά προβλήματα αγνοούνται ή παραμερίζονται. Ή με- τονομαστική πολιτική τοΰ Κράτους ή άποβλέπουσα εις τον έξ ελληνισμόν τών τοπωνυμίων έν Κρήτη παρερμηνευθεϊσα μετεβλήθη εις τάσιν κακώς εννοουμένου εξευγενισμοΰ. ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I. 26

93 402 'Υπόμνημα τής Εταιρίας Κρητικών Ιστορικών Μελετών Ούτω προ τοΰ πολέμου ή ονομασία χωρίου Σκιλλοϋς (έκ τοΰ φυτού σκίλλα, πβ. άρχαΐον Σκιλλοϋς εν Πελοποννήσψ), παρετυμολογηθέν προς τό σκύλος μετεβλήθη είς Καλλονήν. Εσχάτως διά τού από ΒΔ (125/ ΦΕΚ τ. Α') δ συνοικισμός Μουχτάρω μετωνομάσθη εις Ευαγγελισμόν, χωρίς νά ληφθή ύπ δψει ή υπό τοΰ Ξανθουδίδου γενομένη σύνδεσις προς τό βυζαντινόν Μονρτάριοι. Τά μνημονευόμενα εν τή διαθήκη τοΰ κρητός άρχοντος Μάρκου Παπαδο- πούλου κατά τάς άρχάς τού ΙΖ' αίώνος Μετόχια Καμαριώτη, καίτοι ή ονομασία ούδέν τό ξενικόν είχε, μετωνομάσθησαν είς Αηδονοχώρι. Τό τοπωνύμιον Πηγαϊδοϋρι (εκ τοΰ πηγή - πηγάδι), συναφθέν αύθαι- ρέτως προς τό τετράποδον, μετεβλήθη είς Πολυ&έαν. Όνομασίαι άγνιό- στου σημασίας και ούχί άπιθάνως προελληνικαί ως Ρονκάκα, Τουρ- τοϋλοι, Βαβέλοι (εν Pape-Benseler κείνται τά Τουρδοΰλοι, Βαβέλυμα, Βαβελία) άνευ ούδεμιάς μελέτης τής προελεΰσεως καί χαρακτήρος αυτών, μετεβλήθησαν είς Χρυσοπηγήν, Αγιον Γεώργιον καί Κέαν Πραι- σόν (ΒΔ , ΦΕΚ 'Γεϋχ. Α') Τό χωρίον Βαρβάρω με- τωνομάσθη εις Αρχάγγελον, μή ληφθέντος ύπ δψει δτι παρά τοΐς Βυζαντινούς Βάρβαροι άπεκαλοϋντο οϊ ξένοι μισθοφόροι. Τό χωρίον Κανλ'ι Καστέλλι είς τό όποιον, καίτοι τουρκικόν, είχε διατηρηθή βυζαντινή παράδοσις περί τής αυτόθι αιματηρός μάχης, μετωνομάσθη είς Προφήτην Ήλίαν (ΒΔ ), μή ληφθείσης ύπ δψει συστά- σεως τού καθηγητοΰ Σπ. Μαρινάτου δπως είς περίπτωσιν μετονομασίας προτιμηθή τό αρχαιολογικούς ένδεικνυόμενον Λύκαστος. Ή βυζαντινή Κατοϋνα ( : σκηνή) μετωνομάσθη εις Αγιον Δημήτριον. (ΦΕΚ 11/1957 τ. Α'). Διά τού αυτού διατάγματος μεταξύ πολλιόν ά'λλων μετωνομάσθησαν τά Ιΐαϋιακιανά (καίτοι ελληνικόν) είς Νερατζιά, τά Δελημανωλιανά (εκ νεοελληνικού ονόματος Δελημανώλης, πβ. Δελη- γιάννης - Δεληγιώργης) είς Κοιλάδα καί τό Βατές (έκ τού βάτος κατά τι Πρινές, Σκινές, Άσφεντυλές, ως είπεν δ Ν. Τωμαδάκης) είς Κρυο- νέριον. Αυτό τό δνομα τής πρωτευούσης τής νήσου Χανιά, ωερόμενον ύπό τον τύπον τούτον από τού ΙΓ' αίώνος, κρατεί ή σκέψις νά κα- ταργηθή. Ύπό τοΰ Εφόρου Αρχαιοτήτων Κρήτης κ. Νικ. Πλάτωνος καί έν συνεχείρ τοΰ καθηγητοΰ τοΰ Πανεπιστημίου κ. Σ. Γ. Καψωμένου τό τοπωνύμιον συνήφθη προς τήν έπιγραφικώς μαρτυρουμέ- νην άρχαίαν Άλχανίαν (έκ τού προελληνικού θεού Βελχανον), άλλ, ως συνήθως, έπεκράτησε παρά τοΐς μετονομασταΐς ούχί τό ορθόν, άλλ έ- ρ ισιτεχνική παρετυμολογία έκ τίνος αραβικής λέξεως. Πράγματι τά μάλλον κινδυνεύοντα είναι τά αρχαιότατα τών τοπωνυμίων, δσων ή προφορά διετηρήθη αναλλοίωτος, ως τά ήδη μνημονευθέντα Σουγιά (Σνϊα), Γιούχτας (Ίυτός), Γραμττοΰσα (Κράμβουσα

94 Πβς ι τοΰ κινδύνου εξοφανίσεως τού τοπωνυμικού πλούτου τής Κρήτης 403 εν Σταδιασμοΐς), διόιι ούδείς δύναται νά πείση τούς αύτοχειροτονή- τους γλωσσολόγους τούτους δτι ταϋτα δεν είναι «τουρκικά» ώς άκρα- δάντως πιστεύουσι. Σημειωτέον δτι εις τάς περιπτώσεις, καθ άς πράγματι επρόκειτο περί τουρκικών ή ξενικών εν γένει τοπτονυμίων, ουδέποτε κατεβλήθη προσπάθεια δπως κατά την μετονομασίαν άντικατασταθή τό ξενικόν διά τής τυχόν ύπαρχούσης προγενέστερος αρχαίας ελληνικής ή μεσαιωνικής ονομασίας ή δι άλλης οπωσδήποτε ίστορικώς καί άρχαιολογι- κώς στηριζομένης ή δπως τουλάχιστον τηρηθή 6 γενικός χαρακτήρ τοΰ κρητικοϋ τοπωνυμικού. Παράδειγμα ή κατά μίμησιν τών Αθηνών μετονομασία τοΰ προαστείου τοΰ Ηρακλείου Τεκέ εις Αμπελοκήπους. Οί μετονομασταί έν τή αμηχανία αυτών ως προς την έξευρεσιν τοΰ νέου ονόματος, καταφεΰγουσι πάλιν καί πάλιν εις τά πάγκοινα Καλλιθέα, Πολυθέα, Κρυονέριον, Γλυκονέριον καί εις τά αυτά πάντοτε ονόματα 'Αγίων, άτινα σπειρόμενα έν τή αυτή περιοχή δημιουργοΰσι άφεόκτως σύγχυσιν. Έκ τών εκτεθέντων ανωτέρω παραδειγμάτων άπεδείχθη, νομίζο- μεν, έπαρκώς δτι ή άπασχόλησις περί τά τοπωνύμια χώρας μέ μακραίωνα καί συνεχή ιστορίαν, ως ή Κρήτη, δεν είναι ευχερές έργον καί δτι αΰτη απαιτεί κατάρτισιν ειδικήν καί σπουδάς, τάς οποίας ούδείς δύναται νά άξιώση παρά τών καλόπιστων μέν άλλ δλως αναρμοδίων διοικητικών αρχών. Ή Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών φρονεί δτι είναι καιρός δπως τεθή φραγμός εις την επί τής νήσου άνεξέλεγκτον μετονο- μαστικήν δραστηριότητα καί έξαιρεθή ή νήσος τών περί μετονομασιών διατάξεων τοΰ Ν. Δ. τής 17/ καί τοΰ Α.Ν. 1610/1939 λόγψ τοΰ ιδιότυπου τοΰ τοπωνυμικοΰ αυτής καί τής εν αυτή άθρόας διατη- ρησεως τοΰ προελληνικοΰ καί ελληνικοΰ τοπωνυμικοΰ πλούτου, δστις ακριβώς συνεπείς τής μετονομαστικής τάσεως κινδυνεύει νά άλλοιαιθή. Αν πάντως κριθή σκόπιμος ή μετονομασία τών αγνώστου σημασίας τοπωνυμίων τής Κρήτης, νομίζομεν δτι επιβάλλεται όπως τό έργον τής επεξεργασίας τών σχετικών προτάσεων άνατεθή εις την Ε.Κ.Ι.Μ. ή τουλάχιστον δπα>ς ζητήται ή γνώμη αυτής υπό τών κατά τον Ν. 4096/1929 νομαρχιακών επιτροπών καί τοΰ κατά τάς διατάξεις τοΰ άρθρου 23 καί 24 τοΰ Α.Ν. 1488/1938 Συμβουλίου Τοπωνυμίων. ΤΟ Δ. Σ. ΤΗΣ Ε. Κ. I. Μ.

95 . ; f

96 ΧΡΟΝΙΚΑ Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΙΝΗΣ1Σ ΕΝ ΚΡΗΤΙΙ ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ Τό έτος 1956 δέν ύπήρξεν ολιγώτερον αποδοτικόν εις αρχαιολογικά ευρήματα, των οποίων πολλά είναι εξαιρετικής σπουδαιότητος, καί τοΰτο παρά τό γεγονός ότι τά διατιθέμενα μέσα εξακολουθούν πάντοτε νά είναι πολύ περιω- ρισμένα. Αλλά καί τά λοιπά επιτεύγματα έν Κρήτη εις τό αρχαιολογικόν πε- δίον (έπανέκθεσις μουσείων καί συλλογών, προστασία μνημείων, δημοσιεύσεις κλπ.) υπήρξαν κατ εξοχήν Ικανοποιητικά. Αί έργασίαι άποπερατώσεως τού κτηρίου τού Μουσείου 'Ηρακλείου έπανελήφθησαν έκ νέου, διατεθείσης συνολικώς δαπάνης δρχ. πεντακοσίων χιλιάδων. Έξησφαλίσθη δ εξωτερικός χρωματισμός τού μουσειακού οίκοδομήματος καί δ εσωτερικός ηλεκτρικός φωτισμός (κατά τρόπον ώστε νά καθίσταται δυνατή καί ή νυκτερινή λειτουργία τού Μουσείου) ΕΙς τόν απέναντι τού Μουσείου ένετικόν προμαχώνα φκοδομήθη περιφερής στοά διά τήν έκθεσιν τού επιγραφικού υλικού. Ό δλος χώρος έχει διαμορφωθή καί ως Μπελβεντέρε, προβλέπεται δέ δτι θά κατασκευασθή έν τφ μέσφ αίθουσα αμφιθεατρική διά τάς διαλέξεις καί επιστημονικός συγκεντρώσεις τού κτηρίου. Εκ παραλλήλου έμελετήθη τό πρόβλημα τής έπεκτάσεως τών χοίρων άποθηκεύσεως καί τό προσεχές έτος προβλέπεται ή οϊκοδόμησις καί νέας πτέρυγος μετά σειράς ΰπογείων αποθηκών. Τό έργον τής έπανεκθέσεως τού Μουσείου 'Ηρακλείου συνεχίσθη μέ μάλλον περιωρισμένας πιστώσεις. Ή τουριστική έκθεσις συνε- πληρώθη μέ τοποθέτησιν ικανού αριθμού μικροτεχνημάτων μινωικών καί ελληνικών κι«ί μέ τήν έπίδειξιν σημαντικών νέων εκθεμάτων εις τήν αίθουσαν τών αρχαϊκών γλυπτών. Ενδιαφέρουσα είναι ή έπίδειξις τών μινωικών σφραγισμάτων έκ πηλού μέ φωτογραφικός μεγεθύνσεις. Ή συμπλήρωσις τών γλυπτών τού αρχαϊκού ναού τής Άκροπόλεως τής Γόρτυνος μέ τά νέα εΰρεθέντα τεμάχια, ή έκθεσις τού νέου αγάλματος θεάς μέ πολύχρωμον έσθήτα έκ τού αύτοΰ ναού, ή έπίδειξις τών σφυρηλάτων ειδωλίων τής Δρήρου μετά τήν νέαν έν Άθήναις γενομένην άποκατάστασίν των, ή έκθεσις τού ιδιορρύθμου μεγάλου πήλινου βωμού έκ τού αποθέτου τού ώς άνω ναού τής Γόρτυνος, τού ύμνου τού Διός έκ Παλαιοκάστρου καί νέας σειράς έκ τών νεωστί άνακαλυφθέντων έν Φαιστώ λαμπρών καμαραϊκών αγγείων έπηύξησαν σημαντικώς τό ένδιαφέρον τής τουριστικής έκθέσεως. Σημαντική υπήρξεν επίσης ή έργασία άποκατα- στάσεως ή γενομένη διά τής συνδρομής τού Ινστιτούτου Αποκαταστάσεων τής Ρώμης καί τής έν Άθήναις Ιταλικής Σχολής είς μινωικάς τοιχογραφίας. 06- τω με τήν έξαίρετον έργασίαν τών τεχνικών κυρίας καί κυρίου Collaluce καί Άλή Καραβέλλα έγένετο ό καθαρισμός καί συμπλήρωσις καί τών άλλων πλευρών τής δνομαστής τοιχογραφημένης σαρκοφάγου έξ 'Αγίας Τριάδος καί ή διά νέας όλως μεθόδου άνασύνθεσις τής τοιχογραφίας τού Βωμού μέ τά "Ανθη έξ Άμνισοϋ. Προπαρεσκευάσθη δέ ή άποκατάστασις τού τοιχογραφημένου δαπέδου μέ τούς δελφίνος τού προερχόμενου έκ τού Ιερού μετά θρανίου τής Άγ.

97 406 Χρονικά Τριάδος. Πλήθος μέγα αγνειών συνεκροτήθη διά τοΰ αρχιτεχνίτου τοΰ Μουσείου 'Ηρακλείου Ζαχ. Κανάκη, ιών βοηθών του καί ιών τεχνιτών τούς ο ποίους διέθεσαν αΐ ξέναι άρχαιολ. Σχολαί. Ό ζωγράφος Θωμάς Φανουράκης συνεπλήρωσε ζιογραφικώς Ικανά εκ τών καλυτέρων αγγείων τοΰ Μουσείου. Τά βοηθητικά μέσα διά τούς έπισκέπτας (πινακίδες επεξηγηματικοί, φω τογραφίαι, έγχρωμοι αναπαραστάσεις, σχέδια) ηύξήθι,σαν σημαντικώς. 'Ιδιαίτερον ενδιαφέρον παρέχουν αί έγχρωμοι αναπαραστάσεις τών Ανακτόρων Κνωσού, αί φιλοτεχνηθεΐσαι υπό τού καλλιτέχνου - άρχιτέκτονος Piet de Jong. Παραλλήλως συνεχίσθη ή όργάνωσις τών επιστημονικών Συλλογών τοΰ Μουσείου 'Ηρακλείου, κυρίως υπό τοΰ έπιμελητοΰ Στυλ. Αλεξίου, οϋτως ώστε εν τώ συνόλφ των νά είναι αΰιαι προσιτοί εις τούς εργαζομένους επιστήμονας. Ή όργάνωσις τών αποθηκών έπροχώρησε καί κατεσκευάσθησαν ικανοί δίσκοι καί κιβώτια ταξινομήσεως τοΰ ύλικοΰ. Τό 'Ιστορικόν Μουοεΐον Κρήτης, μερίμνη τής Εφορείας του ύπό τήν αιγίδα τής 'Εταιρείας Κρητικών 'Ιστορικών Μελετών, καί μέ τόν έλεγχον τής Άρχαιολ. Υπηρεσίας, έπλουτίσθη διά πολλών νέων προσκτημάτων, διαφωτιζόντων τήν βυζαντινήν, ένετικήν καί παλαιοτουρκικήν Ιστορίαν καί τέχνην καί συμπληρούντων τήν εικόνα τής κρητικής λαϊκής τέχνης. Τά σχετικά στοιχεία περιλαμβάνονται εις τήν έτησίαν εκθεσιν τών πεπραγμένων τής ώς άνω 'Εταιρείας. Εις τά λοιπά Μουσεία καί Άρχαιολ. Συλλογάς τής νήσου έσημειώθη μικρά σχετικώς πρόοδος. Αί Σύλλογοί Ίεραπέτρας, Αγίου Νικολάου καί Γόρτυνος απέκτησαν ολίγα μόνον νέα προσκτήματα. Ή Συλλογή Νεαπόλεως έστεγάσθη εις αίθουσαν τοΰ νέου κτηρίου τοΰ Δήμου Νεαπόλεως καί ώργανώθη Ικανοποιητικούς ύπό τοΰ Έπιμελητοΰ κ. Αλεξίου καί τοΰ αρχιτεχνίτου Ζαχαρίου Κανάκη. Τό Μουσεΐον Ρεθύμνης έπλουτίσθη δι' ολίγων νέων αντικειμένων έξ Έλευθερνών καί Γουλεδιαιών. Εις τό Μουσεΐον Χανιών ή κατάστασις εξακολουθεί νά παραμένη όχι καλή, διότι δέν πορεδόθη είσέτι τό κτήριον τοΰ Ναοΰ τοΰ Αγίου Φραγκίσκου, ένθα θά στεγασθή, ύπό τών κατεχόντων αύτό στρατιωτικών. Μεταξύ τών ολίγων γλυπτών τά οποία είσήλθον είς τό μουσεΐον τοΰτο είναι ή ένδιαφέρουσα μετ' επιγράμματος επιτύμβια στήλη έκ Πολυρρηνίας. Ιδιαιτέρως σημαντικοί ύπήρξαν αί έργασίαι στερεώσεως καί άποκαταστάσεως τών αρχαιολογικών χώρων. Συνεχιζομένου τοΰ προγράμματος διασώσεως τοΰ αρχαιολογικού χώρου Κνωσοΰ διά χρημάτων τοΰ Λογαριασμοΰ Επενδύσεων, έδσπανήθησαν 400 χιλιάδες έπί πλέον δραχμαί, διά τήν στερέωσιν καί άποκατάστασιν τών δύο έν Κνωσφ ανακτόρων. Αί έργα- σίαι έγένοντο ύπό τοΰ 'Εφόρου Νικ. Πλάτωνος καί τοΰ αρχιτεχνίτου τοΰ Μουσείου'Ηρακλείου Ζαχ. Κανάκη. Είς τόμέγα Άνάκτορον έστερεώθησαν πάντα τά δωμάτια τοΰ νοτίου κρασπέδου μετά τοΰ νοτίου διαδρόμου καί τής ύπηρεσιακής εισόδου, τό μεγαλύτερον τμήμα τοΰ πομπικοΰ διαδρόμου καί τό παρά τήν δυτ. είσοδον δωμάτων θρόνου, τά μεγάλα προπύλαια μετά τών παρ αύτά διαδρόμων, διαμερίσματά τινα τοΰ νοτιανατολικοΰ τομέως, τό μεγαλύτερον μέρος τών βασιλικών διαμερισμάτων, τό ισόγειον τοΰ μεγάλου κλιμακοστασίου καί οί προς τοΰτο φέροντες διάδρομοι. Μέγα έργον ύπήρξεν ή πλήρωσις τής ύπαρχούσης προ τής ανατολικής πτέρυγος πρός τήν κεντρικήν αυλήν βα- θείας τάφρου μετά τήν κατασκευήν άντερεισματικοΰ τοίχου, ούτως ώστε νά μή παρέχεται πλανηρά είκών τής προσπελάσεως τών βασιλικών διαμερισμάτων.

98 Χρονικά 407 Κατέστη μετά τήν εργασίαν ταύτην δυνατή ή συμπλήρωσις τής κεντρικής αυλής είς τό αρχικόν αυτής πλάτος καί μήκος. Έλήφθη επίσης φροντίς διά τάς κανονικός αποχετεύσεις καί διά τήν καλύτερον χρωματικήν άπόδοσιν των ξυλοδεσιών, παραστάδων, κιόνων κλπ. Είς τό Μικρόν Άνάκτορον άπεκα- τεστάθησαν πληροίς άπαντα τά διαμερίσματα, κλιμακοστάσια, κρύπται κλπ. Σημαντική εργασία έγένετο διά τήν άποκατάστασιν καί στέγασιν τοϋ κεντρικού κλιμακοστασίου καί τοϋ 'Ιερού των Βαιτύλοιν, διά τήν στερέωσιν τών δαπέδων των πολυδώρων καί τοϋ περιστύλου καί διά τήν διαμόρφωσιν τοϋ άνατο- λικώς τοϋ Μικροΰ 'Ανακτόρου χώρου είς πλατείαν μέ κλιμακωτήν πρόσβασιν πρός τό κτήριον. Κατά τάς εργασίας ταύτας έλήφθη φροντίς νά στερεωθούν πάντες οί λίθοι τών τοίχων διά κορασανίου, νά υποκατασταθούν καί συμπληρωθούν τά γυψολιθικά δάπεδα, άντικαθιστάμενα διά πραγματικών πλακών γυψολίθου, όπου ή φθορά ήτο πάρα πολύ μεγάλη, νά καταπολεμηθή ριζικώς ή βλάστησις, νά διασαφηθοΰν ώρισμένα άσαφή μέρη τών ανακτόρων, νά διορθωθούν παλαιό λάθη άναστηλώσεων ή αποκαταστάσεων καί νά δοθοΰν χρώματα φυσικώ- τερα διά τήν δήλωσιν τών ξύλινων μελών τών κτηρίων. Αί έργασίαι έδωσαν ευκαιρίαν νά μελετηθούν πολλά προβλήματα τής άρχιτεκτονικής καί τής χρονολογίας τών ανακτόρων' άφθονον υλικόν έπλούτισε τάς στρωματογραφικάς συλλογάς καί τινα άξιόλογα αντικείμενα ήλθον είς φώς κατά τήν έκτέλεσιν τών εργασιών. Έν Φ α ι σ τ ώ αί έργασίαι άποκαταστάσεως έγένοντο υπό τήν διεύθυνσιν τού Διευθυντοΰ τής Ιταλικής Άρχαιολ. Σχολής κ. Ντόρο Λέβι καί έξετελέ- σθησαν διά τών ικανών τεχνικών Τότι καί Καραβέλλα. Πολλοί τών τοίχων τού δευτέρου Ανακτόρου έστερεώθησσν καί άπεκατεστάθη διά νέων γυψοπλακών ή αίθουσα τού Βασιλέως μετά τής στοάς της διετηρήθησαν δσαι πλάκες διεσώ- ζοντο είς σχετικώς καλήν κατάστασιν. Έστερειόθησαν επίσης πολλά έκ τών νεωστί άποκαλυφθέντων διαμερισμάτων τής πρώτης φάσεως τών παλαιοτέρων άνακτόρων. Έν Τ υ λ ί σ φ έγένετο ριζική άποκατάστασις καί στερέωσις τοϋ μεγάρου Β καί διαμόρφωσις τού έξω αυτού χώρου μετά τής άποκαλυφθείσης βορείως στοάς καί τών προσβάσεων, συνεπληρώθησαν πίθοι τινές, έξετελέσθησαν μικρότεροι συμπληρωματικοί έργασίαι είς τά μέγαρα Α καί Γ καί έγένετο λεπτομερής σχεδιαγράφησις πάντων τών πλακόστρωτων τών τριών μεγάρων, τής πλατείας τού βωμού καί τής βορείως ταύτης ΥΜΙΙΙ στοάς. Συμπληρωματικά! έργασίαι στερεώσεως έγένοντο είς τό Μ έ γ α ρ ο ν Β α- θυπέτρου διά τού άρχιτεχνίτου Ζαχ. Κανάκη, άποβλέψασαι είς τήν έξα- σφαλισιν στεγανότητος τού σταφυλοπιεστηρίου καί τών άποθηχόίν, ήτις τελικώς επετεύχθη Οί πίθοι τών αποθηκών άπεκατεστάθησαν έν μέρει. Εκτεταμένη έργασία καθαρισμού έγένετο είς τούς άρχαιολ. χώρους Κνωσού, Φαιστού, Γόρτυνος, Αγίας Τριάδος, Τυλίσου, Μ α λί ων καί Γουρνιών. Έν Χερσονήσψ συμπληρωματική έργασία τού Έφορου Πλάτωνος καί τοϋ αρχιτεχνίτου Ζαχ. Κανάκη άπέβλεψεν είς τήν πλήρη στερέωσιν καί άποκατά- σιασιν τού μοναδικού είς τό είδος του άναβρυτηρίου μετά μωσαϊκών. Συνεπλη- ρόθησαν τά δύο περιβάλλοντα, καί πάλαι υπό ϋδατος πληρούμενα, διαζώματα καί έγένετο άνακατασκευή όρθομαρμαροίσεως τών καταρρακτών καί ποδιών τής πυραμίδος μέ άπομίμησιν διά χρωματιστής σιμεντοκονίας, ή πυραμίς έστηρί

