ΤΑ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΥΠΑΙΘΡΙΕΣ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ ΤΟΥ ΑΞΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΤΟΥ ΛΑΓΚΑΔΑ

Transcript

1

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΤΑ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΥΠΑΙΘΡΙΕΣ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ ΤΟΥ ΑΞΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΤΟΥ ΛΑΓΚΑΔΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΛΙΤΣΙΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Κ. ΚΩΤΣΑΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

3 Ημερομηνία έγκρισης: Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα.

4 ΤΑ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΥΠΑΙΘΡΙΕΣ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ ΤΟΥ ΑΞΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΤΟΥ ΛΑΓΚΑΔΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ευχαριστίες ΕΙΣΑΓΩΓΗ.σελ ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: Ο ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΦΑΣΕΩΝ 1.1 ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ..σελ Η ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ..σελ Η ΚΑΤΩΤΕΡΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ.σ.12 Η ΜΕΣΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ σελ Η ΑΝΩΤΕΡΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ σελ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗΣ..σελ ΤΑ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩΤΕΡΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ...σελ ΟΙ ΜΟΥΣΤΕΡΙΕΣ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΣ.σελ Ασπροχάλικο Θεόπετρα Καλαμάκια Λακωνίδα Κλεισούρα 2. ΟΙ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ: ΤΑ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ...σελ ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΜΕΛΕΤΗ..σελ.31-51

5 3.1 ΤΟ ΕΙΔΟΣ ΤΩΝ ΘΕΣΕΩΝ σελ Η ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ...σελ ΓΕΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΛΙΘΙΝΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ σελ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΛΙΘΙΝΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΤΟΥ ΑΞΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΑΓΚΑΔΑ σελ ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ σελ Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ.σελ ΤΑ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΛΑΙΟΚΛΙΜΑ ΚΑΙ ΤΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗ..σελ Η ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ.σελ Η ΠΑΛΑΙΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΤΗΣ ΜΥΓΔΟΝΙΑΣ..σελ ΤΟ ΓΕΩΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΘΕΣΕΩΝ..σελ ΤΑ ΠΑΛΑΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ: ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΣΥΣΧΕΤΗΣΗΣ ΜΕ ΤΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ σελ Η ΠΑΝΙΔΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΩΤΕΡΟΥ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟΥ: ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ..σελ ΠΡΩΙΜΟ ΚΑΙ ΜΕΣΟ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ..σ.60 ΑΝΩΤΕΡΟ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ σελ Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΣΥΝΟΛΩΝ.σελ ΟΙ ΥΠΑΙΘΡΙΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ ΤΟΥ ΑΞΙΟΥ..σελ Ραχώνα Πολύπετρο Γοργόπη

6 ΟΙ ΥΠΑΙΘΡΙΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΤΟΥ ΛΑΓΚΑΔΑ..σελ Δουμπιά Αρέθουσα Ζαγκλιβέρι 4. ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.σελ ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ σελ Η ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΘΕΣΕΩΝ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΣ.σελ Η ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΞΙΟΥ ΚΑΙ ΛΑΓΚΑΔΑ..σελ Τεχνολογία 2. Τυπολογία 4.4 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΑΛΛΕΣ ΥΠΑΙΘΡΙΕΣ ΘΕΣΕΙΣ.σελ ΕΠΙΛΟΓΟΣ..σελ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Εικόνες εντός του κειμένου Εικόνα 1. Πρώιμες θέσεις σε Ασία Βαλκάνια, Ελλάδα και Δυτική Ευρώπη με βάση την μια από της «μεταναστευτικές» οδούς που έχουν προταθεί για την «μεγάλη έξοδο» από την Αφρική Εικόνα 2. Χειροπέλεκης από το Παλαιόκαστρο Κοζάνης Εικόνα 3. Εργαλεία από τις αναβαθμίδες του Αλιάκμονα Εικόνα 4. Εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής από τη Σαμαρίνα Εικόνα 5. Μεγάλη ακατέργαστη κροκάλα ηφαιστειογενούς πετρώματος από τη Γοργόπη Εικόνα 6. Σχέδιο πυρήνα Levallois για κύρια φολίδα Εικόνα 7. Σχέδιο επαναλαμβανόμενου κεντροφερούς πυρήνα Levallois Εικόνα 8. Κατηγορίες φτερνών Εικόνα 9. Τεκτονικά στοιχεία της Σερβομακεδονικής Μάζας Εικόνα 10. Οι τρείς μορφοτεκτονικές ομάδες της Σερβομακεδονικής μάζας Εικόνα 11. Στρωματογραφία και χρονολόγηση του νέου καρότου από τους Φιλίππους TP Εικόνα 12. Ραχώνα: άποψη της θέσης Εικόνα 13. Πολύπετρο: άποψη της θέσης Εικόνα 14. Πολύπετρο. Πυρήνας Εικόνα 15. Γοργόπη: άποψη της θέσης Εικόνα 16. Δουμπιά: άποψη της θέσης Εικόνα 17. Ζαγκλιβέρι: άποψη της θέσης

7 Εικόνα 18. Σύγκριση ως προς τον βαθμό θραύσης ανάμεσα στον χαλαζία και στον πυριτόλιθο Πίνακες εντός του κειμένου Πίνακας 1: Θέσεις της Μέσης Παλαιολιθικής με απόλυτες χρονολογήσεις Πίνακας 2: Απόλυτες χρονολογήσεις υπαίθριων θέσεων Πίνακας 3: Ωρινιάκιες λιθοτεχνίες με απόλυτες χρονολογήσεις Πίνακας 4: Λιθοτεχνικά σύνολα που χρονολογούνται στην Κατώτερη Παλαιολιθική Πίνακες εντός του κειμένου Πίνακας 4: Θέσεις της Μέσης Παλαιολιθικής με απόλυτες χρονολογήσεις Πίνακας 5: Απόλυτες χρονολογήσεις υπαίθριων θέσεων Πίνακας 6: Ωρινιάκιες λιθοτεχνίες με απόλυτες χρονολογήσεις Πίνακας 4: Λιθοτεχνικά σύνολα που χρονολογούνται στην Κατώτερη Παλαιολιθική Χάρτης 1. Οι υπαίθριες θέσεις της παρούσας εργασίας Χάρτης 2 Υπαίθριες και στεγασμένες θέσεις της Παλαιολιθικής. Χάρτης 3. Οι Παλαιολιθικές θέσεις της Μακεδονίας. Χάρτης 4. Σχεδιαστικός χάρτης της Μακεδονίας με αποθέσεις ερυθρογής. Εικόνες εκτός κειμένου Εικόνα 1. Ασπροχάλικο, η Μουστέρια των κατώτερων στρωμάτων Εικόνα 2. Η μέθοδος Ασπροχάλικο Εικόνα 3. Η Μουστέρια της Θεόπετρας Εικόνα 4. Η Μουστέρια της Κλεισούρας Εικόνα 5. Η Μουστέρια από τα Καλαμάκια Εικόνα 6. Η Μουστέρια από τη Λακωνίδα Εικόνα 7. Ραχώνα, άποψη της θέσης Εικόνα 8. Ραχώνα. Άποψη από την αναβαθμίδα Εικόνα 9. Πολύπετρο. Άποψη της θέσης Εικόνα 10. Γοργόπη. Άποψη της θέσης Εικόνα 11. Γοργόπη. Η ανατολική παρειά του δρόμου Παράρτημα 1: πίνακες-γραφήματα Παράρτημα 2: φωτογραφίες Εικόνα 1. Ραχώνα: Πυρήνες. Εικόνα 2. Ραχώνα: Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα. Εικόνα 3. Ραχώνα: πλευρικά ξέστρα. Εικόνα 4. Ραχώνα: ξέστρα. Εικόνα 5. Ραχώνα: μονοπρόσωπο λιάνιστρο (chopper). Εικόνα 6. Ραχώνα: αμφιπρόσωπο λιάνιστρο (chopping tool). Εικόνα 7. Ραχώνα: οπείς και αιχμή ψευδο-levallois με επεξεργασία. Εικόνα 8. Πολύπετρο: πυρήνες. Εικόνα 9. Πολύπετρο: πυρήνες. Εικόνα 10. Πολύπετρο: πυρήνες. Εικόνα 11. Πολύπετρο: φολίδες. Εικόνα 12. Πολύπετρο: φολίδες.

8 Εικόνα 13. Πολύπετρο: λεπίδες. Εικόνα 14. Πολύπετρο: πλευρικά ξέστρα. Εικόνα 15. Πολύπετρο: ξέστρα και οδοντωτό. Εικόνα 16. Πολύπετρο: φυλλόσχημο εργαλείο, αιχμή, οπέας, εγκοπή. Εικόνα 17. Γοργόπη: πυρήνες. Εικόνα 18. Γοργόπη: αδιαμόρφωτα αποκρούσματα. Εικόνα 19. Γοργόπη: λεπίδες. Εικόνα 20. Γοργόπη: πλευρικά ξέστρα. Εικόνα 21. Γοργόπη: γλυφίδα, τερματικό ξέστρο. Εικόνα 22. Γοργόπη: μερικώς επεξεργασμένο ξέστρο, πλαγιοσυγκλίνον ξέστρο, εγκάρσιο ξέστρο με εγκοπή, τερματικό και πλευρικό ξέστρο με ανάστροφη επεξεργασία, αιχμή, εγκοπές. Εικόνα 23. Δουμπιά: πυρήνες και αδιαμόρφωτα αποκρούσματα. Εικόνα 24. Δουμπιά: παχύ οδοντωτό, εγκοπές με υπόβαθρα φολίδες και συνδυαστικό εργαλείο που έχει ως υπόβαθρο φολίδα (εγκάρσιο οδοντωτό και εγκοπή). Εικόνα 25. Δουμπιά: μονοπρόσωπο λιάνιστρο (chopper). Εικόνα 26. Δουμπιά: εργαλεία και πιθανά εργαλεία που έχουν ως υπόβαθρα ακανόνιστα θραύσματα (μπεκ, πλευρικό ξέστρο, εγκοπές, μερικώς επεξεργασμένο θραύσμα, οδοντωτό (;). Εικόνα 27. Αρέθουσα: πυρήνες. Εικόνα. 28 Αρέθουσα: διαμορφωμένα υπόβαθρα. Μερικώς επεξεργασμένη φολίδα, οδοντωτό, τερματικό ξέστρο-ρύγχος, εργαλείο πυρήνα. Εικόνα 29. Ζαγκλιβέρι: πυρήνες. Εικόνα 30. Ζαγκλιβέρι: αδιαμόρφωτα αποκρούσματα. Εικόνα 31. Ζαγκλιβέρι: διαμορφωμένα υπόβαθρα. Κρουστήρες, μικρογλυφίδα, γλυφίδα με εγκοπή, επεξεργασμένη και στα δυο πλευρικά όρια μικρολεπίδα από πυριτόλιθο (σπασμένη απόληξη). Παράρτημα 3: σχέδια Βιβλιογραφία

9 Πρόλογος Η παρούσα εργασία αποτελεί μια πρώτη προσπάθεια αναλυτικής μελέτης και παρουσίασης παλαιολιθικών λιθοτεχνικών συνόλων από υπαίθριες θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας από μία περίοδο που είναι ελάχιστα γνωστή συγκριτικά με άλλες περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας. Οι έρευνες και οι δημοσιεύσεις από τη δεκαετία του 90 και εξής φαίνεται να πληθαίνουν όχι όμως σε τέτοιο βαθμό ώστε να μπορούμε να ισχυριστούμε ότι διαθέτουμε μια ικανοποιητική εικόνα της ανθρώπινης δραστηριότητας και κατοίκησης κατά το Μέσο και Ανώτερο Πλειστόκαινο. Τα λίθινο υλικό της μελέτης καλύπτει ένα ευρύ χρονικό εύρος καθώς υπάρχουν ενδείξεις για λιθοτεχνικά σύνολα και μεμονωμένα τεχνουργήματα που μπορούν να χρονολογηθούν στην Κατώτερη Παλαιολιθική (Δουμπιά, Αρέθουσα) ξεπερνώντας ενδεχομένως το όριο των ±250,000 χρόνων Π.Σ, αλλά και σύνολα ή μεμονομένα τεχνουργήματα τα οποία μπορούν να χρονολογηθούν με ασφάλεια στη Μέση (Ραχώνα, Πολύπετρο) και στην Ανώτερη Παλαιολιθική (Γοργόπη, Πολύπετρο) με ηλικίες ανάμεσα στα ±100,000-40,000 και ±40,000-10,000 χρόνια Π.Σ αντιστοίχως. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ανώτερη Παλαιολιθική μέχρι στιγμής στη Μακεδονία δεν αντιπροσωπεύεται από καμία υπαίθρια θέση η οποία να μπορεί να χρονολογηθεί αμιγώς στην περίοδο με σχετική ασφάλεια. Αντίθετα η αντιπροσώπευση της Μέσης Παλαιολιθικής από υπαίθριες θέσεις και σπήλαια (Σαμαρίνα, πιο πρόσφατα της Καστοριάς, Ραχώνα, Πολύπετρο, Πετρωτά και Μααρά) είναι πιο έντονη. Είναι ίσως ριψοκίνδυνο να συζητήσουμε για τα είδη των ανθρωπιδών που διαμόρφωσαν και χρησιμοποίησαν αυτά τα τεχνουργήματα. Αν όμως ακολουθήσουμε τον κλασικό διαχωρισμό και την απόδοση Μουστέριων και Levallois λιθοτεχνιών στους Neanderthal και λιθοτεχνιών με χαρακτηριστικά της Ανώτερης Παλαιολιθικής στους Homo sapiens μπορούμε να διακρίνουμε ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά και διαχρονικές τάσεις ως προς την εκμετάλλευση των πρώτων υλών αλλά και την αλληλεπίδραση των ανθρώπων με το τοπίο. Το ίδιο ριψοκίνδυνο είναι να αποδώσουμε τα τεχνουργήματα που έχουν χαρακτηριστικά της Κατώτερης Παλαιολιθικής σε αρχαϊκά είδη Homo, όπως στους Homo heidelbergensis για παράδειγμα, αν και μπορούμε να κάνουμε κάποιες υποθέσεις. Η ανάλυση των λιθοτεχνικών συνόλων στοχεύει στην τεχνολογική και τυπολογική μελέτη των τεχνουργημάτων και στην ανασύνθεση της εγχειρηματικής 1

10 αλυσίδας όπου αυτό είναι εφικτό. Επιπλέον θα προσπαθήσουμε να διακρίνουμε κάποια μοτίβα και τυποποιήσεις ως προς την επιλογή των υποβάθρων καθώς και των τεχνικών που εφαρμόζονται σε επίπεδο μεμονωμένων θέσεων αλλά και συνολικά. Θα διερευνηθεί η επιλογή συγκεκριμένων υποβάθρων τα οποία διαμορφώνονται σε εργαλεία και τα κριτήρια με τα οποία φαίνεται να συμβαίνει αυτό καθώς και οι συχνότητες των εργαλείων και η οικονομία της πρώτης ύλης στην κάθε θέση. Επιπλέον στόχος είναι να δοκιμάσουμε την υπόθεση αν τα επιμήκη αποκρούσματα και οι πυρήνες με κεντροφερείς αποκρούσεις συνδέονται με διαφορετικά εξελικτικά στάδια της κατεργασίας των πυρήνων, άποψη η οποία έχει διατυπωθεί για τις υπαίθριες θέσεις της Ηπείρου. Ως προς τη δομή της εργασίας το πρώτο κεφάλαιο θίγει εν συντομία τα κυριότερα ερευνητικά προγράμματα για την διερεύνηση της παλαιολιθικής στον Ελλαδικό χώρο καθώς και τους βασικότερους στόχους της έρευνας όπως αυτοί αυτοί διαμορφώθηκαν μετά από μισό αιώνα ερευνών. Παράλληλα θίγονται και κάποια από τα προβλήματα της έρευνας. Εν συνεχεία παρουσιάζεται το χρονολογικό πλαίσιο της Παλαιολιθικής και των υποφάσεών της με βάση τα έως τώρα δεδομένα και τις υπάρχουσες απόλυτες χρονολογήσεις, καθώς και τα προβλήματα χρονολόγησης που υπάρχουν σε ορισμένες περιπτώσεις. Στα υποκεφάλαια 1.3 και 1.4 αναφέρονται τα βασικά χαρακτηριστικά των λιθοτεχνικών συνόλων της Κατώτερης Παλαιολιθικής καθώς και της διαίρεσης της Μουστέριας του Ελλαδικού χώρου με βάση τις ερμηνείες που έχουν προταθεί κυρίως για τα στρωματογραφημένα σύνολα από στεγασμένες θέσεις (σπήλαια και βραχοσκεπές). Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ιστορία της έρευνας στη Μακεδονία έτσι όπως αυτή διαμορφώθηκε τα τελευταία χρόνια και συζητιούνται με συντομία τα μέχρι τώρα δημοσιευμένα λιθοτεχνικά σύνολα. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι θέσεις και το υλικό για μελέτη ενώ ταυτόχρονα επισημαίνονται και κάποιοι από τους περιορισμούς οι οποίοι συνοδεύουν τις αναλύσεις των επιφανειακών τεχνουργημάτων γενικά, αλλά και ειδικά για τις έξι θέσεις προς μελέτη. Παράλληλα συζητιούνται κάποια γενικά χαρακτηριστικά των πρώτων υλών των θέσεων καθώς και η μεθοδολογία μελέτης και καταγραφής των λιθοτεχνικών συνόλων. Στη συνέχεια δίνονται τα γενικά γεωμορφολογικά στοιχεία της περιοχής και των θέσεων ειδικότερα καθώς και κάποια δεδομένα για το παλαιοκλίμα και την πανίδα του Κατώτερου, Μέσου και Ανώτερου Πλειστοκαίνου από την περιοχή με 2

11 βάση το πιο πρόσφατο καρότο από τους Φιλίππους TP-2005 και την παλαιοπανίδα του Λαγκαδά και του Αξιού. Ακολουθεί η ανάλυση των λιθοτεχνικών συνόλων ανά περιοχή (Αξιός και Μυγδονία) και της κάθε θέσης ξεχωριστά. Το τέταρτο κεφάλαιο περιλαμβάνει τα συμπεράσματα για την κάθε θέση ξεχωριστά αλλά και μια συνολική εκτίμηση της εικόνας που διαθέτουμε μέχρι στιγμής για την Κεντρική Μακεδονία με τη σύγκριση των θέσεων σε τοπικό επίπεδο μεταξύ τους αλλά και με την σύγκριση μεταξύ των θέσεων του Αξιού και του Λαγκαδά σε τεχνολογικό επίπεδο και επίπεδο πρώτων υλών. Παράλληλα αποπειράται και μία πιο διευρυμένη σύγκριση του υλικού και των δύο περιοχών με άλλες θέσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας και στη συνέχεια δίνεται ο επίλογος ο οποίος αποτελεί ταυτόχρονα και μια πρόταση για μελλοντικές έρευνες. Ευελπιστούμε ότι η μελέτη του υλικού θα προσφέρει νέα ερεθίσματα για μελλοντικές έρευνες και στις δυο περιοχές ώστε να κατανοήσουμε ακόμη καλύτερα τη σχέση του παλαιολιθικού ανθρώπου με το περιβάλλον αλλά και το εύρος της ανθρώπινης δραστηριότητας σε μια περιοχή η οποία φαίνεται ότι αποτέλεσε κομβικό σημείο από και προς τα Βαλκάνια και την Ευρώπη. 3

12 Ευχαριστίες Δεν θα μπορούσα να μην ευχαριστήσω πρώτο τον δάσκαλό μου κ. Ανδρέα Ντάρλα που μου έμαθε όλα όσα γνωρίζω για τα λίθινα εργαλεία και για την πολύτιμη βοήθειά του σε όλα τα στάδια αυτής της εργασίας, καθώς και για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε προσφέροντάς μου να μελετήσω το υλικό από τις θέσεις του Αξιού. Η συμμετοχή μου επίσης στις ανασκαφές των σπηλαίων Καλαμάκια, Μελιτζιά και Κολομίνιτσα υπήρξε και συνεχίζει να αποτελεί μάθημα παλαιολιθικής αρχαιολογίας στην πράξη. Τις θερμότατες ευχαριστίες μου οφείλω και στον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Κ. Κωτσάκη ο οποίος μου εμπιστεύθηκε να μελετήσω το υλικό του Λαγκαδά, και ο οποίος με τις ουσιαστικές συζητήσεις μας και υποδείξεις του μου δίδαξε να βλέπω τα πράγματα από πολλές και διαφορετικές πλευρές. Ευχαριστώ όλους τους καθηγητές της Προϊστορικής αρχαιολογίας του ΑΠΘ, και του Πανεπιστημίου των Ιωαννίνων των οποίων οι Πανεπιστημιακές παραδόσεις για την Παλαιολιθική αποτέλεσαν το έναυσμα για να ασχοληθώ με την περίοδο, δεν θα μπορούσα να παραβλέψω επίσης τη βοήθεια της ειδικού σε θέματα λιθοτεχνίας Β. Ελεφάντη στα πρώτα στάδια της εργασίας. Ευχαριστώ επίσης τη μόνιμη συντηρήτρια της εφορείας παλαιοανθρωπολογίας και σπηλαιολογίας Βορείου Ελλάδος Βιβή Μπιλάλη, καθώς και όλους τους μόνιμους αρχαιολόγους και μη για όλες τις διευκολύνσεις κατά τη μελέτη του υλικού στην υπηρεσία καθώς, και τις αρχαιοζωολόγους Ελένη Ψαθή και Στεφανία Μιχαλοπούλου αλλά και τον αρχαιολόγο Ιωάννη Νάκα. Τέλος τις πιο θερμές μου ευχαριστίες για την υπομονή και την ανοχή τους όλα αυτά τα χρόνια οφείλω στους γονείς μου οι οποίοι με στήριζαν σε κάθε μου απόφαση και στους πολύ κοντινούς μου ανθρώπους (ξέρετε ποιοι είστε) για όλη την υπομονή και την αντοχή τους. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και η προϊστορική αρχαιολόγος και ειδική στα τριπτά εργαλεία Δανάη Χονδρού η οποία συνέβαλε στην φωτογράφιση τμήματος του υλικού αλλά και για την συμβολή της στην μη εντατική και συμπληρωματική περισυλλογή υλικού από τις θέσεις του Αξιού. Στους γονείς μου 4

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα Βαλκάνια και ο Ελλαδικός χώρος ειδικότερα αποτελούν περιοχές με ιδιαίτερο παλαιοανθρωπολογικό και αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Ο γεωγραφικός ρόλος της Μακεδονίας ως πέρασμα για τους πρώιμους ανθρωπίδες και τους Σύγχρονους Ανατομικά ανθρώπους τονίζεται σε αρκετές μελέτες των τελευταίων ετών (Παναγοπούλου κ.α 2004:632, Ντάρλας 2007:109, Harvati et al. 2009:131, Tourloukis & Karkanas 2012:12). Η πιθανότερη διαδρομή εξάπλωσης από την Αφρική (εικ. 1), εκτός από τα στενά του Γιβραλτάρ, φαίνεται να είναι η Μέση Ανατολή και η νοτιοδυτική Ασία με τα στενά του Βοσπόρου να αποτελούν πιθανή δίοδο (Παναγοπούλου κ.α 2004:632, Müler et al ). Την υπόθεση αυτή ενισχύουν και οι πολύ πρώιμες ηλικίες θέσεων εκτός Αφρικής. Το Dmanisi της Γεωργίας που χρονολογείται ανάμεσα στα 1,8-1,7 εκ. χρόνια πριν (Mgelazde et al. 2011), η Ubeidiya στο Levant στα 1,5 εκ. χρόνια πριν (Tchernov 1988) και στα Βαλκάνια (Βουλγαρία) το σπήλαιο Kozarnika στα 1,6-1,4 εκ. χρόνια πρίν (Sirakov et al. 2010). Τα πρωιμότερα γνωστά παλαιοανθρωπολογικά κατάλοιπα στην Ευρώπη βρίσκονται στο σπήλαιο Sima del Elefante (Atapuerca, Ισπανία), με ηλικίες ανάμεσα στα 1,2-1,1 εκ. χρόνια πριν (Carbonell et al.2008). Η σημασία της Κεντρικής Μακεδονίας τονίζεται και από παλαιοντολογικές μελέτες (Martinez-Navarro & Palmqvist 1996). Tο είδος μαχαιρόδοντα (Megantereon whitei), που βρέθηκε στην περιοχή της Απολλωνίας θεωρείται ότι έχει Αφρικανική προέλευση και διαχέεται στην Ευρώπη κατά τη μετάβαση από το Πλειόκαινο στο Πλειστόκαινο. Το ίδιο είδος έχει βρεθεί στο Dmanisi της Γεωργίας αλλά και στην Orce της Ισπανίας μαζί με ανθρώπινα σκελετικά λείψανα. Μια άποψη θέλει το σαρκοβόρο να σχετίζεται με την άφιξη των πρώτων ανθρωπιδών στην γηραιά ήπειρο καθώς οι πρώιμοι ανθρωπίδες θα ακολουθούσαν πιθανόν το ζώο αναζητώντας την τροφή τους από τα πτώματα των θηραμάτων του (Hart & Sussman 2005). Mε βάση τους Martinez-Navarro & Palmqvist (1996), θεωρητικά τουλάχιστον δεν μπορεί να αποκλειστεί στο μέλλον η εύρεση ακόμη και Homo erectus στην ευρύτερη περιοχή της Βορείου Ελλάδος, κάτι τέτοιο βέβαια προϋποθέτει συστηματικές έρευνες. Τα έως τώρα αρχαιολογικά ευρήματα από την περιοχή που χρονολογούνται στην Κατώτερη Παλαιολιθική προέρχονται μόνο από επιφανειακές περισυλλογές και εμφανίζουν αρκετές ερμηνευτικές δυσκολίες. 5

14 Εικ. 1. Πρώιμες θέσεις σε Ασία Βαλκάνια, Ελλάδα και Δυτική Ευρώπη με βάση την μια από της «μεταναστευτικές» οδούς που έχουν προταθεί για την «μεγάλη έξοδο» από την Αφρική (τροποποιημένη από Sirakov et al. 2010: 95). Το πρόβλημα της έλλειψης απόλυτων χρονολογήσεων και αρχαιολογικής συνάφειας που να χρονολογούν με ασφάλεια τα λιθοτεχνικά σύνολα της Κατώτερης Παλαιολιθικής δεν περιορίζεται μόνο στη Μακεδονία αλλά είναι γενικότερο φαινόμενο και αφορά όλα σχεδόν τα τεχνουργήματα που χρονολογούνται στην Κατώτερη Παλαιολιθική από τον Ελλαδικό χώρο, καθώς οι συσχετισμοί και οι χρονολογήσεις γίνονται κυρίως με βάση τα τεχνοτυπολογικά χαρακτηριστικά των διαγνωστικών τεχνουργημάτων. Παράλληλα κάποιες ηλικίες και συσχετίσεις θεωρούνται προβληματικές (Tourloukis 2010:106) και γενικά σε λίγες μόνο περιπτώσεις τα επιφανειακά ευρήματα συσχετίζονται με τα παλαιοεδάφη από όπου θεωρείται ότι έχουν προέλθει (Pope & van Andel 1984, Runnels 1988, Runnels & van Andel 1993α, β, 2003, Ντάρλας 2007). Ίδια περίπου εικόνα παρατηρείται και σε αρκετές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης (Doronichev 2008). Η Κεντρική Μακεδονία, σε αντίθεση με άλλες περιοχές του Ελλαδικού χώρου όπου δεν υπάρχουν ανθρώπινα σκελετικά κατάλοιπα που να χρονολογούνται σε τόσο πρώιμες φάσεις της Παλαιολιθικής, επιβεβαιώνει την πρώιμη ανθρώπινη παρουσία με 6

15 το κρανίο των Πετραλώνων που χρονολογείται με βάση τις πιο πρόσφατες χρονολογήσεις στα ± 250,000 χρόνια Π.Σ. (Grün 1996), ωστόσο το ακριβές σημείο της εύρεσής του εντός του σπηλαίου παραμένει άγνωστο. Τα Δουμπιά, μία από τις θέσεις για μελέτη δείχνουν προς την κατεύθυνση της πρώιμης χρονολόγησης, ο επιφανειακός χαρακτήρας των ευρημάτων όμως και το είδος της πρώτης ύλης περιορίζουν αρκετά τις όποιες τελικές κρίσεις. Το ποσοστό διατήρησης των πολύ πρώιμων θέσεων είναι υπό συζήτηση και σύμφωνα με νεότερες γεωαρχαιολογικές μελέτες η διατήρησή τους πρέπει να είναι αρκετά περιορισμένη ή σε αρκετά μεγάλο βάθος επιχώσεων εξαιτίας της έντονης τεκτονικής δραστηριότητας και διάβρωσης του εδάφους (Tourloukis & Karkanas 2012). Βέβαια, οι συστηματικές έρευνες τουλάχιστον στην περιοχή της Μακεδονίας είναι σχεδόν ανύπαρκτες για να αποκλειστεί οποιοδήποτε ενδεχόμενο και θεωρούμε ότι οι αναβαθμίδες του Αλιάκμονα δεν μπορούν να αποτελέσουν μια υπόθεση εργασίας της οποίας τα αποτελέσματα θα έχουν καθολική ισχύ για όλη την Μακεδονία. Οι περιοχές του Λαγκαδά και του Αξιού ίσως να διαφωτίσουν ακόμη περισσότερο το ζήτημα στο μέλλον με την εντατικοποίηση των σχετικών ερευνών, όπως διαφαίνεται και από τα πρόσφατα ευρήματα (Runnels 2001, Runnels, Andreou, Kotsakis: unpubl. report, Ντάρλας 2007,2010). Για να γίνει κάτι τέτοιο όμως θεωρούμε ότι η έρευνα πρέπει να προχωρήσει πέρα από τις επιφανειακές περισυλλογές οι οποίες θα πρέπει να αποκτήσουν και πιο συστηματικό χαρακτήρα. Όπως και να έχει το ζήτημα οι πιό πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι η Κεντρική Μακεδονία φαίνεται ότι αποτέλεσε ευνοϊκό χώρο εγκατάστασης χάρη στις πολλές πεδιάδες και στα ποτάμια που υπάρχουν στην περιοχή (Ντάρλας 2007,2010). Η παρούσα εργασία περιλαμβάνει τη μελέτη 562 λίθινων τεχνουργημάτων τα οποία συλλέχθηκαν από μη εντατικές επιφανειακές έρευνες στη λεκάνη του Λαγκαδά και στην κοιλάδα του Αξιού (χάρτης 1). Οι έξι υπαίθριες θέσεις έχουν χρονολογηθεί στην Κατώτερη, στη Μέση και στην Ανώτερη Παλαιολιθική (Runnels 2001, Runnels, Kotsakis, Andreou: unpubl. report, Ντάρλας 2007,2010). Μολονότι το υλικό για μελέτη στερείται αρχαιολογικής συνάφειας, απόλυτων χρονολογήσεων και αριθμητικής επάρκειας για να εξαχθούν ασφαλή και τελικά συμπεράσματα θεωρούμε ότι μπορεί να δώσει μια πολύ γενική εικόνα για την έκταση και το είδος της δραστηριότητας κατά την Παλαιολιθική σε μια περιοχή η οποία έχει 7

16 ερευνηθεί ελάχιστα, ενώ ταυτόχρονα η εργασία λειτουργεί και σαν μια άσκηση ως προς τη μεθοδολογία μελέτης και καταγραφής παλαιολιθικού υλικού. Στη μελέτη πρέπει να τονίσουμε ότι περιλαμβάνονται λιθοτεχνικά σύνολα με διαφορετικούς βαθμούς ομοιογένειας και χαρακτήρα. Η οποιαδήποτε σύγκριση του υλικού μεταξύ Λαγκαδά και Αξιού είναι αρκετά προβληματική ως προς το τεχνολογικό κομμάτι έως και αδύνατη, καθώς οι πρώτες ύλες που απαρτίζουν τα λιθοτεχνικά σύνολα είναι πολύ διαφορετικές μεταξύ τους και εμφανίζουν εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά ως προς τη θραύση τους. Χάρτης 1. Οι υπαίθριες θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας Η απουσία συστηματικών ερευνών στην περιοχή καθώς και η έλλειψη αναλυτικών δημοσιεύσεων και μελετών από λιθοτεχνικά σύνολα της παλαιολιθικής πέρα από κάποια προκαταρκτικά αποτελέσματα (Efstratiou et al. 2006, Harvati et al. 2008), περιορίζουν τις όποιες δυνατότητες σύγκρισης των τεχνουργημάτων από τον Λαγκαδά και τον Αξιό σε επίπεδο μικροκλίμακας και μακροκλίμακας. 8

17 1. ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: Ο ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΦΑΣΕΩΝ 1.1 ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ Οι βασικότεροι στόχοι της έρευνας υπήρξαν ήδη από τη δεκαετία του 60 ο καθορισμός και η συσχέτιση των λιθοτεχνικών συνόλων με είδη ανθρωπιδών, αλλά και η χρονολόγηση των φάσεων της Παλαιολιθικής καθώς και των χαρακτηριστικών της. Η μελέτη της Παλαιολιθικής περιόδου στην Ελλάδα σε σχέση με μεταγενέστερες περιόδους της προϊστορίας αναπτύχθηκε πολύ λιγότερο εξαιτίας των προτεραιοτήτων που έθεσε η έρευνα στη χώρα μας, προτεραιότητες οι οποίες καθορίστηκαν από τις ιστορικές συνθήκες και από την πολιτική κατάσταση της χώρας (Runnels 1995:699) και θα λέγαμε ότι ακολούθησε μια ιδιάζουσα πορεία. Κύριο μέλημα των ερευνητικών προγραμμάτων παραμένει η στρωματογραφική τεκμηρίωση της περιόδου, αλλά και ο εντοπισμός παλαιολιθικών θέσεων. Σαν μια συνολική εκτίμηση θα λέγαμε ότι η μελέτη της περιόδου αποτελεί για τα Ελληνικά δεδομένα έναν σχετικά πρόσφατο κλάδο της προϊστορικής αρχαιολογίας που βρίσκεται ακόμη στα πρώτα του στάδια παρά το γεγονός ότι έχει μεσολαβήσει μισός αιώνας από τις πρώτες έρευνες (για πλήρη επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας βλ. Runnels 1995, 2001). Οι πρώτες εκτεταμένες έρευνες στην Ελλάδα διεξάγονται στην Ήπειρο η οποία και αποτελεί την καλύτερα ερευνημένη περιοχή μέχρι στιγμής. Τα ερευνητικά προγράμματα ξεκινούν στη δεκαετία του 60 (Higgs 1963α,β, 1964, 1965, 1966, 1967, 1968, Higgs et al. 1966, 1967, Dakaris et al. 1964) και συνεχίζουν στη δεκαετία του 80, του 90 και του 2000 με λιγότερη ένταση (Bailey et al. 1983,1984, 1992, 1997, 1999, Bailey 1992, 1995, 1997, 1999, Dousougli 1999, Runnels & Van Andel 2003). Μέχρι σήμερα έχουν εντοπιστεί πάνω από 100 υπαίθριες θέσεις κυρίως της Μέσης Παλαιολιθικής και έχουν ανασκαφεί σπήλαια και βραχοσκεπές εκ των οποίων τα πιο σημαντικά είναι το Ασπροχάλικο, το Κλειδί και η Καστρίτσα, αντιπροσωπεύοντας τη Μέση και την Ανώτερη Παλαιολιθική. Παράλληλα, επιτόπιες έρευνες διεξάγονται και στα νησιά του Ιονίου (Sordinas 1969, 1970, Dousougli 1999). 9

18 Χάρτης 2 Στεγασμένες και υπαίθριες θέσεις της Παλαιολιθικής Στη Θεσσαλία έχουν εντοπιστεί επίσης υπαίθριες θέσεις που χρονολογούνται στην Κατώτερη και στη Μέση Παλαιολιθική, ενώ παράλληλα έχει ανασκαφεί και μια στεγασμένη θέση της Παλαιολιθικής με μια μακρά ανασκαφική ακολουθία (Θεόπετρα) (Milojcic et al. 1965, Θεοχάρης 1967, Freund 1971, Runnels 1988, Runnels & Van Andel 1993, Kyparissi-Apostolika 1999). Η Πελοπόννησος αποτελεί μια σχετικά καλά ερευνημένη περιοχή και τα τελευταία χρόνια αποτελεί πεδίο δράσης της παλαιολιθικής έρευνας με αρκετές ανασκαφές να βρίσκονται σε εξέλιξη και με αρκετές άλλες έρευνες να έχουν γίνει στο παρελθόν (Servais 1961, Leroi-Gourhan et al. 1963α,β, Leroi-Gourhan 1964, Chavaillon et al. 1964, 1967, 1969, Pope et al. 1984, Pope & Van Andel 1984, Van Andel & Runnels 1987, Jameson et al. 1994, Runnels et al. 1995, Ντάρλας 1991, 1996, Darlas 1994, 1995, Darlas & de Lumley 1999, Koumouzelis et al. 1996, 2001, Panagopoulou et al , Kaczanowska et al. 2011). Κατά τις έρευνες σε 10

19 προηγούμενες δεκαετίες στην περιοχή εντοπίστηκαν αρκετές υπαίθριες θέσεις αλλά και ανασκάφηκαν σημαντικά σπήλαια ή σπήλαια που έχουν καταπέσει (Καλαμάκια, Κλεισούρα και Λακωνίδα). Παράλληλα σε εξέλιξη βρίσκονται νέες ανασκαφές (Μελιτζιά, Κολομίνιτσα), ενώ τα αποτελέσματα παλαιότερων ανασκαφών αναμένεται να δημοσιευθούν. Ανά περιόδους διεξάγονται και νέες επιφανειακές έρευνες και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως στην Αλλόννησο και στην Κρήτη (Παναγοπούλου κ.α. 2001, Strasser et al. 2010). 1.2 Η ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Παραδοσιακά η Παλαιολιθική στην Ελλάδα διαιρείται σε Κατώτερη, Μέση και Ανώτερη, σχήμα το οποίο δεν υιοθετείται από όλους τους μελετητές. Έτσι κάποιοι ερευνητές χρησιμοποιούν τον όρο «Πρώιμη Παλαιολιθική» (Van Andel & Runnels 2003), η οποία συμπεριλαμβάνει την Κατώτερη και τη Μέση Παλαιολιθική ακολουθώντας το σχήμα του Gamble (Gamble 1986) για την Παλαιολιθική της Ευρώπης. Σε ορισμένες δημοσιεύσεις για τον Ελλαδικό χώρο (Runnels & Van Andel 1993, 1999, Runnels et al. 1999, Runnels 2001, Runnels & Van Andel 2003), χρησιμοποιείται ο όρος «Πρώιμη Παλαιολιθική». Παράλληλα υπάρχουν και μελέτες που διαχωρίζουν με σαφήνεια την Κατώτερη από τη Μέση Παλαιολιθική ακολουθώντας τον κλασικό διαχωρισμό (Darlas 1999, Gowlett 1999, Kourtessi- Philippakis 1999, Harvati et al. 2008). Γενικότερα πάντως υπάρχει μια σχετική ασάφεια και ρευστότητα για την αρχή της Μέσης Παλαιολιθικής σε παγκόσμια κλίμακα (Richter 2011). Ορισμένοι την τοποθετούν χρονικά στα 300,000 χρόνια Π.Σ (εμφάνιση της τεχνικής Levallois) ή στα 100,000 χρόνια Π.Σ (κλασικοί Neanderthal και Levallois). Ως προς τον διαχωρισμό Κατώτερης και Μέσης Παλαιολιθικής υπάρχουν ειδικοί που θεωρούν ότι ανάμεσα στην Κατώτερη και στη Μέση παρεμβάλλεται μια σημαντική τομή που έχει να κάνει με την κοινωνική οργάνωση και την γνωσιακή ικανότητα των πληθυσμών που συνθέτουν τον δημογραφικό χάρτη της Ευρώπης κατά το Μέσο και το Ανώτερο Πλειστόκαινο (Hopkinson 2007). Πιο συγκεκριμένα υποστηρίζεται ότι ανάμεσα στα χρόνια Π.Σ οι Neanderthal προχώρησαν σε καινοτομίες στην κατασκευή λίθινων εργαλείων (Levallois τεχνική), ενώ παράλληλα συνδύασαν μεθόδους επιβίωσης που διέφεραν από αυτές των 11

20 προνεαντερτάλιων πληθυσμών (Homo heidelbergensis). Τα προβλήματα βέβαια από τον χώρο της βιολογικής ανθρωπολογίας σχετικά με την ταξινόμηση των ανθρωπιδών είναι επίσης αρκετά (Stringer 2002). Στην παρούσα εργασία θα υιοθετηθεί η τριμερής διαίρεση της Παλαιολιθικής ώστε να διαχωριστούν τα τεχνουργήματα που φέρουν σαφή χαρακτηριστικά της Μέσης Παλαιολιθικής, από τα τεχνουργήματα που έχουν χαρακτηριστικά της Ανώτερης και της Κατώτερης Παλαιολιθικής. Ως όριο έναρξης της Μέσης Παλαιολιθικής θα θεωρηθούν τα ±100,000 χρόνια Π.Σ και για την Κατώτερη συμβατικά τα ±250,000 χρόνια. Η ΚΑΤΩΤΕΡΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ Η Κατώτερη Παλαιολιθική συμπίπτει με την αρχή του Πλειστοκαίνου στα 2,58 εκ. χρόνια πριν και διαρκεί μέχρι το στάδιο OIS 8 (300,000 χρόνια Π.Σ). Στην Ελλάδα η βεβαιωμένη πρωιμότερη ανθρώπινη παρουσία όπως αναφέραμε χρονολογείται στις ±250,000 χρόνια Π.Σ με βάση τις πιο πρόσφατες ηλικίες που έχουν προτείνει οι ειδικοί για το κρανίο των Πετραλώνων (Grün 1996). Η χρονολόγηση των γεωλογικών στρωμάτων της Ροδιάς από όπου η λιθοτεχνία αναφέρεται ως λιθοτεχνία πυρηνόμορφων εργαλείων «core and flake industry» (δηλαδή λιθοτεχνία όπου υπάρχουν πολλοί πυρήνες, φολίδες, πυρηνόμορφα εργαλεία και εργαλεία τα οποία έχουν ως υπόβαθρα φολίδες) με ηλικίες ανάμεσα στα 400, ,000 χρόνων Π.Σ με τη μέθοδο U/Th (Runnels & Van Andel 1993). Ο Τουρλούκης υποστηρίζει ωστόσο ότι η σύνδεση των τεχνουργημάτων με τα γεωλογικά στρώματα είναι προβληματική (Tourloukis 2010:99-110). Πρώιμη χρονολόγηση έδωσε και το στρώμα που βρέθηκε ο χειροπέλεκης από τον Κοκκινόπηλο ανάμεσα στα 250,000 ± 50 και ορισμένα άλλα τεχνουργήματα από τον χώρο της Ηπείρου για τα οποία έχουν γίνει συσχετίσεις με παλαιοεδάφη (Runnels & VanAndel 1993α, 2003), οι οποίες δεν επιβεβαιώθηκαν από τις πιο πρόσφατες έρευνες και επανεξετάσεις των σημείων. Η ΜΕΣΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ Καλύτερα τεκμηριωμένη στην Ελλάδα είναι η Μέση Παλαιολιθική, η οποία παραδοσιακά θεωρείται ότι διαρκεί από τα ±100,000-40,000/35,000 χρόνια Π.Σ 12

21 (Κουρτέσση-Φιλλιπάκη 1986, Ντάρλας 1999, Runnels & Van Andel 2003, Papagianni 2009), και τεκμηριώνεται από τις στρωματογραφικές ακολουθίες έξι στεγασμένων θέσεων (πίνακας 1, χάρτης 1), (Huxtable et al. 1992, Τρανταλίδου & Ντάρλας 1996, Darlas & de Lumley 1999, de Lumley & Darlas 1995, Darlas 2007, Panagopoulou et al , Valladas et al. 2003, 2007, Kuhn et al.2011). Οι πρωιμότερες ηλικίες της Μέσης Παλαιολιθικής με τη μέθοδο της Θερμοφωταύγειας κυμαίνονται ανάμεσα στις 135, ,000 χρόνια Π.Σ για τα κατώτερα στρώματα της Θεόπετρας (Valladas et al. 2003, 2007). Θέση Ηλικίες Μέθοδος χρονολόγησης Δημοσίευση Ασπροχάλικο 102,000±14,000, 96,000±11,000 B.P, TL Huxtable et al. 1992, Higgs & >39,000 B.P Vita-Finzi 1966 Μααρά 50,000 B.P Αδιευκρίνιστη Τρανταλίδου & Ντάρλας 1995 Καλαμάκια 100,000-40,000 B.P Γεωλογικές Darlas & de Lumley 1999, de παρατηρήσεις, C14 Lumley & Darlas 1994, 1996 Λακωνίδα B.P C14 Panagopoulou et al Θεόπετρα 135, ,000 B.P TL Valladas et al. 2003, 2007 Κλεισούρα ±3.930, ±1.770 B.P AMS Kuhn et al.2010 Πίνακας 7: Θέσεις της Μέσης Παλαιολιθικής με απόλυτες χρονολογήσεις Κάποιες απόλυτες χρονολογήσεις υπάρχουν και από την χρονολόγηση των γεωλογικών στρωμάτων υπαιθρίων θέσεων της Ηπείρου (Runnels & Van Andel 2003), της Θεσσαλίας (Runnels & Van Andel 1993α), και της Πελοποννήσου (Pope et al. 1984), (πίνακας 2). Θέση Ηλικία Μέθοδος χρονολόγησης Δημοσίευση Ήπειρος (Αλωνάκι) >130,000 B.P TL Runnels & VanAndel 2003 Θεσσαλία 40,000-27,000 B.P C14 Runnels & VanAndel 1993 α Πελοπόννησος 50,000-40,000 B.P U/Th Pope et al Πίνακας 8: Απόλυτες χρονολογήσεις υπαίθριων θέσεων Η ΑΝΩΤΕΡΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ Η Ανώτερη Παλαιολιθική χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση των Σύγχρονων Ανατομικά ανθρώπων στη Συροπαλαιστίνη περίπου στα χρόνια Π.Σ, και στην Ευρώπη περίπου στα χρόνια Π.Σ. με την εξαφάνιση των Neanderthal να 13

22 τοποθετείται γύρω στα χρόνια Π.Σ. Η Ανώτερη Παλαιολιθική στην Ελλάδα (πίνακας 3), είναι γνωστή από το σπήλαιο Ι της Κλεισούρας με ηλικίες μεγαλύτερες από τα χρόνια Π.Σ (Kuhn et al. 2010, Kaczanowska et al. 2011), και από άλλες στεγασμένες θέσεις κυρίως της Ηπείρου, αλλά και υπαίθρια σημεία. Θέση Ηλικία Μέθοδος χρονολόγησης Δημοσίευση Κλεισούρα B.P, B.P, AMS Kuhn et al B.P Φράγχθι 30,000 B.P C14 Perlés 1987 Ασπροχάλικο 26,100±900 B.P C14 Bailey et al Λακωνίδα 42,000 B.P AMS Panagopoulou et al Θεόπετρα 40,000-33,000 B.P C14 Panagopoulou 2000 Πίνακας 9: Ωρινιάκιες λιθοτεχνίες με απόλυτες χρονολογήσεις Ωρινιάκιου χαρακτήρα είναι και η λιθοτεχνία από τα κατώτερα στρώματα του σπηλαίου Φράγχθι (Perlés 1987). Επίσης Ωρινιάκια θεωρείται και η λιθοτεχνία από το σπήλαιο Κεφαλάρι για το οποίο όμως δεν υπάρχουν ραδιοχρονολογήσεις (Reisch 1976, 1989). Η υπαίθρια θέση Ελαιοχώρι της Αχαΐας έδωσε επίσης εργαλεία Ωρινιάκιου χαρακτήρα μαζί με στοιχεία της Μέσης Παλαιολιθικής (Ντάρλας 1989). Στην Ανώτερη Παλαιολιθική χρονολογείται και η υπαίθρια θέση Σπήλαιο (Runnels et al. 2003), με εκτιμώμενες ηλικίες χωρίς απόλυτες χρονολογήσεις γύρω στα 30,000 χρόνια Π.Σ. Η Γραβέτια αντιπροσωπεύεται στο Ασπροχάλικο, στη Θεόπετρα και την Κλεισούρα, ενώ η Επιγραβέτια είναι εξολοκλήρου γνωστή από στεγασμένες θέσεις (Φράγχθι, Κεφαλάρι, Καστρίτσα, Κλειδί, Μπόιλα, Κλεισούρα). ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗΣ Σε ότι αφορά τις διαθέσιμες χρονολογήσεις, ορισμένοι μελετητές (Papagianni 2009: ) θεωρούν ότι υπάρχουν αρκετά προβλήματα είτε γιατί η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για τη χρονολόγηση θεωρείται πλέον ξεπερασμένη, είτε γιατί δεν υπάρχουν κατάλληλα δείγματα. Προβληματικές και μη επαρκείς θεωρούνται οι χρονολογήσεις του σπηλαίου Μααρά όπου δεν αναφέρεται η μέθοδος χρονολόγησης, της Λακωνίδας, το ανώτερο στρώμα της βραχοσκεπής του Ασπροχάλικου, τα Καλαμάκια, και οι χρονολογήσεις με C14 της Θεόπετρας. 14

23 Ανεπαρκείς θεωρούνται και οι χρονολογήσεις των υπαίθριων θέσεων της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Πελοποννήσου, καθώς σε κάθε περίπτωση υπάρχουν μια ή δυο χρονολογήσεις οι οποίες δεν μπορούν να δείξουν την διάρκεια της κατοίκησης αφενός, και αφετέρου δεν προέρχονται από ανεσκαμμένες στρωματογραφικές ακολουθίες αλλά από έμμεση χρονολόγηση των στρωμάτων από τα οποία θεωρείται ότι έχουν προέλθει τα τεχνουργήματα. Σε ότι αφορά τη μετάβαση από τη Μέση στην Ανώτερη Παλαιολιθική και την συνήπαρξη των Neanderthal με τους Homo sapiens το ζήτημα είναι περίπλοκο και αποτελεί ένα φλέγον ζήτημα για την έρευνα σε παγκόσμιο επίπεδο. Στην Ελλάδα υπάρχουν τρείς στρωματογραφημένες θέσεις οι οποίες θεωρούνται από τους ανασκαφείς ότι εμφανίζουν μεταβατικές λιθοτεχνίες (Θεόπετρα, Λακωνίδα, Κλεισούρα), (Panagopoulou 1999, Panagopoulou et al , Koumouzelis et al. 2001). Μέχρι στιγμής όμως τα δεδομένα είναι πολύ λίγα για να γίνει κάποια συνολική εκτίμηση. Αξίζει να αναφέρουμε ότι σε όλες τις προαναφερθείσες θέσεις δεν υπάρχουν πολλά τυπικά εργαλεία της Ανώτερης Παλαιολιθικής, ενώ παράλληλα απουσιάζουν και τα οστέινα εργαλεία και κοσμήματα τα οποία εμφανίζονται σε αυτήν την περίοδο με μεγάλη συχνότητα. 1.3 ΤΑ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩΤΕΡΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ Τα τεχνουργήματα που αποδίδονται στην Κατώτερη ή Πρώιμη Παλαιολιθική μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε δυο ομάδες με βάση τα τεχνοτυπολογικά τους χαρακτηριστικά, και με βάση τις απόλυτες χρονολογήσεις ορισμένων υπαίθριων θέσεων: 1. Στα αμφιπρόσωπα εργαλεία-χειροπελέκεις (Dakaris et al. 1964, Runnels & Van Andel 1993β, 2003, Αδάμ 1998, Strasser et al. 2010, Tourloukis 2010). Ως επί το πλείστον τα τεχνουργήματα αυτά έχουν βρεθεί εκτός γεωλογικού και αρχαιολογικού πλαισίου και η μόνη απόλυτη χρονολόγηση χειροπέλεκη είναι αυτή του Κοκκινόπηλου (Runnels & Van Andel 1993β). Σε ότι αφορά τα μεμονωμένα και μη χρονολογημένα αμφιπρόσωπα εργαλεία θα ταίριαζε η χρονολόγησή τους και στη 15

24 Μέση Παλαιολιθική, καθώς ο τύπος του εργαλείου επιβιώνει και σε προχωρημένα στάδια της Μέσης (Richter 2011:7). 2. Στις λιθοτεχνίες πυρηνόμορφων εργαλείων, λιανίστρων και αμφιπρόσωπων λιανίστρων (core and flake industries), (Ammerman et al. 1999, Runnels & Van Andel 1993α, 2003, Runnels 2001, Ντάρλας 2003, Harvati et al. 2008, Strasser et al. 2010). Πρόκειται για λιθοτεχνικά σύνολα που θεωρούνται γενικά ότι έχουν προ- Μουστέρια χαρακτηριστικά. Αποτελούνται από αρκετούς πυρήνες και πυρηνόμορφα εργαλεία, απλές φολίδες, είτε φολίδες οι οποίες διαμορφώνονται σε ξέστρα, οδοντωτά και εγκοπές. Σε όλες τις περιπτώσεις απουσιάζει η τεχνική Levallois ή η κεντροφερής μέθοδος απόκρουσης. Θέση Χρονολόγηση Πρώτη ύλη Λιθοτεχνία Δημοσίευση Παλαιόκαστρο - Ηφαιστειογενές Αχελαία (;) (Χειροπέλεκης) Dakaris et al Κοκκινόπηλος 250,000±50 (U/Th) Πυριτικό Αχελαία (;) (Χειροπέλεκης) Runnels & VanAndel 1993 Κοκκινόπηλος - Πυριτικό Αχελαία (;) (Χειροπέλεκης) Αδάμ 1998 Κοκκινόπηλος - Πυριτικό Αχελαία (;) (Χειροπέλεκης) Tourloukis 2010 Αναβαθμίδες Αλιάκμονα (Πολεμίστρα, Καρπερό) Αλωνάκι Δουμπιά Ροδιά Μεγάλο Μοναστήρι Πλακιάς Πρέβελης - Ηφαιστειογενή Λιθοτεχνία πυρήνων-φολίδων μαζί με αμφιπρόσωπα λιάνιστρα (Πολεμίστρα: 19 τεχνουργήματα, Καρπερό: αδιευκρίνιστος αριθμός) 130,000 (εκτίμηση με βάση την ωριμότητα του παλαιοεδάφους) >200,000 (εκτίμηση με βάση την ωριμότητα του παλαιοεδάφους) 400, ,000 B.P (U/Th) 400, ,000 B.P τυπολογική ομοιότητα με Ροδιά Πυριτικό Λιθοτεχνία πυρήνων και φολίδων, αμφιπρόσωπα λιάνιστρα, κλακτόνιες εγκοπές, οδοντωτά Harvati et al Runnels & VanAndel 2003 Χαλαζίας Λιθοτεχνία πυρήνων-φολίδων (;) Runnels 2001, Runnels, Andreou, Kotsakis unpubl. Report Χαλαζίας Χαλαζίας Λιθοτεχνία πυρήνων και φολίδων, αμφιπρόσωπα λιάνιστρα, κλακτόνιες εγκοπές, οδοντωτά, ξέστρα (60 τεχνουργήματα) Λιθοτεχνία πυρήνων και φολίδων, αμφιπρόσωπα λιάνιστρα, κλακτόνιες εγκοπές, οδοντωτά, ξέστρα (49 τεχνουργήματα) - Χαλαζίας Αχελαία (;); Λιθοτεχνία πυρήνων και φολίδων, αμφιπρόσωπα λιάνιστρα, κλακτόνιες εγκοπές, οδοντωτά, ξέστρα Runnels & VanAndel 1993b) Runnels & VanAndel 1993) Strasser et al Πίνακας 4: Λιθοτεχνικά σύνολα που χρονολογούνται στην Κατώτερη Παλαιολιθική 16

25 Με μια ματιά στον πίνακα 4 φαίνεται ότι στις λιθοτεχνίες με τα πυρηνόμορφα εργαλεία με εξαίρεση το Αλωνάκι για το οποίο η Παπαγιάννη θεωρεί ότι εφαρμόζεται η κεντροφερής μέθοδος απόκρουσης (Papagianni 2000), χρησιμοποιείται αποκλειστικά ο γαλακτώδης χαλαζίας. Από τη στιγμή που κάποιες χρονολογήσεις θεωρούνται προβληματικές και ανεπαρκείς και η χρονολόγηση γίνεται με βάση κυρίως τα τεχνοτυπολογικά χαρακτηριστικά θα θέλαμε να θέσουμε ακόμη δύο παραμέτρους στη συζήτηση. Η πρώτη αφορά το είδος και τις μηχανικές ιδιότητες των πρώτων υλών, και η δεύτερη τα είδη των πρώτων υλών σε συνάρτηση με τους τύπους και τα μεγέθη των εργαλείων. Από θέσεις της Δυτικής Ευρώπης που χρονολογούνται στη Μέση Παλαιολιθική είναι γνωστό ότι τα «κατώτερης» ποιότητας πετρώματα (γαλακτώδης χαλαζίας κ.α) χρησιμοποιούνται για την διαμόρφωση συγκεκριμένων τύπων εργαλείων όπως είναι τα λιάνιστρα, τα πυρηνόμορφα, οι εγκοπές και τα οδοντωτά (Geneste 1985 στο Mellars 1996: ). Ο χαλαζίας όπως είναι γνωστό αποτελεί ένα υλικό το οποίο δεν προσφέρεται για ελεγχόμενη κατεργασία (Seong 2004:78, Whittaker 1994). Επομένως θεωρούμε ότι θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα σκεπτικιστές για λιθοτεχνικά σύνολα τα οποία μοιάζουν να είναι πολύ πρώιμα καθώς πολύ άνετα θα μπορούσαν να χρονολογούνται και στη Μέση ή στην Ανώτερη Παλαιολιθική και να συνδέονται με συγκεκριμένες προτιμήσεις ως προς την επιλογή των υποβάθρων σε σχέση με τις πρώτες ύλες, αλλά και ως προς τις χρήσεις των εργαλείων για τα οποία επιλέγονται πιο χονδρόκοκκα υλικά. Κατά την άποψή μας θα πρέπει να λαμβάνουμε πολύ σοβαρά υπ όψιν το είδος των πρώτων υλών αλλά και τις δυνατότητες που αυτές προσφέρουν για λεπτομερή ή μη κατάτμηση. Αναμφίβολα τεχνοτυπολογικά τα περισσότερα δείγματα από την Ελλάδα τα οποία είναι χαλαζίες και χρονολογούνται στην Κατώτερη Παλαιολιθική μοιάζουν πολύ πρώιμα, ωστόσο πιστεύουμε ότι η ερμηνεία τους μπορεί να είναι διττή. Από τη μία είναι δυνατόν να αποτελούν πρώιμες λιθοτεχνίες και από την άλλη είναι πιθανό να συνδέονται με διαφορετικές προτιμήσεις και χρήσεις και να μην είναι τόσο πρώιμα όσο μορφολογικά μοιάζουν. Το ζήτημα αυτό θα μας απασχολήσει και παρακάτω ως προς τον τρόπο που ερμηνεύονται τεχνοτυπολογικά τα τεχνουργήματα από τα Δουμπιά, το Ζαγκλιβέρι και την Αρέθουσα, αλλά και ορισμένα τεχνουργήματα από τη Ραχώνα (λιάνιστρα και αμφιπρόσωπα λιάνιστρα) τα οποία εμφανίζουν χαρακτηριστικά τα οποία θα μπορούσαν να τα εντάξουν χρονολογικά στην Κατώτερη Παλαιολιθική. 17

26 1.4 ΟΙ ΜΟΥΣΤΕΡΙΕΣ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΣ Η Μουστέρια στην Ελλάδα εκτός από τα επιφανειακά λιθοτεχνικά σύνολα είναι καλύτερα γνωστή από 5 ανεσκαμμένες θέσεις. Η λιθοτεχνία του Ασπροχάλικου από τα κατώτερα και τα ανώτερα στρώματα μαζί με το σχήμα που εισήγαγε ο Higgs (Levalloismousterian, Μικρομουστέρια, Μουστέρια με φυλλόσχημες αιχμές) για τις λιθοτεχνίες της Μέσης Παλαιολιθικής στην Ελλάδα αποτέλεσαν για αρκετές δεκαετίες το βασικό παράδειγμα πάνω στο οποίο βασίστηκε η κατανόηση της Ελληνικής Μουστέριας και των λιθοτεχνιών της Μέσης Παλαιολιθικής (Higgs & Vita-Finzi 1966). Χάρη όμως στις νέες ανασκαφές και στην πληρέστερη κατανόηση της Μουστέριας στην Ελλάδα πλέον είναι σαφές ότι το Ασπροχάλικο αποτελεί μια εξαίρεση και όχι έναν κανόνα (Darlas 2007:364), και ότι η Μουστέρια στην Ελλάδα δεν μπορεί να ερμηνευθεί μόνο μέσα από μια καλά τεκμηριωμένη στρωματογραφία όπως αυτή του Ασπροχάλικου. Αντίθετα φαίνεται ότι εμφανίζει αρκετές ποικιλίες σε επίπεδο μεμονωμένων θέσεων. Ασπροχάλικο Όπως αναφέρθηκε μέχρι τη δεκαετία του 80 επικράτησε το σχήμα που πρότεινε ο Higgs. Με βάση τις νεώτερες έρευνες τα κατώτερα στρώματα χρονολογήθηκαν γύρω στα 102,000±14,000, 96,000±11,000 Π.Σ με τη μέθοδο της Θερμοφωταύγειας (Huxtable et al. 1992) στα κατώτερα στρώματα είναι πολύ συχνή η Levallois τεχνική, κεντροφερείς, μονοπολική ή διπολική αλλά και η δισκοειδής μέθοδος με επιμήκη αποκρούσματα, πολύ κοινά είναι τα ξέστρα, μονά ή διπλά (Gowlett & Carter, 1997, Vassilopoulou & Papaconstantinou 1997), (εικ. 1). Στα ανώτερα στρώματα (εικ. 2) απουσιάζει η τεχνική Levallois και απαντούν πολύ συχνά οι αιχμές ψευδο-levallois οι οποίες συνδέονται με την Levallois κεντροφερή επεξεργασία (μέθοδος Ασπροχάλικο), (Papaconstantinou, 1988). Ανάμεσα στις δυο φάσεις παρατηρείται μια αλλαγή η οποία ωστόσο δεν θα πρέπει να θεωρηθεί απότομη (Darlas 2007:352). Στην πρώτη περίπτωση κυριαρχούν τα Levallois επιμήκη αποκρούσματα, ενώ στη δεύτερη οι μη Levallois μέθοδοι με κοντά και παχιά αποκρούσματα. 18

27 Θεόπετρα Η Παναγοπούλου χώρισε τη λιθοτεχνία του σπηλαίου σε τρείς ενότητες (Panagopoulou 2000), (εικ.3). Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει τις λιθοτεχνίες τύπου Quina. Το σύνολο αυτό τοποθετείται χρονολογικά μεταξύ 74,000 και 45,000 χρόνων Π.Σ. Η δεύτερη ομάδα τοποθετείται με βάση ραδιοχρονολογήσεις χρονολογείται ανάμεσα στα 46,000-40,000 χρόνων Π.Σ.. Πρόκειται για μια Μουστέρια λιθοτεχνία που χαρακτηρίζεται από την έντονη χρήση της τεχνικής Levallois. Η κλασική μέθοδος Levallois (linear) είναι σπάνια ενώ οι επαναλαμβανόμενες μέθοδοι. Κυριαρχούν τα πλευρικά ξέστρα και οι Μουστέριες αιχμές. Η τρίτη κατηγορία χρονολογείται μεταξύ 40,000 και 33,000 χρόνων Π.Σ., στη μετάβαση από τη Μέση προς την Ανώτερη Παλαιολιθική. Τεχνολογικά χαρακτηρίζεται από σχήματα της Ανώτερης Παλαιολιθικής, κυρίως πυρήνες μη Levallois με μονοπολική ή διπολική λάξευση. Το παραπάνω σχήμα ωστόσο δεν είναι αποδεκτό από όλους τους μελετητές (Darlas 2007:355). Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η ταξινόμηση των λιθοτεχνιών βασίστηκε στις χρονολογήσεις με C14, ενώ η χρονολόγηση με τη μέθοδο της Θερμοφωταύγειας έδωσε πρωιμότερες ηλικίες για τα στρώματα (Valladas et al. 2003). Καλαμάκια Ο ανασκαφέας της θέσης (Darlas 2007:363) αναφέρει ότι η λιθοτεχνία της θέσης καθορίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό από το είδος των πρώτων υλών, αλλά και την απουσία των πρώτων υλών σε κοντινή απόσταση από το σπήλαιο. Η χρονολόγηση του κατώτερου στρώματος με βάση τους γεωλογικούς συσχετισμούς υπολογίζεται στα 100,000 χρόνια Π.Σ και του ανώτερου στα 40,000 χρόνια με τη μέθοδο του C14. Ως πρώτες ύλες χρησιμοποιούνται ηφαιστειογενή πετρώματα, πυριτόλιθοι και σε μικρότερο βαθμό χαλαζίες και χαλαζίτες Γενικότερα η λιθοτεχνία χαρακτηρίζεται από το μικρό μέγεθός της (εικ. 5), την έλλειψη φολίδων με μεγάλα ποσοστά φλοιού, αλλά και πυρήνων οι οποίοι είναι πολύ εξαντλημένοι. Τα εργαλεία και οι πυρήνες μεταφέρονταν έτοιμα στο σπήλαιο και κάποια επεξεργάζονταν εκεί. Η τεχνική Levallois αντιπροσωπεύεται σε ικανοποιητικό βαθμό με κεντροφερείς και σπανιότερα μονοπολικές ή διπολικές αποκρούσεις. Τα πιο κοινά εργαλεία είναι τα πλευρικά 19

28 ξέστρα και σπανιότερα τα οδοντωτά και οι εγκοπές, ενώ πολύ σπάνια είναι και τα εργαλεία τύπου Quina. Λακωνίδα Η θέση χρονολογείται από τα ±100,000 χρόνια Π.Σ μέχρι τα 40,000 χρόνια Π.Σ. με τη μέθοδο AMS (Panagopoulou et al ). Και στην περίπτωση της Λακωνίδας χρησιμοποιούνται ηφαιστειογενή πετρώματα τα οποία βρίσκονται κοντά στη θέση. Χαρακτηρίζεται από την εφαρμογή της τεχνικής Levallois και τα αποκρούσματα είναι αρκετά επιμήκη (εικ. 6), παράλληλα εφαρμόζεται και η κεντροφερής μέθοδος απόκρουσης με τα αποκρούσματα να είναι μικρότερα σε μέγεθος γεγονός που κάνει τους μελετητές της θέσει να θεωρούν ότι αρχικά εφαρμόζονταν μονοπολικές ή διπολικές αποκρούσεις και στη συνέχεια αφού μειώνονταν ο όγκος του πυρήνα ακολουθούνταν κεντροφερείς αποκρούσεις. Τα διαμορφωμένα εργαλεία είναι σχετικά σπάνια και πιο συχνά απαντούν τα πλευρικά ξέστρα και οι αιχμές (Μουστέριες και Levallois). Κλεισούρα Η Κλεισούρα έχει μια πολύ μακρά στρωματογραφία η οποία καλύπτει τη Μέση Παλαιολιθική μέχρι και τους νεότερους χρόνους. Τα στρώματα της Μέσης Παλαιολιθικής έχουν δώσει ηλικίες πάνω από τα 40,000 χρόνια Π.Σ (Koumouzelis et al. 2001). Για τα τεχνουργήματα χρησιμοποιούνται και σε αυτή τη θέση ηφαιστειογενή πετρώματα κυρίως, σχετικά κακής ποιότητας με μικρά υποπροϊόντα. Και στην περίπτωση της Κλεισούρας εφαρμόζεται η Levallois τεχνική μαζί με την κεντροφερή μέθοδο. Τα πιο συνήθη εργαλεία είναι τα ξέστρα και ακολουθούν τα οδοντωτά (εικ. 4). ΝΕΟΤΕΡΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ Πιο πρόσφατα η Παπαγιάννη (Papagianni 2009:120), διατυπώνει ότι με βάση τις μέχρι τώρα απόλυτες χρονολογήσεις από τις ανεσκαμμένες θέσεις της Μέσης Παλαιολιθικής και τα λιθοτεχνικά τους σύνολα, είναι δυνατή η διαίρεση των θέσεων του Ελλαδικού χώρου σε δυο ομάδες. Η πρώτη περιλαμβάνει τις θέσεις που χρονολογήθηκαν με τη μέθοδο της Θερμοφωταύγειας, και έχουν δώσει ηλικίες ανάμεσα στα στάδια OIS 5d-a και OIS 5e, γύρω δηλαδή στα ±100,000 χρόνια Π.Σ. Η 20

29 δεύτερη περιλαμβάνει τις ραδιοχρονολογήσεις με C14, με θέσεις που χρονολογούνται στο στάδιο OIS 3, ανάμεσα στα ±50,000-35,000 χρόνια Π.Σ. Οι Μουστέριες λιθοτεχνίες με βάση τις διαφορετικές μεθόδους χρονολόγησης σύμφωνα με την Παπαγιάννη μπορούν να χωριστούν με βάση τα τεχνολογικά τους χαρακτηριστικά σε δυο ομάδες. Στις λιθοτεχνίες Levallois με επιμήκη αποκρούσματα, και στις μη Levallois λιθοτεχνίες που δεν έχουν επιμήκη αποκρούσματα. Πρέπει ωστόσο να τονίσουμε ότι εφόσον οι χρονολογήσεις γίνονται με διαφορετικές μεθόδους είναι σχεδόν αδύνατο να γίνουν συγκρίσεις ανάμεσα στις μεθόδους κατεργασίας και να εντοπιστεί κάποια ασφαλής χρονολογική διαφοροποίηση αφού οι χρονολογήσεις με C14 στην πραγματικότητα μπορεί να είναι πολύ παλαιότερες κάτι που παρατηρήθηκε και στη Θεόπετρα. Η Παπαγιάννη στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει λιθοτεχνίες στις οποίες εφαρμόζεται η μονοπολική και σπανιότερα η διπολική επαναλαμβανόμενη Levallois μέθοδος, ή η κεντροφερής επαναλαμβανόμενη Levallois και η δισκοειδής μέθοδος. Σύμφωνα με την Παπαγιάννη (Papagianni 2009:121), οι τεχνικές αυτές συνδυάζονταν ως τμήμα μιας απλής αφαιρετικής διαδικασίας όπου οι παράλληλες αφαιρέσεις αποτελούσαν το πρώτο στάδιο της επεξεργασίας του πυρήνα, σχήμα που έχει προταθεί και για τη Λακωνίδα (Panagopoulou et al ), και στη συνέχεια ακολουθούσε η κεντροφερής απόκρουση. Σύμφωνα με την ίδια τα επιμήκη αποκρούσματα, φολίδες ή λεπίδες, επιλέγονταν για την διαμόρφωση των εργαλείων, κυρίως ξέστρα διαφόρων τύπων. Οι λιθοτεχνίες που εμπίπτουν σε αυτήν την κατηγορία, περιλαμβάνουν τη λιθοτεχνία του κατώτερου στρώματος από το Ασπροχάλικο (Gowlett & Carter 1997), τη φάση II του σπηλαίου της Θεόπετρας (Panagopoulou 1999, 2000), τη Μουστέρια λιθοτεχνία της Λακωνίδας (Panagopoulou et al ), τμήμα του υλικού από τον Κοκκινόπηλο, αλλά και από άλλες υπαίθριες θέσεις της Ηπείρου (Papagianni 2000). Στις λιθοτεχνίες της δεύτερης τεχνολογικής ομάδας η Levallois τεχνική σχεδόν απουσιάζει και φαίνεται πως κυριαρχεί η δισκοειδής μέθοδος. Όλες οι χρονολογήσεις βρίσκονται ανάμεσα στα 50,000-35,000 χρόνια Π.Σ (Papagianni 2009) με την μέθοδο του C14. Απουσιάζουν τα επιμήκη αποκρούσματα και η έμφαση δίνεται στην παραγωγή κοντών και παχιών αποκρουσμάτων τα οποία επιλέγονται για την διαμόρφωση των εργαλείων. Σε αυτήν την κατηγορία εντάσσεται η λιθοτεχνία του σπηλαίου Μααρά (Τρανταλίδου και Ντάρλας 1995), η ανώτερη Μουστέρια του Ασπροχάλικου (Bailey et al. 1983), η Μουστέρια της Κλεισούρας (Koumouzelis 21