99 408 Χρονικά χθη καί ιό ύπ' αυτήν τυφλόν φρέαρ άνεσκάφη' τμήματα των περιθωρίων τών μωσαϊκών συνεπληρώθησαν. Τό μνημεϊον περιεφράχθη διά κανονικού κιγκλιδώματος. Τής προστασίας τών βυζαντινών καί μεσαιωνικών μνημείων τής Κρήτης έμελήθη κυρίως 6 αρμόδιος 'Επιμελητής Κωνστ- Καλοκύρης. Έν Ήρακλείφ μεγάλη προσπάθεια κατεβλήθη διά τήν διάσωσιν τών ένετικών τειχών καί κυρίως διά τήν απαλλαγήν τής Πύλης τού Παντοκράτορος από τούς αύθαιρέτως εντός αυτής έγκατασταθέντας ίδι- ώτας. ΑΙ ταχθεϊσαι διά τήν έκκένωσιν προθεσμίαι εκπνέουν εντός βραχέος διαστήματος. Ή πρόσοψις τού Μεγάρου Ίττάρ διετηρήθη καί άπεκατε- στάθη δαπάναις τού οίκοδομήσαντος ιδιώτου Διά τήν εξαγοράν τής Παναγίας τών Σταυροφόρων συνεκεντρώθη δτ εράνου υπό τήν αιγίδα τού Σεβασμ. Μητροπολίτου Κρήτης μέρος τού άπαιτουμένου ποσού, έλπίζεται δέ οτι εντός συντόμου χρόνου θά έξευρεθή καί τό υπόλοιπον ποσόν διά τήν διά- σωσιν τού μνημείου, δοθένιος οτι, ή έν Άθήναις 'Αρχαιολογική 'Εταιρεία έλα- βε τήν άπόφασιν νά διαθέση 60 χιλ δραχμών. Ή Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, ήτις διά συμβάσεως μέ τον Δήμον 'Ηρακλείου άνέλαβε τήν άποκατάστασιν τού ίσιορικαΰ Ένετικοΰ ναού τού 'Αγίου Μάρκου, ήρχισε τό έργον της μέ τήν πλήρη απαλλαγήν τού εσωτερικού άπό τά νεωτερικά κατασκευάσματα, τήν άφαίρεσιν τών κονιαμάτων, τήν διασάφησιν τών αρχικών αρχιτεκτονικών στοιχείων τού Ναού, τήν έκπόνησιν τής άποτυπώσεως καί τής σχετικής μελέτης τού όλου έργου. Ή Αρχαιολογική Υπηρεσία διά τής Διευ- θύνσεως Άναστηλώσεως ήλθεν άρρωγός είς τό πρώτον τούτο σιάδιον τού έργου. Επίσης ή έν Άθήναις Άρχαιολ. Εταιρεία έπεχορήγησε τήν Ε.Κ.Ι.Μ. ΐνα αϋτη δυνηθή νά έκπληρώση τήν άναληφθεϊσαν ύποχρέωσιν. Μετά τήν άπο- κατάστασιν τό μνημεϊον θά χρησιμοποιηθή διά τήν έξυπηρέτησιν καθαρώς πνευματικών σκοπών τής πόλεως Ηρακλείου. Ό επιμελητής κ. Καλοκύρης προέβη εις τήν στερέωσιν τού βυζαντινού Ναού τού 'Αγίου Όνουφρίου παρά τήν Γένναν Άμαρίου, τού όποιου έπιδιωρθώθη ή στέγη καί έκαλύφθη διά κεράμων καί συνεπληρώθησαν τμήματα τών τοίχων καί τής θύρας καί έστερεώθησαν αί τοιχογραφίας καί είς τήν συμπληρωματικήν άποκατάστασιν τού ναού τού Άγ. Ίωάννου είς θέ- θιν Φώτη παρά τό Γερακάρι Άμαρίου, τού οποίου συνεπληρώθη ή κόγχη, τά άψιδόίματα, τά τόξα τά βαστάζοντα τόν τρούλλον καί έφράχθησαν τά ρήγματα τής καμάρας' πολλά τμήματα τών τοιχογραφιών έστερεώθησαν, χωρίς όμως νά γίνη καθαρισμός τούτων. Οΰτω έσώθη εϊς τών παλαιοτέρων βυζαντινών Ναών τού Χάνδακος, πιθανώς χρονολογούμενος είς τόν ΙΒ' μ. X. αιώνα. Ό Ζαχαρίας Κανάκης έστερέωσε κατά τάς δδηγίας τής Διευθύνσεως Άναστηλώσεως τόν έν Λαμπινή Άμαρίου ναόν τής ΠαναγίαςΛαμ. πινής. Αί τοιχογραφίαι έστερεώθησαν καί έκαθαρίσθησαν διά μηχανικών μέσων, έπεσκευάσθη ή κεραμοσκεπής στέγη καί έγένοντο εργασία! στερεώσεως τών τοίχων δγ ύποθεμελιώσεως. Είς τά Τουριστικά έργα περί τούς αρχαιολογικούς χώρους έγένετο ώρισμένη πρόοδος. Οΰτω διεμορφώθη ή πρό τής εισόδου τοΰ,άνακτόρου Κνωσού πλατεία καί Ιπλακοστρώθη έκ νέου ή σκιάς μέ τάς κληματίδας, είς τό Περίπτερον τής Φαιστού έτοποθετήθη ζεύγος - γεννήτρια διά τόν ήλεκτροφω- τισμόν του καί τήν λειτουργίαν τής υδραντλίας, [έληφθη δέ φροντίς διά τήν συμπλήρωσιν τού εξοπλισμού του, ΐνα λειτουργήση κατά τό προσεχές έτος ώς

100 Χρονικά 409 ξενών, εις ιήν Τύλισον έπροχώρησεν ή εργασία είς to έκεϊ άναπαυτήριον, εις to Βαθύπετρον οίκοδομεϊιαι φυλάκειον - οίκος άνασκαφών. Ή έν Κνωσφ δωρηθεϊσα εις ιήν Έλλην. Άρχαιολ. Υπηρεσίαν περιουσία μειά τής Έπαύλεως Αριάδνης ήρχισεν άξιοποιουμένη. Τά άποτελέσματα ιών άνασκαφών καιά to λήξαν έτος είναι έξόχως Ικανοποιητικά, τόσον τά τών διενεργηθεισών ύπό τών ξένων αρχαιολογικών σχολών δσον καί τά τών άνασκαφών, κανονικών η δοκιμαστικών, τής ελληνικής αρχαιολογικής υπηρεσίας. Αί άνασκαφαί έγένοντο κυρίως είς τήν κεντρικήν καί ανατολικήν Κρήτην αί μεμονωμένως γενόμεναι είς τήν περιοχήν τοΰ Νομού Ρεθύμνης αποτελούν απαρχήν μελλοντικών άνασκαφών είς τήν Δυτικήν Κρήτην, ήτις έξακολουθεϊ έν τώ συνόλιο νά παραμένη ανεξερεύνητος. Ή έν Κρήτη άρχαιολ. 'Υπηρεσία τό μεγαλύιερον μέρος τών άνασκαφών της έξετέλεσε διά χρημάτων τής έν Άθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, ήτις άπό πολλών έτών πρωτοστατεί είς τήν καθόλου άνά τήν Ελλάδα άρχαιολο- γικήν κίνησιν. Αί άνασκαφαί αυτής έγένοντο διά τού καθηγητοϋ κ. Μαρινάτου καί τοΰ Εφόρου Νικολ. Πλάτωνος, είχον δέ τά άκόλουθα άποτελέσματα : Έν Βαθυπέτριρ ό καθηγ. Μαρινάτος περιωρίσθη είς τήν περαιτέρω έρευναν τής περιοχής τοΰ κεραμεικοΰ κλιβάνου, άνατολικώς τού μεγάρου' άπεδεί- χθη ότι πρόκειται περί άξιολόγου έγκαταστάσεως, ήτις είναι ή πληρέστερα τών μέχρι σήμερον γνωστών δυστυχώς όμως είναι λίαν κατεστραμμένη. Έπί τύπου έγένοντο έργασίαι συγκολλήσεως πίθων καί άλλων μικρότερων άγγείων καί γενική τακτοποίησα:, οότως ώστε έσχηματίσθη άξιόλογος συλλογή, παρουσιάζου- σα ένδιαφέρον διά τούς έπισκέπτας. Εντός τής κωμοπόλεως τών Άρχανών, ό καθηγητής Μαρινάτος, βοηθού- μενος ύπό τών 'Ολλανδών έπιστημόνων Η. Brunstig, Bastet καί Stille, ένήρ- γησεν έκτεταμένην ερευνάν είς τήν περιοχήν Τρούλος, οπού τυχαίως είχον ά- ποκαλυφθή μινωικά κτήρια καί άφθονα λείψανα κεραμεικής. Ή έγγϋς περιοχή, σήμερον σχεδόν έξ ολοκλήρου φκοδομημένη, καλύπτει πελώριον μινωϊκόν οικοδόμημα, τοΰ οποίου διακρίνονται πολλά λείψανα, έπιβλητικά διά τό μέγεθος τών λίθων καί τήν στερεάν κατασκευήν. Είναι σχεδόν βέβαιον ότι πρόκειται περί άνακτόρου, άποτελοΰντος ίσως τήν θερινήν διαμονήν τοΰ βασιλέως τής Κνωσοΰ Ό άνασκαφείς άκάλυπτος χώρος, όστις περιήλθε δι άγοράς είς τό Έλλην. Δημόσιον, άπέδωσε σημοντικά ευρήματα. Μέγας άναλημματικός τοίχος μέ ψευδοϊσοδομικήν τεχνικήν διατηρείται είς μήκος 25 περίπου μέτρων, βαίνων έκ βορρά πρός νότον καί προστατεύων τά κάτωθεν αΰτοΰ πρός Δ. κτί- σματα. Τά τελευταία ταΰτα είναι έκτεταμένα καί απαρτίζονται έκ πολλών δωματίων είς διάφορα βάθη. Τινά άπό τά άνασκαφέντα διαμερίσματα περιεΐχον περίεργον έπίχωσιν έκ παμπληθών οστράκων καμαραϊκών, τεμαχίων τελετουργικών σκευών καί ειδωλίων άνθρώπων καί ζώων. Ό χώρος φαίνεται τελικώς έπιχωσθείς διά χωμάτων προερχόμενων έξ ϊεροΰ μινωϊκοΰ, τό όποιον άναμφι- βόλως θά ήτο έκεϊ πλησίον. Ή κεραμεική είναι τών δύο τελευταίων μεσομι- νωικών καί τής πρώτης ύστερομινωικής περιόδου, είναι δε άρίστης ποιότητος. Έν τών διαμερισμάτων εύρέθη μέ κατά χώραν τά σκεύη του, άτινα ήσαν άνω τών πεντηκοντα, άλλά μάλλον κοινής χρήσεως. Ό αυτός ερευνητής άνέλαβε τήν ερευνάν τοΰ περιφήμου Ίδαίου Αντρου, έν μέρει μόνον άνασκαφέντος ύπό 'Ελλήνων καί Ιταλών κατά τό τελευτά Τον 2 tin

101 410 Χρονικά τρίτον τοΰ παρελθόντος αίώνος. Ή άνασκαφή είχε χαρακτήρα προπαρασκευαστικόν μελλούσης συστηματικής έρεύνης καί διήρκεσεν όλίγας μόνον ημέρας, λόγφ τών έξαιρετικώς δυσμενών συνθηκών. Ώς γνωστόν τό σπήλαιον εύρίσκε- ται εις ΰψος 1700 μέτρων, έπικρεμάμενον τοΰ όροπεδίου τής Νίδας, καί απέχει 5 6 ώρας από ιό πλησιέστερον χωρίον, τό τών Άνωγείων, συνδεόμενον μετ αΰτοϋ μέ λίαν δύσβατους ατραπούς. Σκοπός τής άνασκαφής ήτο νά προσανα- τολίση τάς μελλούσας έρευνας, έξετάζουσα τάς δυνατότητας όργανώσεως αύτών. Έβεβαιώθη πράγματι διι τό σπήλαιον ήτο έν χρήσει καί κατά τήν τελευταίαν περίοδον τής μινωικής εποχής, τής οποίας άνευρέθησαν ικανά χαρακτηριστικά όστρακα. Σημαντική δέ ύπήρξεν ή διαπίσιωσις ότι εντός τοΰ σπηλαίου υπήρχε κτίσμσ, τοΰ οποίου μάλιστα άπεκαλύφθη έπί 10 μ. τοίχος πάχους 0,80 μ., κα ταλήγων εις τό κέντρον τού σπηλαίου, ένθα ό πελώριος βωμός μετά κεκαυμέ- νων στρωμάτων έκ τών Ουσιών. Παχυτάτη άπεδείχθη ή έπίχωσις, ήτις, άνα- μοχλευθεΐσα πολλάκις ύπό τών άνασκαφέων καί τών ποιμένων, πάν άλλο δύ- ναται νά θεωρηθή ή ότι έξηρευνήθη. Είναι ανάγκη νά μεταφερθή τό χώμα, βάρους πολλών τόννων, έξω τοΰ σπηλαίου καί νά έρευνηθή μεθοδικώς. Δέον επίσης νά μετατοπισθοΰν πολλοί λίαν δυσκίνητοι βράχοι. Πλήθος οστράκων άπό τής μινωικής μέχρι καί τής ρωμαϊκής εποχής περιέχεται είς τήν έπίχωσιν, ιδιαιτέρως δέ άφθονα είναι ιά τής γεωμετρικής καί άνατολιζούσης περιόδου. Περισυνελέγησαν τεμάχια τινά τών πάλαι άνακαλυφθεισών χαλκών άσπίδων καί τών τριπόδων, ακέραιον χαλκοϋν σκυφάριον, είδώλιον ανδρικής μορφής, πήλινα τεμάχια τελετουργικών σκευών καί ναΐσκων, λείψανα αιγυπτιακής φαγεντιανής καί ένθέματα έκ ξύλινων σκευών. Ύπό τό σπήλαιον καί παρά τήν αυτόθι πηγήν, κατά τάς δυτικάς παρυφάς τής Νίδας, έσημειώθησαν τοίχοι απλών δωματίων, ών εν άνασκαφέν άπέδωκε τεμάχια κρατήρων τής ύστάτης ρωμαϊκής έποχής μέ άναθηματικάς έπιγραφάς έπί τών χειλέων, έν μέρει δυστυχώς διασωζομένων. Συστηματική έξερεύνησις τοΰ σπηλαίου έπιβάλλεται νά γίνη. Ύπό τοΰ Εφόρου Πλάτωνος συνεχίσθη ή άνασκαφή τής αρχαϊκής οικίας Λ έπί τοΰ υψώματος "Ο ν u θ έ τής περιφερείας Γουλεδιανών Ρεθύ- μνης. Άνεσκάφησαν δυο έπί πλέον ευρύχωρα δωμάτια, οϋτως ώστε τό σύνο- λον τών διαμερισμάτων μετά τοΰ προαυλίου καί τοΰ περιβόλου ανέρχεται είς δέκα, χωρίς νά αποκλείεται ή περαιτέρω πρός νοτον έπέκτασις τής οικίας. Τό πρώτον τών άνασκαφέντων δωματίων είναι τό μάλλον εύρύχωρον τής όλης οικίας (6 X 11 μ ) καί έχει τέσσαρας στρογγύλας βάσεις στηριγμάτων (ξύλινων δοκών) τής οροφής. Τό δεύτερον είναι μάλλον στενόμακρον (3,5 X 11 μ.) καί έπεκτείνεται κατά την ΒΑ αΰτοϋ γωνίαν είς μικρόν τριγωνικόν διαμέρισμα, τό ότοΐον φαίνεται νά έχρησιμοποιήθη ώς βοηθητική αποθήκη. Καί ένταΰθα αί βάσεις τών στηριγμάτων τής οροφής είναι τέσσαρες. Τά δύο νεωστί άποκαλυ- φθέντα δωμάτια δέν φαίνονται νά έπεκοινώνουν πρός άλληλα. Αί θύραι των ευρΐσκονται είς τόν ανατολικόν τοίχον καί διασώζουσι σχεδόν κατά χώραν τάς παρασιάδας των. Τό μεγαλύτερον δωμάτιον περιεϊχεν ικανά, μικρά σχετικώς, όγγεϊ«, κατά τό πλεΐστον ακόσμητα, άνήκοντα είς ήδη γνωστούς τύπους άγγιίων, καί δύο ή τρία μεγαλύτερα, τών όποιων τό έν είναι μορφής εΰρυχώρου σφαιρικής κάλπης μέ οριζοντίου; τοξοειδείς λαβάς. Κατά τήν ΒΑ γωνίαν τοΰ δοματίου λάξευμα τοΰ δαπέδου έχρησίμευσεν ώς'σταμνοστάτης. Είς τό στε* νώτερον δωμάτιον καί γο παράρτημά του άνεκαλύφθη ολόκληρος σειρά πίθων, άαταλώς περισσοτέρων τών επτά. 'Επτά ή οκτώ έξ άλλου ήσαν αί πέριξ τοΰ δωμ ίου τοποθετημένοι διό τήν στήριξιν τών πίθων πλάκες. Απαντες οι π(-

102 Χρονικά 411 θοι διακοσμούνται υπό ζωνών άποτελουμενων απο περιθεουσας δεσμας στολιδώσεων καί έχουν λαιμόν συνήθως κυλινδρικόν και λαβας πλατείας ταινιωδεις καί καθέτους, καταληγούσας εις κόμβους ή έλικας. Μολύβδινοι συνδετήρες συ- νέδεοαν τά τεμάχια πάλαι θραυσθέντος πίθου. Τεμάχια λίθινης υδρορροής ά- νευρέθησαν κατά τήν ΝΔ γωνίαν τού αυτού δωματίου. ''Ηλοι, σιδηροϋν άγκι- στρον καί έπίμηκες έλασμα μέ όπάς ήσαν τά μόνα μεταλλικά ευρήματα τής ά- νασκαφής. Ό περίβολος δέν άνεσκάφη ολόκληρος, άπεδείχθη όμως ότι είχεν ΰριον πρός άνατολάς τόν λαξευθέντα βράχον. Ή συνέχισις τής άνασκαφής έπε- βεβαίωσε τό αρχικόν συμπέρασμα οτι ή οικία έχρησιμοποιήθη κατά τάς τελευταίας δεκαετηρίδας τού Ζ, καί τάς πρώτας τού ΣΤ' π. X. αίώνος. Ό αυτός έρευνητής συνέχισε τήν άνασκσφήν τής παλαιοχριστιανικής Βασιλικής τής Κεράς, άπεχούσης περί τά 700 μ. τής αρχαϊκής οίκίας καί ΒΑ ταύτης κειμένης έπί τού αυτού υψιπέδου. Άπεκαλύφθησαν πλήρως τά δάπεδα ιών τριών κλιτών καί άνεσκάφη Ιξ ολοκλήρου ό νόρθηξ, τού οποίου τό δαπε- δον εϋρίσκεται χαμηλότερον κατά δύο βαθμίδας τού νοτίου κλιτούς, τό όποιον, ώς ήδη έσημειώθη, εύρίσκεται ύψηλότερον τού δαπέδου τού κεντρικού κλιτούς. Τά δάπεδα τών πλαγίων κλιτών ήσαν έπίχριστα καί τό βόρειον είχεν ύπό τό έπίχρισμα στερεόν καλνιιρίμι. Τά μωσαϊκά τι,ϋ κεντρικού κλιτούς κοί τού νσρ- θηκος άπεκαλύφθησαν καί εκαθαρίσθησαν με έπιμέλειαν. Ιίαρουσιάζουν ενδιαφέροντα θέματα διακοσμητικά διά πολύχρωμων μικρών ψηφίδων πέντε διαφόρων χρωμάτων. Τό τού κεντρικού κλιτούς διασχίζεται από τής βασιλείου θύρας μέχρι τής 'Ωραίας Πύλης ύπό ζώνης μωσαϊκού μέ άλλο θέμα, έν εΐδει καταποικίλτου τάπητος, ένώ εκατέρωθεν τό μωσαϊκόν σχηματίζεται κατά τετράγωνα. Τό μωσαϊκόν τού νάρθηκος χωρίζεται εις τέσσαρα διάχωρα, τών οποίων ιό πρό τής κυρίας πύλης, πρός νότον, εμφανίζει αλυσιδωτόν θέμα, Ινώ τά τρία άλλα διακοσμούνται μέ κεντρικά μετάλλια, περί τά όποια τετράγωνα σχηματίζουν μεταξύ αυτών ρόμβους. Πλοχμοί καί έρπύζονια κισσόφυλλα πλαισιώνουν ιά διάχωρα ταύια. ΙΙρό τής κυρίας εισόδου σχηματίζεται είδος προ- θαλάμου εις ύψηλότερον επίπεδον, έπικοινωνούντος μέ τόν νάρθηκα διά τριών βαθμιδών. Ό τελευταίος επικοινωνεί μέ άλλα διαμερίσματα κείμενα πρός βορ- ράν, καί ιών οποίων παρηκολουθήθησαν μόνον οί περιμετρικοί τοίχοι, διά θύρας, δέν Ιχει δέ πρός δυσμάς είμή μόνον μίαν είσοδον πρός τό νοτιώτερον τμήμα. Είναι αμφίβολον άν οί άποκαλυφθένιες δυτικώς παράλληλοι τοίχοι ά πετέλουν πραγματικόν άτριον ή ήσαν απλώς δευτερεύοντα διαμερίσματα, άνήκοντα εις τό διακονικόν. Τά βορείως όμως τού νάρθηκος καί τμήματος τού σηκού δωμάτια φαίνονται εκτεταμένα καί ίσως Ιχρησιμοποιήθησαν έν μέρει ώς διαμερίσματα τού βαπτιστηρίου' τούτο όμως δέν είναι δυνατόν νά βεβαιωθή πρό τής ολοκληρωτικής των άνασκαφής. Αφθονοι κέραμοι, λίαν πλατεϊαι καί ελαφρώς καμπύλοι, άνευρέθησαν είς τεμάχια είς άμφότερα τά πλάγια κλίτη καί τόν νάρθηκα. Είς τά αυτά κλίτη άνευρέθησαν ικανά τεμάχια ιρηιών θωρακίων έκ πωρολίθου, όλως επαρχιακής καί προχείρου εργασίας' τινά εμφανίζουν φολιδωτός διατάξεις είς βαθύ ανάγλυφον. Τεμάχια λαπάδων καί πινακίων, στάμνος, τεμάχια αμφορέων μέ φουσκωτόν λαιμόν, τεμάχια όαλίνων κανδηλών μέ άναριηιήρας είναι τά λοιπά ευρήματα. Η διάλυσις τού μεταγενεστέρου, έπί τού Ιερού φκοδομηθέντος έκ- κλησιδίου επίτρεψε τήν πληρεστέραν έρευναν τού αγίου Βήματος. Άπεδείχθη οτι το έκκλησίδιον τούτο εβλαψεν ίσχυρώς ιό μωσαϊκόν τού δαπέδου καί ιό σύνθρονον, όπερ είχεν οίκοδομηθή κατά συνεχείς δακτυλίους εντός τής άψϊδος.