30 2001), η λιθοτεχνία από το σπήλαιο Κεφαλάρι (Runnels 1988), τα ανώτερα στρώματα του σπηλαίου Καλαμάκια (Darlas and de Lumley 1999), καθώς και το υλικό από τις υπαίθριες θέσεις της Θεσσαλίας (Runnels and Van Andel 1993), της βορειοανατολικής Πελοποννήσου (Pope et al. 1984), της Δυτικής Πελοποννήσου (Chavaillon et al. 1969), και κάποιο από το επιφανειακό υλικό της Ηπείρου (Papagianni 2000). Το σχήμα που προτείνει η Παπαγιάννη μοιάζει αρκετά με την κλασική διαίρεση της λιθοτεχνίας του Ασπροχάλικου καθώς και με το σχήμα που πρότεινε ο Runnels (1998) για την διαίρεση της Ελληνικής Μουστέριας το οποίο βασίστηκε και πάλι στην λιθοτεχνία του Ασπροχάλικου και στα επιφανειακά λιθοτεχνικά σύνολα της Ηπείρου. Αυτό που δεν αναφέρεται καθόλου στα δυο αυτά μοντέλα είναι το είδος, η ποιότητα και η προσβασιμότητα στις πρώτες ύλες στην κάθε περίπτωση και το είδος της εγκατάστασης. Τα παραδείγματα από τα Καλαμάκια, την Κλεισούρα και ίσως από το σπήλαιο του Μααρά είναι διδακτικά για τις τεχνικές οι οποίες εφαρμόζονται και για την οικονομία της πρώτης ύλης. Για την ώρα είναι πολύ δύσκολο να διαμορφωθεί μια ενιαία εικόνα και η κάθε περίπτωση θα πρέπει να μελετάται χωριστά και σε συνάρτηση με το είδος και την πρόσβαση στις πηγές των πρώτων υλών (Darlas 2007). Αυτό που μπορεί να ειπωθεί με απόλυτη βεβαιότητα για τη Μέση Παλαιολιθική στην Ελλάδα είναι ότι χαρακτηρίζεται από μια έντονη ποικιλομορφία στις τεχνικές κατεργασίας που εφαρμόζονται, μονοπολική ή διπολική Levallois, κεντροφερής Levallois επαναλαμβανόμενη, δισκοειδής μέθοδος αλλά και απλούστερες μορφές κατεργασίας. Χαρακτηρίζεται από μια έντονη ποικιλομορφία στους τύπους των εργαλείων με πολλά ξέστρα, οδοντωτά, Levallois και Μουστέριες αιχμές και εγκοπές. ΣΥΝΟΨΗ Παρά τις όποιες προόδους πάνω στα ζητήματα της χρονολογικής τεκμηρίωσης και των προσπαθειών για την ταξινόμηση των λιθοτεχνικών συνόλων ανά περιόδους από τα ανεσκαμμένα και τα επιφανειακά σύνολα ύστερα από μισό αιώνα ερευνών αρκετά ζητήματα παραμένουν ακόμη αρκετά ασαφή. Παράλληλα υπάρχουν και αρκετοί παράγοντες οι οποίοι λειτουργούν πολύ περιοριστικά. Χαρακτηριστικά, θα μπορούσαν να αναφερθούν οι εξής: 22

31 Η ύπαρξη λίγων απόλυτων χρονολογήσεων εκ των οποίων κάποιες θα μπορούσαν να θεωρηθούν προβληματικές (Papagianni 2009:119-20). Ο μικρός αριθμός συστηματικών ανασκαφών με σύγχρονες μεθόδους. Εξαιρούνται το Ασπροχάλικο, το Κλειδί, η Καστρίτσα και οι άλλες ανεσκαμμένες θέσεις της Ηπείρου, καθώς και η Θεόπετρα, το Φράγχθι, η Κλεισούρα, τα Καλαμάκια και η Λακωνίδα, και πιο πρόσφατα το σπήλαιο Μελιτζιά στην Αρεόπολη της Μάνης. Πολλές περιοχές δεν έχουν ερευνηθεί σχεδόν καθόλου, όπως λόγου χάρη η Μακεδονία και η Θράκη. Περιοριστικά λειτουργεί και η απουσία πολλών σκελετικών καταλοίπων. Εξαιρούνται τα Πετράλωνα, τα Καλαμάκια, η Λακωνίδα και το Απήδημα όπου έχουν βρεθεί κάποια παλαιοανθρωπολογικά κατάλοιπα (Harvati et al. 2009). Η απουσία σκελετικών καταλοίπων καθιστά αβέβαιους τους συσχετισμούς μεταξύ ανθρωπιδών και λίθινων εργαλείων και ιδιαίτερα των λιθοτεχνικών συνόλων που θεωρούνται μεταβατικά. Περιοριστικά σε ότι αφορά την διατύπωση οποιασδήποτε υπόθεσης σχετικά με την ταύτιση ανθρωπιδών και λιθοτεχνιών λειτουργεί και το ζήτημα της συνύπαρξης διαφορετικών ειδών ανθρωπιδών σε ορισμένες περιοχές, όπως λόγου χάρη στη Vindija της Κροατίας (Smith et al. 1999) όπου οι πληθυσμοί των Neanderthal φαίνεται πως επιβιώνουν για αρκετές χιλιάδες χρόνια μετά την άφιξη των Σύγχρονων Ανατομικά ανθρώπων Το ίδιο θα μπορούσε να ισχύσει και για τον Ελλαδικό χώρο (Papakonstantinou & Vasilopoulou 1997). Με βάση αυτό, θα πρέπει να υπάρχει μια κριτική ανάγνωση των επιφανειακών, αλλά και των ανεσκαμμένων λίθινων συνόλων, όταν δεν υπάρχουν σκελετικά κατάλοιπα. Η στερεοτυπική σύνδεση λιθοτεχνιών με συγκεκριμένα είδη ανθρωπιδών φαίνεται πως τίθεται πλέον υπό αμφισβήτηση όπως έχουν δείξει και τα παραδείγματα από τη θέση Skhul (McCown & Keith 1939), και Quafzeh στη Μέση Ανατολή. Γενικότερα όμως και με βάση τα δεδομένα και από άλλες περιοχές της Ευρασίας, οι Μουστέριες λιθοτεχνίες συνδέονται κυρίως με τα αρχαϊκά είδη Homo και πιο 23

32 συγκεκριμένα με τους Neanderthal χωρίς αυτό να αποτελεί και τον κανόνα (Bar-Yosef & Belfer-Cohen 2001:20). Η πληθώρα των μέχρι τώρα λίθινων συνόλων προέρχεται σχεδόν αποκλειστικά από επιφανειακές περισυλλογές στις οποίες δεν υπάρχουν απόλυτες χρονολογήσεις, παρά μόνο σε λίγες περιπτώσεις όπου χρονολογήθηκαν τα γεωλογικά στρώματα από τα οποία ανακτήθηκαν τα τεχνουργήματα ή θεωρείται ότι έχουν προέλθει. Παρά την χρησιμότητα της μεθόδου χρονολόγησης των γεωλογικών στρωμάτων, δίνεται μόνο μια πολύ γενική εικόνα της κατοίκησης και της διάρκειάς της όπως αναφέρει και η Παπαγιάννη (Papagianni 2009:120). Μέχρι στιγμής δεν έχει ανασκαφεί καμία υπαίθρια θέση με αδιατάρακτες αποθέσεις με αποτέλεσμα το πλαίσιο αλλά και η ερμηνεία των θέσεων να βασίζεται αποκλειστικά στα επιφανειακά λιθοτεχνικά σύνολα και στις συχνότητες των τεχνουργημάτων. Οι μελέτες και οι τελικές δημοσιεύσεις λίθινου υλικού είναι επίσης λίγες (εξαίρεση αποτελούν το Ασπροχάλικο και η Κλεισούρα (Gowlet and Carter 1997, Papakonstantinou 1998, Koumouzelis 2001, Bar- Yosef & Kozlowski 2010), ενώ συχνά απορρέουν από διαφορετικές αρχαιολογικές παραδόσεις (Papagianni 2000:35). Παρά τον μεγαλύτερο όγκο των επιφανειακών ευρημάτων λίγες είναι και οι πιο αναλυτικές και συγκεντρωτικές μελέτες υλικού από διαφορετικές περιοχές. Εξαίρεση αποτελούν οι μελέτες των Παπακωνσταντίνου και Βασιλοπούλου (Papakonstantinou & Vasilopoulou 1997), και της Παπαγιάννη (Papagianni 2000) για τις υπαίθριες θέσεις της Ηπείρου. 24

33 2. ΟΙ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ: ΤΑ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ Οι υπαίθριες παλαιολιθικές θέσεις στην Ελλάδα είναι πολυάριθμες (πάνω από 200), σε αντίθεση με τις στεγασμένες θέσεις (σπήλαια και βραχοσκεπές). Η μεγαλύτερη συγκέντρωση παλαιολιθικών θέσεων και κυρίως θέσεων της Μέσης Παλαιολιθικής παρατηρείται στη βορειοδυτική Ελλάδα, φαινόμενο που έχει να κάνει κυρίως με την ένταση των ερευνών στην περιοχή. Οι υπαίθριες θέσεις της Ηπείρου συγκεντρώνονται κυρίως σε παράκτιες περιοχές και σε περιοχές με χαμηλό υψόμετρο (Papagianni 2000:18). Αυτή η θεώρηση ωστόσο μπορεί να ανατραπεί στο μέλλον με την εντατικοποίηση των ερευνών σε περιοχές όπως η Μακεδονία και η Θράκη όπου εντοπίστηκαν θέσεις σε μεγαλύτερο υψόμετρο (Efstratiou et al. 2006). Το ανάγλυφο της Ελλάδας παρουσιάζει μια μεγάλη ποικιλία η οποία φαίνεται και από την διαφορά κατανομής των θέσεων σε περιοχές όπως η Ήπειρος και η Θεσσαλία. Το γεωλογικό και το περιβαλλοντικό υπόβαθρο της κάθε περιοχής καθώς και οι διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες αναμφίβολα θα πρέπει να καθόρισαν εν μέρει ορισμένες τάσεις που παρατηρούνται στην κατοίκηση περιοχών με διαφορετική βιοποικιλότητα. Γενικότερα όμως παρατηρείται τάση συγκέντρωσης θέσεων κοντά σε περιοχές όπου υπάρχει νερό (Runnels 1995: 712), όπως για παράδειγμα συμβαίνει στην Ήπειρο, τη Θεσσαλία και την Ηλεία όπου οι θέσεις συγκεντρώνονται κοντά σε ποτάμια και λίμνες. Παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια υπάρχει συστηματική έρευνα που καλύπτει το μεγαλύτερο τμήμα της προϊστορικής περιόδου στη Μακεδονία, μέχρι στιγμής δεν έχει υπάρξει κάποιο ερευνητικό πρόγραμμα μεγάλης έκτασης για την διερεύνηση της παλαιολιθικής αντίστοιχο με τα ερευνητικά προγράμματα που έλαβαν χώρα σε προηγούμενες δεκαετίες στην Ήπειρο και την Πελοπόννησο. Αντιθέτως η έρευνα στην περιοχή χαρακτηρίζεται από ασυνέχειες και μεμονωμένες ερευνητικές πρωτοβουλίες. Οι πρώτες επιτόπιες έρευνες στη Δυτική Μακεδονία διεξάγονται κατά τη δεκαετία του 60 εντός του προγράμματος για την διερεύνηση της Παλαιολιθικής στην Ήπειρο (Dakaris et al. 1967), όπου περισυλλέχθηκε ο χειροπέλεκης από το Παλαιόκαστρο (εικ. 2) και μερικά ακόμη διαγνωστικά εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής (Κουρτέση-Φιλιππάκη 1992:41). 25

34 Εικ. 2 Χειροπέλεκυς από το Παλαιόκαστρο Κοζάνης, τροποποιημένη εικόνα από Tourloukis (2010). Την ίδια περίοδο ανακαλύπτεται και το κρανίο των Πετραλώνων. Ακολουθεί ένα μεγάλο ερευνητικό κενό, και μόλις στη δεκαετία του 90 διενεργείται μια δοκιμαστική τομή δίπλα από την τεχνητή είσοδο του σπηλαίου Μααρά (Τρανταλίδου & Ντάρλας 1992). Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα αυξημένο ερευνητικό ενδιαφέρον με την διεξαγωγή επιφανειακών ερευνών και την αναγνώριση υπαίθριων παλαιολιθικών θέσεων. Παρά τον αποσπασματικό χαρακτήρα των ερευνών, η ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα κατά το Πλειστόκαινο φαίνεται πως εγγράφεται σε μια ευρεία γεωγραφική έκταση που καλύπτει την Αιγιακή Θράκη (Ammerman et al. 1999, Φωτιάδης κ.α 2001), την Κεντρική και Δυτική Μακεδονία (Runnels 2001, Παναγοπούλου κ.α 2004, Ντάρλας 2007,2010, Harvati et al. 2008), έως και την οροσειρά της Πίνδου (Efstratiou et al. 2006), (χάρτης 3 ). Την έρευνα απασχολούν και ερωτήματα που έχουν να κάνουν με τον πρώιμο εποικισμό της Ευρώπης, και την παρουσία αρχαϊκών Homo στην περιοχή (Παναγοπούλου κ.α 2004, Harvati et al. 2008). Τα αποτελέσματα των επιφανειακών ερευνών ωστόσο στις αναβαθμίδες του Αλιάκμονα δεν απέδωσαν λίθινο υλικό το οποίο να βρέθηκε in situ. Περιοριστικά για την έρευνα λειτουργεί το γεγονός ότι εκτός από τις παλιές τομές στο σπήλαιο των Πετραλώνων και την δοκιμαστική τομή έξω από το σπήλαιο του Μααρά μέχρι στιγμής δεν έχει υπάρξει καμία συστηματική ανασκαφή σε σπήλαιο ή σε υπαίθρια θέση που να σώζει στρωματογραφία με σύγχρονες μεθόδους. Αυτό έχει 26

35 σαν αποτέλεσμα οι όποιες εκτιμήσεις για τη χρονολόγηση να βασίζονται στα τεχνοτυπολογικά χαρακτηριστικά των λίθινων συνόλων και στις γεωλογικές παρατηρήσεις. Χάρτης 3 Οι Παλαιολιθικές θέσεις της Μακεδονίας Μέχρι στιγμής πιο αντιπροσωπευτικές και «πολυπληθέστερες» είναι οι υπαίθριες θέσεις της Μέσης Παλαιολιθικής (Ammerman et al. 1999, 2001, Φωτιάδης κ.α 2001, Efstratiou et al. 2006, Ντάρλας 2007,2010). Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας όπου έχουν γίνει πιο εντατικές έρευνες. Παρά το γεγονός ότι οι περισσότερες θέσεις της Μακεδονίας χρονολογούνται στη Μέση Παλαιολιθική με βάση το λίθινο υλικό και τα τεχνοτυπολογικά χαρακτηριστικά του, δεν λείπουν και υπαίθριες θέσεις που χρονολογούνται στην Κατώτερη Παλαιολιθική (Runnels 2001, Runnels, Andreou, Kotsakis unpubl. report, Harvati et al. 2008). Η Ανώτερη Παλαιολιθική αντιπροσωπεύεται από το υλικό μερικών θέσεων που θα μπορούσε να αποδοθεί στην περίοδο (Κουκούλη-Χρυσανθάκη & G. Weisgerber 1993, 1996, Φωτιάδης κ.α 2001, Ντάρλας 2010). Μια από τις σημαντικότερες θέσεις αποτελούν τα Πετράλωνα εξαιτίας του παλαιοανθρωπολογικού, αρχαιολογικού αλλά και του παλαιοντολογικού 27

36 ενδιαφέροντος του σπηλαίου. Σε ότι αφορά το λίθινο υλικό των Πετραλώνων θα μπορούσαν να ειπωθούν πολύ λίγα πράγματα, μιας και το υλικό το οποίο αναφέρεται ότι βρέθηκε στις ανασκαφές δεν έχει μελετηθεί και δημοσιευθεί, πέρα από κάποιες αναφορές, σχέδια και φωτογραφίες (Poulianos 1971, 1982). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να υπάρχουν διαφορετικές και διφορούμενες απόψεις, καθώς το πλαίσιο ανάκτησής του παραμένει άγνωστο και αμφισβητήσιμο (Harvati et al. 2009:136). Πιο πρόσφατα ο Ντάρλας σε ανακοίνωσή του για τον εορτασμό των εκατό χρόνων της προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία τόνισε τον ανθρωπογενή χαρακτήρα των τεχνουργημάτων από το σπήλαιο. Παρά τις στρωματογραφικές ασάφειες που υπάρχουν εξαιτίας της ανασκαφικής μεθοδολογίας η οποία έγινε με βάση τα πρότυπα των παλαιοντολογικών ανασκαφών θεωρεί ότι ο χαρακτήρας των τεχνουργημάτων είναι αναμφισβήτητα ανθρωπογενείς και μάλιστα τεχνοτυπολογικά τα τεχνουργήματα μπορεί να είναι πολύ πρωιμότερα από το κρανίο των Πετραλώνων. Η λιθοτεχνία της δεύτερης ανεσκαμμένης θέσης στη Μακεδονία προέρχεται από το σπήλαιο Μααρά (Τρανταλίδου & Ντάρλας 1992). Παρ ότι το λίθινο σύνολο βρίσκεται σε πρωτογενή απόθεση και συσχετίζεται με την παρουσία οστεολογικού υλικού μπορεί να προσφέρει μόνο γενικές πληροφορίες καθώς ο αριθμός των εργαλείων είναι πολύ περιορισμένος, συνολικά 38 τεχνουργήματα. Ως πρώτη ύλη χρησιμοποιείται κυρίως ο χαλαζίας. Η λιθοτεχνία χαρακτηρίζεται ως τυπική Μουστέρια της προχωρημένης Μέσης Παλαιολιθικής με ξέστρα, οδοντωτά και ρύγχη. Αξίζει να σημειωθεί ότι η τεχνική Levallois συναντάται μόνο σε μια φολίδα από πυριτόλιθο και σε κανένα εργαλείο ή υποπροϊόν από χαλαζία. Το λίθινο σύνολο της θέσης δείχνει ότι πρόκειται για μια σύντομη εγκατάσταση όπως μαρτυρά και η έλλειψη υποπροϊόντων της κατεργασίας του λίθου από τη θέση, γεγονός που δείχνει ότι η κατεργασία της πρώτης ύλης γίνονταν αλλού (Τρανταλίδου & Ντάρλας 1992:599). Αξίζει επίσης να αναφερθεί και μια λεπίδα από πυριτόλιθο η οποία βρέθηκε σε συσχετισμό με οστεολογικό υλικό στο σπήλαιο Λουτρών της Αριδαίας, χωρίς ωστόσο να έχει βρεθεί άλλο λίθινο εργαλείο (Tsoukala et al. 2006). Οι χρονολογήσεις από τα κατώτερα στρώματα του σπηλαίου με τη μέθοδο του C14 έδωσαν ηλικίες ανάμεσα στα χρόνια Π.Σ (Dotsika et al. 2011). Το αδημοσίευτο λίθινο υλικό από τις Πλειστοκαινικές αναβαθμίδες του Λαγκαδά το οποίο περισυλλέχθηκε από μη εντατική επιφανειακή περισυλλογή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κατά τη δεκαετία του 90, και που 28

37 αποτελεί τμήμα της παρούσας εργασίας, χρονολογήθηκε στην Κατώτερη και στη Μέση Παλαιολιθική (Runnels 2001:256). Το υλικό από τα Δουμπιά αποτελείται αποκλειστικά από γαλακτώδη χαλαζία και θεωρήθηκε αρκετά πρώιμο με βάση τα τεχνολογικά και τυπολογικά χαρακτηριστικά του (Runnels 2001, Runnels, Andreou, Kotsakis unpubl. report). Το λίθινο υλικό από το Ζαγκλιβέρι χρονολογήθηκε στη Μέση Παλαιολιθική (Runnels 2001, Runnels, Andreou, Kotsakis unpubl. report). Τα 74 τεχνουργήματα που περισυλλέχθηκαν από τις ποτάμιες αναβαθμίδες Εικ. 3 Εργαλεία από τις αναβαθμίδες του Αλιάκμονα (Harvati et al. 2008) του Αλιάκμονα καλύπτουν μια μακρά περίοδο από την Κατώτερη Παλαιολιθική μέχρι την Ανώτερη Παλαιολιθική (Harvati et al. 2008). Τα εργαλεία διαμορφώνονται σε ποτάμιες κροκάλες από ηφαιστειογενή πετρώματα. Τα εργαλεία που χρονολογούνται στην Κατώτερη Παλαιολιθική με βάση τα τεχνοτυπολογικά χαρακτηριστικά τους και την σχετική τεχνολογική απλότητά της κατεργασίας της πρώτης ύλης περιλαμβάνουν πυρήνες, ορισμένα αμφιπρόσωπα εργαλεία, απλές φολίδες, και αμφιπρόσωπα λιάνιστρα (εικ. 3). Οι υπαίθριες θέσεις κοντά στο σύγχρονο χωριό της Σαμαρίνας (Efstratiou et al. 2006), καλύπτουν ένα μεγάλο χρονικό εύρος που εκτείνεται από τη Μέση Παλαιολιθική έως και τους ιστορικούς χρόνους. Τα τεχνουργήματα που χρονολογούνται στη Μέση Παλαιολιθική είναι κυρίως ξέστρα και οδοντωτά και μπορούν να συγκριθούν με λιθοτεχνίες της Ηπείρου. Ταυτόχρονα παρατηρείται και η εφαρμογή της τεχνικής Levallois, ενώ υπάρχουν και ορισμένα εργαλεία που θα μπορούσαν να χρονολογηθούν στην Ανώτερη Παλαιολιθική. Πρόσφατα αναγνωρίστηκε και η πηγή της πρώτης ύλης καθώς και αρκετά υποπροϊόντα της αρχικής κατεργασίας του λίθου και εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής (εικ. 4). Τέλος, το επιφανειακό λίθινο υλικό των επόμενων γνωστών τριών Παλαιολιθικών θέσεων της Μακεδονίας (Ντάρλας 2007, 2010), Ραχώνα, Πολύπετρο, Γοργόπη, καθώς και το υλικό από τις δυο δοκιμαστικές τομές στη Ραχώνα της Πέλλας χρονολογείται στη Μέση και στην Ανώτερη Παλαιολιθική. Τα λιθοτεχνικά 29

38 σύνολα των τριών αυτών θέσεων καθώς και το υλικό των δοκιμαστικών τομών στη Ραχώνα αποτελεί επίσης κομμάτι της παρούσας μελέτης και θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω. Εικ. 4. Εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής (Efstratiou et al. 2006) 30

39 3. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΜΕΛΕΤΗ 3.1 ΤΟ ΕΙΔΟΣ ΤΩΝ ΘΕΣΕΩΝ Στις θέσεις από όπου συλλέχθηκε το λίθινο υλικό δεν υπάρχει κάποιο σπήλαιο ή κάποιου άλλου είδους φυσική προφύλαξη, έτσι με μεγάλη βεβαιότητα μπορεί να λεχθεί ότι τα τεχνουργήματα προέρχονται από υπαίθριους χώρους χρήσης, καταυλισμούς, ή σημεία στα οποία μπορούν να αναγνωριστούν ως περάσματα ή ως χώροι τέλεσης άλλων δραστηριοτήτων (θέσεις τεμαχισμού, λατομεία, εργαστήρια). Η λέξη θέση χρησιμοποιείται από τους Bailey et al. (1997:528) για να οριστεί οποιοδήποτε σημείο στο οποίο έχει βρεθεί έστω και ένα παλαιολιθικό τεχνούργημα χωρίς να σημαίνει ότι τα τεχνουργήματα βρίσκονται στην αρχική επιφάνεια απόρριψής τους. Ο ίδιος ορισμός θα ακολουθηθεί και εδώ. Πρέπει να επισημανθεί ότι η διάκριση μεταξύ των χώρων χρήσης (στεγασμένοι και υπαίθριοι) δεν αποτελεί μια ποιοτική διαφοροποίηση, αντιθέτως είναι προτιμότερο να θεωρηθεί αυτή η διαφορετικότητα σαν τμήμα ενός ευρύτερου συνόλου που αφορά διαφορετικές και εναλλασσόμενες στρατηγικές επιβίωσης οι οποίες δεν αποκλείουν η μια την άλλη (Bailey et al. 1997:536). Στους χώρους υπαίθριας εγκατάστασης θα πρέπει να υποθέσουμε ότι σε πολλές περιπτώσεις θα υπήρχαν και τεχνητές κατασκευές, όπως ανεμοφράκτες ή κατασκευές από κλαδιά και άλλα φθαρτά υλικά τα οποία θα λειτουργούσαν ως κατοικίες ή χώροι προφύλαξης. Παρά τις δυνατότητες που προσφέρει η ανασκαφή υπαιθρίων θέσεων και η κατανόηση της χωροταξικής οργάνωσης των καταυλισμών με τον εντοπισμό των δαπέδων κατοίκησης (living floors), είναι αρκετά σπάνιο να βρεθούν αδιατάρακτες πρωτογενείς αποθέσεις (Ντάρλας 1998:29, Bailey 2007:206) και μέχρι στιγμής στην Κεντρική Μακεδονία δεν έχει εντοπιστεί κανένα υπαίθριο σημείο με in situ κατάλοιπα μολονότι τα τεχνουργήματα από τα Δουμπιά και τμήμα του υλικού από τη Ραχώνα και τη Γοργόπη θεωρείται από τους ερευνητές ότι βρίσκονται in situ ή έστω κοντά στην επιφάνεια απόρριψής τους (Runnels, Andreou, Kotsakis: unpubl. report, Ντάρλας 2007). Θα ήταν πρόωρο να θεωρήσουμε ότι και οι έξι θέσεις αντιπροσωπεύουν μια μόνο χρονική περίοδο και φάση της Παλαιολιθικής, αντίθετα όπως φάνηκε και από τα ίδια τα τεχνουργήματα υπάρχει μια μίξη στοιχείων που μπορούν να ενταχθούν 31

40 χρονικά σε διαφορετικές περιόδους. Ακόμη και αν ένα λιθοτεχνικό σύνολο φαίνεται αρκετά ομοιογενές όπως αυτό της Ραχώνας για παράδειγμα δεν μπορεί να διαπιστωθεί εάν αντιπροσωπεύει έναν προσωρινό χώρο εγκατάστασης μιας ομάδας ή την εποχιακή κατοίκηση από την ίδια ή διαφορετικές ομάδες σε σύντομα χρονικά διαστήματα εβδομάδων, μηνών, ακόμη και σε διαστήματα χιλιετιών δεδομένης της σταθερότητας που παρατηρείται στους εργαλειακούς τύπους της Μέσης Παλαιολιθικής. Έτσι τα τεχνουργήματα μιας υπαίθριας θέσης που χρονολογούνται στη Μέση Παλαιολιθική θα ήταν δυνατόν να θεωρηθούν σαν σύγχρονα μεταξύ τους μόνο με μια πολύ σχετική και ευρεία έννοια της αντίληψης του χρόνου και της συγχρονίας (Papakonstantinou & Vasilopoulou 1997:476) Η ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ Για την περισυλλογή του υλικού ακολουθήθηκαν δυο διαφορετικές μέθοδοι δειγματοληψίας. Στην περίπτωση του Λαγκαδά περισυλλέχθηκαν όλα τα πιθανά αντικείμενα τα οποία θεωρήθηκαν ότι έφεραν σκόπιμη λάξευση και που πιθανόν αποτελούσαν τεχνουργήματα με αποτέλεσμα να συλλεχθούν πολλά ακατέργαστα κομμάτια πρώτης ύλης. Από τις θέσεις της κοιλάδας του Αξιού περισυλλέχθηκαν πέρα από τα χαρακτηριστικά τεχνουργήματα τα οποία υπάρχουν σε αφθονία (προσωπική διαπίστωση από επίσκεψη στις θέσεις) και πολλά απλά υποπροϊόντα τα οποία και αποτελούν τον μεγαλύτερο όγκο του υλικού (απλές φολίδες, μη τυπικοί πυρήνες, λεπίδες, θραύσματα) τα οποία βέβαια δεν μπορούν να δώσουν ασφαλείς πληροφορίες για τη χρονολόγηση καθώς δεν είναι διαγνωστικά της Παλαιολιθικής. Αντίθετα μπορούν να χρονολογηθούν με επιφυλάξεις με βάση τα υπόλοιπα πολύ διαγνωστικά τεχνουργήματα. Στα τεχνουργήματα του Αξιού δεν έγινε on site επιλογή (Ντάρλας προσ. επικοιν.) καθώς τα πολύ χαρακτηριστικά τεχνουργήματα όπως συμβαίνει στη Ραχώνα είναι άφθονα (προσωπική διαπίστωση από σύντομη μη επιλεκτική περισυλλογή στο σημείο όπου μεταξύ των απλών φολίδων περισυλλέγησαν ένα πλαγιοσυγκλίνον ξέστρο και τρείς φολίδες Levallois χωρίς να γίνει on site επιλογή κατά τη διάρκεια σύντομης επίσκεψης στη θέση). Προσωπική μας άποψη χωρίς να θέλουμε να κρίνουμε καμία από τις δυο μεθόδους περισυλλογής είναι ότι σε μια περιοχή όπως η Μακεδονία όπου η παλαιολιθική είναι ελάχιστα γνωστή θα πρέπει να γίνονται εντατικές επιφανειακές 32

41 έρευνες ώστε να υπάρχει μια απόλυτα σαφής και πλήρης εικόνα των θέσεων και των τεχνουργημάτων από ένα σημείο. Κατά τη μελέτη του υλικού του Λαγκαδά και του Αξιού διαπιστώθηκαν τα εξής: Κατά την περισυλλογή δεν δόθηκε ιδιαίτερη βάση στο μέγεθος, καθώς περισυλλέγησαν και μεγάλα και μικρά κομμάτια χαλαζία. Το ίδιο και στον Αξιό. Πολλοί χαλαζίες οι οποίοι τελικά θεωρήθηκαν ακατέργαστοι, μορφολογικά θύμιζαν λεπίδες ή φολίδες χωρίς όμως να έχουν διαγνωστικά τεχνολογικά χαρακτηριστικά (σημείο κρούσης, βολβό, αρνητικά στην όψη κλπ). Πολλά αντικείμενα έφεραν πρόσφατα τυχαία και ακανόνιστα σπασίματα, κυρίως στα πλευρικά τους όρια (εξαιτίας της ανακύλισης ή άλλων παραγόντων ανθρωπογενών ή μη). Σε αρκετά τεχνουργήματα από τον Λαγκαδά αλλά και τον Αξιό αναγνωρίστηκαν ίχνη από την επαφή με μέταλλο (πιθανόν εξαιτίας της καλλιέργειας των χωραφιών (Ντάρλας 2010:1). Το φαινόμενο αυτό είναι αρκετά σύνηθες σε σημεία όπου εκτελούνται αγροτικές δραστηριότητες ΓΕΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΛΙΘΙΝΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ Το πρόβλημα της ερμηνείας των επιφανειακών τεχνουργημάτων σχετίζεται άμεσα με τη συντηρητική φύση του λίθου (Dibble et al. 2006: 17, Ντάρλας προσ. επικοιν.) και αυτό συμβαίνει γιατί πολλές τεχνικές λάξευσης είναι διαχρονικές, όπως είναι γνωστό και από εθνογραφικά παραδείγματα στην Ελλάδα και αλλού. Χαρακτηριστικά μπορεί να αναφερθεί ως παράδειγμα η ομοιότητα σύγχρονων πυρήνων από το Çakmak της Τουρκίας με τους κωνικούς πυρήνες της Ανώτερης Παλαιολιθικής (Bordaz 1969:76, Whittaker et.al 2009: 101, fig. 9) Η διαχρονική χρήση του λίθου στην Ελλάδα είναι γνωστή από τους προϊστορικούς μέχρι τους ιστορικούς χρόνους, όπου τα απολεπισμένα εργαλεία χρησιμοποιούνται χωρίς παύση σε μικρότερη όμως έκταση (Εποχή Σιδήρου, γεωμετρική, κλασική), (Runnels 1982, Hartenberger & Runnels 2001). 33

42 Η χρήση λίθινων εργαλείων συνεχίζεται μέχρι και τα τέλη του 20 ου αιώνα, όπου πριν από την εκβιομηχανοποίηση των αγροτικών εργαλείων ο λαξευμένος λίθος χρησιμοποιούνταν σε Μεσογειακές χώρες όπως η Ελλάδα 1 και η Τουρκία. Ο πυριτόλιθος και άλλα ισοτροπικά πετρώματα λαξεύονταν για την παραγωγή φολίδων και λεπίδων οι οποίες στη συνέχεια προσαρμόζονταν στο δοκάνι και χρησιμοποιούνταν στο αλώνισμα. Με βάση τις εθνογραφικές έρευνες σε Ελλάδα, Τουρκία και Κύπρο (Whallon 1978, Kardulias & Yerkes 1996, Karimali 2005, Whittaker 2000, Whittaker et al. 2009), μπορεί να υποθέσει κανείς ότι τα σύγχρονα αυτά αγροτικά εργαλεία θα πρέπει να βρίσκονται διάσπαρτα κατά εκατοντάδες στα χωράφια της Ελληνικής υπαίθρου, καθώς στο κάθε δοκάνι μπορούσαν να προσαρμοστούν μέχρι και 700 φολίδες (Kardulias & Yerkes 1996: 664). Έτσι είναι πολύ πιθανόν ότι σε μια επιφανειακή περισυλλογή μπορούν να συλλεχθούν πολλά τέτοια σύγχρονα τεχνουργήματα τα οποία να παραπέμπουν μορφολογικά σε παλαιολιθικά εργαλεία όπως αναφέρουν οι Παπακωνσταντίνου και Βασιλοπούλου για την περίπτωση της Ηπείρου (Papakonstantinou & Vailopoulou 1997:465). Είναι επίσης πιθανόν τα χρησιμοποιημένα σύγχρονα αυτά αγροτικά εργαλεία, τυπολογικά να θυμίζουν παλαιολιθικά εργαλεία όπως οδοντωτά ή άλλους τύπους (Φωτιάδης κ.α. 2001:12-3), καθώς η παρατεταμένη χρήση τους και η φθορά τους θα έχει δημιουργήσει μια η περισσότερες επιφάνειες που μοιάζουν επεξεργασμένες. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα η διάκριση μεταξύ σύγχρονων τεχνουργημάτων και παλαιολιθικών εργαλείων να είναι δύσκολη και η τυπολογία σε αρκετές περιπτώσεις να είναι παραπλανητική. Το πρόβλημα θίγεται και σε άλλες περιπτώσεις όπου τονίζεται η δυσκολία διάκρισης μεταξύ παλαιολιθικών τεχνουργημάτων και ψευδοεργαλείων τα οποία έχουν προκύψει με τυχαίο τρόπο, αλλά και μεταξύ μη χαρακτηριστικών και διαγνωστικών τεχνουργημάτων διαφορετικών περιόδων όπως συμβαίνει στα Πετρωτά της Θράκης. Μέχρι στιγμής δεν έχουν υπάρξει μελέτες που να θίγουν το ζήτημα της ομοιότητας αλλά και της σύγκρισης μεταξύ παλαιολιθικών και σύγχρονων τεχνουργημάτων ή ψευδοτεχνουργημάτων παρά μόνο αναφορές ότι μπορεί να συνυπάρχουν στα ίδια σημεία όπου συναντώνται και παλαιολιθικά τεχνουργήματα. Συχνά αναφέρεται ότι η πατίνα μπορεί να αποτελεί έναν πολύ καλό δείκτη παλαιότητας, ωστόσο οι μηχανισμοί που προκαλούν τη διάβρωση παραμένουν ακόμη 1 Παραδείγματα υπάρχουν από την Κρήτη, τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία (Λαγκαδάς), και την Κύπρο. 34

43 άγνωστοι και είναι δύσκολο να καθοριστεί πάντοτε με ακρίβεια ο ρυθμός της φθοράς ο οποίος μπορεί να είναι πολύ σύντομος και ανάλογος με τις περιβαλλοντικές συνθήκες έκθεσης των αντικειμένων, το είδος της πρώτης ύλης και το ποσοστό ph του χώματος (Luedke 1992: ). Στην περίπτωση του χαλαζία υπάρχει επίσης το πρόβλημα ότι είναι ένα πέτρωμα στο οποίο η πατίνα είναι πολύ δύσκολο να καθοριστεί και ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι ο χαλαζίας δεν εμφανίζει πατίνα αλλά ένα χαρακτηριστικό κιτρινωπό χρώμα (Knight 1999:43). Δεν είναι δυνατόν ωστόσο να καθοριστεί ο χρόνος που χρειάζεται για να δημιουργηθεί στην επιφάνεια του καθώς όπως αναφέρθηκε και παραπάνω οι παράγοντες που προκαλούν τη διάβρωση ποικίλουν και αφορούν όλα τα πετρώματα. Έτσι ακόμη και η ύπαρξη πατίνας δεν μπορεί να αποτελέσει ένα απόλυτο ασφαλές κριτήριο αφού μπορεί να έχει προκύψει ακόμη και τα τελευταία 100 χρόνια δεδομένου ότι τα επιφανειακά τεχνουργήματα είναι εκτεθειμένα σε πολλές περιβαλλοντικές και ανθρωπογενείς μεταβολές. Το λίθινα τεχνουργήματα που προέρχονται από επιφανειακές περισυλλογές μπορεί να καλύπτουν διαφορετικές περιόδους από την Κατώτερη ή τη Μέση Παλαιολιθική μέχρι και τη Νεολιθική ή μεταγενέστερα όπως συμβαίνει στο Πολύπετρο και στα Πετρωτά (Φωτιάδης κ.α. 2001, Ντάρλας 2010). Η συγκέντρωση τεχνουργημάτων από διαφορετικές περιόδους στο ίδιο σημείο δημιουργεί χρονικά και χωροταξικά παλίμψηστα στα οποία δεν μπορεί να προσδιοριστεί η διάρκεια και η περιοδικότητά τους (Mellars 1996: , Papakonstantinou & Vasilopoulou 1997:476). Το ίδιο μπορούμε να υποθέσουμε ότι ισχύει και για άλλου είδους υπαίθριες θέσεις εκτός από τα λατομεία. Οι απλούστερες μορφές τεχνουργημάτων (φολίδες, λεπίδες, μη τυπικοί πυρήνες) και ενδεχομένως και αρκετοί τύποι εργαλείων δεν μπορούν να χρονολογηθούν ακόμη και αν απουσιάζουν οι οποιεσδήποτε κατασκευές στο χώρο ή η κεραμική καθώς υπάρχουν διαχρονικά. Πέρα από τον συντηρητικό χαρακτήρα των λίθινων τεχνουργημάτων, το λίθινο υλικό των επιφανειακών περισυλλογών μπορεί να βρίσκεται σε δευτερογενή απόθεση (Schiffer 1983,1987), μεταφερμένο από φυσικές διεργασίες (εποχιακά ρέματα, εξαιτίας της ανόδου της στάθμης της θάλασσας, τεκτονική δραστηριότητα, διαβρωτικές διαδικασίες κλπ), όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Ραχώνας (Ντάρλας 2007:111). Πολύ σπάνια ένα επιφανειακό λίθινο σύνολο θα μπορούσε να διατηρηθεί στην αρχική επιφάνεια του παλαιοεδάφους στο οποίο απορρίφθηκε. Επίσης είναι αρκετά απίθανο να μην έχει επηρεαστεί η τελική μορφή του από άλλες 35

44 μετα-αποθετικές διαδικασίες, όπως ανακύλιση, θέρμανση, ψύξη, ποδοπάτηση από ανθρώπους ή ζωα, μηχανική διατάραξη κλπ. (Tringham et al. 1974, Duvall & Venner 1979, Mellars 1996:252, McBrearty et al. 1998, Hosfield & Chambers 2003, Chambers 2003, Dibble et al. 2006, Eren et al. 2010). Οι παραπάνω μελέτες έδειξαν ότι σε ορισμένες περιπτώσεις μπορούν να παραχθούν ψευδοτεχνουργήματα τα οποία να θυμίζουν τυπικά παλαιολιθικά εργαλεία και η διάκρισή τους ακόμη και από τους πολύ ειδικούς είναι πολύ δύσκολη όταν απουσιάζει η αρχαιολογική συνάφεια. Ένα άλλο τεχνικής φύσεως ζήτημα όπως παρατηρεί και η Παπαγιάννη για τις υπαίθριες θέσεις της Ηπείρου (Papagianni 2000:37-8) είναι οι αποκλίσεις και τα κριτήρια περισυλλογής του λίθινου υλικού. Τα παραπάνω διαφέρουν ανάλογα με τους ερευνητές και δεν ακολουθείται μια κοινή μεθοδολογία. Σημαντικό ρόλο παίζει επίσης η εκπαίδευση των συμμετεχόντων στην έρευνα καθώς και η ικανότητά τους στο να αναγνωρίζουν στο πεδίο όλα τα υποπροϊόντα της κατεργασίας του λίθου από τις απλές πέτρες που ενδεχομένως μοιάζουν με τεχνουργήματα. Όλα τα παραπάνω αποτελούν περιοριστικούς παράγοντες και προβλήματα τα οποία ο αναλυτής καλείται να λάβει υπ όψιν του κατά τη μελέτη ενός επιφανειακού συνόλου, και παρά το γεγονός ότι η τυπολογία συχνά αμφισβητείται θεωρούμε ότι αποτελεί ένα από τα πιο χρήσιμα εργαλεία όταν καλούμαστε να μελετήσουμε ένα επιφανειακό λιθοτεχνικό σύνολο ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΛΙΘΙΝΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΤΟΥ ΑΞΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΑΓΚΑΔΑ Το κυριότερο ζήτημα όπως αναφέρθηκε και στην εισαγωγή είναι η έλλειψη αρχαιολογικής συνάφειας από το μεγαλύτερο τμήμα του υλικού. Με εξαίρεση τα τεχνουργήματα από τις δύο τομές στη Ραχώνα τα τεχνουργήματα από τις υπόλοιπες θέσεις είναι επιφανειακά. Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι στη Γοργόπη διαπιστώθηκαν αρκετά τεχνουργήματα τα οποία βρίσκονται πιθανόν in situ στα στρώματα των παρειών. Στο Πολύπετρο από το σημείο όπου συλλέχθηκε το υλικό δεν σώζεται στρωματογραφία, ωστόσο υπάρχουν υποψίες ότι στις διπλανές εκτάσεις πιθανόν να σώζονται κάποιες επιχώσεις όπως φαίνεται και από την διαμόρφωση του εδάφους. 36

45 Περίπου η ίδια εικόνα παρατηρείται και στις θέσεις του Λαγκαδά, ενδεχομένως να σώζεται στρωματογραφία στα Δουμπιά καθώς αναφέρεται ότι κάποια τεχνουργήματα ανακτήθηκαν από την παρειά της θέσης και γίνονται κάποιοι συσχετισμοί με παλαιοεδάφη στην αδημοσίευτη αναφορά για τις θέσεις (Runnels, Andreou, Kotsakis unpubl. report), ενώ από το Ζαγκλιβέρι και την Αρέθουσα αναφέρεται ότι τα ευρήματα είναι αποκλειστικά επιφανειακά από την επιφάνεια της αναβαθμίδας. Επομένως το πρόβλημα εντοπίζεται κυρίως στην καλή γεωλογική τεκμηρίωση των θέσεων που είναι εκτός των ορίων αυτής της εργασίας αλλά θεωρείται ότι στο μέλλον θα πρέπει να γίνει ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ Προτού προχωρήσουμε στη μεθοδολογία μελέτης και καταγραφής των τεχνουργημάτων θεωρούμε σκόπιμο να συζητήσουμε τα είδη και τις ιδιότητες των πρώτων υλών που χρησιμοποιούνται στις δυο περιοχές. Θα δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στο χαλαζία καθώς γενικότερα υπάρχει η άποψη ότι είναι ένα δύσκολο υλικό για να μελετηθεί. Στις θέσεις του Λαγκαδά χρησιμοποιείται αποκλειστικά σχεδόν ο τοπικής προελεύσεως γαλακτώδης χαλαζίας η πηγή του οποίου δεν έχει ακόμη εντοπιστεί, πιθανόν όμως να βρίσκεται κοντά στα σημεία με τη μορφή κροκάλων ή ογκόλιθων ή σε κάποιο outcrop στην ευρύτερη περιοχή (Κωτσάκης προσ. επικοιν). Η ποιότητα και ο βαθμός φθοράς των τεχνουργημάτων ανάμεσα στις θέσεις ποικίλουν. Ο χαλαζίας από τα Δουμπιά σε πολλές περιπτώσεις φέρει εγκλείσματα έχοντας πιο κίτρινο χρώμα, ενώ οι χαλαζίες από το Ζαγκλιβέρι και από την Αρέθουσα είναι περισσότερο γαλακτώδεις και συμπαγείς με λιγότερα εγκλείσματα και φαίνονται αρκετά «φρέσκοι» στην όψη τους. Τα τεχνουργήματα δεν είναι καθόλου πατιναρισμένα και σε ορισμένες περιπτώσεις οι κόψεις των φολίδων είναι «φρέσκιες». Οι λίγοι πυριτόλιθοι (κυρίως απλές φολίδες), είναι από καφέ πυριτόλιθο και δεν έχουν καθόλου πατίνα. Ο χαλαζίας SiO² παρά το γεγονός ότι εμπίπτει στην κατηγορία των ορυκτών, στην αρχαιολογία κατατάσσεται στην ευρύτερη κατηγορία των λίθων (Driscoll 2010:6). Συναντάται στη φύση σε φλέβες χαλαζία, σε ελεύθερη μορφή (outcrops), σε ιζηματογενή, πυριγενή και μεταμορφωσιγενή πετρώματα, αποτελώντας πολύ κοινό στοιχείο του εξωτερικού φλοιού της γης. Ακανόνιστοι όγκοι χαλαζία προκύπτουν και 37

46 κατά την αποσάθρωση άλλων βράχων. Βρίσκεται σε ποικίλα περιβάλλοντα αποτελώντας προτιμητέα και εύκολα προσβάσιμη πρώτη ύλη κατά την προϊστορία. Η λέξη χαλαζίας ως γεωλογικός όρος προσδιορίζει ένα σύνολο πετρωμάτων μιας περιοχής. Στην αρχαιολογία η λέξη χαλαζίας αναφέρεται στην μακροκρυσταλλική ποικιλία περιλαμβάνοντας τον αμέθυστο, την ορεία κρύσταλλο, το ροδόχρωμο χαλαζία, τον καπνία, τον κιτρίνη, τον γαλακτώδη χαλαζία, τον κυανό χαλαζία, τον σιδηρούχο χαλαζία, τους χαλαζίες με εγκλείσματα και τον αβεντουρίνη. H μικροκρυσταλλική ή κρυπτοκρυσταλλική ποικιλία του χαλαζία περιλαμβάνει τον πυριτόλιθο, τον χαλκηδόνιο, τον ίασπη, τον αχάτη και όλα τα πυριτικά πετρώματα (Ballin 2008:44, Drriscoll 2010:6). Ο διαχωρισμός ανάμεσα στον μακροκρυσταλλικό και κρυπτοκρυσταλλικό χαλαζία γίνεται με βάση τα άτομα των κρυστάλλων. Όλα τα είδη χαλαζία εμφανίζουν την ίδια χημική σύνθεση και την ίδια εσωτερική κρυσταλλική δομή, τα σχήματα όμως των κρυστάλλων ποικίλουν και εξαρτώνται από τις διαδικασίες σχηματισμού τους (Luedtke 1992:7). Ο μακροκρυσταλλικός χαλαζίας είναι υαλώδης, άχρωμος ή λευκός, συχνά περιέχει εγκλείσματα αερίων που τον χρωματίζουν με διάφορα αποχρώσεις, γαλακτώδες, καστανό, ιώδες, κόκκινο ή ροζ, κίτρινο, πράσινο, μαύρο, ανοιχτό γκρι κλπ. Από πετρογραφικής σκοπιάς οι συνθήκες στις οποίες σχηματίζεται ο χαλαζίας όπως η πίεση, ο χρόνος σχηματισμού, και η θέση του μέσα στο φυσικό βράχο, και οι συνθήκες στις οποίες ενεργεί η υδροθερμική διάλυση επηρεάζει τον μακροκρυσταλλικό χαλαζία για το αν θα σχηματιστεί ως αυτομορφικός ή ως ξενομορφικός. - Ο αυτομορφικός χαλαζίας δείχνει ότι κατά τη διάρκεια του σχηματισμού των κρυστάλλων του, αυτοί σχηματίζονται σε ένα αναγνωρίσιμο ευεδρικό σχήμα. Έτσι σχηματίζεται ο διάφανος κρύσταλλος που αποτελεί την τελειότερη μορφή χαλαζία. - Ο ξενομορφικός χαλαζίας χαρακτηρίζεται από τον ατελή σχηματισμό των κρυστάλλων από την συσσωμάτωση διάφορων μικροκρυστάλλων που μακροσκοπικά έχουν συμπαγή δομή, έτσι οι κρύσταλλοι είναι δίεδροι. Είναι λεπτόκοκκος ή χονδρόκοκκος. Τα διαφορετικά είδη χαλαζία φέρουν και διαφορετικές ιδιότητες και χαρακτηριστικά γνωρίσματα κατά την κατάτμηση. Οι τρείς βασικοί παράγοντες που επηρεάζουν τον βαθμό θραύσης είναι: 1. Ο βαθμός ομοιογένειας του υλικού. 2. Το μέγεθος των κρυστάλλων και η κρυσταλλική δομή. 38

47 3. Η παρουσία ή όχι εσωτερικών ρωγμών (internal flaws). Κατά γενική ομολογία ο χαλαζίας αποτελεί δύσκολο υλικό για μελέτη (Tallavaara et al. 2010: 2442, Driscoll 2011:734). Η δυσκολία πηγάζει εν μέρει από την αισθητική εντύπωση που προκαλεί αλλά και από την απροθυμία των αρχαιολόγων να μελετήσουν ένα υλικό που σχεδόν πάντα αποτελείται από υποπροϊόντα και ακανόνιστα θραύσματα (Tallavaara et al. 2010:2442). Κύριο χαρακτηριστικό του χαλαζία είναι να θραύεται ακανόνιστα. Αγνοώντας τη θραύση σε μια αρχαιολογική θέση στην οποία χρησιμοποιείται συγχρόνως ο χαλαζίας και ο πυριτόλιθος, ο πρώτος θα φαίνεται να υπερτερεί ποσοτικά έναντι του άλλου. Από την άλλη οι ακέραιες φολίδες του πυριτόλιθου θα είναι περισσότερες από τις αντίστοιχες του χαλαζία. Έτσι, ο πυριτόλιθος θα δίνει την εντύπωση μιας πιο προσεγμένης επεξεργασίας με τυπικά διαμορφωμένα εργαλεία, αντίθετα ο χαλαζίας θα φαίνεται τραχύτερος, απλός με μη τυπικά εργαλεία. Μεταφέροντας το παράδειγμα αυτό σε μια υπαίθρια αρχαιολογική θέση όπου υπάρχουν διαφορετικά υλικά, είναι εύκολο ο χαλαζίας να θεωρηθεί ως χρονολογικός δείκτης πρωιμότητας της θέσης, και αδρά επεξεργασμένος αφού το ίδιο το υλικό δεν θα επιτρέπει την εφαρμογή πολύπλοκων μεθόδων κατεργασίας όπως για παράδειγμα η Levallois τεχνική. Έτσι μια από τις μεγαλύτερες δυσκολίες που Εικ. 5 Γοργόπη: κροκάλα ηφαιστειογενούς πετρώματος έχει η μελέτη του χαλαζία έγκειται στις προσδοκίες του μελετητή και στο πως περιμένει ότι θα μοιάζει μια συλλογή από χαλαζία ανάλογα με τα ερωτήματα που έχουν τεθεί από πριν (Knutsson 1998) Στις θέσεις του Αξιού χρησιμοποιούνται ηφαιστειογενή και πυριτολιθικά πετρώματα τα οποία επίσης είναι τοπικής προελεύσεως. Σε αντίθεση με το χαλαζία τα πετρώματα είναι περισσότερο συμπαγή και εμφανίζουν μεγαλύτερη ομοιογένεια η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις πλησιάζει τις ιδιότητες του πυριτόλιθου. Η πηγή των πρώτων υλών για τη Ραχώνα και την Γοργόπη δεν εντοπίστηκε μέχρι στιγμής αν και 39

48 θα μπορούσε να βρίσκεται σε σχετική εγγύτητα σε κάποιους από τους παραποτάμους του Αξιού υπό την μορφή μεγάλων κροκάλων. Παρά την μη απόπειρα πειραματικής λάξευσης τα πετρώματα από την περιοχή του Αξιού φαίνεται ότι δουλεύονται «ευκολότερα» όπως μαρτυρά και η εφαρμογή της τεχνικής Levallois στα πιο ομοιογενή από αυτά. Το μεγαλύτερο τμήμα του υλικού είναι αρκετά διαβρωμένο ενώ παράλληλα υπάρχουν και τεχνουργήματα τα οποία παρουσιάζουν λιγότερη φθορά και τα οποία μπορεί να είναι μεταγενέστερα. Παρά το γεγονός ότι παρατηρήθηκαν σε κάποια από τα σημεία (Πολύπετρο, Ραχώνα) κροκάλες από γαλακτόχρωμο χαλαζία στην περίπτωση του Αξιού φαίνεται τουλάχιστον για την ώρα ότι ο χαλαζίας δεν χρησιμοποιούνταν ή χρησιμοποιούνταν σε πολύ μικρή έκταση Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Για τα τεχνουργήματα του Λαγκαδά και του Αξιού ακολουθήθηκε ένα κοινό σύστημα καταγραφής και ανάλυσης. Όλα τα χαρακτηριστικά των τεχνουργημάτων καταγράφηκαν σε βάση δεδομένων της Access 2007 η οποία διαμορφώθηκε αποκλειστικά για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της μελέτης. Τεχνουργήματα καλούνται εδώ όλα τα λίθινα αντικείμενα τα οποία έχουν διαμορφωθεί από τον άνθρωπο και τα οποία φέρουν έναν συνδυασμό στοιχείων με βάση τα τεχνολογικά τους χαρακτηριστικά όπως ορίζονται από τους Inizan et al. (1992), και Debeneath & Dibble (1994). Εργαλείο ορίζεται οποιοδήποτε τεχνούργημα φέρει σκόπιμη δευτερογενή επεξεργασία (retouch), η οποία ξεχωρίζει από την κανονικότητα, την έκτασή της, και τη μορφή της χωρίς να αποκλείεται και η τμηματική επεξεργασία η οποία όμως ξεχωρίζει επίσης από τα τυχαία σπασίματα τα οποία συνήθως είναι αρκετά αβαθή και χωρίς οργάνωση. Ο ορισμός του εργαλείου που υιοθετείται σε αυτή την εργασία είναι σαφώς πιο περιορισμένος, και αυτό γιατί, ενώ είναι γνωστό από εθνογραφικές μελέτες και αναλύσεις ιχνών χρήσης ότι υπάρχουν τεχνουργήματα που χρησιμοποιούνται σαν εργαλεία χωρίς επεξεργασία (μικρές φολίδες, λεπίδες, κροκάλες, πυρήνες κλπ), (Dibble & McPherron 2006), χωρίς τη χρήση μικροσκοπίου κάτι τέτοιο δεν μπορεί να διαπιστωθεί. Με βάση την αναλυτική μέθοδο που ακολουθείται εδώ (μακροσκοπική 40

49 ανάλυση), αλλά και τη φύση του υλικού (επιφανειακό), δεν μπορεί να επιτραπεί ένας ευρύτερος ορισμός καθώς οι φθορές που παρατηρούνται πολύ συχνά δεν μπορεί να διαπιστωθεί αν προέκυψαν από τη χρήση ή είναι αποτέλεσμα τυχαίων σπασιμάτων πράγμα που αποτελεί και έναν πολύ σοβαρό περιοριστικό παράγοντα για τη χρήση μικροσκοπίου στα επιφανειακά τεχνουργήματα. Η χρονολόγηση παλαιολιθικών θέσεων είναι εφικτή μόνο μέσα από τα πολύ χαρακτηριστικά τεχνουργήματα στα οποία μπορούν να παρατηρηθούν συγκεκριμένες τεχνικές κατεργασίας ή τεχνουργήματα που αποτελούν χαρακτηριστικούς τύπους που αναφέρονται σε συγκεκριμένες φάσεις της Παλαιολιθικής. Τα απλούστερα υποπροϊόντα (φολίδες, λεπίδες, μη τυπικοί πυρήνες, ακόμη και τύποι εργαλείων) δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ασφαλείς χρονολογικοί δείκτες για να χρονολογήσουν ολόκληρα σύνολα καθώς οι βασικές μέθοδοι κατάτμησης του λίθου είναι διαχρονικές (Ντάρλας 2010:3), το ίδιο και τα απλά υποπροϊόντα, οι μη τυπικοί πυρήνες, ακόμα και οι κωνικοί οι οποίοι εκτός αρχαιολογικής συνάφειας θα μπορούσαν να θεωρηθούν παλαιολιθικοί (βλ. Bordaz: 1969:76)). Κατά την άποψή μας η απουσία κεραμικής ή άλλων κατασκευών σε σημεία όπου βρίσκεται λίθινο υλικό, αν και αποτελεί σοβαρή ένδειξη ότι ένα λιθοτεχνικό σύνολο μπορεί να χρονολογηθεί σε προνεολιθικούς χρόνους δεν αρκεί σαν απόδειξη όταν απουσιάζουν χαρακτηριστικά τεχνουργήματα της Παλαιολιθικής. Όπως αναφέρουν οι Παπακωνσταντίνου και Βασιλοπούλου (Papaconstantinou & Vasilopoulou 1997:465) σε ένα επιφανειακό λιθοτεχνικό σύνολο μπορεί να απουσιάζουν τα χαρακτηριστικά τεχνουργήματα άλλων μεταγενέστερων περιόδων όπως οι μικρολεπίδες για παράδειγμα. Η απουσία τους όμως δεν σημαίνει ότι το σύνολο μπορεί να χρονολογηθεί στη Μέση ή στην Κατώτερη Παλαιολιθική και αυτό γιατί οι γνώσεις μας για τις λιθοτεχνίες της Παλαιολιθική στην Ελλάδα αλλά και μεταγενέστερων περιόδων είναι γενικότερα αρκετά περιορισμένες, και δεν αποκλείεται τεχνουργήματα τα οποία φαίνονται πρώιμα να χρονολογούνται ακόμη και στους ιστορικούς χρόνους. Ως βασικοί οδηγοί σε ότι αφορά το τεχνολογικό κομμάτι χρησιμοποιήθηκαν οι εργασίες των Inizan et al. (1992), Böeda (1994), Kuhn (1995), ενώ για το τυπολογικό κομμάτι χρησιμοποιήθηκε η τυπολογία του Bordes (1961), και των Debeneath & Dibble (1994). 41

50 Τα τεχνουργήματα χωρίστηκαν σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες υποβάθρων, κροκάλες, πυρήνες, αποκρούσματα (φολίδες, λεπίδες, θραύσματα), και τεχνικά κομμάτια, οι οποίες φέρουν και επί μέρους υποκατηγορίες. Η τεχνολογική μελέτη των συλλογών βασίστηκε στους πυρήνες και στα αποκρούσματα. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στον προσανατολισμό των αποκρουσμάτων των πυρήνων όπως αναφέρονται από τον Kuhn (1995) και υιοθετούνται και από την Παπαγιάννη (Papagianni 2000) ώστε να δημιουργηθούν διευρυμένες κατηγορίες με βάση τον προσανατολισμό των αποκρουσμάτων, ταυτόχρονα γίνεται και η διάκριση μεταξύ των Levallois και των μη Levallois πυρήνων και αποκρουσμάτων. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στον προσανατολισμό των αρνητικών της ράχης ώστε να διαπιστωθεί ποια μέθοδος απόκρουσης χρησιμοποιήθηκε (παράλληλη, μονοπολική, διπολική, ορθογώνια, κεντροφερής) και ανάλογα με τα ογκομετρικά τους χαρακτηριστικά όπως τίθενται από τον Böeda (1994) χαρακτηρίστηκαν ως Levallois ή μη Levallois. Πιο συγκεκριμένα οι πυρήνες διακρίθηκαν στις εξής τεχνολογικές ομάδες: -Πυρήνες 1. Πυρήνες Levallois κύριας φολίδας (Lineal) και πυρήνες Levallois επαναλαμβανόμενοι (recurrent) (εικ. 6) Στις κατηγορίες αυτές περιλαμβάνονται οι πυρήνες Levallois με προετοιμασμένα επίπεδα κρούσης από τους οποίους αφαιρείται μια κύρια φολίδα Levallois, και στους επαναλαμβανόμενους πυρήνες κύριας φολίδας όπου αφαιρούνται πάνω από μια φολίδες με την επαναπροετοιμασία του επιπέδου κρούσης. 42

51 Εικ. 6 Levallois lineal (Böeda 1994:17) 2. Μονοπολικοί επαναλαμβανόμενοι Levallois πυρήνες (unipolar) Τα αποκρούσματα έχουν μία μόνο κατεύθυνση (παράλληλη) και τα αποκρούσματα αυτού του είδους τείνουν να είναι επιμήκη. 3. Διπολικοί επαναλαμβανόμενοι Levallois πυρήνες (bipolar) Τα αποκρούσματα προκύπτουν από δυο αντίθετες προετοιμασμένες επιφάνειες κρούσης και έχουν διπλές κατευθύνσεις. 4. Κεντροφερείς πυρήνες Levallois (recurrent centripetal) (εικ. 7) Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται οι επαναλαμβανόμενοι πυρήνες Levallois με κεντροφερείς μεθόδους απόκρουσης από τους οποίους αποσπώνται παραπάνω από μια φολίδες και έχουν προετοιμασμένα επίπεδα κρούσης. 43

52 Εικ.7 Recurrent centripetal (Inizan et al.1992:67) 5. Δισκοειδείς πυρήνες Η διάκριση των δισκοειδών πυρήνων δεν είναι πολύ σαφής από τους κεντροφερείς Levallois έτσι υπάρχει η τάση είτε να θεωρούνται Levallois είτε μη Levallois και να αναφέρονται απλώς ως δισκοειδείς. Μπορεί να είναι μίας όψεως ή διπλής όψεως με κεντροφερή αρνητικά. 6. Μη τυπικοί πυρήνες Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται οι πυρήνες οι οποίοι δεν έχουν προετοιμασμένα επίπεδα κρούσης ούτε εμφανή προκαθορισμό. Χωρίστηκαν σε μη τυπικούς με ένα, δύο ή τρία επίπεδα κρούσης. Σε ορθογώνιους με ορθογώνιες αποκρούσεις, σφαιρικούς και αδιάγνωστους. -Αποκρούσματα Τα αποκρούσματα χωρίστηκαν σε Levallois και μη Levallois. Επίσης χαρακτηρίστηκαν και με βάση τις διευθύνσεις των αρνητικών τους. Πιο συγκεκριμένα οι Levallois φολίδες κατηγοριοποιήθηκαν ως Levallois κοντές και επιμήκης οι οποίες μπορεί να προέκυψαν με κάποια από τις παραπάνω προαναφερθείσες μεθόδους απόκρουσης. Τα Levallois αποκρούσματα 44

53 χαρακτηρίζονται από το μικρό πάχος τους, την έλλειψη φλοιού στη ράχη καθώς, τις προετοιμασμένες φτέρνες καθώς και τις κατευθύνσεις των αρνητικών οι οποίες υποδηλώνουν και την μέθοδο της απόκρουσης η οποία χρησιμοποιήθηκε. Τα μη Levallois αποκρούσματα κατηγοριοποιήθηκαν ανάλογα με την μορφολογία τους (πχ φολίδες κοντές και παχιές, μακριές και λεπτές κλπ) και ανάλογα με τις διευθύνσεις των αρνητικών τους (μονοπολικά παράλληλα, διπολικά, κεντροφερή, ορθογώνια, διασταυρούμενα, αδιάγνωστα). Μετρήθηκαν όλα τα τεχνουργήματα ανεξαρτήτως της διατήρησής τους με τη χρήση ψηφιακού παχύμετρου 2. Στα τελικά στατιστικά συμπεριλήφθηκαν μόνο τα ακέραια, δηλαδή τα τεχνουργήματα στα οποία ήταν δυνατόν να διαγνωστεί το μέγιστο μήκος και το μέγιστο πλάτος διατήρησής παρά τα όποια σπασίματα. Έγινε επίσης η διάκρισή τους ανάλογα με το σημείο σπασίματός τους, και το σωζόμενο τμήμα. Όλες οι μετρήσεις έγιναν με βάση τον τεχνολογικό άξονα. Στα πιθανά εργαλεία τα οποία έχουν ως υπόβαθρα ακανόνιστα θραύσματα οι μετρήσεις έγιναν ανάλογα με τον μορφολογικό άξονα και την κόψη. Καταγράφηκαν τα εξής χαρακτηριστικά: Τα είδη των πετρωμάτων. Ο βαθμός ανακύλισης. Ο βαθμός πατίνας. Σημειώθηκαν τέλος τα αντικείμενα που φέρουν πλευρικά σπασίματα. Διεύθυνση αρνητικών: - Χωρίς αρνητικά - Κατά τον άξονα μονοπολικά (1) - Κατά τον άξονα διπολικά (2) - Εγκάρσια μονοπολικά (3) - Εγκάρσια διπολικά (4) - Ορθογώνια (5) - Κεντροφερή (6) - Διασταυρούμενα μονοπολικά (7) - Διασταυρούμενα διπολικά - Αδιάγνωστα 2 Όλες οι μετρήσεις είναι σε mm. 45

54

55 Είδος φτέρνας: Καταγράφηκαν όλα τα είδη φτέρνας όπως αναφέρονται από τους Inizan et al. (1992:81), (εικ. 8). Εικ. 8 Κατηγορίες φτερνών: 1. φλοιώδης, 2. λεία, 3. δίεδρη, 4. προετοιμασμένη, 5. en chapeau de gendarme, 6. πτερυγόσχημη, 9. γραμμική, 10. στιγμόμορφη Απόληξη: Καταγράφηκαν όλα τα είδη απολήξεων όπως αναφέρονται από τους Inizan et al. (1992:93). Φλοιώδης, κανονική, βαθμιδωτή, αναστρεφόμενη, υπέρβαση, αδιάγνωστη. Ανάπτυξη βολβού: Πολύ έντονος, έντονος, διάχυτος, μηδενικός, αδιάγνωστος. Αξίζει να σημειωθεί ότι στα ηφαιστειογενή πετρώματα και στον χαλαζία ο βολβός σπάνια είναι πολύ έντονος ανεξάρτητα από την δύναμη της κρούσης και τον κρουστήρα. Τις περισσότερες φορές ο βολβός είναι διάχυτος εξαιτίας της φύσης των πετρωμάτων (Ντάρλας 2010: προσ. επικοιν.). Αριθμός εργαλείων: Καταγράφηκαν τα μονά και συνδυαστικά εργαλεία, παίρνοντας τιμές από 1-3 ανάλογα με τον αριθμό των εργαλείων που διαμορφώνονται στο ίδιο υπόβαθρο. Έγινε επίσης η διάκριση ανάμεσα στο κύριο και το δευτερεύον εργαλείο ανάλογα με το είδος της επεξεργασίας. Η διάκριση μεταξύ κύριου και δευτερεύοντος εργαλείου είναι αρκετά υποκειμενική και συνήθως ως κύριο θεωρείται αυτό για το οποίο φαίνεται ότι επενδύθηκε περισσότερη προσπάθεια για την διαμόρφωσή του. 47

56 Φλοιός 3 : Ο φλοιός παίρνει τιμές από 1-4 (100% (1), 50-99% (2), 1-49% (3), 0% (4)). Ο υπολογισμός του φλοιού έγινε σε όλα τα τεχνουργήματα. Αριθμός αρνητικών φολίδων/λεπίδων: Μετρήθηκαν όλα τα αρνητικά και δόθηκαν τιμές ανάλογα με τον αριθμό των αρνητικών. Η τιμή 1 δόθηκε στα 1 αρνητικά, η τιμή 2 στα 2 αρνητικά και η τιμή 3 στα 3 αρνητικά. Έκταση κατεργασίας πυρήνων: Μετρήθηκαν όλα τα αρνητικά, και οι πυρήνες πήραν τιμές από 1-3 ανάλογα με τον βαθμό της έκτασης της κατεργασίας τους. Μήκος φολίδων/λεπίδων: Μετρήθηκε η μέγιστη σωζόμενη διάσταση με βάση τον τεχνολογικό άξονα. Πλάτος φολίδων/λεπίδων: Μετρήθηκε η μέγιστη απόσταση μεταξύ των πλευρικών ορίων. Πάχος φολίδων/λεπίδων: Μετρήθηκε η μέγιστη απόσταση στο παχύτερο σημείο (εκτός του βολβού) ανάμεσα στην κοιλιά και τη ράχη (ράχη-κοιλιά). Μήκος πυρήνων: Μετρήθηκε το μέγιστο σωζόμενο μήκος των πυρήνων με βάση τα επίπεδα κρούσης και τις κατευθύνσεις των αρνητικών. Πλάτος πυρήνων: Μετρήθηκε η μέγιστη απόσταση μεταξύ των στενών πλευρών. Πάχος πυρήνων: Μετρήθηκε η μέγιστη απόσταση μεταξύ της κύριας επεξεργασμένης πλευράς και της αντίθετης όψης του πυρήνα. Μέγιστο μήκος των μεγαλύτερων αρνητικών ενός πυρήνα: Μετρήθηκαν οι μέγιστες διαστάσεις των μεγαλύτερων αρνητικών του πυρήνα (μέγιστο μήκος και μέγιστο πλάτος των αρνητικών). Επίπεδα κρούσης πυρήνων: Σημειώθηκαν οι πυρήνες με προετοιμασμένα και μη προετοιμασμένα επίπεδα κρούσης. Βάρος: Μετρήθηκαν τα βάρη όλων των τεχνουργημάτων 4 ανεξαρτήτως διατήρησης. 3 Ο φλοιός είναι η φυσική επιφάνεια του πετρώματος. 48

57 Για τα επεξεργασμένα τεχνουργήματα καταγράφηκαν επίσης, όπως αναφέρονται από τους Inizan et al. (1992:85,91) και τα ακόλουθα: Η μορφολογία της κόψης. - Ευθεία - Κυρτή - Κοίλη - S Κυρτή - S Κοίλη - Με ώμο - Γλωσσωτή - Με μίσχο Ο τύπος της επεξεργασίας - Λεπτή - Φολιδωτή - Βαθμιδωτή - Αβαθής - Βραχεία - Κάθετη - Παράλληλη - Υποπαράλληλη - Επιδρομική -Επικαλύπτουσα Η φορά της επεξεργασίας - Ορθή - Ανάστροφη - Εναλλάξ - Εναλλασσόμενη - Σταυρωτή - Αμφιπρόσωπη Η μορφή της επεξεργασίας - Συνεχής - Μη συνεχής - Τμηματική Η γωνία της επεξεργασίας - Απότομη - Ημιαπότομη - Σταυρωτή απότομη - Επικλινής 4 Όλες οι μετρήσεις έγιναν με ψηφιακή ζυγαριά ακριβείας. 49

58 Στο παράρτημα 2 βρίσκονται οι συγκεντρωτικοί πίνακες για την κάθε θέση ξεχωριστά και πιο αναλυτικά περιλαμβάνουν: 1. Τη γενική σύνθεση των συνόλων. 2. Τις συχνότητες φλοιού σε αποκρούσματα και εργαλεία. 3. Τις συχνότητες διεύθυνσης αρνητικών σε αποκρούσματα και εργαλεία. 4. Τις συχνότητες αρνητικών σε αδιαμόρφωτα αποκρούσματα, πυρήνες και εργαλεία. 5. Τις συχνότητες επιμήκυνσης στα αδιαμόρφωτα ακέραια αποκρούσματα ανάλογα με την διεύθυνση των αποκρούσεων. 6. Τις συχνότητες επιμήκυνσης των εργαλείων ανάλογα με την διεύθυνση των αποκρούσεών τους. 7. Διαστάσεις αδιαμόρφωτων αποκρουσμάτων, εργαλείων και πυρήνων. 8. Τα είδη των πυρήνων και ο αριθμός αποκρούσεών τους. 9. Τα είδη των πυρήνων και τα ποσοστά φλοιού τους. 10. Τις συχνότητες διεύθυνσης των αποκρούσεων στα αδιαμόρφωτα αποκρούσματα. 11. Τις συχνότητες φλοιού στα αδιαμόρφωτα αποκρούσματα. 12. Τις συχνότητες των διαφόρων τύπων φτέρνας στα αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και εργαλεία. 13. Τις συχνότητες φλοιού στα αποκρούσματα με δευτερογενή επεξεργασία. 14. Τύποι εργαλείων και υπόβαθρα. 15. Τύποι εργαλείων και ποσοστά φλοιού. 16. Τύποι εργαλείων και τύποι φτέρνας. Η μεθοδολογία καταγραφής που ακολουθήθηκε αποσκοπεί στην τεχνολογική και τυπολογική μελέτη των λιθοτεχνικών συνόλων. Η ανάλυση των λιθοτεχνικών συνόλων στοχεύει στον καθορισμό των διαφορετικών τεχνολογιών, Levallois ή μη Levallois που εφαρμόζονται σε επίπεδο μεμονωμένων θέσεων, αλλά και στη συγκριτική εξέτασή τους. Πιο συγκεκριμένα η ανάλυση στοχεύει στην αναγνώριση των διαφορετικών τεχνολογιών και των υποπροϊόντων τους καθώς και στην ανασύσταση, όπου αυτό είναι δυνατόν, της εγχειρηματικής αλυσίδας (chaîne opératoire, reduction sequence). 50

59 Επιπλέον στόχο αποτελεί και η αναγνώριση και ο καθορισμός τυποποιήσεων που σχετίζονται με την συμπεριφορά και την αντίληψη ως προς την επιλογή των υποβάθρων τα οποία διαμορφώνονται σε εργαλεία, καθώς και τα κριτήρια με τα οποία φαίνεται να συμβαίνει αυτό (διαστάσεις υποβάθρων, εφαρμογή διαφορετικών τεχνικών, ποιότητα και διαθεσιμότητα πρώτων υλών). Θα διερευνηθεί ο βαθμός και η έκταση της επεξεργασίας των εργαλείων της κάθε θέσης, αλλά και των πυρήνων, φαινόμενα που σχετίζονται με την οικονομία των πρώτων υλών και την κινητικότητα των ομάδων, καθώς και στην αναζήτηση συγκεκριμένων προτιμήσεων σε ότι αφορά τους εργαλειακούς τύπους ανάλογα με την συχνότητα εμφάνισής τους. 51