103 412 Χρονικά Δοκιμή πρό τής τελευταίας άπεκάλυψε λαξευτόν σκάμμα εντός τοϋ βράχου, δπερ έχρησίμευσε διά τό έγκαίνιον. Έξω τούτου άνευρέθη πήλινον φιαλίδιον, δπερ έχρησιμοποιήθη ίσως κατά τήν κατάθεοιν τοϋ έγκαινίου. Ορισμένα έργα συμπληρώσεως τής άψϊδος καί των καταστραφεισών ΒΑ καί ΝΑ γωνιών τοϋ Ίεροΰ, ώς καί μέρους τού πρός τό νότιον κλιτός στυλό- βάτου έγένοντο κατά τό τέλος τής εργασίας, κυρίως διά τήν προστασίαν τοΰ άποκαλυφθέντος μνημείου. Παρά τό χωρίον Ζοΰ τής Σητείας ό Έφορος Πλάτων συνέχισε τήν άνασκαφήν τής εκτεταμένης μινωικής άγροικίας, ήτις είναι φκοδομημένη είς τήν κλιτόν λόφου, δεσπόζοντος στενήν κατάφυτον καί κατάρρυτον διά πηγαίων ύδάτων κοιλάδα. Τό κτήριον δέν φαίνεται πολυώροφον, άλλά είναι διατεταγ- μένον κατά κλιμακωτά επίπεδα οΐ εξωτερικοί ϊδίφ τοίχοι αότοϋ είναι έκ μεγάλων πελεκητών λίθων. Παρά τήν γενομένην καταστροφήν διά τής διανοίξεως τής νέας κοινοτικής όδοΰ διασώζονται καλώς πλεϊστα διαμερίσματα, όχι όλι- γώτερα τών δέκα καί έξ. Τά κατά τό προηγούμενον έτος άνασκαφέντα δωμάτια διεσαφήθησαν πληρέστερον καί άπεκαλύφθησαν νέα στοιχεία. Είς τά άνα- τολικώτερα δωμάτια άνευρέθησαν τά άρχικά δάπεδα καί άπεκαλύφθησαν μικροί πρόχειροι, διά πλακών κατεσκευασμέναι έστίαι, τών οποίων ή χρήσις άπεδείχθη έκ τής άφθονου τέφρας. Είς τό δωμάτιον τοΰ εργαστηρίου άνεσκάφη βαθύτερον ό ορθογώνιος αποθέτης, ό όποιος άπεδείχθη ότι ήτο είσοδος είς τέσσαρας μικρούς δωματιοσχήμους χώρους, οίτινες είχον χρησιμοποιηθή ώς θαλαμίσκοι κλιβάνου, άν κρίνη τις άπό τό στρώμα τής τέφρας, τό όποιον συνεχές διήρχετο ύπό τούς διαχωριστικοΰς τοιχίσκους, καί άπό τήν έμφραξιν τής θύρας τής εισόδου. Πλήθος άγγείων είς τεμάχια περισυνελέγη είς τούς χώρους τούτους. Δύο εξωτερικά πρός βορράν βλέποντα δωμάτια άπεκαλύφθησαν είς τό πέρυσιν άνασκαφέν βαθύ δωμάτιον' είς τό συνεχόμενον τούτου έξηκριβώθη ή θέσις τής κατερχομένης εντός αύτοΰ κλίμακος, ήτις προφανώς ήτο ξυλίνη. Τό έργαστήριον έπεκοινώνει διά διδύμου θύρας πρός τήν είσοδον, όπου, ώς φαί- ν3ται, έφθανε μικρά ξυλίνη κλιμακίς θέτουσα είς επικοινωνίαν μέ τά άνατολι- κά δωμάτια ή κλιμακίς αυτή ώδήγει καί πρός τό άποκληθέν λόγιρ τών θρανίων του άναπαυτήριον. Ή ύπόθεσις δτι ή κυρία είσοδος είς τήν αγροικίαν ήτο έκ νότου καί διά τοϋ αναπαυτηρίου, τό όποιον είχε καί χαμηλά στηριζόμενον παράθυρον, βλέπον πρός νότον, έπηληθεύθη διά τής άνακαλύψεως τοϋ τριγωνικού προαυλίου, τό όποιον είχεν εΰρεΐαν θύραν μέ μονόλιθον βαρύ κα- τώφλιον κατά τήν ανατολικήν πλευράν, ένώ ή δυτική έκλείετο διά τοΰ φυσικού ευθέως τετμημένου βράχου Τό έργασιήριον έπεκοινώνει μέ άλλα δωμάτια ευρισκόμενα είς υψηλότερα επίπεδα. Ή άπόκλισις τοίχων τινων τής κατακορύ- φου μέχρι τών θεμελίων, ή παρατηρηθεΐσα είς πολλά διαμερίσματα, άποτελεϊ ένδειξιν δτι ή τελική καταστροφή έγένετο έκ τρομακτικών σεισμών. Εις χώρος άνω τών διαμερισμάτων τοϋ έργαστηρίου φαίνεται ότι ΰπήρξεν ύπαιθρος καί έχρησίμευσεν ώς εσωτερική αυλή. Μία εστία άνευρέθη κατά τήν γωνίαν ταύτης, έχουσα διπλοϋν άνοιγμα (τό έν πρός γειτονικόν δωμάτιον). Χύ τραι άνευρέθησαν είς τήν θέσιν των έπί τής πυράς. Ιδιαιτέρως ένδιαφέρουσα ΰπήρξεν ή διάταξις τριών συνεχομένων διαμερισμάτων, δπου άπεδείχθη δτι ΰπήρχεν έγκατάστασις σχετιζομένη μέ τήν κεραμευτικήν τέχνην. Σκάφη μεγάλη έκ πλακών, έλλειψοειδοϋς σχήματος, μέ αποχετευτικόν σύστημα έχρησίμευε διά τήν προπαρασκευήν τοΰ πηλοΰ. Χώρος διαχωρισμένος είς δύο διά χαμηλού τοιχίου έχρησίμευσεν ίσως διά τό άπλωμα καί τήν άποστράγγισιν τών άγγείων

104 Χρονικά 413 πρό τής όπτήσεώς των. Τό διαμέρισμα τοΰτο έπεκοινώνει μέ υπαίθρους πρός βορράν χώρους καί μέ ένα διαδρομίσκον απ' ευθείας μέ τόν χώρον τοΰ κλιβάνου, δστις άνεκαλύφθη πρός βορράν τοΰ κτηρίου. Ουτος έχει σχήμα πεταλοειδές καί έφερε σαφή τά ίχνη τής εντός αΰτοΰ άναφθείσης πυράς. Από τής αυλής κλιμακωτή άνάβιισις, δχι καλώς διατηρούμενη, έφερε πρός διάδρομον κείμενον εις ύψηλότερον επίπεδον καί πλευρίζοντα έκτεταμένον ορθογώνιον χώρον, δστις ασφαλώς ήτο ύπαιθρος, πιθανώς προοριζόμενος διά τόν σταβλισμόν ζώων. Ό χαρακτήρ καθόλου τής αγροικίας είναι βιοτεχνικός καί αγροτικός. Τό σύνολον παρουσιάζει εξαιρετικόν ενδιαφέρον. Ή χρονολογία τοΰ κτηρίου έβε- βαιώθη δτι είναι ή άρχικώς καθορισθεΐσα : ή τής μεταβατικής περιόδου άπό τής ΜΜΙΙΙβ εις τήν ΥΜΙα φάσιν (περί τό 1600 π. X.). Ή ζωή τοΰ μεγάρου φαίνεται μάλλον βραχείας διάρκειας. Τά κινητά ευρήματα υπήρξαν κυρίως πήλινα αγγεία, τών όποιων έν μέρος άνευρέθη κατά χώραν. Κιττά τό πλείστον όμως ταΰτα ήσαν διεσκορπισμένα είς τεμάχια ή άπερριμένα εντός τών άποθετών. Κυρίως είναι χύτραι, κύαθοι καί κύπελλα, πρόχοι καί κυλινδρικά σκεύη, προχοΐδια καί αμφορείς. Άνευρέθησαν καί άλλα τεμάχια τής γεφυροστόμου πρόχου μέ τήν διακόσμησιν τών διπλών πελέκεων, ήτις κατά τό προηγούμενον έτος περισυνελέγη είς ένα τών θαλαμίσκων τοΰ παραπλεύρως τοΰ έργαστηρίου κλιβάνου. Τμήματα πίθων μέ έμπίε- σιον σχοινίνην διακόσμησιν περισυνελέγησαν είς τρία διάφορα σημεία. Τρι- πτήρες διαφόρων ειδών καί νεολιθικός πέλεκυς περισυλλέγεις τις οίδε ποΰ ΰπό τών οίκησάντων τό μέγαρον άνευρέθησαν είς τό δωμάτιον τής σκάφης, ένθα άνεκαλύφθη καί σημαντική κεφαλή εύμεγέθους πήλινου ειδωλίου, φέρον- τος είδος στέμματος ή πίλου μέ θύσανον κεντρικόν άποκρουσθέντα. Τό είδώ* λιον είς τό όποιον άνήκεν ή κεφαλή θά ήτο τούλάχιστον ύψος 0,40 μ. καί επομένως, άν έσώζετο θά ήτο τό μεγαλύτερον γνωστόν τής εποχής τής ακμής. *0 μοΰ άνευρέθη καί κορμός μικροΰ ειδωλίου λατρευτού Ίσως ταΰτα κατέπεσον έκ τοΰ άνω ορόφου. Ή κεραμεική καί τά ειδώλια έπιβεβαιοΰν τήν χρονολόγη- σιν τής άγροικίας είς τήν μεταβατικήν ΜΜΙΙΙβ ΥΜΙα περίοδον. Ή άγροικία άνεσκάφη έξ ολοκλήρου καί είναι μία τών μάλλον ένδιαφε- ρουσών μεμονωμένων έγκατοικίσεων αί όποΐαι άνεσκάφησαν έν Κρήτη. Ό αυτός ερευνητής άνέσκαψεν έν Επισκοπή Πισκοκέφαλου ρωμαϊκούς τάφους άποτελουμένους έκ κεραμίδων κατά όξεϊαν γωνίαν καλυπτου- σών τόν νεκρόν καί περιέχοντας ολίγα άλλά χαρακτηριστικά κτερίσματα, ιδίως άγγεϊα Ιδιοτύπου σχήματος. Είς έξερευνητικήν έκδρομήν τής περιοχής τοΰ χωρίου Σφακιών Σητείας έξήτασεν έπί άποκρήμνου υψώματος καλουμένου Κ α σ τ ρ ί άγνωστον τέως άρχαίαν άκρόπολιν, μέ λείψανα τειχών καί οικοδομημάτων ανηκόντων, ως φαίνεται, είς τό τέλος τώνυμιιι χρόνων. Τό άπόκρημνον ύψωμα παρέχει τήν έντύπωσιν καταφυγίου, έλέγχοντος άμα τήν κάτω τούτου διερχομένην στενήν οδόν. Τεμάχια πίθων διακρίνονται έπί τοΰ υψώματος. Έκ τών ξένων Άρχαιολ. Σχολών άνέσκαψαν κατά τό λήξαν έτος ή Γαλλική καί η Αρχαιολογική, ένώ ή Αγγλική περιωρίσθη είς άπλάς μελέτας τών ευρημάτων τοΰ προηγουμένου έτους. Ή Γαλλική Σχολή άνέσκαψε διά τοΰ κ. Dessenne τό έργαστήριον σφραγιδόλιθων, τό όποιον είχε τυχαίως άνακαλυφθή κατά τό παρελθόν έτος δυτικώς τής έστεγασμένης μινωϊκής οικίας. Πέντε ολόκληροι σφραγιδόλιθοι, πολλοί ήμιτελεΐς καί πλήθος θραυσμάτων σφραγίδων,

105 414 Χρονικά ρινισμάτων υλικού καί ικανών πυρήνων, ίδίρ. στεατίτου περισυνελέγησαν κατ άρχάς ύπό τού φύλακες καί είτα διά δοκιμαστικής σκαφής τού Εφόρου Πλάτωνος. ΟΙ γάλλοι ανασκαφείς άνέσκαψαν τόν χώρον οπού έγένετο ή πρώτη πε. ρισυλλογή καί περισυνέλεξαν πλείστας δσας επί πλέον σφραγίδας, πλήρεις καί ημιτελείς, καί άφθονον υλικόν. Ακολούθως άνέσκαψαν τον ύπερκείμενον άνα- τολικώς χώρον δπου άπεκαλύφθη τό κυρίως έργαστήριον, άποτελούμενον έκ δύο ή τριών διαμερισμάτων. Τό σχήμα του δέν διηυκρινίσθη πλήρως. Συνολι κώς περισυνελέγησαν πλέον ιών 110 σφραγιδόλιθων, τών πλείστων πρισματικών καί έκ πρασίνου στεατίτου- υπάρχουν τινές άλλων σχημάτων (κυλίνδρου, κώνου, μορφής σφραγιδίου ή περιάπτου) καί έξ άλλων υλών (λευκού ή κυανί- ζοντος λίθου, δρείας κρυστάλλου κλπ.). Πάντες ανήκουν εις τήν παλαιοανακτο- ρικήν περίοδον καί τήν χρονολογίαν ταύτην έπεβεβαίωσεν ή έπί τόπου ΰνακα- λυφθείσα κεραμεική. Τά θέματα τών σφραγίδων τούτων είναι ποικιλότατα καί τό πλείστον διακοσμητικά" τινές τών σφραγίδων φέρουν έπ αυτών ιερογλυφικούς χαρακτήρας. 'Υπάρχουν ευάριθμοι μέ λίαν νατουραλιστικά θέματα (άγριοχοίρου, ϋλακτούντος κυνός, πλοίου, λεόντων, υδροβίων πτηνών κλπ). Υπάρχουν καί παραστάσεις αγγειοπλαστών μέ τά άγγεϊά των, καί τεκτόνων μετά τών έργαλείων των. Μετά τών σφραγιδόλιθων άνευρέθησαν καί μικρά τι- να εργαλεία έκ χαλκού, όψιανοΰ καί οστού (τρύπανα, όπεϊς, μικρότατοι πρίο- νες κλπ.). Ή άνεύρεσις τού μοναδικού τούτου εργαστηρίου μάς παρέχει σημαντικά διδάγματα περί τοΰ τρόπου κατεργασίας τών μινωικών σφραγίδων. Ό αυτός ερευνητής άνέσκαψε νοτιώτερον μέρος εκτεταμένου οίκοδομήμα- τος τής παλαιοανακτορικής έποχής, χωριζόμενον εις διαμερίσματα, ών εν προφανώς ήτο Ιερόν περικλειόμενον ύπό διαχωρίσματος έξ οπτόπλινθων, έπιστεφομένου υπό σειράς μονών κεράτων. *0 καθηγητής Van Effenterre, βοηθούμενος ύπό τών μαθητών του προέβη εις εύρυτέραν έξερεύνησιν τής περιοχής τών Μαλίων καί άνέσκαψε Μ Μ οικίαν παρά τήν παραλίαν. Έκ τής περιοχής τού Χρυσολάκκου περισυνέλεξε προχοΐ- διον μέ ιερογλυφικήν επιγραφήν. Γενικώς αί άνασκαφαί τών Μαλίων, πλήν τής σημαντικής σειράς τών σφραγιδόλιθων, απέδωσαν ενδιαφέροντα λίθινα σκεύη καί εργαλεία, λίθινους καί πήλινους λύχνους, ώραίαν πρόχουν τού ρυθμού χλωρίδος, ΜΜ πώμα μέ σχηματικήν παράστασιν όκτάποδος, χαλκοΰν κά- τοπτρον κ.ά. Εξαιρετικόν ενδιαφέρον παρουσίασαν αί άνασκαφαί τής Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής ύπό τήν διεύθυνσιν τοΰ καθηγ. Doro Levi καί τή σημμετο- χή πολλών επιστημόνων έν Φαιστφ καί Γόρτυνι. Εις τό Άνάκτορον τής Φαιστού συνεχίσθη ή άποκάλυψις τοΰ μεσημβρινού τμήματος τού βαθυτέ- ρου κτηρίου τής πρώτης φάσεως τών παλαιοτέρων άνακτόρων. Άπηλλάγη περαιτέρω ή ωραία πρόσοψις μέ τούς όρθοστάτος μέχρι τής γωνίας, όπόθεν τό οικοδόμημα άκολουθεί περαιτέρω πορείαν είς εσώτερον επίπεδον. Δυστυχώς ή γωνία αύτη είναι δεινώς κατεστραμμένη καί παραμεμορφωμένη έκ μεταγενεστέρων κατασκευών τών γεωμετρικών χρόνων. Είς ΐπνός άνήκει εις τάς τελευταίας ταύτας. Εκεί πλησίον ήρευνήθη βαθύς άποθέτης λαξευτός εις τόν βράχον, πλήρης μεσομινωικών οστράκων. "Εσω τής προσόψεως άνεσκόφησαν τέσ- σαρα είσέτι μικρά διαμερίσματα μέ θρανία καί πλακόστρωτα, κάτωθεν τών οποίων διέρχονται άγωγοί άποχετευτικοί. Καί πάλιν έκ τών διαμερισμάτων τούτων προήλθε λαμπρά καμαραϊκή κεραμεική, έμφανίζουσα ποικιλώιατσ σχήματα καί διακοσμήσεις. Μεταξύ τών μάλλον ενδιαφερόντων είναι ώραϊον ρυ-

106 Χρονικά 415 ιόν, είδος περιέργου «αλατιέρας», πίθοι μέ ανάγλυφα σχοινιά καί γραπτήν πα ράστασιν σπειρών, είς υψηλός πίθος μέ σχηματικήν παράστασιν προτομής ζώου καί λαμπρός πίθος καμαραϊκός μέ παράστασιν τριών καρχαριών οίονεί συλ- λαμβανομένων ένιός δικτύων. Είς τόν χώρον τής κεντρικής αυλής τοΰ δευτέρου ανακτόρου συνεχίσθη ή δοκιμή κατά μήκος τής προσόψεως τής δυτικής πτέρυ- γος' εύρέθησαν καί άλλαι βάσεις τής πρό έτους διαπιστωθείσης κιονοστοιχίας. Ή άνασκαφή εις τό σημεϊον ιοϋτο έφθασε μέχρι τοΰ φυσικού βράχου καί συ- νήντησε νεολιθικά στριόματα μέ κεραμεικήν χαρακτήν καί γραπτήν δι* ερυθρού χρώματος. Έν Γ ό ρ τ υ ν ι ό δρ. Giov. Rizza έξηκρίβωσε δι ερευνών τήν σχέσιν τοΰ πρό έτους άποκαλυφθέντος βωμού μέ τόν πλούσιον αποθέτην πρός ιόν αρχαϊκόν ναόν καί άνέσκαψεν ολόκληρον τόν πέριξ χώρον, έξασφαλίσας οΰτω τόν βωμόν έναντι τού κινδύνου νά καταπλακωθή έξ έπιχώσεων κατακρημνιζομένων έκ τών ύψηλοτέρων επιπέδων. Επί τής κορυφής διεσαφήθη περαιτέρω τό σχήμα τής παλαιοχριστιανικής βασιλικής, ήτις έκάλυψε τόν αρχαϊκόν ναόν, καί άνευρέθη ή άψίς της. Διά τής διαλύσεως καί άνασυνθέσεως τών τοίχων τής βασιλικής καί άλλων τμημάτων τειχών βυζαντινών (κυρίως γενομένης διά τού Ali Caravella) άπεδόθηοαν σημαντικά τμήματα ιών δύο αναγλύφων Τριάδων έκ πώρου λίθου άνηκόντων είς τήν Δαιδαλικήν Σχολήν, κατά τρόπον ώστε νά είναι δυνατή ή σχεδόν έξ ολοκλήρου άνασύνθεσίς των. Φαίνεται ότι είς τό έν τών σημαντικών τούτων αναγλύφων είκονίζειαι ή απαγωγή δύο θηλειών θεοτήτων υπό θεού, είς δέ τό άλλο θηλεΐα θεότης έναγκαλιζομένη τάς δύο πολο- φόρους παρέδρους της. Πολλά άλλα πήλινα ανάγλυφα πλακίδια, όμοια πρός τα πρό έτους άποκαλυφθέντα, συνεπλήρωσαν τήν σημαντικήν συλλογήν τού περιεχομένου τοΰ ιερού άποθέτου. Ή εμπεριστατωμένη καί επίμονος μελέτη ιών ά πειρων θραυσμάτων έσχεν ως άποτέλεσμα τήν άνασύνθεσιν μακράς σειράς κέρ- νων, πήλινων άσπιδίσκων, ποικίλων άγγείων καί πολλών νέων αναγλύφων πλα* κιδίων. Ιδιαιτέραν επιτυχίαν Ισημείωσεν ή άνασύνθεσίς εΰμεγέθους ειδώλου αρχαϊκής Άθηνάς, ήτις, καθ όσον εξάγεται έκ τής θεσεως τών χειρών, έπαλλε δόρυ καί έκράτει ασπίδα. Εκτός τών άνασκαφών τών διενεργηθεισών υπό τών ξένων άρχαιολογικών Σχολών καί τής Άρχαιολ. Εταιρείας μικρότεροι άνασκαφαί μέ χαρακτήρα συμπληρωματικής έργασίας καί δοκιμαστικής έρεύνης έγένοντο ϋπό τής έλληνι- κής άρχαιολ. Υπηρεσίας δαπάναις τοΰ Έλλην. Δημοσίου. Οΰτω έν Κ α τ σ α- μπφ Ηρακλείου ό Στυλ. Αλεξίου έκαθάρισε καί διεσαφήνισε τήν ύπ αυτού έπί υψώματος ύπεράνω τοΰ άγροκτήματος τής Γεωργ. Υπηρεσίας άνα- σκαφεϊσαν νεολιθικήν οικίαν άνεκάλυψε τήν είσοδον παρά τήν ΒΔ γωνίαν, μίαν εστίαν έντός ήμικυκλικοΰ τοιχίου, τρεις πυράς είς λάκκους ένιός τών δωματίων καί ένδιαφέρουσαν νεολιθικήν κεραμεικήν (τμήμα τού μεγαλυτέρου ίσως γνωστού έπί τής Κρήτης νεολιθικού άγγείου, χείλη άλλου μέ χαρακτήν διακό- σμησιν τριγώνων καί δισκίων, πεπληρωμένων διά λευκής ύλης, χείλος άγγείου μέ πλασιικάς διαγώνιας ταινίας, καί σφαιρικός αποφύσεις, σκύφον ολόκληρον κλπ). Νεολιθικά έργαλεϊα άνευρέθησαν δύο πελέκεις, λεπίς πυριτόλιθου, μύλαι κ.ά. Είς ιόν περίβολον σωρός θαλασσίων όστρέων άπετελέσθη έκ τών άπορριμάττον διατροφής τών ενοίκων. Είς τήν αυτήν περιοχήν τού Κ α τ σ α- μ π ά καί όχι μακράν τής νεολιθικής οικίας ή τυχαία άνεύρεσις ωραίου λίθινου καλυκοσχήμου μινωικοΰ άγγείου έφερεν εις τήν άνακάλυψιν οικίας ΥΜΙ χρόνων, τής οποίας ήρευνήθησαν δύο δωμάτια- ή οικία έκτείνεται περαιτέρω

107 416 Χρονικά πρός άνατολάς. Είς εν των δωματίων δύο ίστάμενοι λίθοι πιθανώς έστήριξαν τράπεζαν ή θρανίον. 'Ακόσμητος πρόχοος, χύτραι, υφαντικά βάρη, λίθοι τριβής και σφραγιδόλιθος στεατίτου μέ παράστασιν άγγείου είναι μεταξύ τών ευρημάτων. 'Εκτός τής οικία; άνευρέθησαν τεμάχια άλαβαστρίνου άγγείου" έ ξωθεν τής οικίας περισυνελέγη καί τό μνημονευθέν καλυκόσχημον. Παρά τον Πόρον Ηρακλείου καί όχι μακράν τών δημοτικών λου τρών άπεκαλύφθησαν κατά τήν άνέγερσιν οικία; μινωικοί τοίχοι καί άφθονα όστρακα. Ό επιμελητής κ. Αλεξίου έξετέλεσε δοκιμαστικήν ά'ασκόςήν, ήιις άπεκάλυψε δύο δωμάτια μή έπικοινωνοϋνια πρός άλληλα, άλλα συνεχόμενα, εν τραπεζοειδές μέ θρανίον ή βόθρον πλάτους 4 μ. καί εν ορθογώνιον έπίμηκες 1 X 3 μ Εντός τοΰ πρώτου νεώτερον, ΥΜΙ χρόνων, κτήριον ήκολούθησε τήν παλαιοτέραν ΜΜΙΙΙ διάταξιν καί είχε δάπεδον εις τό αυτό επίπεδον. Έκ τούτου προήλθε διατάραξις είς τό άρχικόν περιεχόμενον τής οικίας, λόγφ τής ό ποιας όστρακα Μ Μ11 - III προήλθον έκ τών άνωτέρων καί ΥΜΙ-ΙΙΙα έκ ιών κατωτέρων στρωμάτων. Λείψανα τών παλαιοτέρων σχιστολιθικών δαπέδων διε- σώθησαν εις τινα σημεία. Πολλά τών οστράκων καί τμημάτων άνοικτών πίθων (jars) είναι ενδιαφέροντα. Έκ τής ζώνης τοΰ αίγιαλοϋ περισυνελέγησαν διαβεβρωμένα ολόκληρα μινωικά αγγεία. Τυχαίον ευρημσ, σημαντική μήιρα έκ στεατίτου, έκ τής αυτής περιοχής άναφέρεται καιωτέρω. Δοκιμαστική άνασκαφή μετά περισυλλογής έγένετο ύπό τοΰ Έφορου Ν. Πλάτωνος είς Τεφέλι Μονοφατσίου, θέσιν Τροχάλους - Καλυβορύα- κα, όπου τυχαίως είχεν άνευρεθή ΥΜΙΙΙ τάφος μετά σαρκοφάγων. Ό τάωος ήτο λαξευτός μέ τετράγωνον μικρόν θάλαμον καί στοιχειώδη στενόν δρόμον. Τά συνοδεύοντα κτερίσματα ήσαν ραμφιδόστομος πρόχους, ύψίπους κύλιξ, κύ- σθοι, μόνωτοι, ψευδόστομα προχοΐδια, μικραί προχοΐσκαι, κανιστροειδές σκεύος, κοινά κωνικά κύπελλα, έν σκυφοειδές μέ άναγλύφως άποδοθέντα φύλλα, χαλ- Κοΰν ήμισφαιρικόν σκεύος μέ μικράς τοξοειδείς λαβάς καί χαλκά τινα έργα- λεϊα (ξυράφιον, μαχαίριον καί κοπεύς). Παρεδόθη έπίσης άπλοΰν λίθινον όλ μοειδές άγγείον άνευρεθέν είς γειτονικόν μή έρευνηθέντα τάφον. Έπί τής κο ρυφής Παραθάμνα ύπερκειμένης τοΰ χωρίου Τεφελίου έξηρευνήθη τό περίεργον κατασκεύασμα, είς τό όποιον είχεν άνευρεθή σημαντικόν ύπονεολιθικόν γραπτόν μέ έρυθράς τεθλασμένος σφαιρικόν καί μέ κυλινδρικόν λαιμόν άγγείον. Άπεδείχθη ότι τό άγγείον είχεν άποτεθή έν μέοψ κυκλικού σκάμματος έπενδυθέντος κύκλψ διά σειράς μεγάλων όρθιων πλακών καί καλυφθέντος διά ακόμη μεγαλυτέρων οριζοντίων. Έν οικοδόμημα άνήκον είς τήν αυτήν έποχήν διακρΐνεται είς όχι μεγάλην άπόστασιν. Έκ τού αυτού ΰψο ιματος άλλ έξ άλλης θέσεως άνατολικώτερον προέρχεται τό κυλινδρικόν μετά τετρημένων άποφύ- σεων ΠΜΙ πώμα καί τεμάχιον πρόχου μέ λαβήν, άτινα άνευρέθησαν προπέρυ- σι ιβλ. Χρονικόν 1954). Ύπό τού Εφόρου Ν. Πλάτωνος έγένετο συμπληρωματική άνασκαφή εις θέσιν Γαλανά Χαράκια Ανω Βιάννου, ένθα προπέρυσι είχε δι- εξαχθή δοκιμαστική άνασκαφή μέ άποτέλεσμα τήν άνεύρεσιν δύο μεγάλων ύπό στέγαστρον βράχων ΠΜΙΙΙ - ΜΜΙ τάφων μέ πίθους ταφικούς καί πλήθος λίθινων καί πήλινων άγγείων (βλ. Χρονικόν 1954). Καί ό μέν σκοπός τής άνα- σκαφής, ή άνακάλυψις καί άλλοιν τάφων, δέν έπετεύχθη. Άνεσκάφη όμως περαιτέρω ό δεύτερος τών τάφων μέ άποτέλεσμα τήν άνεύρεσιν δύο έπί πλέον ταφικών πίθων καί τήν περισυλλογήν ολίγων είσέτι λίθινων άγγείων καί μικρού χαρακτοΰ ορθογωνίου πώματος πυξίδος. Έν καλυκόσχημον λίθινον, άνευ*