60 3.2 ΤΑ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΛΑΙΟΚΛΙΜΑ ΚΑΙ ΤΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗ Η ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ Τα γεωλογικά στοιχεία για τις υπαίθριες θέσεις από όπου περισυλλέχθηκε το λίθινο υλικό δεν είναι πολλά καθώς μέχρι στιγμής δεν έχουν γίνει εκτεταμένες γεωλογικές έρευνες που να αφορούν το Ανώτερο Πλειστόκαινο (Κουφός προσωπ. επικοιν.). Οι περισσότερες γεωλογικές μελέτες έχουν γίνει στην λεκάνη του Λαγκαδά (αφορούν κυρίως το Κατώτερο και Μέσο Πλειστόκαινο), και λιγότερο στην κοιλάδα του Αξιού. Η Βόρεια Ελλάδα είναι ένα σύμπλεγμα από λεκάνες, πεδιάδες και βουνά με κύριο προσανατολισμό ΒΔ-ΝΑ και ΒΑ-ΝΔ. Οι ενδοορεινές υψίπεδες Λεκάνες (Πτολεμαίδα-Βόλαξ), οι χαμηλότερες υψομετρικά Λεκάνες (Μυγδονία, Δράμα) και οι παραθαλάσσιες λεκάνες και πεδιάδες (Αξιός-Θερμαικός, Ανθεμούντας, Χαλκιδική, Σέρρες-Στρυμόνας) είναι γεμάτες από ιζηματογενείς αποθέσεις του Πλειοκαίνου και του Πλειστοκαίνου με την χαρακτηριστική ερυθρογή (Psilovikos et al. 1987), (χάρτης 4) και πολύ πιθανόν μπορούν να εντοπιστούν παλαιολιθικές θέσεις. Η πεδιάδα του Αξιού και ο Θερμαϊκός κόλπος αποτελούν τη μεγαλύτερη ζώνη καθίζησης της Βαλκανικής όπου εκβάλουν οι ποταμοί Αξιός, Αλιάκμονας και Γαλλικός όπου και διατηρούνται αναβαθμίδες του Πλειστοκαίνου και ποτάμιες αποθέσεις στις οποίες μπορεί να βρεθεί άφθονο παλαιολιθικό υλικό όπως έχουν δείξει και τα παραδείγματα της Ραχώνας, της Γοργόπης, και του Πολύπετρου. Η κοιλάδα του Αξιού στα ανατολικά ορίζεται από τα όρη Κρούσια (1179 μ.), Βερτίσκος (1103 μ.), Κερδύλλια (1092 μ.), Κισσός, Υψίζωνο (1165 μ.), και Άθως (2033 μ.), ενώ το ρήγμα ανάμεσα στα όρη Κερδύλλια και Βερτίσκος καταλαμβάνεται από τις λίμνες Κορώνεια και Βόλβη. Γεωλογικά, η Βόρεια Ελλάδα ανήκει στο νότιο τμήμα της Σερβομακεδονικής ορεινής μάζας, η οποία αποτελεί μια ξεχωριστή γεωτεκτονική ζώνη με προσανατολισμό ΒΒΔ-ΝΝΑ και η οποία μεταβλήθηκε έντονα κατά το Πλειόκαινο και το Πλειστόκαινο (Psilovikos 1984). 52

61 Χάρτης 4. Σχεδιαστικός χάρτης που δείχνει τις περιοχές που είναι καλυμμένες από ερυθρογή. 1. Τάφρος Κοζάνης-Πτολεμαΐδας, 2.Λεκάνες Αξιού και Θερμαϊκού, 3. Τάφροι Μυγδονίας και Χαλκιδικής, 4. Λεκάνη Σερρών και Στρυμόνα, 5. Λεκάνη της Δράμας (Psilovikos et al 1987) Το τμήμα εντός της Ελληνικής επικράτειας της Σερβομακεδονικής μάζας αποτελεί το νοτιότερο σύνολο, που χωρίζεται από το κεντρικό με τη λεκάνη του Στρυμόνα/Struma και με τη λεκάνη του Αξιού/Vardar. Αναλυτικότερα καταλαμβάνεται από τρείς ομάδες ορέων (Γκραντέσκας-Κερκίνης/Μπελασίτσας, Κρούσιας-Μαβροβουνίου, Βερτίσκος και Κερδίλια, Χορτιάτη-Χολομόντα- Στρατονικίου-Άθου-Ψήλου), τις λεκάνες των Σερρών και του Στρυμονικού κόλπου, τη λεκάνη του Αξιού όπου ο Θερμαϊκός κόλπος είναι η νοτιότερη απόληξη της λεκάνης του ποταμού Αξιού, τις λεκάνες της Στρούμιτσας, της Ροδόπολης, της Προμυγδονίας και της Νέας Ρόδας που σχεδόν ενώνουν τις λεκάνες των Σερρών- Στρυμόνα με τις λεκάνες του Αξιού-Θερμαϊκού. Ως προς τα υδρολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής, ο Στρυμόνας/Struma διοχετεύεται στη λεκάνη των Σερρών, ο Γαλλικός στις δυτικές πλαγιές των ορέων Κρούσια-Μαυροβούνι και Βερτίσκος, ενώ μικρότερα ρέματα δημιουργούνται στα βουνά. Οι λίμνες Δοϊράνη, Κερκίνη, η λίμνη του Λαγκαδά, και οι Βόλβες είναι τα απομεινάρια εκτεταμένων ποτάμιων συστημάτων του Πλειοκαίνου και του Πλειστοκαίνου (βλ. παρακάτω), ενώ οι λίμνες Εχίνος, Μαυρούδα, Λάντζα και Αδάμ αποστραγγίστηκαν τεχνητά τον προηγούμενο αιώνα. 53

62 Τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής καταδεικνύουν ένα πλούσιο ανάγλυφο το οποίο έχει επηρεαστεί από πρόσφατα τεκτονικά επεισόδια. Τα ανυψωμένα βουνά και οι καταβυθισμένες πεδιάδες αποτελούν τμήματα του προαλπικού φλοιού της Σερβομακεδονικής μάζας και υπάρχουν δυο ενδογενής τάσεις τεκτονικής ενεργοποίησης (εικ. 9). Η πρώτη ακολουθεί σχεδόν παράλληλα την πορεία των μεγάλων ποταμών Struma-Στρυμόνα και Vardar- Αξιού (ΒΔ-ΝΑ) και η δεύτερη κάθετα στην πρώτη (ΒΔ-ΝΑ, Α-Δ, ΒΑ-ΝΔ). Οι κάθετες κινήσεις συντέλεσαν στην ανύψωση των οροπεδίων και στην καταβύθιση των πεδιάδων (Psilovikos 1984). Εικ. 9 Τεκτονικά στοιχεία της Σερβομακεδονικής μάζας και προτεινόμενο μοντέλο εξήγησης της ενδογενούς διαδικασίας (Psilovikos 1984). Το νότιο τμήμα της Σερβομακεδονικής μάζας δέχτηκε την ισχυρότερη και πιο πρόσφατη τεκτονική δραστηριότητα σχηματίζοντας ένα πολύπλοκο μοτίβο ανυψωμένων ορέων και καταβυθισμένων λεκανών (εικ. 10). Αρκετές λεκάνες και βουνά σχηματίστηκαν μεταξύ των σχεδόν παράλληλα καταβυθισμένων λεκανών του Στρυμόνα-Σερρών και Αξιού-Θερμαϊκού. Οι λεκάνες και οι πεδιάδες σχηματίζονται κατά το νεοτεκτονικό στάδιο σε δυο φάσεις. Η πρώτη φάση εξελίσσεται κατά τη διάρκεια του Κατώτερου και Μέσου Μειόκαινου όταν διαμορφώνονται οι μεγάλες πεδιάδες των Σερρών-Στρυμόνα και της προμυγδονίας. Η δεύτερη φάση εξελίσσεται κατά τη διάρκεια του Ανώτερου Πλειοκαίνου- Κατώτερου Πλειστοκαίνου όπου και σχηματίζονται οι μικρότερες λεκάνες της Μυγδονίας, του Ζαγκλιβερίου, των Βρωμολιμνών, της Ροδόπολης, της Στρούμιτσας και του Συγκιτικού (Psilovikos 1984:39). Τεκτονικά το νότιο τμήμα της Σερβομακεδονικής μάζας αποτελεί μια ενεργά σεισμογενής ζώνη με έντονη κινητικότητα, με επεισόδια ανύψωσης των βουνών και καταβύθισης των Λεκανών. 54

63 Εικ. 10. Οι τρείς μορφοτεκτονικές ομάδες της Σερβομακεδονικής μάζας με προσανατολισμό ΝΔ-ΒΑ (Psilovikos 1984) Η ΠΑΛΑΙΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΤΗΣ ΜΥΓΔΟΝΙΑΣ Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η παλαιογεωγραφική εξέλιξη της λεκάνης της Μυγδονίας καθώς και τα παλαιοντολογικά ευρήματα από την περιοχή είναι πολλά (Koufos et al. 1995). Το κεντρικό και ανατολικό τμήμα της λεκάνης του Λαγκαδά γεωτεκτονικά αποτελείται από μεταμορφωσιγενή πετρώματα (σχιστόλιθους, γνεύσιους και αμφιβολίτες), ενώ στα δυτικά από ελαφρώς μεταμορφωσιγενής αποθέσεις (φυλλίτες, ασβεστόλιθους και αμμόλιθους). Τα εδάφη της περιοχής είναι αμμοαργιλώδη μέτριας συνεκτικότητας, και προς τις λίμνες της Κορώνειας και της Βόλβης αργιλώδη και αργιλαμμώδη. Η λεκάνη της προμυγδονίας σχηματίζεται κατά το Πρώιμο και Μέσο Μειόκαινο όπου και γεμίζει με αποθέσεις του Τεταρτογενούς οι οποίες χωρίζονται σε δυο ομάδες, στην προμυγδονία και στη Μυγδονία (Psilovikos & Sotiriadis 1983, Koufos et al. 1995). Η εξέλιξη της προμυγδονίας συμπίπτει με την αρχή του πρώτου τεκτονικού σταδίου στην περιοχή, και η εξέλιξη της Μυγδονίας με το δεύτερο τεκτονικό στάδιο που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας (Psilovikos 1981). Η λίμνη της προμυγδονίας η οποία αποστραγγίζονταν στη λεκάνη του Στρυμόνα σχηματίζεται κατά το Κατώτερο Μειόκαινο και διατηρείται μέχρι το Μέσο Μειόκαινο. Κατά το Ανώτερο Πλειόκαινο οι κλιματικές και τεκτονικές συνθήκες ευνόησαν την αποστράγγισή της (Psilovikos 1981). Μετά την αποστράγγισή της, η λίμνη της προμυγδονίας κατά το Κατώτερο Πλειστόκαινο (Koufos et al. 1995) 55

64 εξελίχθηκε σε μια περιοχή με ιζηματογενείς αποθέσεις ερυθρογής που ήταν το αποτέλεσμα της διάβρωσης και του θερμού ημιάνυδρου κλίματος της περιόδου. Προς το τέλος του Κατώτερου Πλειστοκαίνου ξεκινά μια νέα τεκτονική φάση στην περιοχή κατά την οποία σχηματίζονται αρκετές νεώτερες κοιλάδες (Μυγδονία, Ζαγκλιβέρι, Δουμπιά, Μαράθουσα). Οι κοιλάδες αυτές χαρακτηρίζονται από μορφολογική, τεκτονική και υδρολογική διαφοροποίηση, και η κάθε μια ακολούθησε τη δική της εξέλιξη σε όλη τη διάρκεια του Πλειστοκαίνου, αποτελώντας ταυτόχρονα τμήματα του συστήματος της Μυγδονίας. Το σύστημα της Μυγδονίας διαμορφώθηκε με την εναπόθεση διαφόρων ιζηματογενών αποθέσεων (λιμναίων, ποτάμιων, υφάλμυρων κ.α) σχηματίζοντας την χαρακτηριστική ερυθρογή (Psilovikos & Sotiriadis 1983, Koufos et al. 1995). Η λεκάνη της Μυγδονίας είναι η μεγαλύτερη και γεμίζει με νερό σχηματίζοντας τη λίμνη της Μυγδονίας η οποία διατηρείται μέχρι το τέλος του Ανώτερου Πλειστοκαίνου. Οι σημερινές λίμνες του Λαγκαδά και της Βόλβης είναι τα απομεινάρια της αρχικής λίμνης ΤΟ ΓΕΩΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΘΕΣΕΩΝ Ως προς τη μεθοδολογία της, η έρευνα στη λεκάνη του Λαγκαδά κινήθηκε προς τον εντοπισμό αποθέσεων ερυθρογής στις οποίες υπάρχουν αρκετές πιθανότητες να διατηρούνται παλαιολιθικά κατάλοιπα, όπως είναι γνωστό και από το παράδειγμα της Ηπείρου. Η έρευνα στράφηκε προς την διερεύνηση των πλειστοκαινικών αναβαθμίδων της περιοχής που δεν έχουν διαβρωθεί και διατηρούνται κυρίως στον πυθμένα παλαιοκοιλάδων και στις αναβαθμίδες κατά μήκος των κοιλάδων (Psilovikos & Sotiriadis 1983:40). Μεθοδολογικά με τον ίδιο τρόπο κινήθηκε και η έρευνα στις ποτάμιες αποθέσεις του Αξιού. Οι γεωλογικές επιδράσεις στην περιοχή του Λαγκαδά είχαν ως αποτέλεσμα την δημιουργία βαθμιδωτών αναβαθμίδων οι οποίες τέμνονται από υποπαράλληλες κοιλάδες ρεμάτων. Οι κοιλάδες αυτές παρέμειναν στην ίδια θέση κατά τις επαναλαμβανόμενες κινήσεις ανύψωσης και καταβύθισης της στάθμης κατά τους αποθετικούς κύκλους. Πιο συγκεκριμένα, οι Πλειστοκαινικές αναβαθμίδες της λεκάνης της Μυγδονίας έχουν μια λοφώδη ανάγλυφη κυμάτωση και χωρίζονται σε τρία συστήματα (χάρτης ΙΓΜΕ 1978). 56

65 1. Κατώτερο σύστημα αναβαθμίδων: χαλίκια και άμμος κάτω από αργιλώδες κάλυμμα ή και χωρίς αργιλώδες κάλυμμα. Η κορυφή του συστήματος βρίσκεται 5-6 μ. περίπου πάνω από τη στάθμη των ποταμών. 2. Μεσαίο σύστημα αναβαθμίδων: άμμοι ή χαλίκια. Η κορυφή του συστήματος βρίσκεται περίπου μ. πάνω από τη στάθμη των ποταμών. Στην περιοχή αυτή πιθανόν να αντιπροσωπεύεται παλαιότερα ιζήματα λιμνών. 3. Ανώτερο σύστημα αναβαθμίδων: ψηφίδες και κροκάλες με πηλό ή αμμούχο άργιλο. Όσο αφορά την αβαθή κοιλάδα του Αξιού (Ντάρλας 2007:109,2010:1), αυτή έχει διανοιχτεί μέσα σε σχηματισμούς του Ανώτερου Μειοκαίνου που αποτελούνται κατά το μεγαλύτερο μέρος τους από μαργαϊκούς ασβεστόλιθους και κυρίως, μάργες, άμμους και χαλίκια πάχους πολλών μέτρων. Στο μεγαλύτερο μέρος της η επιφάνεια αυτών των σχηματισμών έχει καλυφθεί από ποτάμιες αποθέσεις του τεταρτογενούς, κυρίως στα πρανή της κοιλάδας, και κατά μήκος των μικρών ρεμάτων που καταλήγουν σ αυτήν. 57

66 3.2.4 ΤΑ ΠΑΛΑΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ: ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΣΥΣΧΕΤΗΣΗΣ ΜΕ ΤΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ Για τη λεκάνη του Λαγκαδά και την κοιλάδα του Αξιού τα παλαιοκλιματικά δεδομένα για το Πλειστόκαινο προέρχονται από έμμεσες μαρτυρίες και κυρίως από την πανίδα. Αφορούν το Κατώτερο και το Μέσο Πλειστόκαινο κατά βάση χωρίς να λείπουν και ευρήματα του Ανώτερου Πλειστοκαίνου (Koufos et al.1995, Koliadimou & Koufos 1990, Tsoukala 1990, Koufos & Bonis 1991, Chatzopoulou et al. 2001, Tsoukala et al. 2006, Baryshnikov & Tsoukala 2010, Dotsika et al. 2011), καθώς τα γεωλογικά καρότα από τη λίμνη Βόλβη καλύπτουν μόνο το Ολόκαινο (Bottema 1982:265) Η πανίδα του Λαγκαδά χρονολογείται στο Πρώιμο και Μέσο Πλειστόκαινο, ενώ έχουν βρεθεί και Πλειοκαινικά είδη (Προμυγδονιακό σύστημα). Για το Ανώτερο Πλειστόκαινο μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες (βλ. Koufos et al. 1995). Αντίθετα στην περιοχή του Αξιού και της Πτολεμαΐδας έχει βρεθεί πανίδα που χρονολογείται στην αρχή του Ανώτερου Πλειστοκαίνου και στο Ανώτερο Πλειστόκαινο. Οι παλαιοκλιματικές συνθήκες που μαρτυρά η πανίδα της λεκάνης του Λαγκαδά και η πανίδα της κοιλάδας του Αξιού επιβεβαιώνει τις γενικότερες τάσεις του κλίματος και τις εναλλαγές από ψυχρές σε θερμές περιόδους που παρατηρούνται σε όλη τη διάρκεια του Μέσου και του Ανώτερου Πλειστοκαίνου. Τα δεδομένα που υπάρχουν μέχρι στιγμής για την πανίδα και τη χλωρίδα της Κατώτερης και Μέσης Παλαιολιθικής στην Ελλάδα είναι λίγα. Οι μόνες δημοσιευμένες πληροφορίες προέρχονται από το σπήλαιο του Μααρά, το Ασπροχάλικο, τα Καλαμάκια και από τις όχθες του Πηνειού. Στις υπαίθριες θέσεις το οστεολογικό υλικό είναι ακόμη πιο σπάνιο, και από τις θέσεις για μελέτη μόνο στην περίπτωση της Ραχώνας βρέθηκε οστεολογικό υλικό (γομφίος αλόγου, μακρό οστό μεγάλου θηλαστικού και τέσσερα ακόμη θραύσματα) για τα οποία όμως δεν μπορεί να αποδειχτεί ο συσχετισμός τους με τα λίθινα εργαλεία της θέσης (Ντάρλας 2007:111). Το μοναδικό λιθοτεχνικό σύνολο από την περιοχή της Μακεδονίας που βρέθηκε μαζί με οστεολογικό υλικό προέρχεται από το σπήλαιο του Μααρά η κατοίκηση του οποίου χρονολογείται στα χρόνια Π.Σ (Τρανταλίδου & 58

67 Ντάρλας 1995, Τρανταλίδου 1996). Πρόκειται για τα είδη: Equus Caballus, Coelodonta antiquitatis, Mammuthus primigenius ζώα που υποδηλώνουν ένα ψυχρό περιβάλλον, και τα είδη Cervus sps., Megaloceros giganteus, ζώα που υποδηλώνουν ήπιο κλίμα. Περαιτέρω πληροφορίες για το κλίμα και τη βλάστηση της Κεντρικής Μακεδονίας μπορούν να αντληθούν και από τα παλυνολογικά διαγράμματα των Φιλίππων (εικ. 11) (Wijmstra, 1969, Wijmstra & Smit, 1976, Van der Wiel & Wijmstra 1987, Müller et al. 2011). Οι πληροφορίες για τη βλάστηση μόνο γενικές μπορεί να είναι καθώς οι τοπικές ιδιομορφίες του κλίματος των διαφορετικών γεωγραφικών ζωνών παίζουν τον καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωσή της (Tzedakis 2000:363). Από τη στιγμή που το υλικό της παρούσας εργασίας είναι επιφανειακό και δεν υπάρχουν απόλυτες χρονολογήσεις, δεν υπάρχει η δυνατότητα συσχέτισης των τεχνουργημάτων με συγκεκριμένα παγετώδη ή μεσοπαγετώδη στάδια. Με βάση τα τεχνοτυπολογικά χαρακτηριστικά των διαγνωστικών εργαλείων είναι δυνατές κάποιες Εικ. 11. Στρωματογραφία και χρονολόγηση του νέου καρότου από τους Φιλίππους TP A: Χρονολόγηση σε χιλιετίες (Kyr) και κλιματικά στάδια MIS (Marine Isotope Stages), B: Σύνοψη των παλυνολογικών δεδομένων και της βλάστησης από το στάδιο MIS 8 έως το MIS 1 (Müller et al. 2011) πολύ γενικές παρατηρήσεις και ένταξης του διαγνωστικού υλικού ανάμεσα στα στάδια MIS 5-2 και MIS 8-6. Το πρόβλημα ωστόσο του συσχετισμού των λίθινων εργαλείων και των παλαιοκλιματικών συνθηκών είναι γενικότερο και αφορά γενικότερα την Παλαιολιθική στην Ελλάδα.. Δεδομένων των παραπάνω περιορισμών είναι προτιμότερο να γίνει μια αναφορά σε κάποια πολύ γενικά χαρακτηριστικά του κλίματος, καθώς το υλικό αφενός δεν μπορεί να χρονολογηθεί με απόλυτες ηλικίες και αφετέρου δεν υπάρχουν παλαιοκλιματικά δεδομένα από τις περιοχές για μελέτη. 59

68 3.2.5 Η ΠΑΝΙΔΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΩΤΕΡΟΥ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟΥ: ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΠΡΩΙΜΟ ΚΑΙ ΜΕΣΟ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ Η πανίδα του Πλειοκαίνου, και του Πρώιμου και Μέσου Πλειστοκαίνου αντιπροσωπεύεται σε ικανοποιητικό βαθμό στην περιοχή του Λαγκαδά (Προμυγδονιακό σύστημα), ενώ οι πληροφορίες για το Ανώτερο Πλειστόκαινο από την περιοχή είναι ελάχιστες μέχρι στιγμής (Koufos et al. 1989,1995, Koliadimou & Koufos 1990). Ενδεικτικά αναφέρονται κάποια χαρακτηριστικά είδη της περιόδου από την Απολλωνία Ι: Leporidae ind, Erinaceidae indet., Lagurodon arankae, Canis arnensis, Vulpes alopecoides, Meles dimitrius, Lynx issiodorensis, Meganthereon cultridens, Rhinocerotidae indet., Elephantidae indet., Equus stenonis, Megaloceros (Megaceroides) sp., Bison sp., Pontoceros ambiguous,soergelia sp., Caprinae indet. Η γεωλογική ηλικία της πανίδας του σπηλαίου των Πετραλώνων καλύπτει το πρώιμο Μέσο Πλειστόκαινο, το ύστερο Μέσο Πλειστόκαινο και το Ανώτερο Πλειστόκαινο το οποίο με βάση τα είδη χαρακτηρίζεται από θερμό κλίμα (Τρανταλίδου 1996, Baryshnikov & Tsoukala 2010). Το Κατώτερο Πλειστόκαινο μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια θερμή και ξηρή περίοδος με εποχιακές βροχοπτώσεις όπως φαίνεται από την ερυθρογή της Γερακαρού και τα πολλά βοοειδή και ιπποειδή που έχουν βρεθεί στην περιοχή (Koufos et al. 1995), ενώ προς το τέλος του Κατώτερου Πλειστοκαίνου και κατά το Μέσο Πλειστόκαινο παρατηρούνται περισσότερες βροχοπτώσεις και αύξηση της υγρασίας. ΑΝΩΤΕΡΟ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ Η περίοδος Riss/-Würm ( /70.000), που μας ενδιαφέρει άμεσα χαρακτηρίζεται από δασόβια πανίδα (Ρινόκεροι και Ελέφαντες), η οποία αντικαθίσταται από την ψυχρή πανίδα της παγετώδους περιόδου Würm ( ). Κυριαρχούν τα είδη των Ιππιδών και των Βοοειδών. Παράλληλα υπάρχουν και ο άγριος ταύρος, οι Ελαφίδες, το μαμμούθ, ο μαλλιαρός ρινόκερος, ο αγριόχοιρος, τα σαρκοφάγα (λέων των σπηλαίων), πάνθηρας, αγριόγατα, λύκος, 60

69 άρκτος των σπηλαίων και η κοινή ή φαιά αρκούδα, ύαινα των σπηλαίων κ.α (Τρανταλίδου 1996). Οι πληροφορίες για το Ανώτερο Πλειστόκαινο είναι περισσότερες από την περιοχή της κοιλάδας του Αξιού απ ότι από την Λεκάνη του Λαγκαδά (Tsoukala 1990, Chatzopoulou et al. 2001, Tsoukala et al. 2006, Dotsika et al. 2011). Το είδος ρινόκερου (Coelodonta antiquitatis), που βρέθηκε στο χωριό Γέφυρα χρονολογείται στην περίοδο Riss-Saal (Tsoukala 1990). Πρόκειται για ένα ζώο πολύ μεγάλου μεγέθους το οποίο έχει Ασιατική προέλευση, παράλληλα οι ενδείξεις που προσφέρει για το παλαιοκλίμα δείχνουν ότι επικρατούσε βλάστηση στέπας. Η πανίδα από το σπήλαιο Λουτρά Αριδαίας που χρονολογείται ανάμεσα στα χρόνια Π.Σ δείχνει ένα ψυχρό κλίμα όπως φαίνεται και από τα είδη Ursus ingressus, Crocuta crocuta spelaea, Panthera leo spelaea, Panthera pardus, Vulpes vulpes, Canis lupus, Meles meles, mustelids, Bos primigenius, Capra ibex, Cervus elaphus and Dama dama (Tsoukala et al. 2006). Τέλος στο σπήλαιο του Μααρά βρέθηκαν άρκτος των σπηλαίων, μαμμούθ, μαλλιαρός ρινόκερος, ίππος, μεγάκερος, ελάφι (Τρανταλίδου & Ντάρλας 1990). Τα περισσότερα από τα παραπάνω είδη θα πρέπει να αποτέλεσαν βασικά συστατικά της διατροφής των Neanderthal και ενδεχομένως και των Homo sapiens στην περιοχή καθώς οι πολλές πηγές νερού που υπάρχουν στη Μακεδονία θα πρέπει να προσέλκυαν πολλά από αυτά. 61

70 3.3 Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΣΥΝΟΛΩΝ ΟΙ ΥΠΑΙΘΡΙΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ ΤΟΥ ΑΞΙΟΥ Από την κοιλάδα του Αξιού μελετήθηκαν 445 τεχνουργήματα που ανακτήθηκαν από τρία σημεία. Πιο συγκεκριμένα από τη Ραχώνα 67 τεχνουργήματα, από το Πολύπετρο 279 και από τη Γοργόπη 99. Κάποια από τα τεχνουργήματα της Ραχώνας ανακτήθηκαν από δύο μικρές δοκιμαστικές τομές που έγιναν στο σημείο όπου και διαπιστώθηκε ότι όλα προέρχονται από τα πλειστοκαινικά στρώματα με το χαρακτηριστικό κοκκινωπό χρώμα (terra rosa). Εκτός από τα τεχνουργήματα των τομών συλλέχθηκαν και άλλα εργαλεία τα οποία βρίσκονταν στην επιφάνεια και στη βάση της αναβαθμίδας, καθώς και από τις διπλανές αναβαθμίδες (εικ. 7-8, 12). Τα τεχνουργήματα από το Πολύπετρο είναι αποκλειστικά επιφανειακά και προέρχονται από μια διαβρωμένη επιφάνεια αναβαθμίδας η οποία δεν διατηρεί επιχώσεις (εικ. 9) Ωστόσο όπως διαπιστώσαμε στην γύρω περιοχή υπάρχουν αρκετά υποψήφια σημεία με παλαιολιθικά κατάλοιπα και τα οποία διατηρούν επιχώσεις. Η Γοργόπη βρίσκεται στον σύγχρονο δρόμο Αξιούπολης-Ευρωπού (εικ.10-11) και τέμνεται από τον σύγχρονο δρόμο ο οποίος έχει κόψει στη μέση την αναβαθμίδα. Τα τεχνουργήματα ανακτήθηκαν από την ανατολική παρειά στην οποία διακρίνονται πλέον όχι τόσο ορατά εξαιτίας της βλάστησης στο σημείο οι πλειστοκαινικές αποθέσεις. Εικάζεται ότι η θέση ίσως να διατηρεί in situ κατάλοιπα αφού τα περισσότερα τεχνουργήματα δεν είναι καθόλου ανακυλισμένα με εξαίρεση αυτά τα οποία έχουν καταπέσει στη βάση της αναβαθμίδας. Αξίζει να αναφέρουμε ότι στην επιφάνεια της αναβαθμίδας δεν βρέθηκαν τεχνουργήματα (Ντάρλας προσ. επικοιν.). 62

71 3.3.1 Ραχώνα Η σύνθεση του λιθοτεχνικού συνόλου Η θέση βρίσκεται στην περιοχή της Πέλλας (Ντάρλας 2007). Το λίθινο υλικό της εντοπίστηκε σε αγροτεμάχιο της περιοχής που βρίσκεται περίπου ένα χιλιόμετρο βόρεια της Ραχώνας, στην αριστερή όχθη του ρέματος Πλατανοπόταμος, στα δυτικά πρανή της κοιλάδας του Αξιού (Ντάρλας 2007:109). Εικ. 12 Ραχώνα: άποψη της αναβαθμίδας. Κατά τις ανασκαφικές τομές και την σύντομη επιφανειακή έρευνα διαπιστώθηκε ότι όλα τα ευρήματα προέρχονται από το δεύτερο στρώμα της στρωματογραφικής ακολουθίας (Ντάρλας 2007:110), το οποίο αποτελείται από χαλαρό κροκαλλοπαγές πάχους 1,00 έως 2,00 μ. (βλ. παρακάτω). 63

72 Η στρωματογραφία της θέσης Όπως αναφέρει και ο ανασκαφέας της θέσης (Ντάρλας 2007:110-11) κατά τις διερευνητικές τομές βάθους 10,00 μ. από κάτω προς τα πάνω παρατηρήθηκαν τα εξής: 1. Παχύ στρώμα γκρίζας και ψιλής άμμου και χαλικιών. Πρόκειται για την κορυφή των σχηματισμών του Μειοκαίνου μέσα στους οποίους έχει διανοιχτεί η κοιλάδα του Αξιού και πάνω σε αυτούς έχουν αποτεθεί οι Πλειστοκαινικές αποθέσεις. 2. Χαλαρό κροκαλοπαγές πάχους 1,00-2,00 μ. Έχει κόκκινο χρώμα και αποτελείται από κροκάλες και χονδρόκοκκη άμμο. Πρόκειται για ποταμοχειμάριες αποθέσεις που έχουν αποτεθεί πάνω στην επιφάνεια των Μειοκαινικών αποθέσεων. 3. Αμμοαργιλώδες στρώμα χρώματος κεραμιδί, πάχους περίπου 1,00 μ. 4. Επιφανειακό φυτικό στρώμα, αργυλώδες, βαθυκόκκινου χρώματος πάχους 1,00 μ. Το μεγαλύτερο τμήμα του λίθινου υλικού προέρχεται από μη εντατική επιφανειακή περισυλλογή, αλλά και από τις δοκιμαστικές τομές οι οποίες έδειξαν ότι το λίθινο υλικό βρίσκεται σε δευτερογενή απόθεση. Από την επιφανειακή περισυλλογή αλλά και από τις δοκιμαστικές τομές ανακτήθηκαν συνολικά 67 τεχνουργήματα. Τα 19 ανακτήθηκαν από τις δοκιμαστικές τομές και περιλαμβάνουν έναν πυρήνα Levallois για κύρια φολίδα, 11 φολίδες, 3 τεχνικά κομμάτια, ένα θραύσμα φολίδας και 2 εργαλεία. Τομή Α. Από την τομή Α ανακτήθηκαν τα εξής τεχνουργήματα: θραύσμα φολίδας από χαλαζίτη με ορθογώνια αρνητικά ( 0-25cm), από το κατώτερο χαλικωτό ανακτήθηκαν επίσης φολίδα ηφαιστειογενούς πετρώματος ( cm), ένα πλευρικό ξέστρο ( cm), (σχ. 9), πυρήνας Levallois για κύρια φολίδα ( cm), (εικ. 4. σχ. 11), και θραύσμα φολίδας ( cm). Τομή Β (Κατώτερο χαλικωτό). Από την τομή Β ανακτήθηκαν: μια σπασμένη φολίδα, ένα τεχνικό κομμάτι, και ένα πλαγιοσυγκλίνον ξέστρο διαμορφωμένο σε λεπτή φολίδα Levallois με δίεδρη φτέρνα και ορθογώνια αρνητικά ( cm), (σχ. 4), θραύσμα φολίδας με προετοιμασμένη φτέρνα μαζί με καμένα οστά από την πάσα 2 ( cm). Από την πάσα 3 ( cm), ανακτήθηκαν 6 τεχνουργήματα: 2 ακέραιες Levallois φολίδες (σχ. 16, 17), μια φολίδα κοντή και λεπτή με σπασμένο το απώτερο 64

73 άκρο, 2 τεχνικά κομμάτια χωρίς αρνητικά με στιγμόμορφες και φλοιώδης φτέρνες, και ένα θραύσμα φολίδας λεπτό και κοντό χωρίς φτέρνα και απόληξη. Ανακτήθηκε επίσης από την πάσα 4 ( cm), ακέραιη φολίδα από χαλαζίτη (μακριά και παχιά), με μονοπολικά αρνητικά, μικρά ποσοστά φλοιού, λεία φτέρνα και κανονική απόληξη. Ραχώνα: δοκιμαστικές τομές, διακρίνονται τα πλειστοκαινικά στρώματα. Για τα τεχνουργήματα χρησιμοποιήθηκαν ηφαιστειογενή, πυριτικά και χαλαζιτικά πετρώματα (γράφημα 1). Το λιθοτεχνικό σύνολο αποτελείται κυρίως από φολίδες, λίγους πυρήνες, ένα θραύσμα λεπίδας Levallois (εικ. 13, σχ. 19), και αρκετά διαμορφωμένα εργαλεία (πίνακας 3.1.1, γραφήματα 2 και 3), (εικ , σχ. 1-9,13,14,18). Τα εργαλεία με δευτερογενή επεξεργασία έχουν ως υπόβαθρα φολίδες και μάλιστα σε αρκετά μεγάλη συχνότητα φολίδες Levallois, ενώ φαίνεται να απουσιάζουν τα πυρηνόμορφα εργαλεία (πίνακας 3.1.1). Στα περισσότερα τεχνουργήματα δεν παρατηρήθηκε ιδιαίτερα έντονη ανακύλιση, ωστόσο παρατηρήθηκαν ορισμένα τεχνουργήματα τα οποία έφεραν τυχαία σπασίματα κυρίως 65

74 στα πλευρικά τους όρια που δεν επηρεάζουν το τελικό τους μέγεθος ωστόσο. Τμήμα του υλικού φαίνεται περισσότερο ανακυλισμένο γεγονός που μας κάνει να υποθέσουμε ότι έχει μεταφερθεί από αλλού (εικ. 21). Από τα γενικότερα ποσοστά των αδιαμόρφωτων και των διαμορφωμένων αποκρουσμάτων αλλά και από το πλήθος των αρνητικών των φολίδων φαίνεται ότι τα τεχνουργήματα αντιπροσωπεύουν όλα τα στάδια της κατεργασίας του πυρήνα και μάλιστα μεγαλύτερη συχνότητα εμφανίζουν τα τεχνουργήματα που έχουν μικρά ποσοστά φλοιού και πολλά αρνητικά, γεγονός το οποίο και δείχνει ότι αντιπροσωπεύουν εξελιγμένα στάδια (πίνακες και 3.1.4). Ενδεικτικά αναφέρεται ότι 17 αποκρούσματα δέχονται την τιμή 3 ως προς το πλήθος των αρνητικών, 5 τεχνουργήματα την τιμή 2, και 9 τεχνουργήματα την τιμή 1. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τους λίγους πυρήνες δείχνει ότι η αρχική κατεργασία της πρώτης ύλης πρέπει να γίνονταν κάπου αλλού και στις θέσεις μεταφέρονταν πυρήνες οι οποίοι είχαν ήδη υποστεί κάποια προεργασία ή φολίδες για διαμόρφωση. Η υπόθεση αυτή ενισχύεται και από το γεγονός ότι απουσιάζουν οι πολλές μεγάλες και φλοιώδεις φολίδες όπως συμβαίνει στη Γοργόπη και στο Πολύπετρο (εικ. 14). Τα αρνητικά και των αδιαμόρφωτων και των διαμορφωμένων αποκρουσμάτων έχουν συνήθως ορθογώνια και μονοπολική διεύθυνση χωρίς να λείπουν και αρνητικά τα οποία έχουν κεντροφερή και διασταυρούμενη φορά και τα οποία πολύ πιθανόν έχουν προέλθει από Levallois πυρήνες αφού φαίνεται να πληρούν και άλλα κριτήρια (πίνακας 3.1.3). Σε ότι αφορά τα μετρικά στοιχεία των ακέραιων αποκρουσμάτων και των εργαλείων σε σχέση με την διεύθυνση των αρνητικών τους δεν παρατηρήθηκαν ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις, έτσι δεν μπορεί να διαπιστωθεί αν η παράλληλη μονοπολική ή διπολική λάξευση ήταν το αρχικό στάδιο και στη συνέχεια ακολουθούσαν οι κεντροφερείς και διασταυρούμενες αποκρούσεις. Ο λόγος των διαστάσεων (μήκος/πλάτος) παίρνει τιμές κατά κύριο λόγο <1,5 ανεξαιρέτως από την διεύθυνση των αρνητικών, ενώ μόνο σε λίγες περιπτώσεις διαπιστώθηκαν ιδιαίτερα επιμήκη αποκρούσματα, κυρίως μεγάλες φολίδες (πίνακες και 3.1.6). Τα 23 ακέραια αδιαμόρφωτα αποκρούσματα έχουν κατά Μ.Ο διαστάσεις 44 34,9 12,8 mm και Μ.Ο βάρους 26,9g (πίνακας 3.1.7), και συνήθως κυμαίνονται μεταξύ των 30-50mm. Τα 16 ακέραια διαμορφωμένα υπόβαθρα έχουν Μ.Ο διαστάσεων 59,6 46,2 15,9 mm και Μ.Ο βάρους 125,8g. Με βάση τις διαστάσεις 66

75 των ακέραιων αδιαμόρφωτων αποκρουσμάτων και των διαμορφωμένων υποβάθρων παρατηρείται μια τάση προς την επιλογή κυρίως των μεγαλύτερων υποβάθρων τα οποία δέχονται και την δευτερογενή επεξεργασία. Πρέπει βέβαια να τονιστεί ότι η εικόνα αυτή αποτελεί μια γενική παρατήρηση η οποία δεν έχει καθολική ισχύ για όλα τα διαμορφωμένα τεχνουργήματα, αφού δεν λείπουν και ορισμένα πολύ χαρακτηριστικά εργαλεία μικρού μεγέθους (εικ.15,22-25, σχ. 3-7,9,14,18), και για τους συγκεκριμένους τύπους εργαλείων (πχ οπείς) φαίνεται ότι προτιμώνται μικρών διαστάσεων υπόβαθρα γεγονός το οποίο σχετίζεται μάλλον με τη χρήση τους. Οι διαστάσεις των πυρήνων ποικίλουν από mm (μέγιστο μήκος), και φαίνεται ότι ο όγκος τους μειώνεται προοδευτικά όσο αυξάνονται και τα επίπεδα κρούσης τους. Οι μικρότερες διαστάσεις παρατηρούνται στους Levallois πυρήνες για την εξαγωγή κύριας φολίδας που είναι εξαντλημένοι. Αντίθετη εικόνα παρουσιάζουν οι μη τυπικοί πυρήνες οι οποίοι είναι μεγάλων διαστάσεων και μη εξαντλημένοι με μέσο όρο βάρους τα 1178,5 g. Τεχνολογικές ομάδες Πυρήνες Συνολικά διαγνώστηκαν 9 πυρήνες και ανάλογα με το είδος και την διεύθυνση των αποκρουσμάτων τους κατηγοριοποιήθηκαν σε 5 ομάδες (πίνακας 3.1.8). Κατά κύριο λόγο χρησιμοποιούνται ηφαιστειογενή πετρώματα, αλλά και πυριτολιθικά. Οι πυρήνες δεν φαίνεται να έχουν υποστεί σημαντική ανακύλιση και πιο διαβρωμένοι εμφανίζονται οι πυρήνες Levallois. Ο συνολικός αριθμός των πυρήνων είναι γενικά μικρός και στην πλειονότητά τους είναι μη τυπικοί (εικ. 1-3) με εξαίρεση τους δυο Levallois πυρήνες για την εξαγωγή κύριας φολίδας με προετοιμασμένα επίπεδα κρούσης (εικ. 4,6 σχ. 10,11, γράφημα 4). Πολύ χαρακτηριστικός είναι και ο πυραμιδοειδής πυρήνας (εικ. 5) ο οποίος έχει υποστεί αρκετά κανονική κατεργασία με παράλληλες κάθετες αποκρούσεις για την εξαγωγή μεγάλων φολίδων. Από τις διαστάσεις των πυρήνων (πίνακας 3.1.8), αλλά και από την γενικότερη εικόνα τους ως προς τον βαθμό εξάντλησής τους φαίνεται πως δεν υπήρχε τάση για ενδελεχή και εξαντλητική εκμετάλλευση της πρώτης ύλης παρά μόνο στις περιπτώσεις των Levallois πυρήνων. Παρά το γεγονός ότι και οι μη τυπικοί πυρήνες 67

76 έχουν δεχτεί αρκετές αποκρούσεις και έχουν σχετικά χαμηλά ποσοστά φλοιού (πίνακες και ), φαίνεται ότι εγκαταλείπονται σε αρχικά στάδια της κατεργασίας τους. Εξαίρεση αποτελούν οι πυρήνες Levallois για κύρια φολίδα, και ο πυραμιδοειδής πυρήνας ο οποίος έχει δεχτεί 12 χτυπήματα για την εξαγωγή μεγάλων φολίδων. Στο σημείο δεν διαπιστώθηκαν πυρήνες Levallois με κεντροφερείς επαναλαμβανόμενες αποκρούσεις (recurrent centripetal), την ύπαρξή τους ωστόσο και την εφαρμογή της μεθόδου μαρτυρούν έμμεσα ορισμένες φολίδες Levallois με κεντροφερείς αποκρούσεις και προετοιμασμένες φτέρνες οι οποίες συχνά διαμορφώνονται και σε εργαλεία (σχ. 5,16,17).Οι αποκρούσεις των πυρήνων είναι κατά κύριο λόγο ορθογώνιες (6 πυρήνες), μονοπολικές (1 πυρήνας), και διασταυρούμενες (2 πυρήνες). Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα Τα 40 αδιαμόρφωτα αποκρούσματα (γράφημα 5), κατηγοριοποιήθηκαν σε 10 ομάδες ανάλογα με το είδος, τις διαστάσεις τους, και την διεύθυνση των αρνητικών τους (πίνακας ). Πρόκειται κυρίως για φολίδες, τεχνικά κομμάτια (φολίδες έναρξης), και λίγα θραύσματα φολίδων. Οι λεπίδες φαίνεται πως απουσιάζουν και μοναδική εξαίρεση αποτελεί η σπασμένη λεπίδα Levallois της οποίας διατηρείται μόνο το εγγύτερο άκρο και έχει τον χαρακτηριστικό τύπο φτέρνας της Μέσης Παλαιολιθικής (en chapeau de gendarme), και η οποία προέκυψε από την μονοπολική ή την διπολική επαναλαμβανόμενη Levallois τεχνική (εικ 13, σχ. 19). Τα ποσοστά ανκύλισής τους διαφέρουν από λίγο έως πολύ ανακυλισμένα, ομοίως και τα ποσοστά διάβρωσής τους. Τα αποκρούσματα είναι όλα μετρίου μεγέθους χωρίς να λείπουν και τα μεγαλύτερα κομμάτια. Έχουν κατά κύριο λόγο μονοπολικά, ορθογώνια, διασταυρούμενα και κεντροφερή αρνητικά (πίνακας ). Οι λεπτές και κοντές φολίδες φαίνεται πως κυριαρχούν στο δείγμα, με μονοπολικές και ορθογώνιες αποκρούσεις. Ακολουθούν οι κοντές και παχιές φολίδες με μονοπολικά, κεντροφερή και ορθογώνια αρνητικά, ενώ πολύ χαρακτηριστικές είναι οι φολίδες Levallois (εικ. 11,12, σχ. 16,17) με μονοπολικά, κεντροφερή και ορθογώνια αρνητικά. Είναι αρκετά δύσκολο να ειπωθεί με βεβαιότητα για τις απλές φολίδες αν ακολουθείται κάποιο συγκεκριμένο τεχνολογικό σχήμα, αν και θα μπορούσε να υποστηριχτεί κάτι τέτοιο για τις κοντές και λεπτές φολίδες οι οποίες μορφολογικά και 68

77 με βάση τα αρνητικά τους τα οποία είναι μονοπολικά, διασταυρούμενα και ορθογώνια, με σχετικά μικρά ποσοστά φλοιού, πολλές αφαιρέσεις, με δίεδρες και λείες φτέρνες φαίνεται να πλησιάζουν αρκετά τα κριτήρια των Levallois φολίδων και ενδεχομένως να προέρχονται από πυρήνες Levallois. Με βάση τα ποσοστά φλοιού αλλά και τα αρνητικά των αποκρουσμάτων (πίνακες , ) φαίνεται ότι αντιπροσωπεύονται όλα τα στάδια της κατεργασίας του πυρήνα, με τα περισσότερα αδιαμόρφωτα αποκρούσματα να δέχονται τις τιμές 3 και 4 ως προς την έκταση του φλοιού τους, δηλαδή βρίσκονται σε προχωρημένα στάδια (πίνακας ). Η διαπίστωση αυτή ενισχύεται και από το γεγονός ότι τα περισσότερα αποκρούσματα έχουν αρκετά αρνητικά συνήθως από 3-7. Οι φτέρνες αντιπροσωπεύουν όλους σχεδόν τους τύπους (πίνακας ). Κυριαρχούν οι φλοιώδεις, οι λείες, οι δίεδρες, οι προετοιμασμένες, και λίγες πολύ χαρακτηριστικές φτέρνες της Μέσης Παλαιολιθικής (en chapeau de gendarme). Τα περισσότερα ακέραια αποκρούσματα κυμαίνονται ανάμεσα στα 30-50mm χωρίς να παρατηρούνται ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις στο μέγεθός τους σε σχέση με την διεύθυνση των αρνητικών τους (πίνακας ). Διαμορφωμένα υπόβαθρα Τα διαμορφωμένα υπόβαθρα καταλαμβάνουν το 24% του λιθοτεχνικού συνόλου και έχουν κατά κύριο λόγο ως υπόβαθρα φολίδες Levallois (εικ , σχ. 1,2,4-7,9,13,14,18), ένα τεχνικό κομμάτι (αιχμή ψευδο-levallois με επεξεργασία), (εικ. 28, σχ. 3) και κροκάλες (εικ. 29,30). Τα 9 είναι ακέραια και μόνο σε μια περίπτωση διαπιστώθηκε σπάσιμο τύπου siret 5. Αυτό που παρατηρείται γενικότερα είναι ότι τα υπόβαθρα των εργαλείων έχουν κυρίως ορθογώνια αρνητικά, αρκετά μεγάλη συχνότητα αρνητικών, πολύ χαμηλά ποσοστά φλοιού και κυρίως προετοιμασμένες και δίεδρες φτέρνες (πίνακες ), γεγονός το οποίο δείχνει ότι επιλέγονταν υπόβαθρα τα οποία είχαν υποστεί ιδιαίτερη προετοιμασία. Τα υπόβαθρα των εργαλείων έχουν μονοπολικά, διασταυρούμενα, κεντροφερή και ορθογώνια αρνητικά (πίνακας ). Με μεγαλύτερη συχνότητα απαντούν τα ορθογώνια αρνητικά (43,7%), ακολουθούν τα 5 Το σπάσιμο τύπου siret είναι από τα πιο συνήθη ατυχήματα τα οποία συμβαίνουν κατά την κατάτμηση του λίθου. Πιο συγκεκριμένα αναγνωρίζεται από την σπασμένη φτέρνα η οποία έχει σπάσει (καταρρεύσει) σε ένα τμήμα της από την δύναμη της κρούσης, αλλά και από το χαρακτηριστικό σπάσιμο κατά μήκος της μίας πλευράς της φολίδας ή της λεπίδας. 69

78 μονοπολικά με ποσοστό 25%, ενώ σε μικρότερο ποσοστό απαντούν τα διασταυρούμενα και τα κεντροφερή αρνητικά με ποσοστό 6,2%. Τα εργαλεία που έχουν ως υπόβαθρα Levallois φολίδες διαθέτουν και τα περισσότερα αρνητικά στη ράχη, μηδενικό φλοιό και προετοιμασμένες φτέρνες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η επιλογή των μακριών και παχιών φολίδων για την διαμόρφωση των πλευρικών ξέστρων με μονοπολικές και πολλές διασταυρούμενες ή κεντροφερείς αφαιρέσεις (πίνακας ) και χαμηλά ποσοστά φλοιού (πίνακας ). Τυπολογικά κυριαρχούν τα ξέστρα (κυρίως τα πλευρικά) σε Levallois υπόβαθρα τα οποία προέκυψαν με την εφαρμογή της μονοπολικής/διπολικής ή της κεντροφερούς μεθόδου απόκρουσης (εικ , σχ. 1,2,4-7,9,13,14), ακολουθούν τα κροκαλόμορφα εργαλεία (εικ. 29,30) και οι οπείς σε Levallois υπόβαθρα (εικ. 26,27, σχ. 7,18), (γράφημα 7). Τα περισσότερα εργαλεία έχουν δίεδρες και προετοιμασμένες φτέρνες και μικρά ποσοστά φλοιού. Κατηγορίες εργαλείων Κροκαλόμορφα Αναγνωρίστηκαν τρία κροκαλόμορφα εργαλεία διαμορφωμένα σε μεγάλες κροκάλες πυριτικών και ηφαιστειογενών πετρωμάτων. Δύο από τα τρία είναι μονοπρόσωπα λιάνιστρα (choppers). Έχουν ως υπόβαθρα αρκετά ανακυλισμένες σφαιρικές κροκάλες (εικ. 29) με επεξεργασία κατά μήκος της μίας πλευράς τους. Τα χτυπήματα είναι αρκετά, ωστόσο η διεύθυνσή τους δεν διακρίνεται εύκολα. Το τρίτο εργαλείο είναι ένα αμφιπρόσωπο λιάνιστρο (chopping tool) με υπόβαθρο επίπεδη κροκάλα από πυριτόλιθο και τμηματικές εναλλασσόμενες αφαιρέσεις κατά μήκος της μιας μακράς πλευράς, σχηματίζοντας κυρτή κόψη (εικ. 30). Οπείς Οι δυο οπείς είναι μικρού μεγέθους και έχουν δεχτεί λεπτή επεξεργασία (εικ. 26,27 σχ. 7,18). Τα υπόβαθρά τους είναι μικρές και λεπτές φολίδες οι οποίες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και Levallois όπως φαίνεται από το μέγεθός τους, το πάχος τους, τις προετοιμασμένες φτέρνες τους αλλά και την διεύθυνση και το πλήθος των αρνητικών τους. 70

79 Ξέστρα Τα πλευρικά, τα εγκάρσια, και τα πλαγιοσυγκλίνοντα ξέστρα αποτελούν και την πολυπληθέστερη ομάδα εργαλείων με δευτερογενή επεξεργασία είτε συνεχόμενη είτε τμηματική. Πολύ χαρακτηριστικά ξέστρα είναι το πλευρικό ξέστρο το οποίο έχει ως υπόβαθρο Levallois φολίδα με μονοπολικά αρνητικά και έχει δεχτεί ανάστροφη συνεχόμενη φολιδωτή επεξεργασία (εικ. 18, σχ. 1). Ξεχωρίζουν επίσης ένα εγκάρσιο ξέστρο με ανάστροφη συνεχή επεξεργασία το οποίο έχει για υπόβαθρο φολίδα λεπτή και κοντή η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και Levallois (εικ. 25, σχ. 9). Επίσης πολύ χαρακτηριστικό είναι και το πλευρικό ξέστρο με λεπτή και συνεχή επεξεργασία το οποίο έχει ως υπόβαθρο αιχμή ψευδο-levallois (εικ. 28, σχ. 3). Το εργαλείο έχει αρκετά παράλληλα στο χώρο της Ηπείρου και ειδικότερα στο Ασπροχάλικο όπου αφθονούν οι αιχμές ψευδο-levallois στα ανώτερα στρώματα του σπηλαίου. Ξεχωρίζουν επίσης και ένα ακόμη ξέστρο με συνεχή απότομη και λεπτή επεξεργασία κατά μήκος της μίας πλευράς του το οποίο έχει επίσης ως υπόβαθρο επίσης φολίδα Levallois (εικ. 15, σχ. 5). Τέλος πολύ χαρακτηριστικό είναι το πλαγιοσυγκλίνον ξέστρο σε φολίδα Levallois (σχ. 4). Το εργαλείο σχηματίζει δυο ευθείες κόψεις οι οποίες έχουν δεχτεί συνεχόμενη ορθή ημιαπότομη φολιδωτή επεξεργασία κατά μήκος τους. Τα υπόλοιπα πλευρικά ξέστρα είναι τμηματικά επεξεργασμένα και σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν μεγάλες φολίδες ως υπόβαθρα (εικ. 16,19,20,21,22 σχ. 2,6,14) Πολύπετρο Γενικά χαρακτηριστικά Η θέση βρίσκεται στα ανατολικά πρανή της μικρο-κοιλάδας του Μεγάλου Ρέματος (Ντάρλας 2010:2). Τα τεχνουργήματα περισυλλέχθηκαν από τα αποσαθρωμένα στρώματα τα οποία διαβρώθηκαν εξαιτίας του νερού. Στο σημείο υπάρχουν μεγάλες πέτρες και πάρα πολλά διάσπαρτα τεχνουργήματα τα οποία χρονολογούνται σε διαφορετικές περιόδους. Το λίθινο υλικό που περισυλλέχθηκε είναι αποκλειστικά επιφανειακό, και στο σημείο δεν σώζεται στρωματογραφία. 71

80 Εικ. 13 Πολύπετρο: άποψη της θέσης Η σύνθεση του λιθοτεχνικού συνόλου Περισυλλέχθηκαν συνολικά 279 τεχνουργήματα (πίνακας 3.2.1). Το λιθοτεχνικό σύνολο απαρτίζεται από ηφαιστειογενή πετρώματα σε ποσοστό 97% (271 τεχνουργήματα), 3% χαλαζίτες (7 τεχνουργήματα), και 0,3% χαλαζίες (1 τεχνούργημα), (γράφημα 7). Τα ποσοστά διάβρωσης ποικίλουν και έτσι υπάρχουν πολύ διαβρωμένα τεχνουργήματα έως μέτρια και καθόλου. Τα τεχνουργήματα φαίνεται επίσης ότι έχουν υποστεί αρκετή φθορά όπως φαίνεται και από το ποσοστό του υλικού το οποίο έχει πλευρικά σπασίματα μικρής (συμβατικά τα σπασίματα αναφέρονται ως ανακύλιση) ή μεγάλης έκτασης καθώς η έκταση όπου συλλέχθηκαν τα τεχνουργήματα καλλιεργείται (γράφημα 8). Το λιθοτεχνικό σύνολο όπως φαίνεται και από τον πίνακα αποτελείται από πολλές φολίδες, αρκετές λεπίδες, πολλούς πυρήνες, αρκετά τεχνικά κομμάτια (εναρκτήριες φολίδες), και λίγα εργαλεία συγκριτικά με τον συνολικό αριθμό των τεχνουργημάτων που περισυλλέχθηκαν. Τα διαμορφωμένα τεχνουργήματα καταλαμβάνουν το 10% του συνόλου και τα αδιαμόρφωτα το 90% (γράφημα 9). Οι 72

81 φολίδες είναι η πολυπληθέστερη ομάδα τεχνουργημάτων με ποσοστό 73% και ακολουθούν οι πυρήνες με ποσοστό 15% (γράφημα 10). Ως υπόβαθρα για τα διαμορφωμένα τεχνουργήματα επιλέγονται φολίδες και πυρήνες (γράφημα 11). Με βάση τα ποσοστά φλοιού και την συχνότητα των αφαιρέσεων σε μη διαμορφωμένα και διαμορφωμένα αποκρούσματα φαίνεται ότι αντιπροσωπεύονται όλα τα στάδια της εγχειρηματικής αλυσίδας και μάλιστα με μεγάλες συχνότητες όλες οι φάσεις τις κατεργασίας του πυρήνα (πίνακες 3.2.2, 3.2.4, 3.2.5). Τα αδιαμόρφωτα αποκρούσματα σε ποσοστό 42,8% έχουν από 4 έως 7 αρνητικά, τα αποκρούσματα με 1 αρνητικά και 2 αρνητικά έχουν ποσοστά 36% και 35% αντίστοιχα (πίνακας 3.2.4). Η ίδια περίπου εικόνα παρατηρείται και για υπόβαθρα των εργαλείων με δευτερογενή επεξεργασία όπου και εκεί τα αρνητικά τα οποία αριθμούν από 4 έως 7 καταλαμβάνουν το 40,7% του συνόλου (πίνακας 3.2.5). Στο σύνολο των αποκρουσμάτων (αδιαμόρφωτα και διαμορφωμένα) κυριαρχούν οι ορθογώνιες, οι κεντροφερείς, οι διασταυρούμενες και οι μονοπολικές αφαιρέσεις, ενώ μεγάλο ποσοστό του συνόλου καταλαμβάνουν και οι φολίδες έναρξης χωρίς αρνητικά (πίνακας 3.2.3). Δεν παρατηρούνται ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις στα μεγέθη των ακέραιων αποκρουσμάτων ανάλογα με την διεύθυνση των αρνητικών με τα ακέραια αδιαμόρφωτα αποκρούσματα να έχουν κατά μέσο όρο μήκος 60mm (πίνακας 3.2.6). Ο λόγος των διαστάσεων (μήκους/πλάτους) των αδιαμόρφωτων ακέραιων αποκρουσμάτων είναι κατά κύριο λόγο 1,5 (75,8% του συνόλου), ποσοστό το οποίο είναι ανεξάρτητο από τη διεύθυνση των αρνητικών. Διαπιστώθηκαν επίσης και αποκρούσματα με τιμές αναλογιών μήκους/πλάτους >2. Τα αποκρούσματα αυτά έχουν μονοπολικά, διασταυρούμενα και ορθογώνια αρνητικά και κατηγοριοποιήθηκαν ως λεπίδες καταλαμβάνοντας το 5,2% του λιθοτεχνικού συνόλου. Παράλληλα δεν λείπουν και οι λεπιδόσχημες φολίδες με ποσοστό 14,7% (πίνακας 3.2.7). Ίδια περίπου εικόνα παρατηρείται και στα υπόβαθρα των διαμορφωμένων ακέραια αποκρουσμάτων όπου οι συχνότητες επιμήκυνσης είναι επίσης χαμηλές. Στο σύνολο των διαμορφωμένων αποκρουσμάτων δεν αναγνωρίστηκε κανένα εργαλείο το οποίο να έχει υπόβαθρο λεπίδα (πίνακας 3.2.8). Τα αδιαμόρφωτα ακέραια αποκρούσματα έχουν Μ.Ο διαστάσεων 61 54,4 15,9 και Μ.Ο βάρους 74,1g, ενώ τα ακέραια διαμορφωμένα υπόβαθρα 75,9 57,1 20,1 και Μ.Ο βάρους 124g. Οι ακέραιοι πυρήνες είναι επίσης μεγάλων διαστάσεων (πίνακας ) και σε λίγες περιπτώσεις θα μπορούσαν να 73

82 χαρακτηριστούν αρκετά κατεργασμένοι όπως φαίνεται από τις διαστάσεις, το βάρος τους και από το πλήθος των αποκρούσεων. Τεχνολογικές ομάδες Πυρήνες Οι 35 πυρήνες έχουν ως πρώτη ύλη ηφαιστειογενή πετρώματα και μόνο 2 πυρήνες χαλαζιτικά. 19 πυρήνες θεωρήθηκαν μη ανακυλισμένοι, 17 ελαφρώς, και 1 πολύ ανακυλισμένος. Οι πυρήνες σε ορισμένες περιπτώσεις είναι πολύ διαβρωμένοι και σε άλλες είναι ελαφρώς διαβρωμένοι. Στη θέση υπάρχει αφθονία πυρήνων οι οποίοι έχουν κατεργαστεί με διαφορετικές μεθόδους απόκρουσης (πίνακες , γράφημα 12). Στο δείγμα που συλλέχθηκε σε ότι αφορά τους διαγνωστικούς πυρήνες, υπερτερούν οι κεντροφερείς Levallois με επαναλαμβανόμενες αφαιρέσεις και πολλά αρνητικά (τα οποία ποικίλουν από 2-17) (εικ ,41, σχ ), και οι μη τυπικοί πυρήνες με ένα και δυο επίπεδα κρούσης και σχετικά λίγες αποκρούσεις φολίδων (από 1 έως 6), (πίνακας ), (εικ. 31,32). Οι μη τυπικοί πυρήνες οι οποίοι σε ορισμένες περιπτώσεις θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και δοκιμαστικοί καθώς έχουν εγκαταλειφθεί σε αρχικά στάδια της κατεργασίας τους όπως φαίνεται και από το πλήθος των αποκρουσμάτων τους σε συνδυασμό με τα ποσοστά φλοιού. Χαρακτηριστικοί είναι οι πυρήνες Levallois για την εξαγωγή κύριας φολίδας (Lineal) ΠΟΛΥΠ#160 (εικ.40, σχ. 21), και οι επαναλαμβανόμενοι Levallois κεντροφερείς (Recurrent centripetal). Στη θέση δεν βρέθηκαν πολλοί δισκοειδείς πυρήνες παρά μόνο ένας πολύ χαρακτηριστικός διπλής όψης ΠΟΛΥΠ#89 (εικ. 34, σχ. 26) με κεντροφερείς αποκρούσεις και προετοιμασμένα επίπεδα κρούσης. 74

83 Εικ. 14 Πολύπετρο: μεγάλος μη εξαντλημέν ος πυρήνας Από τους πυρήνες εξάγονταν κυρίως μετρίου και μεγάλου μεγέθους φολίδες, ιδιαίτερα από τους μη τυπικούς, χωρίς να λείπουν όμως και οι πυρήνες για την εξαγωγή λεπίδων όπως ο χαρακτηριστικός πυρήνας ΠΟΛΥΠ#58 (εικ. 35), ο οποίος έχει πυραμιδοειδές σχήμα με 6 κάθετα αρνητικά για την εξαγωγή λεπίδων. Από τους 37 πυρήνες της θέσης οι 27 θεωρήθηκαν ακέραιοι, οι 10 σπασμένοι, και για 2 δεν ήταν δυνατόν να προσδιοριστεί η διατήρησή τους. Γενικότερα με βάση το μέγεθός τους και ανάλογα με το είδος τους δεν παρατηρούνται ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις ως προς τα μετρικά τους χαρακτηριστικά. Σε καμία όμως περίπτωση δεν διαπιστώθηκε εξαντλημένος πυρήνας Levallois. Οι κεντροφερείς Levallois πυρήνες είναι αυτοί που έχουν υποστεί πιο έντονη κατεργασία όπως φαίνεται και από τις πολλές αποκρούσεις σε συνδυασμό με τα μικρά ποσοστά φλοιού στην επιφάνειά τους (πίνακες και ) (εικ. 9,10, σχ ). Σε ότι αφορά τους σπασμένους πυρήνες τα ποσοστά φλοιού είναι μεγαλύτερα στους πυρήνες με 1 ή 2 επίπεδα κρούσης. Αναγνωρίστηκαν 10 πυρήνες με μονοπολικές αποκρούσεις, 10 με ορθογώνιες αποκρούσεις, και 21 με κεντροφερέις αποκρούσεις. Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα Τα 215 αδιαμόρφωτα αποκρούσματα κατηγοριοποιήθηκαν σε φολίδες, λεπίδες (εικ , σχ ), τεχνικά κομμάτια (φολίδες έναρξης και αιχμές ψευδο- Levallois), (εικ. 45, σχ. 28), καθώς και ως θραύσματα φολίδων (γράφημα 11). Από το σύνολο των αποκρουσμάτων τα 186 είναι εντελώς ακέραια (με κάποιες φθορές που όμως δεν επηρεάζουν το τελικό μέγεθος) και τα 29 σπασμένα. Το σπάσιμο τύπου siret αναγνωρίστηκε σε 24 αποκρούσματα, ενώ στα υπόλοιπα 5 τα συχνότερα ατυχήματα που παρατηρήθηκαν είναι τα σπασμένα πλευρικά όρια, οι σπασμένες 75

84 απολήξεις και τα σπασμένα εγγύτερα άκρα πιο σπάνια. Τα περισσότερα αποκρούσματα εμφανίζονται αρκετά διαβρωμένα και τα ποσοστά ανακύλισής τους διαφέρουν από λίγο έως πολύ σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως και τα ατυχήματα τα οποία μπορούν να παρατηρηθούν κυρίως στα πλευρικά τους όρια. Η κατηγοριοποίηση των αποκρουσμάτων έγινε με βάση το είδος τους, τη μορφολογία και το μέγεθος τους, καθώς και την διεύθυνση των αρνητικών τους (πίνακας , γράφημα 14). Ποσοτικά κυριαρχούν οι φολίδες, ενώ ακολουθούν τα τεχνικά κομμάτια (φολίδες έναρξης), και οι λεπίδες οι οποίες κατά κύριο λόγο έχουν μονοπολικά αρνητικά και ορθογώνια σε δυο περιπτώσεις με λείες και στιγμόμορφες φτέρνες. Αξίζει να αναφερθεί ότι αναγνωρίστηκαν 7 περιπτώσεις φολίδων κατά κύριο λόγο μακριές και παχιές οι οποίες φαίνεται ότι λειτούργησαν και σαν μη τυπικοί πυρήνες. Οι φολίδες είναι μακριές και παχιές με ορθογώνια, μονοπολικά και κεντροφερή αρνητικά (εικ. 44,46-9). Ακολουθούν οι κοντές και παχιές φολίδες με ορθογώνια, μονοπολικά και κεντροφερή αρνητικά, οι κοντές και λεπτές φολίδες με μονοπολικά και ορθογώνια αρνητικά και οι μακριές και λεπτές φολίδες με μονοπολικά και ορθογώνια αρνητικά επίσης. Χαρακτηριστικές είναι οι φολίδες Levallois οι οποίες διακρίθηκαν σε Levallois κοντές και επιμήκης με μονοπολικά, διασταυρούμενα, κεντροφερή και ορθογώνια αρνητικά. Χαρακτηρίζονται από το λεπτό πάχος τους, αλλά και από την ολοκληρωτική έλλειψη φλοιού, καθώς και τα πολλά αρνητικά στις εξωτερικές τους όψεις (πίνακες ), (εικ. 42,43, σχ. 29,30). Διαφορετικά ποσοστά φλοιού έχει και η πολυπληθέστερη ομάδα των μακριών και παχιών φολίδων οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις καλύπτονται από μεγάλα ποσοστά φλοιού ενώ σε ορισμένες άλλες έχουν πολλές αφαιρέσεις και μικρά ποσοστά φλοιού γεγονός το οποίο δείχνει ότι έχουν προέλθει από διαφορετικά στάδια της κατεργασίας του πυρήνα (πίνακες και ). Η ίδια εικόνα παρατηρείται και στις υπόλοιπες κατηγορίες αποκρουσμάτων όπου ο φλοιός καλύπτει σε διαφορετικά ποσοστά τις επιφάνειες των τεχνουργημάτων. Το μεγαλύτερο ποσοστό των αποκρουσμάτων δέχεται την τιμή φλοιού 3 σε ποσοστό 34,8% και την τιμή 4 σε ποσοστό 31,1%, χωρίς να λείπουν και τα αποκρούσματα που προέρχονται από πρωιμότερα στάδια της κατεργασίας του πυρήνα, που παίρνουν την τιμή 2 σε ποσοστό 23,7%. Μικρότερο ποσοστό αποκρουσμάτων καλύπτεται εξολοκλήρου από 76

85 φλοιό καταλαμβάνοντας το 8,8%, πρόκειται συνολικά για 19 φολίδες οι οποίες θεωρήθηκαν ως φολίδες έναρξης. Το 45,1% του συνόλου των αποκρουσμάτων έχει δεχτεί από 4 έως 7 αφαιρέσεις, ακολουθεί το 13,9% με 2 αφαιρέσεις και το 13% με 3 αφαιρέσεις και μόνο το 1,8% καταλαμβάνεται από αποκρούσματα τα οποία έχουν πάνω από 8 αρνητικά (Levallois φολίδες, φολίδες μακριές και παχιές και φολίδες κοντές και παχιές). Οι φτέρνες αντιπροσωπεύονται σχεδόν από όλους τους τύπους και φαίνεται ότι κυριαρχούν κυρίως οι λείες με ποσοστό 42,3%, οι δίεδρες με 18,6%, οι φλοιώδεις με 12% και οι προετοιμασμένες με 6,5% (πίνακας ). Δεν παρατηρήθηκαν ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις στα μεγέθη των αποκρουσμάτων σε σχέση με τις διευθύνσεις των αρνητικών τους (πίνακας 3.2.6), με Μ.Ο διαστάσεων τα 61 54,4 15,9mm και Μ.Ο βάρους 79g, με ελάχιστες διαστάσεις τα 13, mm και μέγιστες τα ,5mm (πίνακας 3.2.9). Οι Μ.Ο διαστάσεων από τις ακέραιες φτέρνες που αναγνωρίστηκαν με εξαίρεση τις στιγμόμορφες που δεν μετρήθηκαν είναι 30,3 11,5mm. Διαμορφωμένα υπόβαθρα Τα 27 επεξεργασμένα υπόβαθρα (πίνακας 3.2.1) αντιπροσωπεύουν το 10% των τεχνουργημάτων. Ως υπόβαθρα για τη διαμόρφωση των εργαλείων χρησιμοποιήθηκαν κυρίως φολίδες και πυρήνες, ενώ υπάρχει μόνο ένα εργαλείο το οποίο έχει σαν υπόβαθρο τεχνικό κομμάτι. Τα 24 εργαλεία χαρακτηρίστηκαν ως απλά, και μόνο 3 θεωρήθηκαν σύνθετα. Τα ποσοστά ανακύλισής τους διαφέρουν από λίγο έως πολύ, και τα περισσότερα είναι αρκετά διαβρωμένα. Τα 8 έχουν ελάχιστα πλευρικά σπασίματα και τα 19 είναι αρκετά φθαρμένα. Ως υπόβαθρα επιλέγονται κυρίως φολίδες μακριές και παχιές σε ποσοστό 44,4%, πυρήνες και τεχνικά κομμάτια (πίνακες και ). Τα περισσότερα εργαλεία έχουν μικρά ποσοστά φλοιού στην εξωτερική τους όψη (πίνακας ) με αρκετά αρνητικά, και κυρίως λείες και προετοιμασμένες φτέρνες (πίνακας ). Τυπολογικά κυριαρχούν τα ξέστρα (εικ ) και τα οδοντωτά (εικ. 64) (γράφημα 15), ενώ υπάρχουν και ορισμένα πολύ χαρακτηριστικά εργαλεία της Ανώτερης Παλαιολιθικής όπως το φυλλόσχημο εργαλείο ΠΟΛΥΠ#80 (εικ. 65) το οποίο όμως είναι γνωστό μόνο από επιφανειακές περισυλλογές από άλλες υπαίθριες θέσεις της Ελλάδας (Papagianni 2009:128-9). Αναγνωρίστηκαν επίσης εγκοπές, μια αιχμή, τρία 77

86 τερματικά ξέστρα και μια μερικώς επεξεργασμένη φολίδα (εικ.16). Τα εγκάρσια ξέστρα φαίνεται ότι έχουν τον μεγαλύτερο μέσο όρο διαστάσεων και ακολουθούνται από τα οδοντωτά και τα πλευρικά ξέστρα (πίνακας ). Κατηγορίες εργαλείων Ξέστρα (πλευρικά, εγκάρσια) Τα 9 πλευρικά ξέστρα έχουν ως υπόβαθρα φολίδες και τεχνικά κομμάτια (εικ ,63). Πιο συγκεκριμένα 3 ξέστρα έχουν ως υπόβαθρα φολίδες μακριές και παχιές με ορθογώνια και διασταυρούμενα αρνητικά από 3 έως 9, και μικρά ποσοστά φλοιού στην εξωτερική τους όψη με δίεδρες, λείες και προετοιμασμένες φτέρνες. Σε δυο περιπτώσεις η επεξεργασία είναι συνεχής ορθή φολιδωτή ημιαπότομη, και στη μια ορθή φολιδωτή ημιαπότομη και τμηματική, ενώ και τα 3 εργαλεία σχηματίζουν ευθεία κόψη. Ως προς τα μετρικά τους στοιχεία τα 3 πλευρικά ξέστρα που διαμορφώνονται σε παχιές και μακριές φολίδες έχουν Μ.Ο διαστάσεων 93,1 56,3 18,5mm και Μ.Ο βάρους 129,1g, ελάχιστο μήκος τα 87,6mm και μέγιστο τα 115,3mm.Τα 2 ξέστρα (ΠΟΛΥΠ#186,221) τα οποία έχουν ως υπόβαθρα κοντές και παχιές φολίδες σχηματίζουν κυρτή και ευθεία κόψη. Και στις δυο περιπτώσεις οι φολίδες έχουν δεχτεί 4 και 6 ορθογώνιες αφαιρέσεις. Η φτέρνα στη μια περίπτωση είναι λεία και στην άλλη προετοιμασμένη. Ξεχωρίζουν επίσης ένα ξέστρο το οποίο έχει ως υπόβαθρο μακριά και λεπτή φολίδα με προετοιμασμένη φτέρνα και 4 ορθογώνιες αφαιρέσεις στην εξωτερική όψη. Σχηματίζει ευθεία κόψη και έχει υποστεί φολιδωτή εναλλασσόμενη συνεχή και απότομη επεξεργασία (ΠΟΛΥΠ#65). Ως προς τα μετρικά τους χαρακτηριστικά τα πλάγια ξέστρα έχουν Μ.Ο διαστάσεων mm και Μ.Ο βάρους 79,8g. Δύο εγκάρσια ξέστρα ΠΟΛΥΠ#108,83 θα τα ονομάζαμε και εργαλεία πυρήνων καθώς έχουν ως υπόβαθρα μη τυπικούς πυρήνες. Και στις δυο περιπτώσεις τα εργαλεία σχηματίζουν ευθεία κόψη και έχουν δεχτεί συνεχή απότομη και τμηματική ημιαπότομη φολιδωτή επεξεργασία. Ο ένας πυρήνας μάλιστα έχει υποστεί αρκετά κανονική επεξεργασία (17 αφαιρέσεις φολίδων) και είναι μεγάλου μεγέθους 149,2 70,3 53,7mm και 480,9g. Ξεχωρίζει επίσης και ένα εγκάρσιο ξέστρο που έχει υπόβαθρο φολίδα, το εργαλείο έχει δεχτεί συνεχή ημιαπότομη επεξεργασία κατά μήκος της μιας πλευράς του (εικ. 62). 78