108 Χρονικά 417 ρεθέν ολίγον περαιτέρω, παρεδόθη υπό τοΰ άνευρόντος ιδιοκτήτου. 'Ακολούθως συνεχίσθη ή άνασκιιφή τοΰ επί τοΰ ύπερκειμένου τής περιοχής τών τάφων υψώματος μεγαλιθικοΰ κτηρίου μέ αποτέλεσμα τήν έξακρίβωσιν τής συνολικής έκτάσεω; καί τής διαρθρώσεως τοΰ κτηρίου, άποτελουμένου έκ τεσσάρων δωματίων, καί τήν πλήρη άνασκαφήν τοΰ ενός, εχοντος εσωτερικόν τετραγωνικόν περίφραγμα. Περισυνελέγησαν τινα ΜΜΙ αγγεία- άνευρέθη επίσης κατά χώραν δισκοειδής μύγας λίθος τριβής μέ τόν τριπτήρά του. Τμήμα τοΰ δαπέδου έκαλύπτεπτο υπό ερυθρών σχιστολιθικών πλακών. Είς τήν πρός τόν φυσικόν βράχον πλευράν τοΰ οικήματος άνεκαλύφθη μικρός θολωτός τάφος μέ δύο λουτηροειδεΐς ελλειπτικός λάρνακας, περιεχούσας λείψανα οστών καί συ- νοδευομένας ύπό τινων πήλινων αγγείων. Τό λοιπόν οικοδόμημα δεν άνεσκάφη. Ό Εφορος Πλάτων άνέσκαψε περαιτέρω δοκιμαστικώς είς θέσιν Κεφάλα Χόνδρου Βιάννου, παρακολουθήσας έκτεταμένον συγκρότημα κτηριακόν άνήκον είς τούς ΥΜΙΙΙ χρόνους, μόνον κατά τούς περιμετρικούς αύτοΰ τοίχους Τά διαπιστωθέντα δωμάτια είναι περίπου τριάκοντα- παρά τήν μερικήν καταστροφήν τοΰ κτηρίου δι εξαγωγής λίθων, τό δλον συγκρότημα παραμένει επιβλητικόν καί είναι ασφαλώς τό μάλλον έκτεταμένον ΥΜ11Ι οικοδόμημα μέχρι σήμερον επί τής Κρήτης. Διασώζεται ή είσοδος τοΰ περιβόλου μέ τάς παραστάδας της, μέρος τής νοτίας προσόψεως μέ πελεκητούς μεγάλους λίθους καί συγκρότημα δωματίων άνίσου μεγέθους καί είς άκανόνιστον σχέσιν μεταξύ των. Αφθονος κεραμεική περισυνελέγη, ιδίως έκ γωνίας δωματίου, ήτις άνεσκάφη μέχρι τοΰ δαπέδου (χύτρα, κάλπη μέ τρία τοξοειδή ώτα. πρό- χοι, κύπελλα, εύρύστομον μέ κυλινδρικόν λαιμόν άγγείον, άρύταιναι, ύψίπο- δες κύλικες, ψευδόστομοι αμφορείς κλπ.). Σφαιρικοί καί κυλινδρικά! άγνύθες άφθονοΰν Ενδιαφέρον παρουσιάζει τό κάτω μέρος πήλινου ειδωλίου παρι- στώντος τίκτουσαν γυναίκα. Τό μόνον χαλκοΰν άντικείμενον είναι δρεπανοειδές έργαλεΐον. Τό κτήριον δέον νά άνασκαφή προσεχώς. Εναντι τής Κεφάλας, είς θέσιν Άρκαλιές ή Αμπελιού Πόρος, άνεσκάφησαν ύπό τοΰ ίδιου δύο ΜΜΙ τάφοι μέ ταφικούς πίθους ή σαρκοφάγους, ανάλογοι τών άνευρεθέντων είς Γαλανά Χαράκια. Ό είς άνευρέθη δια- τεταραγμένος καί ήτο μάλλον πτωχός- ό δεύτερος έδωσε ταφι.κήν κάλπην ή πι θίσκον μέ πολλάς τοξοειδείς λαβάς, ακόμη καί έπί τοΰ επιπέδου καλύμματος, καί δύο λίθινα όλμοειδή αγγεία. Έπ' ευκαιρία άνεσκάφησαν εκεί πλησίον καί τινες παλαιοχριστιανικοί τάφοι, άποτελεσθέντες άπό επιμήκη σκάμματα περιβληθέντα διά πλακών- δ εις τούτων είχε καί επαλλήλους ταφάς. Μικρά κτερίσματα προήλθον έκ τούτων : μικρά τινα απλά αγγεία, έν πολυγωνικόν μυροδόχον μέ άναγλύφους σταυρούς καί άλλας διακοσμήσεις, μικρά χαλκή πόρπη ζώνης καί κρίκοι ενωτίων κορα- σίδος. Παρά τό χωρίον Νιπηδητός ό Εφορος Πλάτων άνέσκαψεν έπιμήκη λακκοειδή τάφον, περιβαλλόμενον ύπό πλακοειδών λίθων καί κεκαλυμμένον έπίσης ύπό πλακών. Παρά τό γεγονός δτι οδτος έφαίνετο άθικτος άνευρέθη τελείως κενός. Εκεί πλησίον διακρίνεται μέγα τετραγωνικόν κτήριον μεγαλιθι- κόν, ώς φαίνεται ΥΜΙ χρόνων. Μικρά δοκιμή είς μίαν τών γωνιών του άπε- κάλυψε τεμάχια πίθων ΥΜΙ καί ικανόν αριθμόν μινωικών οστράκων, φαίνεται δτι είς τόν χώρον τούτον εύρίσκετο ό προελληνικός συνοικισμός, είς τόν όποιον οφείλεται τό προελληνικόν δνομα τοΰ χωρίου. ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I. 27

109 418 Χρονικά Πλήν ιών κανονικών καί δοκιμαστικών άνασκαφών, τά Μουσεία καί τάς Σύλλογός της Κρήτης έπηύξησαν ευρήματα έλθόντα εις φώς εκ τύχης καί πολλοί νέοι αρχαιολογικοί χώροι έπεσημάνθησαν διά μελλούσας άνασκαφάς. Έν Κνωοφ εις ιόν άνασκαφέντα δοκιμαστικώς υπό τής Αγγλικής Άρ χαιολ. Σχολής χώρον μινωικών οϊκιών επί τού λόφου Γυψάδες άνεκαλύφθησαν μετά τό πέρας τής άνασκαφής τυχαίως δύο έπί πλέον ώροϊα σχεδόν άκέςαια αγγεία, μία γεφυρόσιομος πρόχους καί μία κύαθος μέ διακόσμηαιν συνεχομι- νων σπειρών. Παρά τό Μεγ. Άνάκτορον άνεκαλύφθη τυχαίως ποΰς πηλίνης τραπέζης προσφορών διακοσμούμενος άναγλύφως μέ θαλάσσιον τρίτωνα έν μέσω βράχων. Μία πηλίνη πινακίς μέ δύο στίχους μινωικών γραμμάτων ήγορά- σθη παρ ιδιώτου καί οκτώ άλλαι άνεκαλύφθησαν εντός τών ξύλινων δίσκων τής στρωματογραφικής συλλογής τοϋ Μικρού Ανακτόρου, άλλα δέ μικρότερα τεμάχια είς τά κιβώτια τών αποθηκών αρχαιοτήτων παρά τήν "Επαυλιν 'Αριάδνης. Αί έργασίαι στερεώσεως καί άποκαταστάσεως τού Μικρού Ανακτόρου έδωσαν αφορμήν είς μικράς, άλλ ένδιαφερούσας ανακαλύψεις. Οΰτω άνεσκά- φησαν μέχρις ικανού βάθους πέντε ρωμαϊκά φρέατα διατρηθέντα ΰπό κατοίκων τή; έλληνορρωμαϊκής Κνωσού εντός τοϋ χώρου τοΰ Μικρού Ανακτόρου' έκ τούτων προήλθεν ενδιαφέρουσα κεραμεική τών ρωμαϊκών καί παλαιότέρων χρόνων (άφθονα τεμάχια αρχαϊκών πίθων), περιλαμβάνουσα καί τεμάχια ανάγλυφα μέ παραστάσεις καί άλλα διακόσμητα' ειδώλια τινα καί μήτρα ειδωλίου προ- ήλθον έξ ενός τών φρεάτων. Πολλά μικρά άντικείμενα άνευρέθησαν εντός ιών χωμάτων' μεταξύ τούτων αξιόλογος είναι σφαγιδόλιθος στεοτίτου μέ παράστα- σιν θεά; πρό τής οποίας όρθοΰται λέων. Λίαν ενδιαφέρον τμήμα πώματος πυ- ξίίος έκ στεοτίτου, άγορασθέν παρ ίδιτότου καί προερχόμενον έκ τών ελληνικών Κνωσού, φέρει άνάγλυφον ιερόν κόμβον έν μέσιρ ήπλωμένου δασυμμάλλου δέρματος Νεανική κεφαλή μαρμαρίνη κορασίδος ή παιδός φυσικού σχεδόν μεγέθους ήγοράσθη παρ ιδιώτου προερχομένη έκ τών Ελληνικών Κνωσού. Ανήκει πιθανώς είς τόν Β' μ. X. αιώνα καί έχει δεδηλωμένας διά λακκίσκων τάς κόρας τών οφθαλμών. Σημαντική είναι ή άνακάλυψις μεγάλου λαξευτού τάφου μέ τετραγωνικόν επιμελέστατα λαξευμένον θάλαμον παρά τό Μετόχιον Σελλόπουλο Κνω σοΰ καί άνατολικώς τούτου. Τού τάφου έκρημνίσθη τμήμα τής οροφής, άποσπασοέν χωτίς όμως νά πέση τό ούνολόν της Ή θύρα φαίνεται τειχισμένη καί δέν αποκλείεται ό τάφος νά είναι ασύλητος. Έζητήθη πίστωσις διά τήν άνασκαφήν του ΰπό τής Άρχαιολ. Υπηρεσίας, έν συνεργασίφ μετά τής Άγγλι κής Αρχαιολογικής Σχολής. Προφανώς έκ τάφων γεωμετρικών προέρχονται δύο μικρά γεωμετρικά άγ- γεγι καί τρίτον εύμέγεθες θραυσθέν, άνευρεθέντα παρά τό Ά ρ ι φ ά κ ι Μετόχι, Μεσαμπελιές, περιοχής 'Ηρακλείου. Παρά τόν Πόρον Ηρακλείου άνευρέθη λίαν σημαντική μήτρα έκ πρασινομέλανος στεατίτου πιθανώς ΥΜΙΙΙ χρόνων, προοριζομένη διά τήν κατασκευήν κοσμημάτων έξ ΰελομάζης. "Εν εύμέγεθες ζώον άναπαυόμενον μέ δε- διπλωμένους τούς πόδας ΰπ αυτό, δμοιάζον μέ κύνα, καί αριθμός τις περιτέχνων ψήφων είναι μεταξύ ιών γλυφών τής μήτρας. Ό πσραδούς έκόμισε καί ΜΜ πρόχουν καί κύπελλα τινα ακέραια προερχόμενα έκ χώρου ευρισκομένου π ιρά τόν άνασκαφέντα ΰπό τοΰ κ. Αλεξίου. Παρά τό χωρίον Κουνάβους, δπου ή αρχαία Έλτυνα, καί είς θέσιν Κενιέρι ή Ζάγουρας [άνεκαλύφθησαν κατά τήν βαθεΐαν καλλιέργειαν έκτετα-

110 Χρονικά 419 μένα κτήρια, των όποιων μέρος κατέστρεψαν οί εύρόντες ίδιώται. Αύτοψία γε- νομένη έπί τόπου διεπίστωσε τήν ΰπαρξιν μεγάλων κτηρίων, φκοδομημένιυν κατά μέγα μέρος μέ μεγάλους πελεκητούς λίθους, τών οποίων τινες φθάνουν μέχρι μήκους 1,50 μ. Άφθονοϋν τά ελληνικά όστρακα καί αί κέραμοι, αΐτινες είναι μεγάλοι καί με άναθυρώσεις. 'Υφαντικά βάρη καί τεμάχια άρχαϊκών πίθων περισυνελέγησαν. Παρεδόθη εις άκρος ποΰς χαλκούς λέοντος ελληνικής εποχής, όστις άνευρέθη στερεωμένος διά μολύβδου έπί πώρινου βάθρου" φαίνεται ότι τούτο έβάστασε καθέδραν ή τράπεζαν στηριζομένην εις λεοντόποδας. Θεωρώ πιθανήν τήν κατά χώραν ΰπαρξιν δημοσίου οικοδομήματος ή καί ναού. Παρά τό χωρίον Σ τ α μ ι ο ύ ς, όπου ό "Εφορος Πλάτων πρό ολίγων ετών άνέσκαψεν ΥΜΙ1Ι λαξευτούς τάφους, άνεφάνη καί άλλος λαξευτός τάφος, ώς φαίνεται, τών αυτών χρόνων. Ώς άνεκοινώθη ήμΐν διακρίνεται ό δρόμος τού τάφου καί ή κλεισμένη διά τοίχου θΰρα. Παρά τό χωρίον Γ οΰρνες κατά τήν καλλιέργειαν άνεφάνησαν μεγάλοι σωροί λίθων καί παρεδόθησαν τινα μικρά προχοΐδια έκ τών λεγομένων milk jugs, ΜΜΙΙΙβ χρόνων, ώς καί ικανά όστρακα τών αυτών χρόνων. Παρά τόν Λιμένα Χερσονήσου καί είς θέσιν Πόλη άνευρέθη σημαντική όπισθόγραφος πολύστιχος επιγραφή έπί μαρμαρολίθου, περιέχουσα συνθήκην μεταξύ Γορτυνίων καί Κνωσίων. Δοκιμαστική άνασκαφή γενομένη έπί τόπου ύπό τού κ. Αλεξίου δέν άπεκάλυψε μέν άλλα τεμάχια τής αυτής πλακός, άλλ άνευρέθησαν αρχιτεκτονικά τινα μέλη οικοδομήματος (κέραμοι στρωτήρες καί καλυπτήρες άνθεμωτοί) καί θεμέλια πιθανώτατα ναού" άνευρέθη επίσης μαρμάρινη στήλη μέ κυμάτιον παρά τήν βάσιν. Περισυνελέγησαν επ ευκαιρία τεμάχιον άλλης επιγραφής μέ 10 στίχους, επίσης συνθήκης καί δύο ογκώδεις έπιτύμβιοι έπιγραφαί. Ή πρώτη άνευρέθη είς θέσιν Ξιπποταρά καί φέρει επιγραφήν τού Α' μ. X. αίώνος : ΤΙΜΟΔΑΜΟΣ NIKAJSΔΡΑ. Ή δευτέρα άνεκα- λύφθη είς θέσιν Άργουλίδα καί εμφανίζει τήν ιδιορρυθμίαν ότι είχεν ένθετα έκ σιδήρου γράμματα, τά όποια άτυχώς κατά μέγα μέρος άπεκρούσθησαν υπό τού εΰρόντος, καταστάσης οδτω τής επιγραφής δυσξυμβλήτου. Βαρύ άκέφαλον καί μέ άποκεκρουσμένους πόδυς άγαλμα ίματιοφόρου μορφής μέ γυμνόν τό στήθος άπόκειται εντός σωρού λίθων είς τήν περιοχήν τής άρχαίας πόλεως Χερσονήσου. Τούτο δέν κατέστη δυνατόν νά περισυλλεγή. Παρά τό Ά β δ ο ΰ Πεδιάδος άνεκαλύφθη έκτεταμένον κτήριον μέ μωσαϊκά, έμφανίζοντα διακοσμητικά θέματα, καί παγώνια. Ίσως πρόκειται περί παλαιοχριστιανικής Βασιλικής. Είδος δεξαμενής ένεφανίσθη εκεί πλησίον δέν άποκλείεται νά άποτελή μέρος τού αίθριου ή τού βαπτιστηρίου. Τετράγωνοι πλάκες οπτής γής άνευρέθησαν κατά χώραν. Τό κτήριον φαίνεται ότι ήτο γνωστόν είς τόν Ξανθουδίδην, άλλ' εκτοτε παρέμεινε κεκαλυμμένον καί άγνωστον. 'Εντός τού χωρίου Άβδοΰ καί παρά τόν Ναόν τής Παντανάσσης άνευρέθη επιγραφή, τής οποίας ελλείπει τό ήμισυ. Αΰτη δέν έξητάσθη είσέτι. Παρά τό μετόχιον Μέσα Καρτεράς 'Ηρακλείου άνεκαλύφθη καί ά- νεσκάφη ύπό ιδιώτου εν μέρει μικρά εκκλησία ήρειπωμένη. Περισυνελέγησαν καί μετεφέρθησαν είς τό Ιστορικόν Μουσεΐον Ηρακλείου τεμάχιον τών τοιχογραφιών τής καμάρας καί τού τόξου. Παρομοία μικρά ήρειπωμένη τοιχογραφημένη εκκλησία άνεκαλύφθη καί έν μέρει άνεσκάφη ύπό ιδιωτών παρά τό χωρίον Διονύσι Μονοφατσίου. Είς άπόστασιν μιας καί ήμισείας περίπου ώρας άπό τού χωρίου 'Ασκών Πεδιάδος άνεκαλύφθη τυχαίως μικρόν πήλινον μεσομινωικόν είδώλιον λα-

111 420 Χρονικά τρευιοΰ. Ύπειέθη ότι πρόκειται περί Ιερόν κορυφής, δγ δ έγένετο αυτοψία υπό του Εφόρου Ν. Πλάτωνος. Άπεδείχθη δτι πράγματι πρόκειται περί άγνωστου ίεροϋ μεσομιναηκών χρόνων, ευρισκομένου έπί άποκρήμνου υψώματος. Εις τόν τόπον τής εύρέσεως χοΰ ειδωλίου δέν άνευρέθησαν άλλα παρόμοια, άλλα περισυνελέγη χαρακτηριστική κεραμεική. Αμέσως ύπεράνω τής θέσεως τούτης καί έπί τής κορυφής ιοί υψώματος υπάρχει εκτεταμένου οικοδόμημα, άποτε- λούμενον από δύο μεγάλα δωμάτια. Παρόμοιον ιερόν άνεκαλύφθη τυχαίως έπί τής νοτιάς κλιτύος των Άστε- ρουσίων δρέων τής Κεντρ. Κρήτης, πλησίον τοϋ χωρίου Καπετανιανών. Προσεκομίσθησαν τεμάχια ΜΜ ειδωλίων λατρευτών καί ζώδια πήλινα. Λέν έγένετο είσέτι αυτοψία τοϋ χώρου. Ό αρχαιολόγος Biesantz περισυνέλεξε έπί τής άκροπόλεως τής Γ ό ρ τ υ- νος καί παρέδωσε πωρίνην κεφαλήν λέοντος αρχαϊκών χρόνων. Έν Τυλίσιρ κατά τήν έργασίαν άποκαταστάσεως τών μινωικών μεγάρων άπεκαλύφθη μικρά στοά ή πόδιον κλειον τήν βορείως τής Οικίας Β πλατείαν. Εις τό σημεΐον δπου πλακόστρωτου δεικνύει τήν θέσιν τής κλιμακίδος ανόδου άνευρέθη άφθονος καί χαρακτηριστική κεραμεική ΜΜΙ χρόνων. Ίσως είς τήν χρονολογίαν ταύτην δέον νά άναχθή τό αρχικόν κτήριον. Εν Χερσονήσιρ κατά τάς έργα αίας άποκαταστάσεως άνεκαλύφθη ύπό τήν πυραμίδα τού αναβρυτηρίου τυφλόν φρέαρ. "Αφθονα καί χαρακτηριστικά είναι τά όστρακα έκ τοϋ φρέατος τούτου καί έκ τής έπιχώσεως ύπό τό αναβρυτήριου, χρονολογούντο τό μνημεϊον είς τούς υστέρους ρωμαϊκούς χρόνους. Παρατηρήσεις γενόμεναι πέριξ άποδεικνύουν τήν υπαρξιν έκτεταμένου ρωμαϊκού κτηρίου, μέ πολλά δωμάτια, ών εν έχει εύρεϊαν κόγχην. Τό άναβρυτήριον πιθανώς ήτο είς τό άτριον. Παρά τό χωρίον Κεφαλάδω Μονοφατσίου είς θέσιν Γέρο - Κό- λυμβος άνεκαλύφθη εντός κασιού τάφου μήκους 1,60 καί πλάτους 0,50 μ. σκελετός ανθρώπου συνοδευόμενος υπό δύο μικρών πήλινων δοχείων. Παρά τό χωρίον Ίνι Μονοφατσίου καί είς θέσιν 'Ελληνικά άνευ- ρέθη τεμάχιον πώρινης έπιγραφής διασωζούσης γράμματα ΑΑΣΚΑΑΠ... ΟΥΙΟΝ. Ανήκει είς τού; ρωμαϊκούς χρόνους. Έκεϊ πλησίον κατά τήν διάνοιξιν όδοϋ πρός Βάκιωτες άνευρέθη ένδιαφέρον πήλινον είδώλιον γυναικός μέ μακρύ ίμάτιον, προβαλλούαης τήν μία χεϊρα, ήτις κρατεί δυσδιάκριτου άντικεί- μενον. ΓΙαρά τό Διονύσι Μονοφατσίου περισυνελέγη ένδιαφέρον τε. μάχιον λαιμού κυλινδρικού άναγλύφου πίθου μέ τμήμα (τό κάτω μέρος) άνα. γλύφου ίππου καί κάτω τούτου κυμάτιον. Έκ Κάτω Βιάννου προήλθεν πρισματικός ΠΜΙΙΙ - ΜΜΙ σφραγιδόλιθος μέ ασαφή σημεία έπί τών τριών πλευρών. Άνευρέθη έντός τοϋ χωρίου. Είς τήν κλιτύν τής άκροπόλεως Κ έ- ρατον (αρχαία Άρβη) περισυνελέγησαν τά άγγεϊα γεωμετρικού τάφου (3 κάλπαι. κύαθος, 2 άρύβαλλοι, περόνη χαλκή). Αρχαϊκός ελληνικός πίθος μέ έκτύπτους ρόδακας καί γραπτά πτηνά περισυνελέγη έκ τής περιοχής Κ α σ τ ρ ί Κερατοκάμπου. ΜΜΙ είδιόλιον λατρευτού σώζον καί τήν κεφαλήν άνευρέθη είς θέσιν Ξυναχλάδα τού Χόνδρου Βιάννου. Είς τό Δωράκι Μονοφατσίου παρά τό Μετόχι Δεμερτζή κατά τήν διάνοιξιν θεμελίων τού δημοτικού σχολείου άνευρέθη άρτόσχημον άγγεΐον. Αυτοψία γενομένη έπί τόπου ύπό τού κ. Αλεξίου άπέδειξε τήν ύπαρξιν ΥΜΙΙΙ στρώματος διαιειαραγ- μένου- έπί τόπου υπάρχουν δύο λίθινα άντικείμενα, έν μέ συλλεκτήρας αύλακας καί έτερον κοίλου, διαμέτρου άνω τού 1 μ. Πιθανώς πρόκειται περί έλαι.