87 Τερματικά ξέστρα Τα δυο τερματικά ξέστρα ΠΟΛΥΠ# 117, 128 (εικ. 61) σχηματίζουν ευθεία κόψη η οποία έχει δεχτεί φολιδωτή παράλληλη, ορθή και συνεχή ημιαπότομη επεξεργασία. Και στις δυο περιπτώσεις τα υπόβαθρα έχουν παράλληλες μονοπολικές αφαιρέσεις από 4 έως 5, λείες και φλοιώδης φτέρνες.. Και τα δυο εργαλεία Οδοντωτά Τα 4 πλευρικά οδοντωτά ΠΟΛΥΠ#268, 250, 90, 173 σχηματίζουν ευθείες κόψεις και σε μια περίπτωση κυρτή. Τα δυο οδοντωτά που έχουν ως υπόβαθρα μακριές και παχιές φολίδες έχουν δεχτεί λίγες μονοπολικές αφαιρέσεις (1&2), έχοντας αρκετά μεγάλο ποσοστό φλοιού στην εξωτερική τους όψη (εικ. 64) Στη μια περίπτωση η επεξεργασία είναι κάθετη και ανάστροφη τμηματική και απότομη ΠΟΛΥΠ#268, και στην άλλη κάθετη, ορθή, μη συνεχής και απότομη. Το οδοντωτό που διαμορφώνεται σε μακριά και λεπτή φολίδα με 3 διασταυρούμενα αρνητικά ΠΟΛΥΠ#173 και μηδενική φτέρνα σχηματίζει κυρτή κόψη με οδοντώσεις έχοντας υποστεί ορθή συνεχόμενη και απότομη επεξεργασία. Τέλος, το οδοντωτό που διαμορφώνεται σε μεγάλο μη τυπικό πυρήνα ΠΟΛΥΠ# 250 σχηματίζει ευθεία κόψη με συνεχή απότομη ορθή και φολιδωτή επεξεργασία. Το μοναδικό εγκάρσιο οδοντωτό ΠΟΛΥΠ#123 που αναγνωρίστηκε από το σημείο διαμορφώνεται σε μακριά και παχιά φολίδα η οποία έχει υποστεί μόνο μια αφαίρεση εγκάρσια κατά τον τεχνολογικό της άξονα και έχει μεγάλα ποσοστά φλοιού χωρίς να διατηρεί τη φτέρνα της. Το εργαλείο σχηματίζει κυρτή κόψη και έχει υποστεί φολιδωτή ορθή και συνεχή απότομη επεξεργασία. Εγκοπές Οι δυο εγκοπές (εικ. 68) έχουν ως υπόβαθρα φολίδες μακριές και παχιές, λεία και φλοιώδη φτέρνα με κανονική και υπερβατική απόληξη αντίστοιχα και κεντροφερή αρνητικά. Και στις δυο περιπτώσεις η επεξεργασία είναι τμηματική και απότομη. Φυλλόσχημα εργαλεία Το μοναδικό φυλλόσχημο εργαλείο (εικ. 65) της θέσης έχει ως υπόβαθρο απλή φολίδα με πολλά ορθογώνια αρνητικά, προετοιμασμένη φτέρνα και κανονική απόληξη. Η επεξεργασία είναι καλύπτουσα αμφιπρόσωπη συνεχής και ημιαπότομη. 79

88 3.3.3 Γοργόπη Γενικά χαρακτηριστικά Η θέση βρίσκεται περίπου 500 μ. ανατολικά του χωριού Γοργόπη (Ντάρλας 2010). Πρόκειται για ένα μικρό τμήμα αναβαθμίδας ενός ρέματος που συμβάλλει στον Αξιό. Κατά τις πρόσφατες εργασίες στον δρόμο Αξιούπολης-Γουμένισας και Χαλκηδόνας-Αξιούπολης ανανεώθηκαν οι τομές της αναβαθμίδας ύψους πάνω από 10 μ και κατά την εξέτασή τους περισυλλέγησαν τεχνουργήματα τα οποία είχαν καταπέσει στη βάση τους, καθώς και άλλα που ήταν in situ μέσα στις τομές. Συνολικά περισυλλέγησαν 99 τεχνουργήματα τα οποία κατά κύριο λόγο διαμορφώνονται σε ηφαιστειογενή πετρώματα (κυρίως ρυόλιθοι). Με βάση το δείγμα φαίνεται ότι αντιπροσωπεύονται όλα τα στάδια της εγχειρηματικής αλυσίδας με την ύπαρξη πυρήνων, πολλών αδιαμόρφωτων αποκρουσμάτων και εργαλείων. Εικ. 15 Γοργόπη: άποψη της θέσης 80

89 Η σύνθεση του λιθοτεχνικού συνόλου Σχεδόν για όλα τα τεχνουργήματα χρησιμοποιούνται ηφαιστειογενή πετρώματα καθώς και ορισμένα πυριτιακά (γράφημα 16). Το λιθοτεχνικό σύνολο της θέσης αποτελείται κατά κύριο λόγο από φολίδες, πυρήνες, λεπίδες και αρκετά διαμορφωμένα εργαλεία (πίνακας 3.3.1, γραφήματα 18). Κατά τη μελέτη του υλικού δεν διαγνώστηκαν συγκεκριμένες τεχνικές σε ότι αφορά την κατεργασία των πυρήνων αφού όλοι είναι μη τυπικοί με μοναδική εξαίρεση τον πυρήνα ΓΟΡΓ#12 (βλ. παρακάτω). Η τεχνική Levallois μπορεί να διακριθεί σε λίγα μόνο αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και σε κανένα διαμορφωμένο εργαλείο. Γενικότερα το δείγμα αποτελείται από πολλές απλές φολίδες αλλά και ορισμένες χαρακτηριστικές λεπίδες. Η πλειονότητα των τεχνουργημάτων φέρει αρκετά μεγάλα ποσοστά διάβρωσης, και σημαντικό τμήμα του υλικού έχει υποστεί ελαφριά ανακύλιση, ενώ ορισμένα τεχνουργήματα φαίνονται πολύ ανακυλισμένα (γράφημα 17). Επίσης ενδεικτική είναι και η εικόνα που παρουσιάζουν τα πλευρικά όρια των περισσότερων τεχνουργημάτων αφού το 94% του συνόλου έχει υποστεί φθορές και μεταγενέστερα πλευρικά ατυχήματα όπως φαίνεται και από την φρέσκια επιφάνεια των σπασιμάτων. Με βάση τα είδη των τεχνουργημάτων αλλά και το ποσοστό του φλοιού, καθώς και με βάση τον αριθμό των αρνητικών που παρατηρείται στα αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και στα εργαλεία, φαίνεται ότι τα τεχνουργήματα αντιπροσωπεύουν όλα τα στάδια της εγχειρηματικής αλυσίδας και υπάρχουν άφθονα υποπροϊόντα της κατεργασίας του λίθου και εργαλεία (πίνακες και 3.3.5). Τα τεχνουργήματα αντιπροσωπεύουν διαφορετικά στάδια και κυρίως τα αρχικά στάδια της επεξεργασίας της πρώτης ύλης όπως φαίνεται και από τα ποσοστά φλοιού. Τα τεχνουργήματα που έχουν τιμή φλοιού 2 (50-99%), αντιπροσωπεύουν το 37,3% του συνόλου και ακολουθούν όσα δέχονται τις τιμές 3 και 4 με 29,6% και 22,8%. Τα αρνητικά και των διαμορφωμένων υποβάθρων αλλά και των αδιαμόρφωτων κατά κύριο λόγο έχουν ορθογώνιες και μονοπολικές διευθύνσεις (πίνακας 3.3.3). Με βάση τη διεύθυνση των αρνητικών δεν παρατηρήθηκαν ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις ως προς το μέγεθος των υποβάθρων μεταξύ τους αν και σε ορισμένα παρατηρείται μια τάση για επιμήκυνση. Τα περισσότερα αποκρούσματα 81

90 έχουν μήκος που κυμαίνεται ανάμεσα στα mm, με έμφαση ανάμεσα στα 51-70mm, με τις μεγαλύτερες διαστάσεις να παρατηρούνται στους πυρήνες. Ο λόγος των διαστάσεων των αδιαμόρφωτων αποκρουσμάτων (μήκος/ πλάτος), δείχνει ότι σε ορισμένες περιπτώσεις παρατηρείται ιδιαίτερη επιμήκυνση κυρίως στα αποκρούσματα με μονοπολικά και ορθογώνια αρνητικά (πίνακας 3.3.7). Η ίδια εικόνα παρατηρείται και σε ορισμένα διαμορφωμένα αποκρούσματα καθώς αναγνωρίστηκαν 2 λεπίδες με επεξεργασία με μονοπολικά αρνητικά και ορθογώνια αρνητικά (πίνακας 3.3.8). Γενικότερα πάντως τα περισσότερα ακέραια αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και εργαλεία έχουν τιμές επιμήκυνσης <1,5 (πίνακες και 3.3.8). Τα 47 αδιαμόρφωτα αποκρούσματα τα οποία θεωρήθηκαν ακέραια έχουν Μ.Ο διαστάσεων 55,1 48,4 14,9mm και Μ.Ο βάρους 52,6g (πίνακας 3.3.9, γράφημα 20). Τα διαμορφωμένα αποκρούσματα από την άλλη, έχουν μεγαλύτερες διαστάσεις με Μ.Ο τα 70,4 55,1 20,2mm και Μ.Ο βάρους τα 105,4g (πίνακας 3.3.9). Αξίζει να σημειωθεί ότι η εικόνα αυτή παρατηρείται και στη Ραχώνα αλλά και στο Πολύπετρο όπου και στις δυο περιπτώσεις, με ορισμένες εξαιρέσεις, προτιμώνται τα μεγάλα και παχιά υπόβαθρα. Μεγάλων διαστάσεων είναι και οι πυρήνες οι οποίοι έχουν τη μορφή κροκάλων (πίνακας ). Τεχνολογικές ομάδες Πυρήνες Η πλειονότητα των πυρήνων αποτελείται από ηφαιστειογενή πετρώματα. Ορισμένοι από τους πυρήνες φαίνεται ότι έχουν υποστεί ελαφριά ανακύλιση, ενώ άλλοι δεν είναι καθόλου ανακυλισμένοι και στην πλειονότητά τους είναι μέτρια διαβρωμένοι. Οι περισσότεροι πυρήνες είναι μη τυπικοί και μεγάλου μεγέθους ΓΟΡΓ#1,11,63,64 (εικ ), με επίπεδα κρούσης από 1-3 και χωρίς προετοιμασμένες έδρες (πίνακες και ). Οι αποκρούσεις ποικίλουν από 2 έως 7 και είναι συνήθως μονοπολικές ή ορθογώνιες χωρίς ιδιαίτερη οργάνωση και συχνότητα στα χτυπήματα. Οι διαστάσεις των μέγιστων αρνητικών των πυρήνων κυμαίνονται από 30 έως 100mm, με Μ.Ο μέγιστου μήκους τα 54mm. Από την διεύθυνση των αρνητικών τους φαίνεται ότι ακολουθούνται «απλά» τεχνολογικά σχήματα που στοχεύουν στην εξαγωγή μεγάλων φολίδων, χωρίς όμως ο όγκος των 82

91 πυρήνων να είναι εξαντλητικά κατεργασμένος, όπως φαίνεται και από τα ποσοστά φλοιού τους (πίνακας ). Οι πυρήνες είναι όλοι μεγάλου μεγέθους και ο όγκος τους φαίνεται να μειώνεται προοδευτικά όσο αυξάνονται και τα επίπεδα κρούσης. Δεν παρατηρήθηκε κάποια συγκεκριμένη μέθοδος σε ότι έχει να κάνει με την οργάνωση των αφαιρέσεων οι οποίες φαίνεται ότι ακολουθούν τη μορφολογία της πρώτης ύλης. Εξαίρεση αποτελεί ο σπασμένος πυρήνας ΓΟΡΓ#12 (εικ.17), ο οποίος έχει κεντροφερή αρνητικά και προετοιμασμένες έδρες, και ο οποίος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν Levallois επαναλαμβανόμενος κεντροφερής (Levallois recurrent centripetal). Οι υπόλοιποι πυρήνες όπως αναφέρθηκε και παραπάνω δεν έχουν υποστεί εξαντλητική κατεργασία και είναι όλοι μη τυπικοί. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν η εικόνα αυτή είναι αντιπροσωπευτική της θέσης, ωστόσο δύναται να γίνει η υπόθεση ότι η πρώτη ύλη πρέπει να βρίσκονταν σε σχετική εγγύτητα ή κοντά στο σημείο της περισυλλογής. Θα πρέπει να υποθέσουμε ότι θα ήταν ασύμφορη η μεταφορά μεγάλων κροκάλων και στη συνέχεια η εγκατάλειψή τους σε πολύ αρχικά στάδια της κατεργασίας τους. Η άποψη αυτή ενισχύεται και από την εικόνα που παρουσιάζουν και τα περισσότερα αποκρούσματα από το σημείο (βλ. παρακάτω). Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα Συνολικά αναγνωρίστηκαν 62 φολίδες. Οι 58 έχουν ως πρώτη ύλη ηφαιστειογενή πετρώματα και 4 πυριτόλιθο. Το 65% (40 φολίδες) θεωρήθηκε ότι είναι ακέραιες, με το ποσοστό των σπασμένων να ανέρχεται σε 35% (22 φολίδες). Αναγνωρίστηκαν επίσης 7 τεχνικά κομμάτια (φολίδες έναρξης), 2 αδιαμόρφωτες και 2 λεπίδες με τμηματική επεξεργασία καθώς και 2 ακανόνιστα θραύσματα ένα εκ των οποίων διαμορφώνεται σε εργαλείο (γλυφίδα). Τα αποκρούσματα εμφανίζουν μέτρια διάβρωση και είναι σχετικά ελαφρώς ανακυλισμένα. Πιο συχνά παρατηρήθηκαν πλευρικά σπασίματα και το σπάσιμο τύπου siret σε 9 περιπτώσεις. Η κατηγοριοποίηση των αποκρουσμάτων έγινε με βάση το είδος τους, το μέγεθος τους, και την διεύθυνση των αρνητικών τους (πίνακας ). Η τεχνική Levallois διαγνώστηκε μόνο σε 3 φολίδες (οι 2 σπασμένες), (γράφημα 20). Ενδεικτικά αναφέρεται η επιμήκης και λεπτή φολίδα με δίεδρη φτέρνα ΓΟΡΓ#6 (εικ. 83

92 74, σχ. 51) και η λεπτή και κοντή με κεντροφερή αρνητικά ΓΟΡΓ#22 (εικ. 75). Αξίζει επίσης να αναφερθεί και ο χαρακτηριστικός τύπος φολίδας Ιανού ΓΟΡΓ#20 (εικ. 76) με διπλό βολβό. Η φολίδα προέκυψε πιθανόν με την εφαρμογή της τεχνικής Kombewa η οποία θεωρείται ότι αποσκοπεί στην εξαγωγή προκαθορισμένων υποπροϊόντων όπως και η τεχνική Levallois (Inizan et al. 1993:57). Από το σύνολο των αποκρουσμάτων φαίνεται ότι κατά κύριο λόγο εφαρμόζονται μονοπολικές ή ορθογώνιες μέθοδοι απόκρουσης, και μόνο σε δυο περιπτώσεις αναγνωρίστηκαν αρνητικά με κεντροφερή φορά (πίνακας ). Φαίνεται ότι τα περισσότερα αδιαμόρφωτα αποκρούσματα έχουν προέλθει από διαφορετικά στάδια της κατεργασίας του πυρήνα όπως δείχνουν και τα ποσοστά φλοιού τους, αλλά και ο αριθμός των αρνητικών τους στις εξωτερικές όψεις τους τα οποία κυμαίνονται από 0-11 (πίνακες και ). Η μεγαλύτερη ποσότητα φλοιού παρατηρείται στις μακριές και παχιές φολίδες οι οποίες ενδεχομένως αντιπροσωπεύουν τα πρώτα στάδια κατάτμησης του πυρήνα, καθώς και στις κοντές και παχιές φολίδες (εικ ). Η μεγαλύτερη συχνότητα αρνητικών συναντάται στις μεγάλες και παχιές φολίδες, οι οποίες όμως διατηρούν και μεγάλα ποσοστά φλοιού, καθώς και στις φολίδες που μπορούν να χαρακτηριστούν ως Levallois. Επίσης αρκετά αρνητικά έχουν οι λεπτές και κοντές φολίδες στις οποίες διαπιστώθηκε σε μια περίπτωση ο χαρακτηριστικός τύπος της προετοιμασμένης φτέρνας (en chapeau de gendarme), ο οποίος χαρακτηρίζει τη Μέση Παλαιολιθική. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις οι φτέρνες είναι στιγμόμορφες, λείες, γραμμικές και φλοιώδεις (βλ. πίνακα ). Οι διαστάσεις από τις 46 ακέραιες φτέρνες έχουν Μ.Ο πλάτους και πάχους 25,3 10mm. Γενικότερα φαίνεται πως υπερτερούν τα αποκρούσματα με ίσες και πάνω από 3 αποκρούσεις (46 αποκρούσματα), ακολουθούν τα αποκρούσματα με 2 αφαιρέσεις (21 αποκρούσματα), και τα αποκρούσματα με 1 ή καμία αφαίρεση (φολίδες έναρξης) (19 αποκρούσματα, σχ. 55). Οι φτέρνες αντιπροσωπεύονται από όλες τις κατηγορίες όπως φαίνεται και στον πίνακα Κυριαρχούν οι λείες φτέρνες, ακολουθούν οι δίεδρες, οι στιγμόμορφες, οι προετοιμασμένες και οι γραμμικές. Δεν παρατηρήθηκαν ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις στις τιμές των μεγεθών και το είδος των αρνητικών των αποκρουσμάτων (γράφημα 21). Ο Μ.Ο μήκους των ακέραιων αποκρουσμάτων είναι τα 53mm, χωρίς να παρατηρείται ιδιαίτερη επιμήκυνση στο λόγο μήκους και πλάτους με τα περισσότερα αποκρούσματα να λαμβάνουν τιμή 1,5, και σε 4 μόνο περιπτώσεις με μονοπολικά παράλληλα αρνητικά 84

93 παρατηρήθηκε ιδιαίτερη επιμήκυνση με τα αποκρούσματα να έχουν τιμή >2. Τα τεχνουργήματα αυτά κατηγοριοποιήθηκαν ως λεπίδες (εικ , σχ ). Διαμορφωμένα υπόβαθρα Τα διαμορφωμένα υπόβαθρα καταλαμβάνουν το 19% του λιθοτεχνικού συνόλου. Πρόκειται κυρίως για απλά εργαλεία (14), και ορισμένα σύνθετα (5). Οι τύποι των εργαλείων που αναγνωρίστηκαν παρουσιάζονται στο γράφημα 22. Πρόκειται κυρίως για πλευρικά ξέστρα (εικ , σχ ) τα οποία καταλαμβάνουν το 50% του συνόλου χωρίς ωστόσο να απουσιάζουν και ορισμένοι τύποι εργαλείων της Ανώτερης Παλαιολιθικής (τερματικό ξέστρο και γλυφίδα) (εικ , σχ. 64), τα οποία όμως απαντούν σε μικρότερη συχνότητα. Στην πλειονότητά τους τα εργαλεία είναι μέτρια διαβρωμένα και ελαφρώς ανακυλισμένα. Και στην περίπτωση των διαμορφωμένων υποβάθρων χρησιμοποιούνται κυρίως ηφαιστειογενή πετρώματα (ρυόλιθοι). Κατά κανόνα φαίνεται να επιλέγονται μεγάλα και παχιά υπόβαθρα για την διαμόρφωση συγκεκριμένων τύπων εργαλείων όπως φαίνεται να συμβαίνει για τα πλευρικά ξέστρα για τα οποία επιλέγονται κυρίως μακριά και παχιά υπόβαθρα (πίνακας ). Κατά κύριο λόγο τα διαμορφωμένα υπόβαθρα ανεξαρτήτως των τύπων των εργαλείων έχουν μικρά ποσοστά φλοιού στην εξωτερική τους όψη (πίνακας ). Έχουν κυρίως λείες και προετοιμασμένες φτέρνες χωρίς να απουσιάζουν οι δίεδρες, οι γραμμικές και οι στιγμόμορφες (πίνακας ). Στον πίνακα παρουσιάζονται τα είδη των υποβάθρων και η διεύθυνση των αρνητικών τα οποία κατά πλειοψηφία είναι μονοπολικά και ορθογώνια χωρίς να απουσιάζουν τα εγκάρσια μονοπολικά, τα διασταυρούμενα και τα κεντροφερή σε μικρότερα ποσοστά. Η μεγαλύτερη συχνότητα αριθμού αρνητικών ανάλογα με τα υπόβαθρα μπορεί να παρατηρηθεί στις μακριές και παχιές φολίδες, στις Levallois φολίδες, στις αιχμές και στις λεπίδες. Το 47,3% του συνόλου καταλαμβάνουν τα αρνητικά από 4-7 και ακολουθούν με μικρότερα ποσοστά οι αφαιρέσεις από 0-3 (πίνακας ). Το 36,8% των διαμορφωμένων υποβάθρων έχει μηδενικό φλοιό (πίνακας ), ακολουθεί το 31,5% το οποίο έχει αρκετά ποσοστά φλοιού. Αριθμητικά πάντως τα διαμορφωμένα εργαλεία που παίρνουν τιμές φλοιού 3 και 4 υπερτερούν έναντι των εργαλείων τα οποία έχουν υψηλότερα ποσοστά φλοιού και 85

94 δέχονται τις τιμές από 1-2. Παρατηρείται ότι οι μακριές και παχιές φολίδες οι οποίες αποτελούν και την πολυπληθέστερη ομάδα υποβάθρων έχουν και τα πιο υψηλά ποσοστά φλοιού παρά το γεγονός ότι δέχονται αρκετές αφαιρέσεις. Οι φτέρνες όπως αναφέρθηκε και παραπάνω είναι κατά κύριο λόγο λείες, αναλυτικότερα οι τύποι φτέρνας και οι κατηγορίες υποβάθρων παρουσιάζονται στον πίνακα Ξεχωρίζουν τα πλευρικά ξέστρα τα οποία κατά μέσο όρο έχουν μεγαλύτερες διαστάσεις από τους υπόλοιπους τύπους εργαλείων (πίνακες και ). Τυπολογικά κυριαρχούν τα ξέστρα διαφόρων τύπων (15 στο σύνολο) και ακολουθούν σε μικρότερα ποσοστά άλλοι τύποι εργαλείων (αιχμές, γλυφίδες και εγκοπές) ενώ παράλληλα αναγνωρίστηκαν και δυο λεπίδες με τμηματική επεξεργασία. Κατηγορίες εργαλείων Αιχμές Η μοναδική αιχμή (εικ. 94,σχ. 63) που ανακτήθηκε από το σημείο έχει ως υπόβαθρο ακέραιη φολίδα ηφαιστειογενούς πετρώματος που μοιάζει πολύ με πυριτόλιθο, δεν είναι καθόλου ανακυλισμένη και πατιναρισμένη. Έχει μηδενικά ποσοστά φλοιού και τέσσερα διασταυρούμενα αρνητικά, προετοιμασμένη φτέρνα και πολύ έντονο βολβό. Παρά το γεγονός ότι κατηγοριοποιήθηκε ως αιχμή θα μπορούσε να θεωρηθεί και πλαγιοσυγκλίνον ξέστρο με βάση τον τεχνολογικό άξονα, αφού οι δυο πλευρές σχηματίζουν ευθείες κόψεις οι οποίες συγκλίνουν. Η μια πλευρά έχει δεχτεί ορθή συνεχόμενη ημιαπότομη φολιδωτή επεξεργασία, ενώ η άλλη (αριστερή) λεπτή ανάστροφη συνεχόμενη και ημιαπότομη επεξεργασία. Γλυφίδες Η διπλή γλυφίδα διαμορφώνεται σε ακανόνιστο θραύσμα ηφαιστειογενούς πετρώματος. Κατά μια έννοια η γλυφίδα θα μπορούσε να θεωρηθεί και πυρήνας αφού χρησιμοποιήθηκε για την απόσπαση τεσσάρων αποτμημάτων γλυφίδων (burin spalls) που μπορούν να θεωρηθούν και μικρολεπίδες. Εγκοπές Οι δυο απλές εγκοπές έχουν υπόβαθρα ακέραιες φολίδες, στη μια περίπτωση η εγκοπή είναι αρκετά ανακυλισμένη, έχει προετοιμασμένη φτέρνα και διασταυρούμενα αρνητικά με κάθετη ανάστροφη απότομη τμηματική επεξεργασία 86

95 (εικ. 95). Η εγκοπή της εικ. 96 είναι λιγότερο ανακυλισμένη έχει κεντροφερή αρνητικά, γραμμική φτέρνα και ορθή απότομη τμηματική επεξεργασία. Ξέστρα Και στη Γοργόπη τα πλευρικά ξέστρα αποτελούν την πολυπληθέστερη ομάδα εργαλείων με δευτερογενή επεξεργασία. τα ξέστρα ΓΟΡΓ#41, 68, 97, 98, 99 (εικ ,91,92, σχ. 56,58,60-62). Έχουν ως υπόβαθρα μακριές και παχιές φολίδες με τιμές φλοιού από 2-3 και αρνητικά που ποικίλουν από 1-4. Οι φτέρνες είναι λείες και δίεδρες. Ως επί το πλείστων έχουν ευθείες και κυρτές κόψεις οι οποίες έχουν υποστεί αβαθή και φολιδωτή επεξεργασία τις περισσότερες φορές. Χαρακτηριστικό είναι επίσης και ένα μερικώς πλευρικό ξέστρο ΓΟΡΓ#3 (εικ. 90) σε παχιά φολίδα με κεντροφερή αρνητικά και προετοιμασμένη φτέρνα του οποίου το υπόβαθρο μπορούμε να υποθέσουμε ότι έχει προέλθει από Levallois κεντροφερή πυρήνα. Το πλαγιοσυγκλίνον ξέστρο ΓΟΡΓ#93 (εικ. 91, σχ. 62) έχει ως υπόβαθρο μακριά και παχιά φολίδα η οποία έχει υποστεί το ατύχημα της υπέρβασης. Έχει προετοιμασμένη φτέρνα και δυο μονοπολικά αρνητικά έχοντας αρκετά υψηλά ποσοστά φλοιού. Το εργαλείο χαρακτηρίστηκε ως σύνθετο καθώς διαμορφώνεται ευθεία και κοίλη κόψη στη μια μακρά πλευρά του η οποία έχει υποστεί αβαθή και φολιδωτή, ορθή και συνεχή απότομη επεξεργασία. Χαρακτηριστικό είναι επίσης ένα εγκάρσιο ξέστρο το οποίο χαρακτηρίστηκε και ως σύνθετο εργαλείο (εγκάρσιο ξέστρο με εγκοπή) ΓΟΡΓ#14 (εικ. 92, σχ. 56). Έχει ως υπόβαθρο κοντή και παχιά φολίδα η οποία έχει δεχτεί 5 ορθογώνιες αφαιρέσεις και έχει τιμή φλοιού 3, με γραμμική φτέρνα και κανονική απόληξη. Το εγκάρσιο ξέστρο έχει υποστεί αβαθή, ορθή και συνεχόμενη απότομη επεξεργασία σχηματίζοντας ευθεία κόψη, ενώ η εγκοπή σχηματίζει κοίλη κόψη έχοντας δεχτεί τμηματική απότομη επεξεργασία. Τερματικά ξέστρα Ξεχωρίζουν δυο πολύ χαρακτηριστικά τερματικά ξέστρα ένα εκ των οποίων είναι και σύνθετο εργαλείο (εικ. 95, σχ. 59). Το εργαλείο έχει φολίδα για υπόβαθρο η οποία έχει υποστεί το σπάσιμο τύπου Siret. Ο φλοιός καταλαμβάνει όλη την επιφάνεια του εργαλείου και έχει στιγμόμορφη φτέρνα με διάχυτο βολβό και βαθμιδωτή απόληξη. Το εργαλείο χαρακτηρίστηκε ως σύνθετο (τερματικό ξέστρο με δυο εγκοπές και πλευρικό ξέστρο). Έχει δεχτεί δυο χτυπήματα στο απώτερο άκρο του σχηματίζοντας ελαφρά οδοντωτή κόψη και στην δεξιά πλευρά του έχει λεπτή συνεχόμενη ανάστροφη επεξεργασία. Το τερματικό ξέστρο #80 (εικ. 89 σχ. 64) έχει υπόβαθρο λεπτή και κοντή φολίδα με ορθογώνια αρνητικά και με μηδενικά ποσοστά 87

96 φλοιού. Η φτέρνα είναι λεία και έχει κανονική απόληξη. Σχηματίζει κοίλη κόψη με λεπτή ορθή συνεχόμενη ημιαπότομη επεξεργασία στο απώτερο άκρο και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και μη τυπικό τερματικό ξέστρο. 88

97 ΟΙ ΥΠΑΙΘΡΙΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΤΟΥ ΛΑΓΚΑΔΑ Από τις τρείς θέσεις της Λεκάνης του Λαγκαδά αναγνωρίστηκαν 117 τεχνουργήματα. Πιο συγκεκριμένα από τα Δουμπιά 43, από την Αρέθουσα 15 και από το Ζαγκλιβέρι 59. Τα τεχνουργήματα και από τις τρείς θέσεις περισυλλέχθηκαν από τις επιφάνειες τριών αναβαθμίδων οι οποίες θεωρούνται από τους ερευνητές ότι αντιπροσωπεύουν παλαιοεπιφάνεις αναβαθμίδων (Runnels, Andreou, Kotsakis unpubl. report.). Παρά το γεγονός ότι αναφέρεται ότι κάποια τεχνουργήματα ανακτήθηκαν από τις παρειές των αναβαθμίδων και τα πλειστοκαινικά στρώματα δεν κατέστη δυνατόν να προσδιοριστούν ποια τεχνουργήματα είναι αυτά με αποτέλεσμα όλα να θεωρηθούν αποκλειστικά επιφανειακά Δουμπιά Γενικά χαρακτηριστικά Πρόκειται για μια από τις μεγαλύτερες περιοχές η οποία αναγνωρίστηκε σαν θέση (Runnels 2001), από τις περιοχές που ερευνήθηκαν στη Λεκάνη του Λαγκαδά και στις οποίες υπήρχε η υποψία ότι μπορεί να βρεθούν παλαιολιθικά τεχνουργήματα. Η θέση βρίσκεται 35 χλμ. ανατολικά της Θεσσαλονίκης και το λίθινο υλικό συλλέχθηκε από μια αναβαθμίδα ενός μικρού ρέματος. Η περιοχή των Δουμπιών αποτελείται από ποτάμιες και λιμναίες ιζηματογενείς αποθέσεις. Τα Δουμπιά ανήκουν στο Μυγδονιακό σύστημα και στην ενιαία τάφρο της Μαράθουσας μέχρι την αρχή του Πλειστοκαίνου και στη συνέχεια γεμίζουν με κλαστικά ιζήματα καθ όλη τη διάρκεια του (Psilovikos & Sotiriadis 1983:39). Το λιθοτεχνικό σύνολο αποτελείται από λίγους πυρήνες, αρκετές αδιαμόρφωτες φολίδες μικρών διαστάσεων, λίγες λεπίδες, αρκετά εργαλεία με επεξεργασία και ορισμένα πιθανά εργαλεία τα οποία έχουν ως υπόβαθρα ακανόνιστα θραύσματα. Αν και το δείγμα αποτελεί μια μικρή συλλογή μπορεί να προσφέρει αρκετά ερεθίσματα για περαιτέρω έρευνες στο σημείο. 89

98 Εικ.16 Δουμπιά: άποψη της θέσης Η σύνθεση του λιθοτεχνικού συνόλου Για τα τεχνουργήματα της θέσης χρησιμοποιήθηκε κυρίως ο τοπικός γαλακτόχρωμος χαλαζίας, (με εξαίρεση μια φολίδα από ζαχαρώδη χαλαζία καλής ποιότητας (εικ. 99)) σε ποσοστό 93% (40 τεχνουργήματα), και σε πολύ μικρό ποσοστό άλλα πετρώματα 7% (3 τεχνουργήματα). Ως επί το πλείστον τα τεχνουργήματα έχουν πλευρικά σπασίματα σε ποσοστό 88% (38 τεχνουργήματα) τα οποία ξεχωρίζουν από την «φρεσκάδα» που αποκτά η σπασμένη επιφάνεια, ενώ εντελώς ακέραιες πλευρές χωρίς κανένα σπάσιμο έχουν μόλις 5 τεχνουργήματα (12%). Ως επί το πλείστον το λιθοτεχνικό σύνολο της θέσης αποτελείται από φολίδες, ακανόνιστα θραύσματα (πιθανά εργαλεία), και λίγους πυρήνες (πίνακας 3.4.1). Γενικότερα παρατηρούνται μεγάλα ποσοστά φλοιού στα περισσότερα μη επεξεργασμένα αποκρούσματα (πίνακας 3.4.2), με λίγες αποκρούσεις κατά κύριο λόγο μονοπολικές (πίνακας 3.4.3). Ίδια περίπου εικόνα παρατηρείται και στα εργαλεία (πίνακες και 3.4.3), όπου και εκεί τα ποσοστά φλοιού είναι υψηλά και οι αφαιρέσεις λίγες. Τα πιθανά εργαλεία έχουν ως υπόβαθρα ακανόνιστα θραύσματα που δεν έχουν υποστεί προηγούμενες αφαιρέσεις στην εξωτερική τους όψη και δεν 90

99 έχουν άλλα διαγνωστικά τεχνολογικά χαρακτηριστικά (φτέρνα, σημείο κρούσης, βολβό, αρνητικά, απόληξη). Αν και θα ήταν σχετικά πρόωρο για να πούμε με βεβαιότητα αξίζει να παρατηρηθεί ότι για τα περισσότερα εργαλεία επιλέγονταν συγκεκριμένου μεγέθους ακανόνιστα θραύσματα όπως συμβαίνει συχνά στο χαλαζία, καθώς έχουν μεγαλύτερο Μ.Ο διαστάσεων (47,4 33,9 17,4mm) από τις ακέραιες φολίδες (31,8 29,9 11,7mm). Γενικότερα πάντως όπως φαίνεται και από τις διατάσεις των διαμορφωμένων αλλά και των αδιαμόρφωτων αποκρουσμάτων, αλλά και από τις διαστάσεις των πυρήνων τα τεχνουργήματα είναι μικρού μεγέθους με Μ.Ο τα 40mm. Τεχνολογικές ομάδες Πυρήνες Αναγνωρίστηκαν 6 πυρήνες, και ένας ο οποίος θεωρήθηκε εργαλείο πυρήνα. Όλοι οι πυρήνες είναι από χαλαζία, ελαφρώς ανακυλισμένοι και όχι ιδιαίτερα διαβρωμένοι. Στην πλειοψηφία τους είναι μη τυπικοί μικρού μεγέθους (πίνακας 3.4.2), με ένα επίπεδο κρούσης έχοντας κατά κανόνα λίγες αφαιρέσεις μικρών φολίδων οι οποίες γίνονται με ευκαιριακό τρόπο, και μόνο ο πυρήνας ΔΟΥ#33 θα μπορούσε να θεωρηθεί «κεντροφερής» με 2 διασταυρούμενα αρνητικά χωρίς όμως να έχει προετοιμασμένα επίπεδα κρούσης (εικ. 98, σχ. 65). Στο σύνολό τους οι πυρήνες έχουν δεχτεί λίγες αφαιρέσεις μικρών φολίδων, όπως φαίνεται και από τα λίγα αρνητικά τους (πίνακες 3.4.4, 3.4.5). Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα Η πλειονότητα των αδιαμόρφωτων αποκρουσμάτων έχει ως πρώτη ύλη επίσης τον γαλακτόχρωμο χαλαζία, και μόνο σε μια περίπτωση διαπιστώθηκε ο καλύτερης ποιότητας ζαχαρώδης χαλαζίας, ενώ τα υπόλοιπα πετρώματα απαντούν πολύ λίγο (1 τμήμα φολίδας από πυριτόλιθο). Κατά τη διαλογή του υλικού παρατηρήθηκαν επίσης ελάχιστοι πυριτόλιθοι (ακανόνιστα θραύσματα) τα οποία δεν καταγράφηκαν καθώς θεωρήθηκαν ακατέργαστα. Τα ποσοστά ανακύλισης των φολίδων ποικίλουν από καθόλου έως πολύ, το ίδιο και τα ποσοστά διάβρωσης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα πλευρικά σπασίματα τα οποία συναντώνται σε μεγάλα ποσοστά. 91