112 Χρονικά 421 Οτριβείου. Διακρίνεται καί στρώμα ρωμαϊκόν μέ ορθογωνίους κτιστούς καί κεκαλυμμένους μέ πλάκας τάφους, έχοντας δάπεδα έκ πήλινων πλακών. Εις τήν περιοχήν Ά ρ β η ς τήςβιάννου, είς θέσιν Άπηγανιά ή Κισ- σοπότσμος, άνεκαλύφθησαν δύο τάφοι μέ πήλινα αγγεία ακόσμητα, προφανώς βυζαντινών χρόνων, καί άπλοΰν λύχνον. Ό εις τών τάφων είχε ταφάς επαλλήλους. ΟΙ νεκροί ήσαν έστραμμένοι πρός δυσμάς. Παρά τό Βαθύπετρον καί είς άπόστασιν 1 1)2 χιλ. άπό τοΰ μινωι- κοΰ μεγάρου άνεκαλύφθησαν τυχαίως κατά τήν καλλιέργειαν εκτεταμένα κτήρια μέ άφθονα όστρακα κεραμεικής καί τρεις κεραμεικοΰς τροχούς, τών όποιων σώζειαι τό μεγαλύτερον μέρος. Πρόκειται περί βιοτεχνικής έγκαταστάσεως ΥΜΙ - II χρόνων. Είς τήν Ανατολικήν Κρήτην έγένετο περισυλλογή διαφόρων τυχαίως άνευ ρεθεισών άρχαιοτήτων. Έκ Μ όχλου προερχόμενα καί προ καιρού άνευρε- θέντα παρεδόθησαν έν πήλινον μέ λευκήν διακόσμησιν άγγεϊον ΜΜΙ ή II χρόνων καί εν όλμοειδές λίθινον. Έν ώραϊον όλμοειδές μέ ανάγλυφα διπλά φύλλα έπ αύτοϋ παρεδόθη υπό ιδιώτου άνευρεθέν παρά τό Απίδι Σητείας. Έξ 'Αγίας Φωθιάς Σητείας προέρχονται δύο ενδιαφέροντα ΰπο- νεολιθικά (ΠΜΙ) αγγεία, είς μικρός τριπλούς κέρνος έπί ποδός καί μία στρογ- γύλη πυξίς μετά πώματος καί μέ έγχάρακτον διακόσμησιν. Έκ τής περιοχής τοΰ εργαστηρίου τών σφραγιδόλιθων τών Μ α λ ί ω ν πε- ρισυνελέγησαν ΰπό τού φύλακος δύο άλλοι σφραγιδόλιθοι είς πρισματικός καί είς φακοειδής. Ό Επιμελητής τοΰ Μουσείου Ηρακλείου κ. Αλεξίου προέβη είς περισυλλογήν αρχαιοτήτων καί αυτοψίαν τοΰ χώρου είς θέσιν Άδάμη Τ βούτα ου ρου, όπου έτοποθετεΐτο παλαιότερον ή Πριανσός καί ακολούθως ή "Iνατος. Ενεπίγραφος κυβόλιθος μέ τήν επιγραφήν ΕΛΟΥΘΥΙΑ ΧΑΡΙΣΤΗΙΟΝ μετεφέρθη είς τό Μουσεϊον Ηρακλείου. Ή επιγραφή φαίνεται ότι είναι τοΰ Α' π. X. αίώνος καί είναι σημαντική διότι επικυρώνει τήν ταύτισιν μέ τήν Ίνατον, όπου ως γνωστόν έλατρεύετο ή Είλείθυια Ίνατία. Ό λίθος είχε χρη- σιμοποιηθή ώς κάλυμμα τάφου χριστιανικοΰ, κειμένου έγκαρσίως πρός τόν ροΰν χειμάρου. Ό τάφος περιείχε μικράν πρόχουν. Διακρίνεται τοίχος, όστις δέν άποκλείεται νά άνήκη είς τό ιερόν. Εκεί πλησίον υπάρχουν πλινθόκτιστοι τάφοι κεκαλυμμένοι μέ πωρίνας πλάκας, πιθανώς ύστερορρωμαϊκών χρόνων. Περισυνελέγησαν επ εύκαιρίφ μικρόν κορινθιακόν κιονόκρανον καί κορμός μι- κροτέρου τοΰ φυσικοΰ μεγέθους ίματιοφόρου νέου μέ άνηρτημένην έκ τοΰ λαιμού «βοΰλλαν»" άμφότερα άνευρέθησαν εις θέσιν Άπηγανιά, όπου παλαιότερον άνεκαλύφθησαν τά έν τφ Μουσείφ 'Ηρακλείου άγαλμάτια τών Νιοβι- δών. Πλησίον διακρίνεται πλινθόκτιστον αψιδωτόν οικοδόμημα. Περισυνελέ- γησαν επίθημα κιονοκράνου παλαιοχριστιανικού μέ άνάγλυφον σταυρόν, νδμί- σματα καί λύχνος ρωμαϊκός μέ παράστασιν Όδυσσέως δεμένου ΰπό τόν κριόν είς τό άντρον τοΰ Κύκλωπος. Προερχόμενος έκ τοΰ σπηλαίου τοΰ Μελιδονίου παρεδόθη χαλ- κοΰς διπλοΰς πέλεκυς (έργαλεϊον), άνήκον, ώς φαίνεται, είς τήν ΥΜΙ εποχήν. Ό Επιμελητής κ. Αλεξίου προέβη επίσης είς περισυλλογήν άρχαιοτήτων άνά τήν Δυτικήν Κρήτην. Οΰτω περισυνέλεξεν έκ τής περιοχής Κατσιβέλου παρά τόν Πρινέ Έλευθέρνης, έκ θέσεως βορείως τής άκροπόλεως καί εντός βαθείας κοιλάδος παρά τόν έκεϊθεν διερχόμενον ρύακα άγαλμα μαρμάρι- νον ίματιοφόρου μορφής άκέφαλον καί άπουν είς δύο τεμάχια τούτο άπετέθη

113 422 Χρονικά εις ιό Μουσεϊον Ρεθυμνης. Δεύιερον πολύ σημανιικώτερον μαρμάρινον άγαλμα καί διαιηρούμενον καλύιερον, παρισιών γυναίκα τύπου τής Herculana τού Α' μ. X. αίώνος, παραμένει είσέτι επί τόπου, μή καταστάσης εφικτής λόγιρ τοΰ βάρους καί τοδ δύσβατου τής μεταφοράς του. Τού αγάλματος ελλείπει ή κεφαλή καί οί πόδες' έχει σψζόμενον μήκος 1,93 μ. Μικρά σκαφική έρευνα γενομένη έπί τόπου άπέδειξεν όιι τά αγάλματα ήσαν κατά χώραν τοποθετημένα προ άναλημματικοϋ τοίχου, άνήκοντος ίσως εις ελληνιστικούς χρόνους καί εντός κόγχης ή μάλλον διαμερίσματος σχηματιζομένου διά καθέτων πρός τόν άναληματικόν τοίχα>ν. Σώζεται έπί τόπου τμήμα πλακοστρώτου. Τεμάχια άρ- ραβδώτου κίονος, ιμήμα γείσου μέ κυμάτιον καί γεισίποδας, τεμάχιον πώρινου κορινθιάζοντος κιονοκράνου, πήλινοι κέραμοι, τεμάχιον λατινικής επιγραφής περισυνελέγησαν έπί τόπου. Άπόκειται έκεί πλησίον γλυπτόν μέ κοιλότητα έχον κοχλιοειδείς ραβδώσεις έξωτερικώς καί κυμάτιον ιωνικόν. Είναι τό ύπό τοΰ Σπράιτ περιγραφόμενον ώς ρωμαϊκός βωμός, χρησιμοποιηθείς ώς χριστιανικόν βαπτιστήριον. Εις θέσιν Πεζοϋλα ύπήρχε, φαίνεται, αποθέτης ιερού, έκ τοΰ οποίου προέρχονται τεμάχια αναθηματικών ειδωλίων γυναικών καί ζώων. Εις τήν Άργυρούπολιν (άρχαίαν Λάππαν) τεμάχιον προξενικής έπι- γραφής, άναφερομένης είς Άνωπολίτας, έκτίσθη εις μικρόν έκκλησίδιον έπισκευασθέν έπ* έσχατων. Είς τό Μουσεϊον Χανίων άπετέθη μερίμνη τοΰ κ. 'Αλεξίου ή πέρυσιν ά- νευρεθεϊσα καί είς τό ήμέτερον χρονικόν τοΰ 1955 μνημονευομένη ανάγλυφος έπιτυμβία στήλη μετ έπιγράμματος, ή άνευρεθεϊσα είς τόν χώρον τής αρχαίας Πολυρρηνίας. Ή στήλη κατά τήν γενομένην αυτοψίαν διεπιστώθη δτι έκειτο έπί κτιστού τάφου περιέχοντος δύο νεκρούς μήκους 0,15 καί πλάτους 0,70 μ. Οΰτος περιείχε μόνον ληκύθιον. Τήν λίαν ένδιαφέρουσαν όκτάστιχον έπιγραφήν έδημοσίευσε προσφάτως είς τά «Κρητικά Χρονικά» ό κ. Αλεξίου. Ή στήλη ανήκει είς τό τέλος τού Β' ή τήν αρχήν τοΰ Α' π. X. αίώνος. Διάφορα άλλα γλυπτά, μεταξύ τών οποίων ένδιαφέρουσα εφηβική κεφαλή, περισυνελέγησαν καί άπετέθησαν είς τό Μουσεϊον Χανίων προερχόμενα έκ τής περιοχής τών Νέων Καταστημάτων τής Πόλεως Χανίων. Ή άθρόα άνεύρεσις σχεδόν καθ δλην τήν νήσον αρχαιοτήτων τόσον κινητών δσον καί ακινήτων τών όποιων πολλαί είναι λίαν άξιόλογοι έπιβεβαιοϊ διά μίαν ακόμη φοράν τό πολλάκις διαπιστωθέν δτι τό έδαφος τής Κρήτης καί μετά τόσας έρευνας παραμένει άνεξάντλητον. Ή έναρξις περισσότερον συστηματικών άνασκαφικών έργασιών, μάλιστα είς τάς άνεξερευνήτους περιοχάς τής Δυτικής Κρήιης, έπιβάλλεται νά γίνη συντόμως, πρός αποφυγήν συλήσεων καί ακουσίων καταστροφών. Ν. ΠΛΑΤΩΝ ΤΟ ΕΡΓΟΝ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟ 1956 Σημαντικήν δράσιν έχει νά έπιδείξη ή έν Ηρακλείψ Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών κατά τό 1956, ώς καί κατά τά προηγούμενα έτη. ΟΟτω κατόπιν έξουσιοδοτήσεως παρασχεθείσης &πό τής Ε' τακτικής έτησίας συνελεύσεως δπε-,γράφη σύμβασις μετά τοΰ Δήμου Ηρακλείου, διά τής όποιας δ Δήμος παρέδωσεν

114 Χρονικά 423 εις τήν 'Εταιρίαν τό άνήκον αύτφ ακίνητον τοΰ ιστορικού ναοϋ τοΰ 'Αγίου Μάρκου πρός άναστήλωσιν καί διαρρύθμισιν εις αίθουσαν διαλέξεων, συναυλιών, εκθέσεων καί πνευματικής κινήσεως γενικώς. Τό έργον τής άποκαταστάσεως ήρχισεν ήδη, καί ή δραστηριότη; τής Εταιρίας έστράφη κυρίως είς τοΰτο, χωρίς πάντως νά παραμεληθοϋν καί οί λοιποί σκοποί αυτής. ΟΟτω συνεπληρώθη ή άποδελτίωσις των τοπωνυμικών πινάκων τής Κρήτης διά τήν έκδοσιν Τοπωνυμικού Λεξικού, ήρχισεν ή έκτύπωσις τοϋ πρώτου έργου τής σειράς εκδόσεων τής 'Εταιρίας καί έπλουτίσθη σημαντικώς τό 'Ιστορικόν Μουσεϊον. Άναλυτικώς τά έργον τής Ε.Κ.Ι.Μ., κατά τό 1956, έχει ώς ακολούθως : Τό 'Ιστορικόν Μουσεϊον έλειτούργησε κανονικώς. Κατεσκευάαθησαν νέαι προθήκαι καί πλαίσια υφαντών, δαντελλών καί μεσαιωνικής μικροτεχνίας Παρά τήν είσοδον τοϋ Μουσείου ένετειχίσθη μαρμάρινη πλάξ μέ τά ονόματα των ευεργετών. Έξαιρετικώς αξιόλογος είναι ή έκθεσις δύο αντιγράφων βυζαντινών τοιχογραφιών μεγάλης κλίμακος, Μεταμορφώσεως τοΰ Σωτήρος καί 'Αγίου Νικολάου, τών ετών 1303 κα! 1315 έκ Μεσκλών καί Σέλινου Χανίων. Ταδτα έφιλοτεχνήθησαν ύπό τοΰ είδικοΰ ζωγράφου κ. Φώτη Ζαχαρίου, δαπάναις τοΰ κ. Α. Κα λοκαιρινοΰ καί μερίμνη τοΰ κ. Κ. Λασιθιωτάκη. ΑΕ μουσειακά1. Συλλογαί έπλουτίσθησαν μέ 103 αντικείμενα καταγραφέντα δ π άριθ Εκ τούτων άλλα ήγοράαθησαν καί άλλα έδωρήθησαν. Μεταξύ τών άγορασθέντων είναι λαμπρά δμάς άργυροποικίλτων όπλων επιφανούς άρχηγοΰ έκ Ρέθυμνου, σειρά παλαιών τουρκοκρητικών κεντημάτων καί τά σύνολον τοΰ κληροδοτήματος Χατζή Στυλιανάκη. Με προθυμίαν προσέφεραν πλεϊστοι φίλοι τής 'Εταιρίας οικογενειακά κειμήλια καί σπάνια άντικείμενα. Έκ τούτων άναφερομεν σπανίαν εικόνα τής Μεταμορφώσεως αρχών ΙΣΤ' αΐώνος έκ Χανίων, σειράν πα* λαιών χαλκογραφιών κρητικών πόλεων καί φρουρίων, έν ακρόπρωρου ένετικής γαλέρας (Γοργόνα), παλαιάς ίστορικάς φωτογραφίας κ. ά. Διά περισυλλογής έξ ήρειπωμένου ναΐσκου παρά τάν Μέσα Καρτεράν άπεκτή" θησαν ένδιαφέροντα τμήματα τοιχογραφιών τοΰ ΙΔ' ή ΙΕ' αίώνος. Η κίνησις τών έπισκεπτών τοΰ 'Ιστορικού Μουσείου έμειώθη έν σχέσει πρός τό προηγούμενου έτος. 05τω κατά τά 1956 τό Μουσσϊον έδέχθη έπισκέπτας έναντι τοΰ Αίτια κυρίως είναι ή έλάττωσις τής τουριστικής κινήσεως έν Έλλάδι κατά τό 1956 λόγψ τών γεγονότων τής Μ. Ανατολής. Ή έργασία διά τά Τοπωνυμικόν Λεξικόν Κρήτης προωθήθη ση" μαντικώς. 'Η κ. Άναστ. Πλάτωνος άπεδελτίωσε 775 έκ τών συγκεντρωθέντων 870 πινάκων τοπωνυμίων, καί συνεταξε περίπου δελτία. Τά Ιστορικόν Άρχειον έπλουτίσθη μέ σειράν έγγραφων καί φωτογραφιών. Ιδιαιτέρως ένδιαφέρον είναι τά αύτόγραφον τής προκηρύξεως τοΰ Τιμολέοντος Βάσσου, δι ής έκηρύχθη ή κατάληψις τής Κρήτης έν όνόματι τοΰ Βασι" λεως Γεωργίου Α' έν έτει Είσήλθον επίσης είς τά άρχειον μικροταινίαι 40 βενετικών περί Κρήτης έκθέσεων μεταξύ τών όποιων καί τοΰ κώδικος Κλώντζα. Η Βιβλιοθήκη έπλουτίσθη μέ πεντήκοντα τόμους βιβλίων. Έκ τών λαμβανομένων σειρών περιοδικών, «Λαογραφίας», «Έπ. Φιλ. Σχ. Πανεπιστημίου Αθηνών», «Πελοποννησιακών», «Έπ. Μεσαίων. Αρχείου», «Analecta Bollandiana», «Revue des etudes byzantines», καί «J.H.S.» αί πλεΐσται ένημερώθησαν διά τών τόμων του Ό κ. Ν. Καζαντζάκης άνήγγειλε ότι έδωσεν έντολήν όπως μας άποσταλή δλόκληρος ή σειρά τών άπάντων του, έλήφθη δέ ήδη ή Όδύσεια. Ή άποκατάστασις τοϋ ναοΰ τοΰ 'Αγίου Μάρκου ήρχισε, καί έπερατώθη ή προκαταρκτική φάσις καθαιρέσεως τών προσκτισμάτων καί νεω-

115 424 Χρονικά τερικών κατασκευών, διανοίξεων παραθύρων, άποξέσεως κονιαμάτων καί επαναφοράς τοϋ δαπέδου εις τήν αρχικήν στάθμην του. Πλήρης μελέτη καί προϋπολογισμός συνετάγη υπό τοϋ Κ. Λασιθιωτάκη, ιστορική δέ καί αρχαιολογική μελέτη ΰπό τοϋ Στ. Αλεξίου. Βάσει τούτων προβλέπεται ΰπερύψωσις τοϋ κεντρικοϋ κλιτούς καί άποκατάστασις τής «λότζιας» τοϋ ναοϋ μετά τοξοστοιχ.ών καί επιπέδου στέγης. Διά των μέχρι σήμερον γενομένων έργων άπεκαλύφθησαν αί ανάγλυφοι βάσεις τών κιόνων, καί επιτύμβιοι τινές πλάκες. 'Ο Ξανθουδίδειος διαγωνισμός δέν έπραγματοποιήθη έφέτος συνεπείς σοβαράς άσθενείας τοϋ χορηγού κ. Άνδρ. Ξανθουδίδου. Ή σειρά εκδόσεων τής Ε.Κ.Ι.Μ. ένεκαινιάσθη μέ τήν ιστορικήν πραγ" ματείαν τοϋ Στεργίου Σπανάκη «Συμβολή εις τήν ιστορίαν τοϋ Λασιθίου», συλλο" γήν ανεκδότων κατά τό πλεϊστον εγγράφων τών βενετικών αρχείων. 'Η μελέτη έκρίθη ΰπό Επιτροπής άποτελουμένης έκ τών κ. κ. Ιΐλάτωνος, Μανούσακα καί Αλεξίου. 0 καθηγητής κ. Ραφαήλ Κανταρέλλα του Πανεπιστημίου τοϋ Μιλάνου ΰπεσχέθη νά άποστείλη πρός δημοσίευσιν τήν ΰπ αύτοΰ παρασκευασθεϊσαν έκδοσιν τοϋ Στεφάνου Σαχλίκη. Νέα άντεπιστέλλοντα μέλη ένεγράφησαν 6 διαπρεπής ανατολιστής κ. G. Miles Εφορος τής Νομισματικής Εταιρίας τής Ν. 'Γόρκης καί ό θεολόγος κ. Έμμ. Μπορμπουδάκης. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΑΛΕΞΙΟΥ

116 ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ

117

118 Π I Ν Α Ξ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ, ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ (ΕΙΙΙΜΕΛΕΙΑι ΣΤΕΡΓΙΟΥ Γ. ΣΠΑΝΑΚΗ) [01 άρι&μο'ι παραπέμπουν εις τάς σελίδας τοϋ τόμον. ΑΙ παν λα ι ( ) δηλονν έπανάληψιν τοϋ λήμματος είς τήν προσήκουοαν πτώσιν. Ιΐρος ενχερεστέραν εΰρεαιν πολλά ονόματα λημματογραψοϋνται υπό πλείονας ταξινομικός λέξεις. Ίά ξενόγλωσσα ονόματα λημματογραφοννται κατά το λατινικόν άλφάβητον, έκαοτον γράμμα τοϋ όποιου άκολου&εϊ το αντίστοιχον γράμμα τοϋ ελληνικόν]. Αβδοϋ, χό, χωρ. 64, άνασκαφαί 419. Άβδούλ Άζίζ, σουλτάνος 121, 127. Άβδούλ Μετζίτ, σουλτάνος 117. Αγαθάγγελος Παπαδάκης, επίσκοπος Λάμπης 612, 316. Άγαλαντές, ό, χωρίον, 56, 57, 58, 59. Άγγελιανά, τά, μετόχι 293. Άγγελιδάκης, οπλαρχηγός 82. Αγγλία, βλέψεις της στην Κρήτη 114. 'Αγία Αικατερίνη Χάνδακος, συνοικία (Ζουλφικάρ) 65. 'Αγία Άννα, τπν. Χουδετσίου 86. "Αγιος Αντώνιος, μετόχι Άπανωσήφη 52, 84, μονή 392. Άγιος Αντρέας, είκών, 328. Αγία Βαρβάρα, ή, χωρίον 38, 83, 85, 292, 293, 295, 297, 300, 302. Άγιος Βασίλειος Βιάννου 65. Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης, Ι στορία μιας μονής 29, 31, θαύματα 34-45, χρόνος ίδρύσεως 46, γενική αποψις τής μονής πίν. Ε1, πρόσοψις τοΰ ναού πίν. Ε2, εσωτερικόν τής μονής πίν. Ζ1, ή αυλή πίν. Ζ2, μετόχιον μονής Άγ. Γεωργίου Βραχασώτη 51, τό όνομα τής μονής 62, Απάνω Σήφης, Κάτω Σήφης 54, ή μονή μετά τήν τουρκικήν κα- τάκτησιν 60, ό Σαβαρϋ περί Ά- πανωσήφη 68, δ Pashley περί Άπανωσήφη 77, έπισκέπται τής μονής 91, κειμήλια 92. Άγιος Γεώργιος ό Βραχασώτης 61. "Αγιος Γεώργιος (Τουρτοΰλοι) τπν 402. Άγ. Γεωργίου μονή 63. Άγιος Γοβδελαάς, χαλκογρ. 325, 327 Άγιοι Δέκα, χωρ. έδρα επισκοπής Αρκαδίας 64. "Αγιος Δημήτριος, χωρ. (Κατοΰνα) 402 Άγια Ειρήνη Κύπρου, ιερόν 9. "Αγιος Ευτύχιος Ρεθύμνης 215. Άγια Θεοδώρα, είκών 325. "Αγιος Θωμάς, χωρ. 82, 85, 293, 294, 299, 300. Άγιος Ιωάννης ό Θεολόγος, πίν. ΚΗ'. "Αγιος Ιωάννης ό Πρόδρομος, πίν. Λ', ναός έν Κρήτη 346. Αγίου Ίάσωνος καί Σωσιπάτρου ναός Κερκύρας 327. Άγιος Ιερώνυμος, πίν. ΛΣΤ' 361. Αγία Κατερίνα Ηρακλείου, τζαμί 116, 117, 128. Άγιος Κύριλλος, είκών 327. Άγιος Μάρκος Χάνδακος 408, 423. Άγιος Ματθαίος Ηρακλείου 116, 126, 128. Άγιος Μηνάς 'Ηρακλείου, θρόνιαση 101, 118, 119, θεμελίωση 117, 119, ψάλτες 130, τέμπλο 132, Μικρός 117. Άγιος Μποναβεντοϋρα 361, 363. Άγιος Μύρων, χωρ. Μαλεβυζ Αγίου Νικολάου τοΰ Μόλου ναός έν Ζακύνθφ 346.

119 428 ίίίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων Αγιος Νικόλαος Μονοφαχσίου 82. Άγ. Νικολάου Μεραμβέλλου άρχαιολ. συλλογή 406. Άγιος Όνούφριος Γέννας Άμαρίου 408. Άγιον Όρος 273. 'Αγιες Παρασκιές, χωρίον 102. Άγιος Παϋλος, πίν. ΚΑ', ΚΔ' ΚΕ'. Αγίου Πνεύματος Προμάχων Χάνδα κος 301, μονή, έδρα επισκοπής Λάμπης 316, Σχολή 316. Αγία Σιών 304. Αγίου Σπυρίδωνος εκκλησία Ζακύνθου 347, 348, είκών 326, 328. Αγιος Τίτος Ηράκλειον 118, 293. 'Αγία Τριάς, ιερόν 9, 13, 14, μονή είς Άκρωτήρι 48, σαρκοφάγος, ουμπλήρωσις 405. Άγιος Φανούριος, τοιχογραφίαι 398. Αγιος Φίλιππος, πίν. Λ'. Άγια Φωθιά Σητείας, άρχαιολ. ευρήματα 421. Αγία Χιώνα βλ. Κουρνές. Άγκάραθος, μονή τής Θεοτόκου 31, 47, τπν "Αγρίου επισκοπή 307, 309. Άδαμάκης, οπλαρχηγός 83. Άδρόμυλοι Σητείας, 15, 16, 17. Άζιλακιάς, ό, τπν. Ίεραπ. 7. Άηδονοχώρι (Μετόχια Καμαριώτη) τπν 'Αθανάσιος, ηγούμενος μονής Άπανω- σήφη 60, επίσκοπος Ίεράς 311. Άϊδίνιον, μετόχιον Άπανωσήφη 72, 73, 75, 76. Άϊνικολιώτης 82. Άϊτάνια (Ίτάνια) τπν Άκράσιον (Κράσι) τπν Άκρασοπούλα Μαρία 347. Άκτοΰντα τπν Άλάγνι, τό, χωρίον 43, 53, έδρα ε πισκοπής Αρκαδίας 64. Αλεξίου Λεύτερης, πότε γεννήθηκε 108, Στυλιανός εκδότης έφημ. «Ηράκλειον» 116. Αλή Έφένδης 194, 195, 197. Άλχανία (Χανιά) τπν Άμιρά τπν Αμνάτος, τπν Άμνισός, άνασύνθεσις τοιχογραφίας Βωμού 405. Άμουργέλλες, οι, χωρίον 47, 83. Άμπαδιώτες Τούρκοι 84. Άμπελικόπουλος Κωνστ 'Αμπελόκηποι (Τεκές) τπν Άμπράμος Τζουάνες 346, Κυριάκος 346. Άμπτουλάχ, Διοικητής Κρήτης 91,113 Άναγνωστάκης Γεώργ Άναύλοχος, τπν. ειδώλια 10, 18. Ανάφη, ή, νήσος 24. 'Ανδρόνικός Κυριάκος έκ Χάνδακος 23 Άνδρουλιδάκης Άνδρέας 23. Άνεζίνα, βαπτιστ. όνομα γυναικός22_ Ανθιμος, επίσκοπος Αρκαδίας, 64, Βασιλάκης ηγούμενος Άπανω οήφη 84, επίσκοπος Χερρονή- σου 311. Άντάνασος, τπν Άντησσα Μυτιλήνης 287. Άντισκάρι, τπν Άντρουλακάκης 208, 209. Άντωνίτσης Κωσταντής 346. Άνυδροι τπν Άνώγεια, τπν Άνώπολις τπν Άξέντι, χωρ. Μονοφατσίου 295, , 303. Άξός, ιερόν 10, τπν. 399, 400. Άπανωσήφης βλ. Αγιος Γεώργιος Άπανωσήφης. Άπεζανές, μονή Άγ. Αντωνίου 31, 47, 83. Άπεσωκάρι, τπν 'Απίδι Σητείας, άρχαιολ. ευρήματα 421. Άποδούλου, τπν Άποκόρωνας 200. Απόλλων, τπν. 66. Άποσελέμης, τπν Απόστολος Πέτρος, πίν. ΚΣΤ' ΚΖ' Άπτερα 17. Αραβικά νομίσματα Κρήτης 365 κ. έξ. Άράδαινα ( Αραδήν) τπν Άρβη Βιάννου, άρχ. εύρήμ. 421.

120 Πίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων 429 Άργυρούπολις (Λάππα) 907, 312, αρχαιολογικά ευρήματα 422. Άρδαμερίου Ιγνάτιος 76. Άρδαχτος, τπν Άριον Ρεθύμνης 109. Άριφάκι μετόχι 418. Αρκάδες, εΐδώλιον έγγύου 1Β, 16. Αρκαδίας επίσκοπος Γρηγόριος 51, επίσκοπος Μεθόδιος Θαλασσινός 63, έπίσκ. Ματθαίος Καρπάθιος 64, Ανθιμος 61, Θεοφάνης 311, Επισκοπής περιφέρεια 63, έδρα 64. Άρκαδίου μονή 392, όλοκαύτωσις 78. Άρκαλοκέφαλο, τπν. 298, 303. άρκαλος, Αρκόλακκος, δ, τπν. 299, 303. Άρκολέων, 303. Άρκολιό, τό τπν 'Αρμένιοι έμποροι έν Κρήτη 376 Άρμένοι τπν 401. Άρσανίου μονή 392. Αρσένιος Ψωμαδάκης 84. Αρτέμιος, επίσκοπος Κυδωνιάς καί Κισάμου 357. Αρχάγγελος (Βαρβάρω) τπν Άρχάνες, χωρ. 86 (Άχάρνα) 399. Αρχιστρατήγου μονή 59. Άσάν Παχιάς, βλ. Χασάν Ταχσίν. Άσίνης ιερόν 9. Άσίτες, χωρ. 83, 85, 301. Ασκοί, τπν. 400, άρχαιολ. ευρήματα 419. Άσκύφου, τπν "Άσπρη Βρύση, τπν. 297, 303. Άστράς, μετόχι Τεμένους 57, 59. Άστρατήγου μύλος (μετόχι Άπανωσήφη) 54, 55. Άστυράκι, τπν "Ασσυρία 17. Άσφέντου (Άσφενδος) τπν Άσφεντυλές, τπν. 402 Άσωμάτων, μονή 392, έδρα επισκοπής Λάμπης 316. Άτζοΰ Πορτί, τπν. 298, 303. Άτσιπάδες, τπν Άτσιπόπουλο, τπν Αϋγενική, χωρίον 75. Αϋλοποτάμου επισκοπή 307, 310. Αχειροποίητος, δνομα δρόμου 297,302 Άχμέτ Μουχτάρ πασάς 104. Antonis Vassilis 177. Antoniades S. 213, Emman Antonius, επίσκοπος Καλαμώνος 309 Antrakakis G Apano-Khory (Έπανωχώρι) χωρ Apostolidis M Aroldus Sebastianus, επίσκοπος Ρε θύμνης 309. Averoldus Bartolomeus, έπίσκ. Καλαμώνος 309. Azarado Μιχελής 25. Βαβέλοι, τπν. Σητείας (Νέα Πραι- σός) 402, αποθέτης ιερού 10. Βσγιονής Δημήτρ Βαγιωνιά, τπν Βαθύπειρον, έργασίαι στερεώσεως 407, άρχαιολογ. ευρήματα 421. Βαϊλάκης Γιάννης 23, Πέτρος 23. Βαλσαμόνερο Απάνω, Κάτω, χωρ Βαλσαμονέρου μονή 392, 398. Βάμος, ό, χωρ. πολιορκία τουρκικού στρατού 112, 113. Βαρβάροι, oi, τπν Βαρβάρω ( Αρχάγγελος) τπν. 401,402. Βαρδάκης Μανοΰσος 209. Βαρδουδάκης Κοκκόλης 209. Βαρελτζάκης Τίτος, ιερομόναχος Ά- πανωσήφη 29, 47, 49, 82, 83. Βαρσανοποΰλα Ζαμπία 349. Βαρσόνερο, τό, τπν. 299, 304. Βασιλάκης Άνθιμος, ηγούμενος Ά- πανωσήφη 47, 84, αρχιμανδρίτης 52, Κωνστ Βασιλαντωνάκης Μ Βασιλική, ή, χωρίον 43. Βατές (Κρυονέριον) τπν Βατοπεδίου μονή 278, 280, 281. Βεζίρ τζαμί Ηρακλείου 118, 293. Βεκήρ Μπεσέ 297. Βενεράτο, μονή Θεοτόκου 51, 63, 65, 66, 85. Βέράν Επισκοπή Ρεθύμνης 309. Βέροβιτς Γεώργιος, Γενικός Διοικη-

121 430 ΓΓίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων τής Κρήτης 113, 115, 122, 130. Βετίτζης παπάς 299. Βησσότσκη μονή 279. Βιάννος, ή, 156, έδρα επισκοπής 'Αρκαδίας 64, 399, 400, Άνω, άνασκαφαί 416, Κάτω, άρχαιο- λογ. ευρήματα 420. Βίγλα Παλιά, τπν. 298, 303. Βιδος Γαβριήλ 64. Βικέντιος, μοναχός Άπανωσήφη 76. Βιστάκης Νικόλ Βλαστός Μανώλης 24. Βλαχερνίτισσα Παναγία 315. ΒληΦιά Σέλινου τπν Βογιατζάκης Ν. 85. Βορεάδης Ανιών. 116, 130. Βορεινός Δημήτρ Βόροι, οί, χωρ. 83. «Βοσκοπούλα», ανέκδοτοι δήμοι, πα- ραλαγαί 241. Βουγιουκλάκης Γεώργιος 129. Βουκολιές τπν Βουργάρω τπν Βοΰρος, στοΰ ιό λάκκο τπν Βούτες (Βούτης = βουκόλος) 400. Βρανάκης Magno 23. Βραχασώτης, Άγιος Γεώργιος 51. Βρέσθενα Λακωνίας 225. Βροντήσι, τό, μονή 82. Βρυσίδι, τό, τπν. 299, 304. Βυβιλάκης Έμμαν. 200, 208. Βυζαντινά καί μεσαιωνικά μνημεία Κρήτης 408. Βυζάρι χωρ. Αμαρίου 316. Βιόσακος, ιπν 400. Babala Anesina 21. Balleq Kilisse Καππαδοκίας 225. Bartholomeus, επίσκοπος Καλαμώ- νος 308. Bassalachi Δημήτρ. 24. Baume, γάλλος υποπρόξενος εν Ήρα- κλείφ 375, 391. Belli Johannes, επίσκοπος Καλαμώ- νος 308. Bellon Roch 387, 390. Bengly Moustafa 391. Bessi Paulus, επίσκοπος Καλαμώ νος 308. Bisantes Theodossios 198. Bousomarcos 174. Γαβαλά Βαρβάρα 22, Μπερνάρδος 361. Γαβριήλ, ηγούμενος 'Αγίου Γεωργίου Βραχασώιη 51. Γάζη, ειδώλια 13, 18. Γαηιάνης Κλήμης 276. Γαϊδουράκι, λόφος, τπν. 298, 303. Γαλένι, τό, χωριό 55. Γαρναράκης Μιχαήλ 22. γαρύφαλλα, εισαγωγή είς Κρήτην 382. Γαύδος, ή, 75, τπν Ι δόχια (Έκδόχια) τπν Γενειατάκης Κάλλιστος 92. Γέννα, ή, χωρ. Αμαρίου, εκκλησία Άγ. Όνουφρίου 135, 408. Γεννήματος Τζώρτξης 346. Γερακάρι, χωρ. Αμαρίου 408. Γεράπειρα (Ίεράπυτνα) τπν. 400 Γεράσιμος, Μητροπολίτης Κρήτης 65) 66, Χατζής, μοναχός 82, Ιερό μονάχος 209, Παλαιόκαπας 305. Γερβάσιος, ιερομόναχος Άπανωσήφη 74. Γέργερη, ή, χωρ. 36, 41, 92, (Γάργα. ρον) τπν Γεωργαράκης Παναγιώτης 24. Γεωργιάδης Π. 200, 209. Γεώργιος Πρίγκιψ, ύπατος 'Αρμοστής Κρητ. Πολιτείας 115. Γιαλιδάκης Μανώλης 24. Γισνναράκης Ιωάν Γιαννάς, βαπτ Γιαπιτζής Γεώργ Γιουστινιάν Φραγκίσκος 27. Γιούχτας, ό, τπν. 86 (Ίυιός) 400,402. Γκιριτλής, βλ. Μουσταφά Ναϊλή Πα. σάς. Γκουεβάρα Καρδινάλιος 359, πίν. ΛΔ Γκουίδι Καπιιάν, κόμης 27. Γκρέκο, ενα καρδινάλιος τού στή Μελβούρνη 358. Γόριυνος άρχαιολ Συλλογή 400, ά- νασκαφαί 414, 415, άποθέτης 10_ Γουβερνέτου μονή 76. Γουλεδιανά ΡεΟύμνης, άνασκαφαί 410

122 Πίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων 431 Γουνάλε Γεώργιος 70. Γοΰρνες, άρχαιολ. ευρήματα 419. Γουρνιά, τπν. 9, 10, 15, 16, 17, 83. Γραμματικάκης Μιχαήλ 22, Πέτρος 23, Κωσταντΐνος 26. Γραμποϋσα (Κραμβοϋσα) τπν Γράντος, χωρ. 296, 302. Γρηγόριος, επίσκοπος Αρκαδίας 51, 63, 94. Γρηγορίου μονή 277, 281. Γρυπάρη οίκογ. 23. Γυπαράκης Γεώργης 24. Γιονιάς Κυρίας μονή 76. βλ. καί Υ ως Yeradhakis (Γεραδάκις). Caporal 197, 198. Capou Kiaia 198. Careffe Pierre 387. Catiano Μανώλης 23. Cattachi Βάρδας 22. Cazzi βλ. Cognasto. Charpetitier, consul de France 180, 181, 182, 184 κλπ. Chicalieachi Χριστόδουλος 23 Chrissafopoulus Dim, 214. Ciclachi Magno 22. Cisterne, χωρίον 24. Clemens Raynerius βλ. Raynerius. Cognasto Cazzi Μιχαήλ έξ 'Ηρακλείου 21. Cololakis Μανώλης 177. Comino, Άλέξ. proto dei mureri 25, Nicolo proto delle fabriche di Candia 24. Comissa Costantin de Candia 21. Conderato Zorzi 21. Condurata Μανώλης 24, Γεώργης 24. Contarenus Alexan. επίσκοπος Ρεθύμνης 309. Cortazzi Elena έκ Χάνδακος 24. Criakakis Costandis 177. Csepapas (Ξέπαπας) 174. ζαμάνια,"χωρίον 82. Δαμασκηνός Μιχ. ζωγρ. 282, 288, 290. Δαμιανός, Πατριάρ. 'Ιεροσολύμων 65. Δαμΐγος Ιωάννης 298. Δάνδολοι 48. Δασκαλάκης Μ. 200, Α. 209, Ν 208, Γεώργ Δάφνες, χωρίον 40, 82, 85, 218. Δεληγιαννάκης 174, 200. Δελημανωλιανά (Κοιλάδα) τπν Δελφίνιον, ιερόν Δρήρου 10. Δήλου πρωτοελληνικά ιερά 9. Διαμαντίδης Δωρόθεος επίσκοπος Πέ τρας 65. Διονύσι, χωρ. Μονοφατσίου 400, άρ χαιολ. ευρήματα 419, 420 Διονύσιος, ηγούμενος Άπιινωσήφη 43, 70, 74, ό Ε' (Χαριτωνιάδης) Μητροπολίτης Κρήτης 119, μονή 273, 274, 280, 286, 289, 290. Δολφίν Δανιήλ, κατά θάλασσαν Προβλεπτής 26, 27. Δοξαράς Παναγ Δουκουμετζίδης Γιάννης 129. Δρακόπουλος, ελλην Πρόξενος εις Χανιά 105. Δράμια (Ύδραμία) τπν Δρήρος, (Δελφίνιον) ιερόν 10. Δρίμισκος, χωρ. Ρεθύμν,,ς 314. Δρογγάρι, τπν Δρουδάκης Σταμάτιος 23. Δρϋς, τπν Δωράκι, χωρ. Μονοφατσίου, άρχαιολ ευρήματα 420. Δωρόθεος Διαμαντίδης, επίσκοπος Πέτρας 65. Dabatachi Μάρκος 24. Da Moron Έλισσάβετ 24. Davila Ferdinandus, επίσκοπος Ρε- θύμνης 309. De Fourmont abbe 393. Deliyannakides 174. Demons Luca de Candia 21. Djavanar Kilisse Καππαδοκίας 219 Dictakis Manolis 175. Di Tomaso βλ. Tomaso. De Maurepas υπουργός Γάλλος 373, 375, 380, 386, 391. De Monhenault Γάλλος Πρόξενος στά Χανιά 373, 375, 380, 386.

123 432 Πίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων Εβραίοι, έμποροι έν Κρήτη 376, 386 Είλείθυια, Μεγάλη Μήτηρ 17, Ίνα- τία 421. έλαιον Κρήτης, εμπορία 373 κ. έξ. μοναδικός πλούτος Κρήτης 380, χρησιμοποιείται κυρίως διά κατασκευήν σάπωνος στό εξωτερικό 381. Έλεύθερνα 17 (Λέφάερνα) τπν 'Ελιά, βαπτιστ. όνομα γυναικύς 22. Ελιάς 'Αγάς 300. Ελος, τπν Έλοΰντα (Όλους) τπν Έλτυνα (Κουνάβοι) τπν "Εμπορος, χωρίον 34, 44, 49. εμπορεύματα είσαγόμενα έν Κρήτη 376 έμπόριον Κρήτης επί Τουρκοκρατίας 373 κ. έξ. Έμποϋ Βεκήρ, Δευτερδάρης Κρήτης 294. Ενετών Ιξελληνισμός 48. Έξάντης, τπν. 400 Έπανωσήφης βλ. Άπανωσήφης. Έπανωχώρι Σέλινου 183,184,187,188. Επισκοπή Πεδιάδος 218, Πισκοκέ- φαλου, άνασκαφαί 413. Έργίνα, βαπτιστ Έρωτόκριτος, μικρογραφίαι 332, ποιός δ είκονογραφήσας 333, The Lord of Patras 341. Έρωφίλη, τραγ. Γ. Χορτάτση 338, άνέκδοτοι δημοτικοί παραλλαγαί 241 κ. έξ. 'Εταιρία Κρητικών 'Ιστορικών Μελετών, πεπραγμένα 1956, 422. Ευαγγελισμός χωρ. (Μουχτάροι) 402. Ευαγγελισμός μετά Προφητών, είκών 326. Εΰμένιος Φανουράκης, επίσκοπος Λάμ- πης 312. Ευφρόσυνος, ζωγράφος Κρής 273. Elmale Kilisse Καππαδοκίας 220,233 Esmenard 380. Fresques de Crete 395. Qaranleq Καππαδοκίας 233. Gaspary Alex 180, 183,187,190, 214. Gerola G. 92. Gheorghacakis Nic Ghiorgkandonakis Nicolas 177. Gierapetra 381. Gozzadinus Francescus, επίσκοπος Ρεθ-ύμνης 310. Grigorakis Yanis 175. Giimani Lucas, επίσκοπος Καλαμώνος 308. Gueureme Καππαδοκίας 220. Guisot, ministre etc ΖάκαΟος, τπν Ζάκρος (Ζακαροΰ) τπν ζαφορά βλ κρόκος. ζάχαρις, εισαγωγή εις Κρήτην 382. Ζεκιριά, τουρκ. οίκογ. 59. Ζίρος, τπν Ζοΰ (Σϋ = ύδωρ) τπν Σητείας 400, άνασκαφαί 412. Ζουδιανός, καπετάνιος 82, 85. Ζουλφικάρ, συνοικία Χάνδακος ('Αγίας Αικατερίνης) 65. ΖώμιΟος τπν Ζωοδόχου Πηγής μονή 76. Ζώρζης, ζωγράφος 286, 289. Ζωφόροι, τπν Zancarello Παπαγιώργης de Can- dia 22. Zio Antonius, επίσκοπος Καλαμώνος 309. Zizife, χωρίον 195. Ήλίας Προφήτης, πίν. ΚΗ'. 'Ηράκλειον, σφαγές τών Τούρκων οφείλονται στή διπλοπρόσωπη πο λιτική τών Άγγλων 114, παράγει τό περισσότερο κερί 381, Μουσεία 405, 406, Ένετικά τείχη 408, Πύλη τοΰ Παντοκράτο- ρος 408, μέγαρον Ίττάρ 408,- Παναγία τών Σταυροφόρων 408, Άγιος Μάρκος 408, έφημε- ρίς 116, βλ. καί: Αγιος Μηνάς, Άγιος Τίτος, Κισιλάδες, σερά' γιο, Τσαγκάρικα, Πλαθειά Στράτα, Σαντριβανάκι, Μικρό Τσαρ-

124 Πίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων 433 σάκι, Μούση τάφος. Haggi Papa Nicolaki τπν. 298, Μετόχια, συνοικία Άγ. Βαρβάρας 38 Θαλασσινάκης 297. Θαλασσινός Ίερεμΐαε, ηγούμενος Ά πανωσήφη 38, 39, 63, 'Ιωσήφ 63, Γεώργιος 296, 297, 300, Μεθόδιος, ηγούμενος Άπανωση- φη καί επίσκοπος Αρκαδίας 63, 65, 66. Θάσος, κεφαλή κούρου 14. Θεοτόκος μετά τού Ίησοΰ, πίν. Λ, μονή παρά ιό Βενεράτο 51, 66. Θεοτοκόπουλος Δομέν. 129, βλ. καί Γκρέκο. Θεοφάνης ζωγράφος 280, 286, 290, επίσκοπος Αρκαδίας 311. Θεριανός Πέτρος 351. Θέριοο, τπν Θεσσαλονίκη, Παναγία των Χαλκέων 234. Θιακάκης Ζαχαρίας 129. Θραψανό, χωρ. 39, 84. Θρόνος, χωρίον Άμαρίου, εκκλησία Κοιμήσεως 135, (Σύβριτος) 315. Ιάκωβος, [εροδιάκονος Άπανωσήφη 46, 56. Ίβήρων μονή 277, 281, Ίβραήμ Φεήμ Έφένδης 354. Ίδα (Νίδα) τπν Ίδαΐον Άντρον, άνασκαφή 409. Ίδη, άσπίς τής 17. Ίεράπετρα, ιερόν 7, άρχαιολ. Συλλογή 406 βλ. καί Gierapetra. Ίεράπυτνα, τπν Ίεράς επίσκοπος Αθανάσιος 311. Ιερεμίας επίσκοπος Λάμπης 312. Ιερόθεος επίσκοπος Λάμπης 312. Ιεροσολύμων Πατριάρχ. Δαμιανός 65. Ίεσσαί, Ρίζα, είκών 324, 326. Ίμπρίζος Γιαννάς 297. Ίνατος 17. Ίνι Μονοφατσίου, άρχαιολ. ευρήματα 420. Ιατρών (Νίστρωνας) τπν ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I. Ίττάρ μέγαρον Χάνδακος 408. Ίυτός (Γιούχτας) τπν. 400, 402. Ιωακείμ, ιερομόναχος καί ηγούμενος Άπανωσήφη 83. Johannes Belli επίσκοπος Καλαμώ- νος 308. Julianus επίσκοπος Καλαμώνος 308. Justinianus Timotheus, επίσκοπος Ρεθύμνης 309. Κσβαλσρά ή Καβαλαρέα, μονή 276. Καβαλλάρης Μαρίνος 297, Μάρκος 297. Καβούσι Ίεραπέτρας, Ιερόν 7,8,12,14 Καβρουδάκης X Καβροχώρι, χωρ Καινούργιο Χωριό Πεδιάδος 301. Κακόν Χωρίον 31, 42, 46, 47. Καλαμαράς Κωνστ Κάλαμος, τπν Καλαμώνος Επισκοπή (Μεγάλη Επισκοπή Ρεθύμνης) 307, 308, 309, 310, 313. Καλέντζης Ζαφείρης 348. Καλή, βαπτιστ. γυναικός 25. Καλιάκης Πέρης 346. Καλικάκης Σταμάτης 210. Καλλέργω, τπν Καλλικράτης, τπν Καλλίνικος, ιερομόναχος Άπανωσήφη 83. Καλλονή, τπν Καλογεράκης Μιχ. 87. Καλόγερός Μακάριος 348. Καλόγερος, εκκλησία Άγ. Ίωάννου Καλογέρου 135. Καλοειδάς Νικόλαος 200, 208, 209. Καλοϋ, χωρίον 55. Καλούδης Μιχάλης 21, Μανώλης 23, Βενέδικτος 24, Λέων 26, Δη- μήτριος 348. Καλύβες, χωρίον 195. Καμαριώτης (Άηδονοχώρι) τπν. 402 Καμίτσας Γιάννης 346. Καμπιθιανά, τά, τπν Καμπιτάκης 298. Κανασός, τπν

125 434 Πίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων κανέλα, εισαγωγή έν Κρήτη 382. Κανλΐ Καστέλλι (Προφήτης Ήλίας) τπν. 53, 54, 402 Κάντανος, τπν. 399, εκκλησία Κοιμήσεως 135. Καππαδόκας Μάρκος 23, Νικολό 24. Καπέλλα, μετόχιον Άπανωσήφη 55. Καπετανάκης Μανοϋσος 209. Καπετανιανά, άρχαιολ. ευρήματα 420. Καπιτονικολής, καπετάνιος 85. Καπνίσης αφέντης 350. Καπνιστού μετόχι, τπν. 86. Καποραλάκης Μανώλης 25. Καπουδάν πασάς 27. «Καραβανάδες», κόμμα πολιτικόν 105. ΚαραΟεοδωρής Αλέξανδρος, στρατιωτικός Διοικητής Κρήτης 109, 110, 113, 122, 125, 127, 128, 131. Καργιαμοπούλα Έργίνα 299. Καριλάκης Ιάκωβος 25. Καρκαδιώτισσα Παναγία 58, 84, 218. Καρπάθιος Ματθαίος, ηγούμενος Ά- πανωσήφη 38, επίσκοπος 'Αρκαδίας 64, 65. Καρτερός Μέσα, άνασκαφαΐ 419, τοιχογραφίαι 423. Καρφί, τό, ιερόν 9, 13. κασαμέ (δρκος) 61. ΚασοΟιανά, τπν Κασοτάκης 298. Κασταμονίτσα, ή, χωρίον 83. Κάστρο ( Ηράκλειον) 65. Καστρινογιάννης Τιμόθεος 116, 122, 123. Καστροφύλακας Αθανάσιος έκ Χάν- δσκος 26, Τζώρτζης 346, Φραγκίσκος 346. Κατάκης, βλ. Cattachi. Κατελάκης Ιερομόναχος 23. Κατελάνος Μανοόλης έκ Χάνδακος 23, Γεώργιος Κοντός 23, Ιωάννης 26, Γιάννης 26, Φραγκιός 288. Κατεχάκης "Απόστολος 82. Κατοΰνα (Άγ. Δημήτριος) τπν Κατσαμπάς, τπν. 401, Ηρακλείου, ά νασκαφαΐ 415. Καισαρόλης Γεωργός 23. Καψάς, τπν. Ίεράπετρας 7. Κέντρος (Κέδριον) τπν Κεραμιά, τπν Κεράσα, τά, χωρίον 85, 301. Κετχουντάς 300. Κεφαλάδω Μονοφατσίου, κτιστός τάφος 420. Κεχαγιάς 300. Κηλαδοσηφάκης Μανώλης 209. κηρός Κρήτης, εξαγωγή 373, 381. Κίεβον 220, 221, 232, 233, 234. Κιθαρίδα, ή, τπν Ιίικαλικάκης βλ. Chicalicachi. Κινοκοπούλα Κωστάντσα 22. Κιοπρουλή Ζαδέ Φαζήλ Άχμέτ Κίσαμος, τπν. 400, επισκοπή 305. κισιλάδες 'Ηρακλείου (στρατώνες) 118 Κιοσσΐ τπν Κλαδάς στρατηγός 85. Κλάδος Μαρίν έκ Χανιών 26, Μι- χελάκης 348, 351, 352, Άντω- νάκης 349. Κλαπατσαράς Νικολέττος 23, Κωνσταντίνος 24, Ιάκωβος 25. Κλήμα, λόφος 300. Κλήρος, τπν. 7. Κλησίδι, τό, μετόχι Άπανωσήφη 85. Κλόντζας Γεώργ. ζωγρ Κνωσός 16, άνθρωπόμορφον άγγείον 14, έργασίαι στερεώσεως 406, άνασκαφαΐ 418. Κοιλάδα (Δελημανωλιανά) τπν Κοκολάκης Μ Κοκοπούλα Έλισσάβετ 22. Κόλιας, καπετάνιος 85. Κόλ μπακή, (ΙπιΟεωρηταΐ οίκον, υπηρεσιών) 301. κομεσαρία (επιτροπεία) 349. Κομινός Νικολός 23 (Comitio) Κονδεράτος Μιχ. 26. Κονδερατοπούλα Μαρία 22 Κοντάδας A 200. Κοντεξάκης Γεώργ. 200, 208, 203, 214. κοντετζιό (κοινών, κατάσταση) 349. Κοντός Γεώργιος Κατελάνος 23. Κοπακάκης Ί Κοπετοί, τπν Κόρακας Μιχ. 82.

126 Πίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων 435 Κορνάροι 48. Κόρνερ "Αντζολο 24. Κορφοί (Κέρκυρα) 28. Κοσμάς, ιερομόναχος Άπανωσήφη 74. Κοιζαμπαοάκης Γ Κοτζάμπασης Γεώργιος 210. Κοτζολάκης Μιχ Κοτσιφαλάκης Μιχ. 26. Κοίτης παπά Ιωάννης, νοτάριος 848, 351. Κουδουμάς (Κουδούμνις) Ήλίας 200, 208. Κουκάκης Ιάκωβος 23. Κουκουβάκης Σήφης 209. Κουκουζέλισσα, Παναγία ή 315. Κουκουτσάκης Γεώργιος 209. Κουμάαα, ή, τπν. 16. κουμέρια 350. Κουμής Ιάκωβος 208, 209' βλ. καί Koumis. Κούμουλος Γεώργης 24, Ιωάννης 24. κουμπαραιζιγιάν (όλμοβολητής) 301. Κουνάβοι (άρχ. Ελτυνα) 83, άνασκα- φαί 418. Κούνδουρος Μανοϊσος 92. Κουρηδάκης Μιχάλη; 209. Κουρνή Άγιά Χιώνα, τπν. 299, 304. Κουρουπάκης Γιάννης 23. Κουρτεζάς Τζώρτζης 346, Φραγκίσκος 346. Κουτελάκης Θοδιορής 23. Ιίουιρουμπαδάκης Γεωργάκης 209. Κουτσουράκης βλ. Cuzzarachi. Κράμβουσα (Γραμβοΰσα) τπν Κράντος χωρ. 296" βλ. Γράντος. Κράσι (Άκράσιον) τπν Κρεοκόπου μονή 288. Κρήτη, κατοχή τών Μεγάλων Δυνάμεων 114. Κρητική Πολιτεία, σύνταγμα 114, Κρητική εικονογραφία 397. Κριτσά, χωρ. Μεραμβέλλου 45, 297, Παναγία 135, 395. κρόκος, εξαγωγή 381. Κροντηρας Δομέστ Κρούστας, τπν Κρουσώνας, τπν. 400, ειδώλια 10. Κρυονέριον (Βατές) τπν κρυφοχριστιανοί Τούρκοι 117. Κυδοινάκης Ιερεμίας μοναχός Άπα- νωσήφη 75. Κυδωνιά (Χανιά) πόλις 354. Κύθηρα 25, 262. Κυκλάκης βλ. Ciclachi. Κυπριανός Αριστείδης 115. Κύπρος, 'Αγία Ειρήνη: ιερόν 9, Κί- τιον 18. Κυριάκης Πέτρος έκ Χάνδακας 22. Κυριακοσέλια, τά, χωρίον 218. Κυρμουσή, χωρίον Καιιούργιου 301 Κυταδάκης Α Κωστάκης Μανοϋσος 209. Κωσταντουλάκης Άντών Karis Eheo 175. Kefalianos Dimitrios 175, Mathios 175, 177. Khairetis A Khali Mikhali 174. Khalides 174. Khalis Vassilis (βλ. καί Χάλης) 175» 177, 185. Khiradakis Yoanis 175. Khourtides 174. Kocolo Manoli 195. Kodga Gianum 384. Koumis Yacovos 175, 177, 214, βλ Κουμής. Koutalaki 195. Kritovoulidis 192. Krusedol, μονή 281. Λ«ΥΥουβάρδος αρχών 31, 45, 46, Πύργος 46, οικογένεια 47, Μουλά Χουσεΐν 47, Αγαθάγγελος ήγούμενος Πρέβελη47, Α θανάσιος, μοναχός Άπανωσήφη 50, 52, 53. λαδομουτουλούκι, τά, 85. Λαζαρέττο, μετόχι, παρά τό χωρίον Παρθένι 54, Πύλη (Άγ. Γεωργίου) Ηρακλείου 128. Λαλάκαινα Καλή 25. Λαμινός Γ Λαμνώνι, τπν Λαμπηνή (Λάππα) τπν. 400, Παναγία ή 305, 307, 312, άναστήλω-

127 436 Πίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων και τοπωνυμίων οις 408, επίσκοποι 312. Λαμπηνός, 6 έκ Λάμπης καταγόμενος 315, Αλέξιος, Ιωάννης, Δημή- τριος 315. Λάμπης επισκοπή 305, 306. Λαμπιώτες, χωρ. Άμαρίου 315. Λαμπούδης Μανώλης 316. Λαμπροβίτισσα Παναγία 327, Λάμπρος Γ Λάππα,εδρα επισκοπής 307, 309, 212, τπν Λαρεζάκης Γεώργιος εκ Χάνδακος 22. ΛασιίΚου τπν. 400, κατάληψις ΰπό τών Τούρκων 84. Λάοτρος Σητείας, τπν Λατώ, θεότης 17, Έτέρα, είδώλια 10. Λαύρας μονή 279, 286. Λευθεράκης Χατζή Γεράσιμος 85. Λέφτερνα (Έλεύθερνα) τπν Λήμνου πρωτοελληνικά ιερά 9. Λιβαδια, χωρίον Άπανωσήφη 32, 42. Λιγδερόκης Μανώλης 24. Λιγεράκης Κωσταντής καί 'Αθανάσιος 26. Λιγόρτυνος, τπν. 399, χωρίον 37. Λίθινες, τπν Λ ίθινος Άνδρέας 24, Γιάννης, Φραγ κϊσκος 25, Σίμων 25, Άνεζί- να 22. Λίθινων όρος τό λεγόμενον Ράξος 215. λιμένες Κρήτης 882. Λιόνι Ιωάννης Βαπτιστής 25. Λίτινος Μικελής Σιγανός 316. Λιτίτσης Γεώργιος, μητροπολίτης Κρήτης 66. Λογγουβάρδος Ντεμήρ Έφέντης 83. Λούκαρης Αθανάσιος, ηγούμενος Ά πανωσήφη 36, 37, 38, 63, Κύριλλος οϊκουμεν. Πατριάρχης 36. Λοοράντο Ιωάννης 25. Λουροτόμας Άντ. 316, 317, 348. Λυδάκης Χατζή Πέτρος, εκδότης έφη- μερ. «Μίνως» 116. Λυδιανά, τπν 298. Lupadakis Mikhail 175. Larmet 393. L,L-bret 390. Lefteridis 175. Lenzi Gio, μοναχός, εφημέριος φρου. ρίου Σούδας 20, 22. Leo επίσκοπος Καλσμώνος 308. Lion Andre 390. Lucas βλ. Grimani. Lupassakis Nicolaos 175. Lupo Nicolas 176, 177. Lutsakis Costandis 175. Μαγαρικάρι, τπν Μακάριος, ιερομόναχος Ιερουσαλήμ 92, επίσκοπος Ρεθύμνης 311. Μάκελλος, χαράδρα χειμάρου Ίερά- πετρας 7. Μακράκης Νικολής, Χουδετσανός , 125, 133. Μακρής, Παγόνης Τζώρτζης 346. Μαλεβίζι, τπν. 401, υπάγεται είς Μητρόπολιν Κρήτης 63. Μάλια, άνασκαφαί 414, Ιργαστήριον σφραγιδόλιθων 421, ρυτά 16. Μαλιώτης Παπά Νικόδημος 93. Μάλλες (Μάλλα) τπν μαλλί, εξαγωγή έκ Κρήτης 381. Μανασής, επίσκοπος Λάμπης 312. Μάνιο Άλβίζε, Προβλεπτής Σούδας τό 1713, 20, 26, 27. Μανουσέλης Άνδρουλής 209. Μανουσογιαννάκης Α. 208, 289, 214, Μανώλης 209. Μανσούρ Χότζας 60, 62. Μάραθος, τπν. 399 Μαργαρίτες, χωρ. Μυλοποτ. 293,294. Μαργαρίτης Πανάρετος, ηγούμενος Έπανωσήφη 73, 75, 77, 85. Μαργέλης Μιχάλης 85. Μαρινάκης Μάρκος 210 Μαρίνου Κορφή 54. Μαρκάκης Νικόλαος 200, Γειόργιος 208. Μαρμάνης Κωνστ., Θεόδωρος, Για- κουμής 299. Μαρογιώργης, Μαρονικολής 82, 85 Μαροστεφανής 85. Μαρουδάκης Γεώργιος 23. Μαρτικουδιά, τπν. 297, 303. Μαρωνιά Σητείας 156.

128 Ιίίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων 437 Μαστέλλο Μάρκος έκ Κυθήρων 24. Ματθαίος, έπίσκοπος Λάμπης 312, ήγούμενος Άπανωσήφη 63. Ματσαμάκης Σήφης 210. Μαύρα Χαράκια τπν. 297, 303. Μαυριδάκης Θεόδωρος 210. Μαχμοϋτ πασάς 108, 109, 110. Μαχμούτ αγά, συνοικία Χάνδακος 61. μεβλάνας, ό, 295. Μεγάλη Βρϋυη, χωρίον 63, 85, 86, 293, 300. Μεγάλη 'Επισκοπή Ρεθύμνης (Κάλαμων) 308, 313. Μεθόδιος Σιλιγάρδος, έπίσκοπος Λάμπης 312, 316. Μέλαμπες, τπν Μελέτιος, ήγούμενος μονής Στρατηγού 59, ιερομόναχος Άπανωσήφη 83. Μελιδόνι, Σπήλαιον, διπλούς πέλεκυς 421. Μελισσηνός 315. Μελισσουργειό, τπν Μελισσουργός Παρασκευάς 25. Μεραμβέλλον (Mirabeau) 381. Μέρη, στού τά Λιβάδια, τπν. 'Αγίας Βαρβάρας 296, 302. Μερθιώτης, ό, μετόχιον Άπανωσήφη 54. Μερκούριος, ζωγράφος 276. Μεσαβρύση, τπν. ναός είς θεότητα πηγής 10. Μεσαμπελιές Ηρακλείου, τπν Μεσαρα, ρυτά 16. Μεσορράχη, ύψωμα Ίεραπέτρας 7. Μεσοχωριό, χωρ. 87. Μέσωτας, τπν. Ίεραπέτρου 7. μέταξα, έξαγωχή έκ Κρήτης 373, 381 Μεταξάρης Μάρκος 22, Νικολός 26, 346. Μεταξοχώριον, χωρ. 46. Μετέωρα, τά, 273. Μεχμέτ Δ', σουλτάνος 292, 295. Μεχμέτ Άλής 78. Μητρόπολις Κρήτης, περιφέρεια : έ- παρχίαι Πεδιάδος, Τεμένους, Μα- λεβιζίου καί οί Δήμοι Μεγάλης Βρύσης καί Τεφελίου 63, θρό- νιαση Άγ. Μηνά 101. Μητροπολίτης Κρήτης Γεράσιμος 65, 66. Μήτσος 300. Μίθοι, τπν Μικρό Τσαρσάκι Ηρακλείου 128. Μίλατος, τπν Μιλιαράδω, χωρίον 49. Μιλιαράς Μιχ. 34, 35, 49. «Μίνως», έφημερίς Ηρακλείου 116 μίστατον Χανίων 8,5 οκάδες 385, Ρεθύμνης 10 6κ Μοάτσοι 48. Μοίρες (τιμάρια) τπν. 401, έδρα έπι- σκοπής Αρκαδίας 64. Μονασιηράκιον Άμαρίου, σχολή 316. Μοναχό Χαράκι, τπν. 298, 303. Μονοδένδρι, τπν. 55, 56. Μονοπάρι, τπν Μονοφάτσι, τπν Μοράκης Γ. A. 2C8, 209, 210. Μορέας 28. Μοσκοβάκης Μανώλης 210. Μοσκοβίτης Ιωάννης 209. Μόσκος Ήλίας ζωγράφ. 331, Ιωάννης 332. Μοσχόπουλος Παύλος άπό τά Χανιά 25 Μουάτσου Άνεζίνα 22. Μουλαδοσαδίκης 84. Μουλιανά, τπν Μούλλια Επάνω 296, 298, 299. Μουρνιά, χωρίον 296, Μουρνιές, χωρίον 206. Μουσείον αρχαιολογικόν 'Ηρακλείου, έργασίαι άποπερατώσεως 405, έπανέκθεσις 405, Ιστορικόν Κρήτης, πλουτισμός του 406, 423, Μούσης Αθανάσιος, άρχιτέκτων Άγ. Μηνά 118, θάνατός του 119, τάφος 126. Μουσούραινα, τσή τά χαράκια 302. Μουσοΰρος Δημήτρης 23, Γεώργης 25, -Μιχαήλ 26, Κωνστ. 105, Ιάκωβος 130, Μανώλης 23, Κορφές, τπν. παρά τό χωρ. Παρ θένι 54. Μουσούρω, τπν Μουσταφά Μπέη τό μετόχι, Άπανωσήφη 55.

129 438 Πίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων Μουσταφά Ναϊλή Πασάς 78, 79. Μουσταφά πασάς 179, 181, 182, κλπ. σερασκέρης Κρήτης 357. μουτουλούκι, τό 84 Μουχτάρω (Ευαγγελισμός) τπν Μόχλος, τπν. ρυτά 16, άρχαιολ. ευρήματα 421. Μοχός, χωρίον 312. Μπαλάσης Μανιάς 209. Μπαρμπαρΐγος Πέτρος τοϋ Μάρκου 23. Μπάτης Ιωάννης 209. Μπενουδάκης Χαράλ Μπεχλιβάνογλου 43. Μπικάκης Νικόλ Μπιράκης Α. 200, 208, 209, 210. Μπλαβάς, Πολίτης Γεώργης 346, Δημήτρης 346. Μπομπολάκης Βασίλειος 210. Μποροδιανά, τπν Μπουγιουκαλάκης Ίωάν Μπουζάκης Ιωάννης 210. Μπουφλάς Νικολός 346. Μυ'ίάκης Ιωάννης 209. Μυλοποτάμου επισκοπή 310. Μυλωνάκης Ιωάννης 210. Μυριοκεφάλου μονή 236. Μυστράς Άϊ Γιαννάκης 225, Περίβλεπτος 284. Μώδι (Μωδαία), τπν Magno βαπτιστ. όνομα άνδρός 22, 23, 25. Maliou, είδος όλλανδ. υφάσματος πωλουμένου έν Κρήτη 376. Manitaky Em Maronich, consul honoraire d E- spagne 211. Massarco Marco de Candia 21. Messalo Giacomo 23. Mikholakis Nicolis 175. millerolle de Marseille, περιέχει 5,5 μίστατα 385. Missemegni Anesina 23. Mocodrachi Μανώλης 25. Monhenault βλ. De Monrepas βλ De Mottola Άπουλίας 230. Moustafa de la Vevrue βλ. Bengly. Mukhalakis Nicolas 177. Mussaro Αντώνιος 24. Νέα Μονή Χίου 233, 234, 235. Νεάπολις 83, άρχαιολ. συλλογή 406 Νέα Πραισός (Βαβέλοι) τπν Νεκτάριος, ήγούμενος Άπανωσήφη45, επίσκοπος Λάμπης 312. Νεόφυτος, ηγούμενος Άπανωσήφη 42) μοναχός Άπανωσήφη 75, 76. Νερατζά (Πσ-θ-ιακιανά) τπν Νησί, χωρίον ΡεΟυμνης 301. Νίβρητος, τπν Νίδα (Ίδα) τπν ΝίΟαβρη, τπν Νικηφοράκης Νικόλαος 93, Γεώργιος 209. Νικόδημος, επίσκοπος Λάμπης 312. Νικολετάκης Καλλίνικος 312, 316, Μιχαήλ 24. Νικολουδάκης Γεώργ Νίμπρος, τπν Νιπηδητός, τπν. 399, άνασκαφαΐ 417 Νίστρωνας ( Ιατρών) τπν νομίσματα κυκλοφορούντο έν Κρήτη τό 1728, 378, 382. Ντάντολος Στέφανος 346. Ντάρης Μιχ Νταφάς 300. ντελάλισσες, οΐ, 356. Ντελιγιαννάκης 209. Ντεμΐρ έφέντης (Λογγουβάρδος) 83. Ντία (Δία) τπν Ντολαψής Γεράσιμος Χίος μητροπολίτης Κρήτης 65. ντονούμιο (σιέμμα) 58. νωπογραφίες Κρήτης 395. Narca Marcouli 177. Navanzo Δομένικος 24. Nigdely Aly Aga 385. Niotis Stavrulis 177. Ξένος Ιωάννης, όσιος 215. Ξέπαπας βλ. Csepapa. Ξερά Ξύλα, μονή 51, 91. Ξηροπόταμος, τπν Ξηρουδάκης Εΰμένιος, επίσκοπος Λάμ. πης 310, 312. Ξηρούχης βλ. Τσαντάκης Ξηρούχης.

130 Πίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων και τοπωνυμίων 439 Ξυδοζούμης Κωστανιΐνος 22. Ξυπόλυτοι, κόμμα τών 105. Ξώπολι, τπν ΟϊκονοΜ ίδης Γεώργιος, γραμματεύς τής Διοικήσεως 129. Όλους 10. Όντάμπασης Άλής 60, 61, 62. Όνυθέ, άνασκαφαί 410. Όρθια, ή, τπν. Σπάρτης καί τέμενος τής 18 Ούβαζέρης 297. Ongley, cousul d Anglettere 180, 182, 183, 187 κλπ. Orsoni Erginia de Candia 23. Ousta Yanis 175. Πανόνης Μακρής Τζώρτζης 346, Νι- κολός 346. Παετάκης Ανδροκλής έκ Χάνδακος 23. Παθιακιανά (Νερατζά) τπν Παΐσιος, επίσκοπος Λάμπης 312, 316, μοναχός, Ιδρυτής μονής Άπα- νωσήφη 31, 32, 36. Παλαίλιμνος τπν Παλαιόκαπας Γεράσιμος 305. Παλαιστίνη 17. Παλιόκαστρο Πάνω, Κισάμου?237. Πάλλης Άλέξαντρος 115. Πάμφιλος, επίσκοπος Λάμπης 312. Παναγία ή Λσμπηνή, τοιχογραφία πίν. ΚΘ', ή Κερά 216, πίναξ ΚΒ'. Παναγία, ονόματα τής έκ των κατόχων εικόνων 315, 327, 319. Πανάρετος Μαργαρίτης, ηγούμενος Ά- πανωσήφη 7.4, 75, 77, 85, 86. Πανασός, τπν. 296, 298, 30), 400. Πανέθιμον, τπν Πάνορμο (Πάνορμος) τπν. 400, πα- λαιοχρ. Βασιλική 314. Πανσέληνος ζωγράφ Παντάνασσα, εκκλησία 'Ηρακλείου 116, 117. ΙΙαντουβάς Ιάκωβος, ίεροδιάκονος 93. πανώλης τό 1655, 57. Παπαγρηγόρης Μ Παπαδάκης Σταμάτης, Σούδα 21, Γιάννης, Σούδα 26, Σπ., Πηγή Ρεθύμνης 76, Χαρίτων 200, Δ Σκορδύλης 209, Ιωάννης 209 Αναγνώστης 209, Επαμεινώνδας 208, Αγαθάγγελος έπίσκο. πος Λάμπης 312. Παπαδανδρέου 209. Παπαδόπουλος Μανοϋσος 22, Φραγκίσκος 25, Γιαννάς 346, Μέ- νεγος 316. Παποϊωάννου, οίκογ. Άγ. Βασιλείου, κατάγεται από τόν Ματθαίον Καρπάθιον 65. Παπαντωνάκης Γ. 208, Αναγνώστης 209, Κωνσταντίνος 209. Παπαστεφανίδης, γιατρός καί ψάλτης Αγ. Μηνά 130. Παρθένι, χωρίον 54. Πασκαλίγος αφέντης 351. Πασκουάλι Πάουλο, Προβλεπτής Σούδας 27. Πατελλάρος Νεόφυτος, μητροπολίτης Κρήτης 311. Πατερόπουλος Παύλος 208, 209. Πάτσιον 349. Πατσός, σπήλαιον- χαλκά ειδώλια 13, Παχλιτζάνη αγριάδα, τπν. Ίεράπετρας 7. Πεδιάδα, επαρχία, κλίμα Μητροπόλ. Κρήτης 63. Πεδιώτης Γζώρτζης 346, Τζουάνες 346. Πεδιωτοπούλου Κατερίνα 22. πείνα (1655) 67. Πελεκάνος Μακάριος μητροπολ Περαχώρα, τπν. 19. Περδίκη, μετόχι 215. Πέρης Γεώργ.299, Νικόλ. 296, βα- πτιστ Πέρι, τό, χωρίον 85. Πετούμενη, τπν. 297, 300, 303. Πέτρα τού Τυριού, τπν. 298, 303. Πετράκης βλ. Petrachi. Πέτρας, επαρχία (Μεραμβέλλου) 45> επίσκοπος Δωρόθεος 65. Πετρουλιός Κωσιαντής 346. Πετσοφάς, ό, τπν., έγκυοι λατρεύ- τριαι 16.

131 440 Πίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων Πήγαϊδος, ό, τπν. 299, 304. Πηγαϊδοΰρι (Πολυθέα) τπν Πηγή, ή, χωρίον Ρεθύμνης 76. πιπέρι, εισαγωγή του στήν Κρήτη 382. Πιρκοσυκιά, τπν. 298, 303. Πισκοκέφαλο, άνασκαφαί 413. Πισκοπή, ή, χωρίον Πεδιάδας 117, Ρεθύμνης 308. Πισκοπιανή Παναγία, έκκλησ. Ζακύνθου 349. Πιτακάκης Νικολός 23. Πιτζαμάνοι, ζωγράφοι 273. Πλάβας Έμμ. 25. Πλαθειά Στράτα Ηρακλείου 129. Πλάϊ τοϋ Κάστρου, τπν. Ίεραπέτρας 7. Πλάτανος, δ, χωρίον 82, 84, 85. Πλατυγιαννάκης Γεώργ. 25. Πολέμαρχοι, τπν Πολίτης Μπλαβάς Γεώργης 346, Νι- κολός 346, Δημήτρης 346. Πολυθέα (Πηγαϊδοΰρι) τπν Πολυρρήνια, έπιτύμβιον επίγραμμα 237 κ. έξ. Στήλη πίν. Κ', 422. Πολυχρονίδης Έμμαν Πολυχρονοκωσταντής 83. Πόμπια, ή, χωρ. 82, 400. Ποπογιαννάκης Παπαγιάννης 25. πόρναι, τουρκική διαταγή περί 353 κ. έξ. Πόρος 'Ηρακλείου, άνασκαφαί 416. Πόρος της Σέλλης, τπν. 32. Ποροτιάς Μιχάλης 298. Πορτί, μετόχι 298, 303. Πραισός, άποθέτης 10, 17, 18, 400. Πραιτώρια, τπν Πράσινα Χαράκια, τά, τπν Πρασοί (Πραισός) τπν Πρέβελη μονή 76, έδρα επισκοπής Λάμπης 316. Πρεβελιανά, τά, χωρίον 82. Πρεδιοπούλα Ελιά 22. Πρινές, ό, τπν. 218, 402, άρχαιολ. εύρήμιιτα 421. Πρινιανά Χαράκια, τπν Πρινιας, τπν. 10, 13, 296, 298, 303. Πρόδρομος, πίν. ΚΓ' Προφήτης Ήλίας (Κανλί Καστέλι) 54, 402. Πρωτάτου μονή 281, 283, 284, Πρωτοπαπαδάκης Α. 200, 209, 214. Πύλου πινακίδες 318. Πυράθι, τπν Πύργος, τπν Πωλοκανάκης Γ Padopulo Papazorzi 25. Papadhoyanakis Georgis 177. Parigori Manoli 23. Parodi 211. Pascaligo Petro, χάραγμα είς Άγ, 'Αντώνιον Έπανωσήφη 52. Paschaleus Albertus (Pasquali) ε πίσκοπος Καλαμώνος 309. Pashley 92. Paterakis Costandis 175. Paulus Belli, έπίσκ. Καλαμώνος 308 Penolatius Stephanus επίσκοπος Ρε. θύμνης 310. Peroglou S., Consul de Grece 180> 182, 183, 187,188, 193, 194, 21l! Petalarakis Manolis 175. Petrachi Magno έκ Σούδας 23. Petraris 177. Petrus, επίσκοπος Καλαμώνος 308. Placentinus, έπίσκ. Καλαμώνος 308. Plutina Ελένη 24. Pocari Γεώργος 23. Pococke 92. Polidakis Vardhis 175. Polioudakis Vardis 177. Politakis Antonis 177. Pondicakis Theodoras 175, Theo. fanis 177. Popogianachi Magno 25. Povari Άλοΐσιος 25. Priacakis Yanis 177. Protopapadakis G Protopapadakides 174. Qaranleq Καππαδοκίας 220. Quirinus Vicentius, επίσκοπος Pe. θύμνης 309, Bernardus, επίσκοπος Ρεθύμνης 309. Ροζονάτος (λογιστής) 349.

132 Πίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων 441 Ράξος όρος 215. Ρασιδάκης Χρόνης 129. Ρατίπ πασάς 107. Ραφαήλ, επίσκοπος Χερρονήσου 311. Ρέθυμνον, 47, (Ρέθεμνος - Ρίθυμνα) 400, επισκοπή 307, επίσκοποι λατΐνοι 309, επίσκοπος Μακάριος 311, καί Αΰλοποτάμου επισκοπή 310, Μουσεϊον 406, ρέτμο 360. Ρεφέτ Έφένδης 354. Ρημάμπελα, τά, μετόχι Άπανωσή- φη 52. Ρίζας1 βλ. Χασάν Ρίζας. Ριμάδα γιά τή θρόνιαση τής Μητρόπολης Άγ. Μηνά 101. Ρόδου πρωτοελληνικά ιερά 9. Ρόκκα, ή, 54. Ροτάσι (Ρυτιασός) τπν Ρουκάκα (Χρυσοπηγή) τπν Ρουκάνι, τό, χωρίον 55, 59. Ρουμπαδιόμπσρυς Γιάννης 299. Ρουσάκης Χριστόδ. Ν. 208, 209. Ροΰσος A. X. 200, 208, 209. Ρουσοχαιζάκης Ισίδωρος επίσκοπος Λάμπης 312. Ρούσιικα, τπν Ρόχας βλ. Σαντοβάλ. Ρυτιασός (Ροτάσι) τπν Ρωσία, προστάτις τής Ορθοδοξίας καί τών Αγίων Τόπων 117. Raynerius (Renerio) Clemens, επίσκοπος Καλαμώνος 309, Renieres Ν Rettimo 373, μεγάλη παραγωγή με- τάξης 381, έκθεσις περί εμπορίου 386. Roca Anzola de Candia 23. Roussos Ch Σάβας Πέτρος 24. Σαγρέδος Αυγουστίνος, Γεν. κατά θάλασσαν Προβλεπτής 20.' Σαζόγλου Σταυράκης, ψάλτης Αγίου Μηνά 130. Σακήρ πασάς, στρατιωτικός διοικητής Κρήτης 107, 108. Σαλβάρης Νικόλ Σαμή βέης έφένδης 354. Σάμιτος, τπν Σάμος 113, 130. Σανοΰδος Γιάννης 24. Σαντοβάλ Ροχάς Βερνάρδος, άρχιε. πίσκοπος Τολέδου 363. σαντριβανάκι τού Ηρακλείου 129. σαράγιο, τό μέγαρο τής παλιάς Νομαρχίας Ηρακλείου 129. Σαρακήνα, τπν Σαρακηνόβιγλα, τπν Σαρακηνός, τπν Σαραντοπούλα Μαρία 22. Σαριδάκης Άντών Σαρτίνσκης Νικόλαος, Γενικός Διοικητής Κρήτης 106, 107. σεισμός 1856, 80. Σελόπουλο μετόχι, λαξευτός τάφος 418. Σερέπετσης Γεοιργ. 295, 296. Σητεία 381, σφαγές τών Τούρκων 112, 115. Σίβα, τπν Σιγανός Μικέλης Λίτινος 346. Σίλαμος, τπν Σιλιγάρδος Μεθόδιος, επίσκοπος Λάμπης 312 Σινά μονή 278. Σινάπι, τό, τπν. 84. Σίτανος, ή, τπν Σκαλάνι, τό, χωρ Σκινές, τπν Σκλαβεδιάκου, τπν Σκλαβεροχώρι, τπν Σκλαβόκαμπος, τπν Σκλαβοπούλα, τπν Σκλάβος Βασίλης έκ Χάνδακος 22, Άνδρέας 24, Αντώνιος 24, Τζώρτζης 346, Μανόλης 346. Σκλάβου Κατερίνα 21, 26. σκόλα (συντεχνία) 349. Σκορδίλης Γιάννης 24. Σκορδίλα), τπν Σκιλλοΰς (Καλλονή) τπν Σμιλέ, εκκλησία Παναγίας 135. Σολάκης Γιάννης 26. Σούγια (Συία) τπν. 400, 402.

133 442 Πίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων Σούδα, ονομαστικός κατάλογος τών έν Κρητών τοϋ 1713, 20, πότε καί πώς ήλώθη υπό τών Τούρκων 26, αναμνηστική στήλη διά διάρκειαν τουρκοκρατίας 87, 190. Σουλεϊμάν Άσάφ πασάς, διοικητής ΡεΟύμνης 129. Σουμάν Νερεντΐν Μπέης 78. Σπάρτης πρωτοελληνικά ιερά 9. Σπαχής 300. Σπήλι, χωρίον, έδρα επισκοπής Λάμ- πης 316. Σπήλιά, τά, τπν. 86. Σπιναλόγκα, τπν. 20, 27, 401, πότε καί πώς ήλώοη υπό τών Τούρκων 26. Σπυριδάκης Έμ. I. 52. Στάβγιες, τπν Σταλίδα (Στηλίς) τπν Σταματελάκης 350. Σταμνιοί, τπν. 400, άνασκαφαί 419. Σταυράκης Νικόλ Σταυρονικήτα μονή 287. Σταυροφόρων Παναγία Χάνδακος 408. Σταυρωμένος τπν. Ρεάύμνης 209. Στεργιάδης Γεώργιος 129. Στέρνες, χωρίον Ακρωτηρίου βλ. Ci- sterne. Στηλίς (Σταλίδα) τπν Στρατηγού μονή 59 βλ. καί Άστράς. Στριανός Νικολός 346. Στρογγυλός Ιωάν Στύρωνας, τπν. 83. Σύβριτος, (χωρ. Θρόνος) 315. Συΐα (Σούγια) τπν. 400, 402. Συμειυν Θεσσαλονίκης 279. Συμπάλλουσα (Συμβάλλουσα) τπν Συνέσιος ό Κρής 70, 72, επίσκοπος Κυρήνης 72. Συρία, ή, 17. Σφακιανάκης Ιωάννης 104, 105, Κωνσταντίνος 104. Σφακίων επαρχία 310. Σφηνιαδάκης Νικόλαος 210. Σφηνιουδάκης Μανοΰσος 210. Σχοινοπλοκάκης Γ Σωσαμενός 240. Σωφρόνιος, Πατριάρ. Ίεροσολύμ Saly Bey Effendi, tefterdar de la Creta 198. Santato Johannes, επίσκοπος ΡεΟύ. μνης 310. Savary, 92. saye, είδος ολλανδικού υφάσματος εί* σαγωμένου έν Κρήτη 377. Scafidis Yacoumis 175. Scandalakis Yanis 175, 177. Selino 176. Sieber 92. Sifalakis Yanis 175. Simidis C Slotakis Yanis 177. Sodhakis Dimitris 177. Soghanle, de Άγ. Βαρβάρα 221, 230, 233. Sophi Samou είδος ολλανδικού υ φάσματος είσαγομ. έν Κρήτη 377. Stella Lucas έπίσκ. ΡεΟύμνης 310, Stiglich, vice consul d Autriche 180, 182, 183, 187, κλπ. Stopford, Amiral 196. Syfalakis Yanis 177. Ταβέρα, καρδινάλιος 360, πίν. ΛΕ\ Τάρμαρος, τπν Τασλή Τάμπια (Revelino S. Spirito) 301. Τυτάρ Άλή Βέης 299. Ταχσίν- βλ. Χασάν Ταχσίν Τεβφίκ Πασάς, καϊμακάμης σαντζα κίου Χάνδακος 81. Τεκές ( Αμπελόκηποι) τπν τελάρο, τό, 347. Τέμενος, φρούριον Νικηφ. Φωκά 54. Τεμένους έπαρχία, υπάγεται εις μη τρόπολιν Κρήτης 63. Τέρμερα Τερμίλαι Τερμησσός 401, Τεφέλι Μονοφατσίου 61, 63, άνασκαφαί 416. Τζαγκαρόπουλος 298. Τζακωτός Μένεγος 346, Μπερνάρ- δος 346. Τζάνε Έμμ. ζωγράφος 323, 324. Τζεβάτ Πασάς, στρατιωτ. διοικητής Κρήτης 91, 108. Τζηρηντάνης Πολιός 208, Νικόλ. 209.

134 Πίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων 443 Τζηστράκης Ίωάν Τζιβέρα, ή, τπν Τζούρας Κωσταντΐνος άπό Δαφνές 40. Τζουφράκης Μανώλης 210. Τζώρτζης Τζωρτζάκης 296. Τιμόθεος, Μητροπολίτης Κρήτης βλ. Καστρινογιαννάκης. Τίτος, ιερομόναχος Άπανωσήφη 81, 82, 85. Τολαΐτης Γιάννης 26. Τομάζου Έργίνα 58. Τομπάζης, Άρμοοτής Κρήτης 75. Τόπ Άλτί, τό, 'Ηρακλείου 292, 293. Τοπωνυμικόν Λεξικόν Κρήτης 423. Τοπωνυμικός πλούτος Κρήτης, υπόμνημα Εταιρίας Κρητικών Ιστορικών Μελετών 399. Τουλούμης Ιωάννης 296. Τουρτοΰλοι ("Αγ. Γεώργιος) τπν Τουρχάν Πασάς, Γενικός Διοικητής Κρήτης 111, 113. Τουτουλάκης Μανώλης 22. Τρετιακώφ Ιΐινακοθήκη Μόσχας 279. Τρικούπης Χαρίλ. 107, 111. Τριπόδω, τπν Τρουλινός 315. Τρουλωνάκης Αντ Τσαγγαρόλαι, Ιερεμίας καί Λαυρέντιος, ίδρυταί μονής Αγίας Τριά- δος "Ακρωτηρίου 48. Τσαγκσράκης Νικόλ Τσαγκαραντώνης, καπετάνιος 85. τσαγκάρικα Πλαθειάς Στράτας "Ηρακλείου 131. Τσαντάκης Ξηροΰχης 210. τσετουλά (κωδίκελος) 351. Τσικαγγέλης Φίλιππος 84. Τσουβίρα, τπν. 299, 304. Τσουδερός βλ. Tsouderos. Τύλισος, τπν. 399, έργασίαι άποκα- ταστάσεως 407, 420. Τυμπάκι, χωρίον 50. Τυρί, τσή γρας τό τπν Τυριού Πέτρα, τπν τυρός, εξαγωγή έκ Κρήτης 373, 381. Τυρώ Σωσαμενώ 238, 239. Taghar Καππαδοκίας 220. Tagliapietra Nicolo Cazzuraehi 23. Tahir Pacha, Amiral 212, 214. Tchareqle Kilisse Καππαδοκίας 220, 221, 222. Thoron P. Vice consul de Russie , 188, 193, 194, 211. Tomaso, Λορέντσο di 21. Toulon Francois 390. Trulinos Ghiorgis 177. Tzouderos Yanis 175, 177, 209. ' Υδρα, 75. Yalalakis Manoussos 177. Yalanakis Manoussos 175. Yeradhakis Yanis 177. Φαιστός 156, είδώλιον πήλινον 14, έργασίαι άποκαταστάσεως 407, άνασκαφαί 414. Φακηδάρης Ίωάν Φανερωμένη, τπν. χαλκά ειδώλια 13- Φανερωμένη, κυρά 348. Φανουράκης Αντώνιος 85, Εΰμένιος επίσκοπος Λάμπης 312, 316. Φιλήσια, τπν Φόγιας Δημήτριος 66. Φοίνικας, τπν Φοόμης Μανώλης 25. Φρέ, χωρίον Άποκορώνου 194. Φωκάς Νικηφόρος 54, 56, 215. Φωκίς, "Οσιος Λουκάς 220, 230, 232, κλπ. Φωτιάδης Ιωάννης, Γενικός Διοικητής Κρήτης 105, 106. Χαιρέτης βλ. Khairetis. Χαλασός, τπν Χαλέπα, Σύμβασις τής 104, 111. Χάλης Βασίλειος 184, 209. Χαμαϊξι, τπν. Σητείας 400. Χαμαίτουλο, τπν Χαμίτ, Σουλτάν 131. Χάνδαξ, πολιορκία 57, συνοικία Μαχμούτ Αγά 61- βλ. καί Ηράκλειον. Χανιά, τό γαλλικόν έμπόριον διεξή* γετο μέ τά 380, (Άλχανία) τπν. 402, Μουσεϊον 406, 422. Χάρακας, τπν. 82, 400.

135 444 ΐΐίναξ κυρίων ονομάτων, πραγμάτων καί τοπωνυμίων Χαράκι, χωρίον 53, 54. Χαράκι μοναχό, τπν Χαραλαμπάκης Γεώργ Χαριτωνιάδης Διονύσιος, μητροπολ. Κρήτης 125. Χασάν Ταχσίν 91, 122 (Άσάν) 127, 128, 129, 131, 132. Χασάν Ρίζας, μουτεσαρίφης (νομάρχης) 'Ηρακλείου 107. Χατζάκης 'Ιωακείμ 75. Χατζή Πασά Νικολάκης βλ. Haggi Papa Nicolaki. Χάτι Χουμαγιούν 117. Χερρόνησος, επίσκοπος Άνθιμος 311, Ραφαήλ 311. Χερσόνησος, τπν. 400, στερέωσις α ναβρυτηρίου 407, άνασκαφαί 419, 420. Χιλανδαρίου μονή 280, 284. Χιονουδάκης Έμ. 200, 208, Μανοϋ- σος 208, 209, 210. Χίος Γεράσιμος, μητροπολίτης Κρήτης 65. Χόνδρος Βιάννου. άνασκαφαί 417,420 Χουδετσανός- βλ. Μακράκης Νικολής. Χουδέτσι, τό, χωρίον 85, 125. Χουμέρι, τό, χωρίον 82, 83. Χριστός, πίν. ΚΒ\ Χρυσάφα Λακωνίας 232. Χρυσαφόπουλος Δημ. 208, 219" βλ, καί Chrissafopoulos. Χρυσοροΐδαινα, Παναγία ή 316. Χρυσοπηγή (Ρουκάκα) τπν Χρωμοναστήρι, τπν. Ρεθυμνης 215> 216. ψαθάς 298. Ψαρομίλιος Γεώργης 25. Ψαρουδάκης Αντώνιος 93, Μιχά- λης 209. Ψυχρό, τπν Ψωμαδάκης Αρσένιος, ιερομόναχος Άπανωσήφη 50, 84.

136 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΑΙ Σελίδες ΑΛΕΞΙΟΥ ΛΕΥΤΕΡΗ, Ριμάδα για τή θρόνιαση ιης Μητρόπολης τοΰ 'Αγίου Μήνα ΑΛΕΞΙΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ, 'Ιερόν παρά τό Καβοΰσι 'Ιεραπέτρας » Έπιτύμβιον επίγραμμα εκ Πολυρρηνίας ΔΟΥΛΓΕΡΑΚΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, Ανέκδοτοι δημοτικαί παραλλαγαι τής «Έρωφίλης» καί τής «Βοσκοπούλας» ΔΡΑΝΔΑΚΗ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Αί τοιχογραφίαι τοΰ Αγίου Ευτυχίου Ρεθύμνης ΖΑΜΠΕΤΑΚΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, Συμβολή εις την καλυτέραν γνώσιν τής επαναστατικής περιόδου τοΰ 1841 εν Κρήτη f ΖΩΗ ΛΕΩΝΙΔΑ, Κρήτες πρόσφυγες τοΰ ΚΑΛΟΚΥΡΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, Ή επισκοπή Λάμπης καί ή Παναγία ή Λαμπηνή ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ Κ., Εκθέσεις και υπομνήματα από τήν αλληλογραφίαν τοΰ γαλλικού προξενείου Κρή- ΛΑΣΣΙΘΙΩΤΑΚΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, Μία «Τουρκογραικική» εγκύκλιος LAFONTAINE JACQUELINE, Deux notes a propos des fresques de Crete MEPTZIOY ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, 'Ονομαστικός κατάλογος των έν Σούδα Κρητών τού MILES GEORGE, Coins of the Amirs of Crete in the Herakleion Museum ΞΥΓΓΟΠΟΥΛΟΥ ΑΝΔΡΕΟΥ, Κρητικά μελετήματα : A' Δύο έργα Κρητικής ζωγραφικής εις τήν Walters Art Gallery τής Βαλτιμόρης. Β' Αί μικρογραφίαι τού Έρωτοκρίτου εις τον κώδικα τού Λονδίνου ΞΥΔΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ, Ενας Καρδινάλιος τού Γκρέκο στή Μελβούρνη

137 446 Περιεχόμενα ΠΕΤΡΑΚΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, Ό "Αγιος Γεώργιος ό Άπα- Σελίδες νωσήφης ('Ιστορία μιας Μονής) ΣΗΦΑΚΗ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ, Τουρκικό έγγραφο τοϋ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗ ΜΑΝΟΛΗ, Ό Ζωγράφος Ευφρόσυνος HUTCHINSON RICHARD, The Lord of Patras ΕΤΑΙΡΙΑΣ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ: 'Υπόμνημα περί τοϋ κίνδυνου έξαφανίσεως τοΰ τοπωνυμικού πλούτου τής Κρήτης ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑΙ ΑΛΕΞΙΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ, Κωνστ. Δ. Καλοκύρη : Ή γεννησις τοϋ Χριστού εις την βυζαντινήν τέχνην τής Ελλάδος ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Christian Zervos: 1/ art de la Crete neolithique et minoenne » Fritz Scachermeyr: Die altesten Kulturen Griechenlands ΝΕΚΡΟΑΟΠΑΙ ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Michael George Francis Ventris ΧΡΟΝΙΚΑ ΑΛΕΞΙΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ, To έργον τής Εταιρίας Κρητικών 'Ιστορικών Μελετών κατά τό ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Ή αρχαιολογική κίνησις έν Κρήτη κατά τό έτος

138 ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΠΙΝΑΚΕΣ Πίναξ Πίναξ Πίναξ Πίναξ Πίναξ Πίναξ Πίναξ Πίναξ Πίναξ Πίναξ ΕΚΤΟΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ A'. 1. Χαλκοΰν ειδώλιον (έκ τοΰ ίεροΰ παρά τό Καβοΰσι Ίε- πέτρας. 2. Πήλινον ειδώλιον έγγύου. Β'. 1. Πήλινον ειδώλιον γυναικός. 2. Πηλίνη κεφαλή. Γ'. 1. Βάσις μεγάλου κυλινδρικού ειδώλου. 2. Πήλινα πλακίδια «γυμνής θεάς». 3. Πυλίνη αρχαϊκή κεφαλή. Δ'. 1. Κεφαλή πηλίνου ειδωλίου καί λαιμός φέρων περιδέ- ραιον. 2. Πλάγιαι ό'ψεις κεφαλών ειδωλίων. 3. Τεμάχια ειδωλίων και ομοιώματος θρόνου. 4. Άγγεϊον Ικ τού Ίεροΰ (Καβοΰσι Ίεραπέτρας). Ε'. 1. Γενική άποψις τής Μονής ('Αγίου Γεωργίου Άπα- νωσήφη). 2, Ή πρόσοψις τοΰ ναοΰ τής Μονής. 'ΐ'. 1. Ή πρώτη σελις τοΰ χειρογράφου κώδικος τής «Διη- γήσεως». 2. Έκ τοΰ χειρογράφου κώδικος τής «Ακολουθίας» ή μικρογραφία τοΰ 'Αγίου Γεωργίου. Ζ\ 1. Αποψις τοΰ εσωτερικού τής Μονής. 2. To Α μέρος τής αΰλής^τής Μονής. Η'. 1. Μικρογραφία τοΰ Εΰαγγελιστοΰ Μάρκου εις τον χειρόγραφον κώδικα τοΰ Ευαγγελίου. 2. Μικρογραφία τοΰ Εΰαγγελιστοΰ Λουκά είς τον χειρόγραφον κώδικα τοΰ Ευαγγελίου. Θ'. 1. Μπουγιουρουλτι τοΰ Μουσταφά πασά. 2. Τρεις λειψανοθήκαι τής Μονής άνοικταί. I'. 1. Σταυρός πολύτιμος. 2 Αργυρά δισκοπότηρα.

139 448 Πίνακες καί εικόνες ΓΤίναξ ΙΑ'. Φωτοτυπία τής πρώτης σελίδας τοΰ αύτόγραφου τής Ριμάδας (για τη θρόνιαση τής Μητρόπολης τοΰ Ά* γίου Μηνά). Πίναξ IB'. 1. Άποψις τοΰ Αγίου Ευτυχίου (Ρεθύμνης) από Ν. 2. Ή άψίς τοΰ 'Αγίου Ευτυχίου. Πίναξ ΙΓ'. 1. Ή Δέησις. 2. Οί άγιοι Βλάσιος καί Ελευθέριος. 3. Ό τρίτος 'Ιεράρχης τής άνω ζώνης. Πίναξ ΙΑ'. 1. 'Ο πέμπτος καί έκτος Ιεράρχης τής άνω ζώνης. 2. 'Ο έκτος καί έβδομος 'Ιεράρχης τής άνω ζώνης. Πίναξ ΙΕ'. 1. Ό Χριστός τής Δεήσεως (Λεπτομέρεια). 2. Ό Χριστός έκ ψηφιδωτοΰ τοΰ'οσίου Λουκά Φωκίδος. Πίναξ IT'. 1. 'Ο άγιος Βλάσιος (Λεπτομέρεια). 2. Ό άγιος Ελευθέριος (Λεπτομέρεια). Πίναξ ΙΖ'. 1. Ή Θεοτόκος τής Δεήσεως (Λεπτομέρεια). 2. Ό Πρόδρομος τής Δεήσεως (Λεπτομέρεια). Πίναξ ΙΗ'. 1. Ό πέμπτος 'Ιεράρχης τής άνω ζώνης (Λεπτομέρεια). 2. Ό άγιος Πέτρος. Πίναξ ΙΘ'. 1. Ό έ'βδομος 'Ιεράρχης τής άνω ζώνης (Λεπτομέρεια). 2. Ό άγιος Τίτος (;) (Λεπτομέρεια). Πίναξ Κ'. 1. Στήλη έκ Πολυρρηνίας. 2. Τό επί τής στήλης επίγραμμα. Πίναξ ΚΑ'. Μ. Διονυσίου. Άπ. Παύλος. Έργο Ευφροσύνου Πίναξ KB'. 1. Μ. Διονυσίου. Παναγία. "Εργο Ευφροσύνου Μ. Διονυσίου. Χριστός. "Εργο Ευφροσύνου Πίναξ ΚΓ'. 1. Πρωτάτο. Πρόδρομος τοΰ Μ. Διονυσίου. Πρόδρομος. "Εργο Ευφροσύνου Πίναξ ΚΔ' 1. Πρωτάτο. Άπ. Παύλος, τοΰ Μ- Διονυσίου. Άπ. Παύλος. "Εργο Ευφροσύνου Πίναξ ΚΕ'. 1. Πρωτάτο. "Αγγελος τοΰ Μ. Χιλανδαρίου. Άπ. Παύλος τοΰ 14ου - 150u αί. Πίναξ ΚΤ'. Πρωτάτο. Άπ. Πέτρος τοΰ Πίναξ ΚΖ'. Μ. Διονυσίου. Άπ. Πέτρος. "Εργο Ευφροσύνου 1542 Πίναξ ΚΗ'. 1. Άντησσα Μυτιλήνης. Άγ. Ιωάννης ό Θεολόγος, έργο πιθανώς Μιχ. Δαμασκηνού.

140 Πίνακες καί εικόνες Σκήτη Προφ. Ήλία, Μ. Σταυρονικήτα. Ό Προφήτης Ήλίας, έργο Μιχ. Δαμασκηνού. Πίναξ ΚΘ' Ή Πλατυτέρα (Παναγία ή Λαμπηνή) έν τή κόγχη τού Ιερού τού ναού τής Θεοτόκου τού χωρίου Λαμπηνή Ρεθύμνης. Πίναξ Λ' Έμμ. Τζάνε, Ή Θεοτόκος μεταξύ τού Προδρόμου και τού Αγίου Φιλίππου. (Βαλτιμόρη. Walters Art Gallery. Πίναξ ΛΑ' Τρίπτυχον ξυλόγλυπτον και ζωγραφημένον. (Βαλτιμόρη. Walters Art Gallery. Πίναξ ΛΒ' Τό τρίπτυχον κλειστόν. Πίναξ ΛΓ' Δ. Θεοτοκόπουλος: Προσωπογραφία Καρδιναλίου, περ Εθνική Πινακοθήκη τής Βικτόριας Μελβούρνη. Πίναξ ΛΔ' Δ. Θεοτοκόπουλος. Προσωπογραφία Καρδιναλίου Φερ- δινάνδου ντε Γκουεβάρα, Συλλογή 0- Ράϊνχαρτ, Βίντερτουρ, Ελβετία. Πίναξ ΛΕ' Δ. Θεοτοκόπουλος: Προσαιπογραφία Καρδιναλίου Τα- βέρα, περ , Νοσοκομείο "Δη Γιάννη τού Βαφτιστή, Τολέδο Πίναξ AT' Δ. Θεοτοκόπουλος: "Αγιος Ιερώνυμος Καρδινάλιος, περ Συλλογή Φρίκ, Νέα Ύόρκη. Πίναξ ΛΖ' Δ. Θεοτοκόπουλος: Προσωπογραφία Καρδιναλίου. Πρώην Συλλογή Πιντάλ, Μαδρίτη. Πίναξ ΛΗ' Bronze Coins of the Amirs of Crete in the Herakleion Museums. ΠΙΝΑΚΕΣ ΕΝΤΟΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Σελις Εικών 1. Κάτοψις τού ιερού τού Καβουσίου...8 Εικών 2. Ό ανατολικός τοίχος τού ιερού μετά τού βάθρου και ή είσοδος... 9 Εικών 3. Κορμός πήλινου ειδωλίου Εικών 4. Κάτοψις καί τομαι τού ναού 'Αγίου Ευτυχίου Ρεθύμνης Michael G. F. Ventris Τυπογραφικό εργαστήριο Α. Γ. Καλοκαιρινού 'Ηράκλειον Κρήτης Άρ b

141