100 Οι φολίδες κατηγοριοποιήθηκαν ανάλογα με το μέγεθός τους και την διεύθυνση των αρνητικών τους (πίνακας 3.4.6). Κατά κύριο λόγο οι αδιαμόρφωτες φολίδες είναι κοντές και παχιές και μακριές και παχιές. Κατά κανόνα έχουν δεχτεί λίγες αφαιρέσεις (πίνακας 3.4.7), και διατηρούν υψηλά ποσοστά φλοιού στην επιφάνειά τους (πίνακας 3.4.8), γεγονός που δείχνει ότι δεν προέρχονται από εξελιγμένα στάδια της κατεργασίας του πυρήνα. Κυριαρχούν οι λείες φτέρνες και ακολουθούν οι φλοιώδεις και οι στιγμόμορφες, ενώ αναγνωρίστηκε και μια δίεδρη (πίνακας 3.4.9). Οι απολήξεις των φολίδων σε 9 περιπτώσεις είναι κανονικές και σε άλλες 9 αναγνωρίστηκε το ατύχημα της υπέρβασης, ενώ ο βολβός σε όλες τις περιπτώσεις είναι διάχυτος. Ως προς τα μετρικά τους χαρακτηριστικά οι ακέραιες φολίδες έχουν Μ.Ο διαστάσεων 31,8 29,9 11,7mm και βάρος 13,5g, με ελάχιστες διαστάσεις τα 21,1 39,7 20,2mm και μέγιστες τα 42,4 39,7 20,2mm. Ο Μ.Ο των διαστάσεων από τις 15 ακέραιες φτέρνες είναι 19,6 10,1mm. Αναγνωρίστηκε μόνο μια λεπίδα διαστάσεων 60,6 30,5 18,9mm και βάρους 40,8g με διαστάσεις φτέρνας 9,2 5,6mm (εικ.23). Η λεπίδα είναι ακέραιη από χαλαζία, ελαφρώς ανακυλισμένη και χωρίς πατίνα. Έχει μονοπολικά αρνητικά (2) και τιμή φλοιού 3 (1-49%), λεία φτέρνα, κανονική απόληξη και διάχυτο βολβό. Διαμορφωμένα υπόβαθρα Τα εργαλεία από τα Δουμπιά χωρίστηκαν σε 2 ομάδες (πίνακας ). Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τα τεχνουργήματα που έχουν αδιαμφισβήτητη ανθρώπινη επεξεργασία τα οποία έχουν συνήθως ως υπόβαθρα φολίδες, έναν πυρήνα, κροκάλα και ακανόνιστα θραύσματα. Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει τα πιθανά εργαλεία (κυρίως εγκοπές) οι οποίες έχουν ως υπόβαθρα ακανόνιστα θραύσματα (εικ. 102,103, ) και είναι δύσκολο να καθοριστεί αν έχουν διαμορφωθεί από τον άνθρωπο ή προέκυψαν με φυσικό τρόπο. Έτσι υιοθετήθηκε ο όρος (possibiliths), των οποίο διατυπώνουν οι Roebroeks & Kolfschoten (1995:304), συζητώντας για παρόμοιες περιπτώσεις πιθανών εργαλείων από χαλαζία τα οποία επίσης βρέθηκαν σε υπαίθρια σημεία. Όπως αναφέρουν οι ίδιοι, τέτοιου είδους εργαλεία δεν μπορούν να θεωρηθούν ασφαλείς χρονολογικοί δείκτες, ούτε και να επιβεβαιωθεί με απόλυτη βεβαιότητα ότι είναι τεχνουργήματα. 92

101 Τα εργαλεία που έχουν ως υπόβαθρα φολίδες είναι 4. Αναγνωρίστηκαν 2 εγκοπές εκ των οποίων το ένα υπόβαθρο μοιάζει να είναι καμένο, ένα πιθανό τερματικό ξέστρο, και ένα εγκάρσιο οδοντωτό και εγκοπή ΔΟΥ# 7 (εικ. 104). Το σύνθετο εργαλείο διαμορφώνεται σε παχιά και μακριά φολίδα από χαλαζία η οποία έχει ένα εγκάρσιο αρνητικό και φτέρνα που δεν σώζεται, από τον έντονο βολβό όμως μπορεί να καθοριστεί η φορά του χτυπήματος. Αναγνωρίστηκαν επίσης και δυο απλές εγκοπές οι οποίες διαμορφώνονται σε φολίδες κοντές και παχιές με μονοπολικά και ορθογώνια αρνητικά και τιμές φλοιών 2 και 3. Η φτέρνα στη μια περίπτωση είναι λεία, ενώ στην άλλη δεν σώζεται. Κατηγορίες εργαλείων Κροκαλόμορφα Το μονοπρόσωπο λιάνιστρο (chopper) #37 (εικ. 105, σχ. 66) έχει ως υπόβαθρο μεγάλη επίπεδη κροκάλα από χαλαζία με φολιδωτή αβαθή συνεχόμενη ημιαπότομη επεξεργασία στη μια στενή του πλευρά σχηματίζοντας ελαφρώς κυρτή κόψη. Εργαλεία πυρήνων Ως εργαλεία πυρήνων αναγνωρίστηκαν 2 τεχνουργήματα. Το πρώτο έχει ως υπόβαθρο πυρήνα από χαλαζία με 3 επίπεδα κρούσης από τον οποίο έχουν αφαιρεθεί 4 μικρές φολίδες με ορθογώνιες αφαιρέσεις. Ο πυρήνας είναι ακέραιος και σχετικά μικρών διαστάσεων: 44,5 41,9 36mm και βάρος 96,4g. Φαίνεται ότι πρόθεση υπήρξε η διαμόρφωση κοίλης κόψης όπως φαίνεται από τη συγκέντρωση των αρνητικών και όχι η εξαγωγή φολίδων αφού οι μέγιστες διαστάσεις από το μεγαλύτερο αρνητικό είναι 15,6 19,6mm. Τυπολογικά ο πυρήνας θεωρήθηκε σαν ένα παχύ οδοντωτό με κοίλη κόψη (εικ. 101). Το δεύτερο εργαλείο διαμορφώνεται σε μη τυπικό πυρήνα με ένα επίπεδο κρούσης, τυπολογικά θεωρήθηκε ως πλευρικό ξέστρο με ευθεία κόψη και φολιδωτή ορθή συνεχή ημιαπότομη επεξεργασία. Ξέστρα Και τα πέντε πλευρικά ξέστρα που αναγνωρίστηκαν έχουν ως υπόβαθρα ακανόνιστα θραύσματα (σχ ). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα πλευρικά ξέστρα 107 και 110 (εικ 107,110). Ως υπόβαθρα έχουν επιλεγεί σχετικά μεγάλα και παχιά θραύσματα χαλαζία. Σε καμία από τις δυο περιπτώσεις αλλά και στα υπόλοιπα τρία δεν διαπιστώθηκαν αρνητικά ή φτέρνες και σημεία κρούσης. Το 93

102 πλευρικό ξέστρο 107 έχει δεχτεί επιδρομική επεξεργασία κατά μήκος της μιας μακράς πλευράς του με συνεχόμενη ορθή και ημιαπότομη επεξεργασία. Το ξέστρο 110 είναι τμηματικά δουλεμένο με επίσης ημιαπότομη επιδρομική επεξεργασία. Οδοντωτά Αναγνωρίστηκαν τρία οδοντωτά που έχουν πυρήνα (βλ πυρηνόμορφα εργαλεία παραπάνω), φολίδα και ακανόνιστο θραύσμα για υπόβαθρα. Το εγκάρσιο οδοντωτό (εικ. 104) κατηγοριοποιήθηκε ως σύνθετο εργαλείο (οδοντωτό με εγκοπή). Σαν υπόβαθρο έχει παχιά και μακριά φολίδα χαλαζία με πολύ έντονο βολβό που όμως δεν διασώζει τη φτέρνα της και έχει ένα μόνο εγκάρσιο αρνητικό στην ράχη της. Το εργαλείο έχει υποστεί λεπτή και συνεχή ημιαπότομη επεξεργασία στο απώτερο κατά τον τεχνολογικό άξονα άκρη του και απότομη ανάστροφη κάθετη επεξεργασία στην πίσω όψη (εγκοπή). Το οδοντωτό 111 (σχ. 69) έχει σαν υπόβαθρο ακανόνιστο θραύσμα που καλύπτεται εξολοκλήρου από φλοιό και σχηματίζει οδοντώσεις έχοντας δεχτεί 2 κάθετα χτυπήματα. Εγκοπές Από τις πέντε εγκοπές που αναγνωρίστηκαν (σχ ) μόνο οι δυο έχουν ως υπόβαθρα φολίδες χωρίς όμως αρνητικά (εικ. 103,108), ενώ όλες οι υπόλοιπες ακανόνιστα θραύσματα (εικ. 102,109). Ρύγχη Το μοναδικό ρύγχος της θέσης έχει ως υπόβαθρο ακανόνιστο θραύσμα και έχει δεχτεί τμηματική απότομη επεξεργασία σε δυο σημεία (εικ. 106). Εργαλεία και πιθανά εργαλεία σε ακανόνιστα θραύσματα Στην κατηγορία αυτή των εργαλείων τα οποία θεωρήθηκαν ως πιθανά κατατάσσονται 9 αντικείμενα, όλα από χαλαζία τα οποία όμως δεν φέρουν κανενός είδους τεχνολογικά χαρακτηριστικά (φτέρνα, σημείο κρούσης, αρνητικά). Η ταξινόμηση έγινε με βάση την τυπολογία τους το είδος και τη θέση της πιθανής επεξεργασίας (πίνακας ). 94

103 3.3.5 Αρέθουσα Γενικά χαρακτηριστικά Το επιφανειακό λίθινο υλικό περισυλλέχθηκε από την επιφάνεια μιας Πλειστοκαινικής αναβαθμίδας η οποία βρίσκεται κοντά στο ομώνυμο χωριό. Παρά τον μικρό αριθμό των αντικειμένων που συλλέχθηκαν φαίνεται ότι στη θέση ενδεχομένως να υπάρχουν πολλά υποπροϊόντα της κατεργασίας του λίθου αλλά και πυρήνες. Το δείγμα ωστόσο δεν επαρκεί για την εξαγωγή τελικών συμπερασμάτων για την ερμηνεία και τη χρονολόγηση της θέσης. Πρέπει ωστόσο να αναφέρουμε ότι τα τεχνουργήματα βρέθηκαν κοντά στην περιοχή της Απολλωνίας από όπου και έχουν βρεθεί πολλά απολιθώματα ζώων του Κατώτερου και του Μέσου Πλειστοκαίνου. Η σύνθεση του λιθοτεχνικού συνόλου Από το σημείο συλλέχθηκαν 15 τεχνουργήματα (πίνακας 3.5.1) από γαλακτόχρωμο χαλαζία. Με βάση τα μικρά ποσοστά φλοιού καθώς και τον αριθμό των αρνητικών (πίνακες 3.5.2, 3.5.3) φαίνεται ότι τα περισσότερα τεχνουργήματα προέρχονται από εξελιγμένα στάδια της κατεργασίας του πυρήνα. Τα αντικείμενα φαίνεται ότι δεν έχουν υποστεί σχεδόν καθόλου ανακύλιση και έχουν λιγότερα πλευρικά σπασίματα συγκριτικά με τα Δουμπιά και το Ζαγκλιβέρι. Από την γενικότερη εικόνα που παρουσιάζουν τα τεχνουργήματα φαίνεται ότι διατηρούνται σε ακμαία κατάσταση και είναι αρκετά «φρέσκα». Μετρικά τα περισσότερα αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και οι πυρήνες είναι μετρίου και μικρού μεγέθους. Η πρώτη ύλη φαίνεται ότι συλλέγονταν υπό τη μορφή κροκάλων. Τεχνολογικές ομάδες Πυρήνες Οι 3 αδιαμόρφωτοι πυρήνες (πίνακας 3.5.4) (εικ ), δεν μπορούν να δώσουν πολλές πληροφορίες για τη χρονολόγηση με εξαίρεση έναν πολυεδρικό πυρήνα για τον οποίο μπορούν να γίνουν διάφορες εικασίες. Οι υπόλοιποι φαίνεται 95

104 να ακολουθούν τη μορφολογία και τις ιδιότητες της πρώτης ύλης σε ότι έχει να κάνει με το είδος της κατεργασίας τους. Οι πυρήνες δεν είναι εξαντλημένοι, και παρά την σχετικά έντονη κατεργασία που έχουν δεχτεί (πίνακες και 3.5.5) δεν εμφανίζουν μια κανονική μορφή. Έχουν δεχτεί αρκετές αποκρούσεις ωστόσο σε αντίθεση με ότι παρατηρείται στα Δουμπιά και το Ζαγκλιβέρι. Ως προς τα μετρικά τους χαρακτηριστικά δεν είναι μεγάλου μεγέθους (40-60mm). Οι λίγοι πυρήνες δεν μπορούν να προσφέρουν πολλές πληροφορίες σχετικά με τις δραστηριότητες που τελούνταν στο σημείο, ωστόσο όπως αναφέρθηκε και παραπάνω ο βαθμός κατεργασίας τους δείχνει να είναι πιο έντονος σε σχέση με τις άλλες δυο θέσεις. Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα Οι φολίδες (πίνακες ) κατά κύριο λόγο έχουν δεχτεί μονοπολικές αποκρούσεις χωρίς να λείπουν και τα διασταυρούμενα και ορθογώνια αρνητικά (εικ. 115), κυριαρχούν οι λείες φτέρνες χωρίς να λείπουν οι δίεδρες και ορισμένες άλλες κατηγορίες (πίνακας 3.5.8). Δεν διαγνώστηκε κάποια συγκεκριμένη μέθοδος απόκρουσης και όλες οι φολίδες κατηγοριοποιήθηκαν ανάλογα με το μέγεθός τους και τη διεύθυνση των αρνητικών τους. Διαμορφωμένα υπόβαθρα Από τη θέση αναγνωρίστηκαν 3 εργαλεία με επεξεργασία. Ξεχωρίζουν ένας μεγάλος πυρήνας με 3 επίπεδα κρούσης από τον οποίο αφαιρέθηκαν 10 φολίδες. Παρά τις πολλές αφαιρέσεις που έχει δεχτεί δεν μπορεί να χαρακτηριστεί εξαντλημένος. Ο πυρήνας κατηγοριοποιήθηκε σαν οδοντωτό (εικ. 118) με ευθεία κόψη. Χαρακτηριστικό εργαλείο που ίσως θα μπορούσε να τοποθετηθεί χρονολογικά στην Ανώτερη Παλαιολιθική είναι το τερματικό ξέστρο-ρύγχος (εικ. 117). Το εργαλείο διαμορφώνεται πάνω σε μεγάλη και παχιά φολίδα από χαλαζία η οποία έχει ορθογώνια αρνητικά και λεία φτέρνα. Τέλος διαγνώστηκε μια μερικώς επεξεργασμένη φολίδα με ευθεία κόψη και αβαθή επεξεργασία (εικ. 116). 96

105 3.3.6 Ζαγκλιβέρι Γενικά χαρακτηριστικά Το υλικό που καταγράφηκε και μελετήθηκε από την Πλειστοκαινική αναβαθμίδα από όπου και συλλέχθηκε αριθμεί στα 59 τεχνουργήματα. Ως πρώτη ύλη χρησιμοποιείται και σε αυτήν την περίπτωση ο τοπικός γαλακτόχρωμος χαλαζίας ο οποίος όμως διαφέρει από αυτόν που υπάρχει στα Δουμπιά καθώς είναι περισσότερο διαυγής χωρίς το χαρακτηριστικό κιτρινωπό χρώμα. Η δυσκολία σε ότι αφορά τον προσδιορισμό της χρονολόγησης της θέσης οφείλεται στο γεγονός ότι το λιθοτεχνικό σύνολο αποτελείται κατά κύριο λόγο από απλές φολίδες (71%) (πίνακας 3.6.1), στις οποίες δεν παρατηρήθηκε κάποια συγκεκριμένη τεχνική επεξεργασίας (Levallois, δισκοειδής κλπ). Η ίδια εικόνα μπορεί να παρατηρηθεί και στους 7 πυρήνες οι οποίοι είναι μη τυπικοί. Σε ότι αφορά τα διαμορφωμένα εργαλεία δεν κατέστη δυνατόν να αναγνωριστούν πολλά τεχνουργήματα με δευτερογενή επεξεργασία Τα λίγα εργαλεία που αναγνωρίστηκαν από το σημείο κατά την άποψή μας τυπολογικά τουλάχιστον δεν είναι διαγνωστικά της Παλαιολιθικής. Η μικρογλυφίδα από χαλαζία και η μικρολεπίδα από πυριτόλιθο με επεξεργασία και στις δυο μακριές πλευρές είναι τύποι οι οποίοι απαντούν από την Ανώτερη Παλαιολιθική μέχρι τη Νεολιθική. Ο χαλαζίας απαντά στο δείγμα σε ποσοστό 78%, έναντι 22% που είναι το ποσοστό των πυριτικών πετρωμάτων. Τα αδιαμόρφωτα τεχνουργήματα καταλαμβάνουν το 85% του συνόλου, και τα διαμορφωμένα το 15%. Αξίζει να αναφερθεί ότι κατά την διαλογή του υλικού διαπιστώθηκαν πολλά ακανόνιστα θραύσματα πυριτόλιθου τα οποία όμως δεν συμπεριλήφθηκαν στην καταμέτρηση και στην καταγραφή καθώς δεν είχαν σαφή ίχνη σκόπιμης κατεργασίας. Τα τεχνουργήματα δεν φαίνονται πολύ ανακυλισμένα αν και παρατηρούνται πολλά πλευρικά σπασίματα τα οποία μπορεί να έχουν προκύψει και από άλλες αιτίες εκτός από την ανακύλιση. Επιπλέον δεν είναι σχεδόν καθόλου διαβρωμένα, αντιθέτως φαίνονται πολύ «φρέσκα», ακόμη και οι φολίδες των πυριτικών οι οποίες δεν έχουν καθόλου πατίνα. 97

106 Εικ. 17 Ζαγκλιβέρι: άποψη της θέσης Οι πυρήνες που διαγνώστηκαν από το σημείο κατά κύριο λόγο είναι μικρού μεγέθους (πίνακας 2.3), ξεπερνώντας ελάχιστα σε μέγεθος τις φολίδες που είναι επίσης μικρού μεγέθους (πίνακας 2.3), με μέσο όρο μήκους τα 32,9 mm και μέσο όρο πλάτους 29 mm. Τεχνολογικές ομάδες Πυρήνες Οι 7 πυρήνες είναι όλοι μη τυπικοί, οι 4 είναι ακέραιοι, και οι 3 αποτελούν θραύσματα πυρήνων (εικ , σχ ). Από τους πυρήνες έχουν εξαχθεί μόνο φολίδες μικρών διαστάσεων με μέσο όρο μέγιστου μήκους 22,5 mm, και μέσο όρο μέγιστου πλάτους 25,2 mm. Οι 5 από τους πυρήνες έχουν χαλαζία ως πρώτη ύλη, και οι 2 πυριτόλιθο. Οι 3 πυρήνες χαλαζία είναι ακέραιοι και οι 2 σπασμένοι, ενώ η αναλογία διατήρησης στους πυρήνες πυριτόλιθου είναι ένα προς ένα. Οι πυρήνες έχουν από ένα έως τρία επίπεδα κρούσης και είναι μικρού μεγέθους, και μόνο ο ένας μπορεί να χαρακτηριστεί σφαιρικός. Οι υπόλοιποι είναι όλοι μη τυπικοί. Ο φλοιός των πυρήνων παίρνει τις τιμές 2 και 3 (50-99% και 1-98

107 49%), ενώ παράλληλα είναι μέτρια κατεργασμένοι, καθώς μόνο τρείς έχουν δεχτεί πάνω από τρείς αφαιρέσεις. Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα Συνολικά από το σημείο αναγνωρίστηκαν 42 φολίδες, οι 35 (83%) έχουν σαν πρώτη ύλη τον χαλαζία και οι 7 (17%) τον πυριτόλιθο. Παράλληλα έχουν και διαφορετικούς βαθμούς ανακύλισης. Οι φολίδες σε ποσοστό 90% (38 φολίδες) δεν έχουν πατίνα, ενώ το 5% καταλαμβάνουν οι φολίδες που έχουν μέτρια και πολύ πατίνα (4 φολίδες). Ακέραιες θεωρήθηκαν 32 φολίδες οι οποίες ωστόσο εμφανίζουν πλευρικά σπασίματα τα οποία όμως δεν επηρεάζουν το μέγεθός τους. Οι σπασμένες (αποτμήματα φολίδων), είναι 10 (7 αποτμήματα, 2 φολίδες με σπασίματα τύπου siret, και 1 φολίδα που διατηρεί ακέραιο μόνο το ένα πλευρικό της όριο). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ποσοστό των πλευρικών σπασιμάτων στη συνολική εικόνα που παρουσιάζουν τα αποκρούσματα (φολίδες-λεπίδες). Σε ποσοστό 89% (40 αποκρούσματα) παρατηρούνται πλευρικά σπασίματα (edge damage), και μόνο το 11% δεν έχει καθόλου πλευρικά σπασίματα (5 αποκρούσματα). Όπως και στους πυρήνες έτσι και στις φολίδες δεν έγινε δυνατή η διάκριση κάποιας συγκεκριμένης μεθόδου απόκρουσης (Levallois ή δισκοειδής). Οι φολίδες κατηγοριοποιήθηκαν ανάλογα με την μορφολογία τους και τα αρνητικά της ράχης τους. Στο μεγαλύτερο ποσοστό οι φολίδες είναι κοντές και λεπτές (46%), και ακολουθούν οι κοντές και παχιές (33%). Οι φολίδες έχουν διαφορετικά ποσοστά φλοιού και φαίνεται να προέρχονται από όλα τα αφαιρετικά στάδια. Κυριαρχούν οι φολίδες με τιμή 3 (1-49%). Αναγνωρίστηκαν επίσης 4 φολίδες έναρξης με ποσοστό φλοιού 100% και 13 φολίδες με μηδενικό φλοιό. Το ίδιο ισχύει και για τις 3 λεπίδες όπου έχουν και αυτές μηδενικό φλοιό. Επίσης ποικίλουν και οι αριθμοί των αρνητικών στην εξωτερική επιφάνεια των αποκρουσμάτων από 1-5. Το μεγαλύτερο ποσοστό των αποκρουσμάτων έχει τιμή 3 (20 φολίδες) (53%), και ακολουθούν οι φολίδες με 2 αρνητικά (29%). Η γενικότερη εικόνα που δίνεται μέσω αυτής της παρατήρησης σε συνδυασμό με τα ποσοστά φλοιού των αποκρουσμάτων είναι ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των φολίδων προέρχεται από σχετικά εξελιγμένα στάδια της επεξεργασίας του πυρήνα. Τα αρνητικά των φολίδων είναι κατά κύριο λόγο ορθογώνια, και κατά τον άξονα μονοπολικά. Οι φτέρνες αντιπροσωπεύουν όλα τα είδη σχεδόν. Κυριαρχούν οι 99

108 ευθείες και οι λείες φτέρνες, ακολουθούν οι στιγμόμορφες, ενώ υπάρχουν και 2 φολίδες με προετοιμασμένες φτέρνες. Σε ότι αφορά τις λεπίδες οι φτέρνες είναι λείες και δίεδρες ενώ σε μια περίπτωση η φτέρνα απουσιάζει. Ο βολβός των φολίδων σε ποσοστό 91% (38 φολίδες) είναι διάχυτος και μόνο σε δυο περιπτώσεις έντονος. Το 76% των αποκρουσμάτων έχει κανονικές απολήξεις, το ατύχημα της υπέρβασης παρατηρείται σε ποσοστό 12% και το υπόλοιπο 12% έχει αδιάγνωστη απόληξη. Οι λεπίδες και τα θραύσματα λεπίδων αντιπροσωπεύουν το 5% του συνολικού πληθυσμού (3 λεπίδες). Οι 2 είναι από χαλαζία και η μια (μικρολεπίδα) από λευκό πυριτόλιθο. Και οι 3 είναι μη ανακυλισμένες χωρίς πατίνα και με λίγα πλευρικά σπασίματα. Έχουν τύπο υποβάθρου λεπίδα λεπτή και κοντή, λεπτή λεπίδα μακριά, και μικρολεπίδα. Παίρνουν τιμή φλοιού 4 (0%), και έχουν παράλληλα αρνητικά κατά τον τεχνολογικό άξονα με τον αριθμό των αρνητικών να ποικίλει από 3-7. Στην περίπτωση του μεσαίου τμήματος λεπίδας η φτέρνα και η απόληξη απουσιάζουν ενώ στις άλλες δυο περιπτώσεις οι φτέρνες είναι λεία στη μια περίπτωση και στην άλλη δίεδρη. Το ατύχημα της υπέρβασης παρατηρήθηκε σε μια περίπτωση ενώ στην άλλη η απόληξη είναι αδιάγνωστη (θραύσμα λεπίδας), και μάλλον κανονική για την μικρολεπίδα της οποίας η άκρη έχει σπάσει. Ο βολβός στις 2 περιπτώσεις είναι διάχυτος και στη μια αδιάγνωστος καθώς απουσιάζει το εγγύτερο άκρο. Για την μικρολεπίδα μπορούμε να υποθέσουμε ότι χρησιμοποιήθηκε μαλακός κρουστήρας όπως φαίνεται και από τον σχεδόν αδιαμόρφωτο και πολύ διάχυτο βολβό. Διαμορφωμένα υπόβαθρα Τα διαμορφωμένα εργαλεία αντιπροσωπεύουν το 15% του συνόλου (εικ ). Με βάση τα τυπολογικά χαρακτηριστικά των περισσοτέρων δεν θα μπορούσαν να ενταχθούν σε κάποια συγκεκριμένη χρονική περίοδο (βλ. παραπάνω). Τα τρία σφαιρίδια έχουν ως υπόβαθρα στρογγυλές κροκάλες χαλαζία, οι 2 είναι ακέραιες και η μια θραύσμα. Η μια εγκοπή της θέσης διαμορφώνεται σε ακανόνιστο λεπτό και μακρύ θραύσμα πυριτόλιθου. Η φτέρνα και ο βολβός απουσιάζουν ωστόσο έχει προηγούμενες ορθογώνιες αφαιρέσεις στην εξωτερική πλευρά. Το εργαλείο είναι πολύ ακμαίο χωρίς καθόλου πατίνα, έχει κυρτή κόψη η οποία έχει δεχτεί κάθετη ορθογώνια και τμηματική απότομη επεξεργασία. 100

109 Η μικρογλυφίδα διαμορφώνεται σε κοντή και λεπτή φολίδα χαλαζία (εικ. 136, σχ. 78), και η μικρολεπίδα από πυριτόλιθο (εικ. 138, σχ. 77) με ορθωγώνια λεπτή ημιαπότομη και συνεχή επεξεργασία και στις δυο πλευρές. Τέλος το μοναδικό κυρτό ξέστρο από το σημείο διαμορφώνεται πάνω σε ακανόνιστο παχύ και μακρύ θραύσμα χαλαζία το οποίο έχει υποστεί επιδρομική ορθογώνια ημιαπότομη συνεχή επεξεργασία. Το εργαλείο διαμορφώνει κόψη αλλά θα μπορούσε να θεωρηθεί και πυρήνας μικροφολίδων, αφού για την διαμόρφωσή του έχουν εξαχθεί 9 μικροφολίδες. 101

110 4. ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 4.1 ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ Ραχώνα Το λιθοτεχνικό σύνολο της Ραχώνας είναι αρκετά ομοιογενές και χαρακτηριστικό της Μέσης Παλαιολιθικής όπως φαίνεται από την εφαρμογή της τεχνικής Levallois (εικ. 1-4, 7) σε πυρήνες και αποκρούσματα, αλλά και από τους πολύ χαρακτηριστικούς τύπους εργαλείων. Τα κροκαλόμορφα εργαλεία (λιάνιστρα και αμφιπρόσωπα λιάνιστρα), (εικ. 29,30) από την άλλη, ενώ θα μπορούσαν να θεωρηθούν με καθαρά τυπολογικά κριτήρια πρωιμότερα της Μέσης Παλαιολιθικής, ο αριθμός τους αλλά και η γενικότερη εικόνα που παρουσιάζει το λιθοτεχνικό σύνολο θα απέκλειαν ενδεχομένως μια πρωιμότερη χρονολόγηση αν και τυπολογικά χαρακτηρίζουν την Κατώτερη Παλαιολιθική και ίσως να αποτελούν κάποια ένδειξη και για την ύπαρξη πρωιμότερων τεχνουργημάτων. Ελλείψει όμως των απόλυτων χρονολογήσεων θεωρείται προτιμότερη η ένταξή τους μέσα στα γενικότερα πλαίσια του υπόλοιπου λιθοτεχνικού συνόλου ανάμεσα στα ±100,000-40,000 χρόνια Π.Σ. Κροκαλόμορφα εργαλεία ή πυρήνες συνανώνται και σε άλλες υπαίθριες θέσεις της Μέσης Παλαιολιθικής (Leroi-Gourhan 1964, Darlas 1995). Χαρακτηριστική είναι η τεχνική Levallois η οποία φαίνεται να εφαρμόζεται στα πιο ομοιογενή πετρώματα. Εκτός από την τεχνική Levallois εφαρμόζονται και «απλούστερες» μέθοδοι απόκρουσης με μονοπολικές ή ορθογώνιες αποκρούσεις. Οι λεπίδες και άλλα χαρακτηριστικά υποπροϊόντα και εργαλεία που θα μπορούσαν να αποδοθούν σε μεταγενέστερες περιόδους απουσιάζουν από το σημείο. Με βάση το σχήμα το οποίο προτείνει η Παπαγιάννη (Papagianni 2009) το λιθοτεχνικό σύνολο θα μπορούσε να χρονολογηθεί ανάμεσα στα ±100,000-50,000 χρόνια Π.Σ με τη διαφορά ότι απουσιάζουν τα πολλά επιμήκη αποκρούσματα αλλά εφαρμόζεται η τεχνική Levallois με μεγάλες συχνότητες. Θεωρούμε ότι ασφαλέστερο είναι να δώσουμε μια πιο γενική χρονολόγηση ανάμεσα στα ±100,000-40,000 χρόνια Π.Σ μιάς και δεν μπορούμε να καθορίσουμε τη χρονολόγηση ανάλογα με το βαθμό επιμήκυνσης και να παραβλέψουμε ενδεχομένως το μέγεθος της αρχικής πρώτης ύλης όπως παρατηρεί και ο Kuhn (1995). Το σύνολο θεωρούμε ότι παρουσιάζει τυπολογικές ομοιότητες με 102

111 τα Μεσοπαλαιολιθικά στρώματα της Λακωνίδας, της Θεόπετρας, του Ασπροχάλικού, τα Καλαμάκια αλλά και με υπαίθριες θέσεις της Ηπείρου και της Πελοποννήσου. Τα αποκρούσματα βρίσκονται σε εξελιγμένα στάδια (πολλές αποκρούσεις, μικρά ποσοστά φλοιού) γεγονός το οποίο δείχνει ότι η πρώτη κατεργασία των πυρήνων γίνονταν αλλού και στις θέσεις μεταφέρονταν κάποιοι πυρήνες οι οποίοι είχαν ήδη υποστεί κάποια προεργασία και πιθανόν και έτοιμες φολίδες για διαμόρφωση. Το μέγεθος ορισμένων πυρήνων δείχνει ότι δεν υπήρχε κάποια συγκεκριμένη τάση για εξαντλητική κατεργασία γεγονός το οποίο ίσως υποδηλώνει ότι οι πηγή των πρώτων υλών δεν θα πρέπει να βρίσκονταν σε πολύ μακρινή απόσταση. Με βάση κυρίως τα διαμορφωμένα υπόβαθρα φαίνεται ότι ακολουθείται κυρίως η κεντροφερής Levallois ή η δισκοειδής μέθοδος παράλληλα με την μονοπολική και την αμφιπολική λάξευση. Τα πιο μικρά εργαλεία έχουν ως πρώτη ύλη τον πυριτόλιθο γεγονός το οποίο μας κάνει να υποθέσουμε ότι η ομοιογένεια της πρώτης ύλης προσέφερε καλύτερο έλεγχο κατά την διαμόρφωση και την επεξεργασία. Αντίθετα κάποια από τα πλευρικά ξέστρα μεγάλου μεγέθους διαμορφώνονται σε πιο ανομοιογενή πετρώματα (ηφαιστειογενή) (σχ. 20). Η συχνότητα των ξέστρων είναι αρκετά μεγάλη και υποθέτουμε ότι τα εργαλεία σχετίζονταν με την επεξεργασία της τροφής γεγονός που αποτελεί ακόμη μια ένδειξη ότι το υλικό αντιπροσωπεύει μία ή παραπάνω εγκαταστάσεις (camps) στην γύρω περιοχή. Πολύπετρο Το λιθοτεχνικό σύνολο από το Πολύπετρο είναι αρκετά ανομοιογενές. Τμήμα του λιθοτεχνικού συνόλου χρονολογείται με ασφάλεια στη Μέση Παλαιολιθική (±100,000-40,000 χρόνια Π.Σ) όπως δείχνουν οι αρκετοί κεντροφερείς Levallois πυρήνες, οι πυρήνες Levallois για κύρια φολίδα, ο δισκοειδής πυρήνας, αλλά και αρκετοί τύποι ξέστρων οι οποίοι είναι χαρακτηριστικοί της Μέσης Παλαιολιθικής (εικ. 8-11, 14-16). Από την άλλη, η παρουσία λεπίδων αλλά και ενός πυραμιδοειδούς πυρήνα για την εξαγωγή λεπίδων, καθώς και του φυλλόσχημου εργαλείου με την αμφιπρόσωπη επεξεργασία δείχνει ότι η δραστηριότητα στο σημείο δεν περιορίζεται μόνο στη Μέση Παλαιολιθική αλλά συνεχίζει και στην Ανώτερη Παλαιολιθική (40,000-10,000 χρόνια Π.Σ), ενδεχομένως και στη Νεολιθική. Το γεγονός ότι το 103

112 Πολύπετρο αποτελεί χώρο επεξεργασίας της πρώτης ύλης, δηλαδή λατομείο ή εργαστήριο επιβεβαιώθηκε και κατά την επίσκεψή μας στο χώρο. Οι πολλοί πυρήνες, που ορισμένοι θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν δοκιμαστικοί, και άλλοι εκτενέστερα κατεργασμένοι χωρίς να έχουν εξαντληθεί εξαιτίας της αφθονίας της πρώτης ύλης, καθώς και οι πολυάριθμες φολίδες σε συνδυασμό με τα πολλά τεχνικά κομμάτια (φολίδες έναρξης), αλλά και τα λίγα διαμορφωμένα υπόβαθρα, δείχνουν ότι η θέση λειτουργούσε σαν λατομείο σε διαφορετικές περιόδους της προϊστορίας όπως φαίνεται και από τους μεγάλους ογκόλιθους που υπάρχουν μέχρι σήμερα στο σημείο. Αναμφισβήτητα η θέση αποτελεί ένα παλίμψιστο το οποίο εκτείνεται χρονικά αρκετές χιλιάδες χρόνια, ξεκινώντας από τη Μέση Παλαιολιθική ίσως και μέχρι τους ιστορικούς χρόνους. Η θέση αποτέλεσε βασική πηγή πρώτων υλών κατά πάσα πιθανότητα για διαφορετικά είδη ανθρωπίνων. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι στο σημείο θα κατέφθαναν ομάδες από γειτονικούς καταυλισμούς ή από πιο μακρινές αποστάσεις για να προμηθευτούν την πρώτη ύλη μεταφέροντας τα καταλληλότερα υπόβαθρα στα σημεία εγκατάστασής τους. Εκτός από τα διαγνωστικά τεχνουργήματα που μπορούν να δώσουν πληροφορίες για τη χρονολόγηση το μεγαλύτερο τμήμα της συλλογής (το σύνολο των απλών φολίδων και οι μη τυπικοί πυρήνες), (εικ. 13) δεν μπορεί να χρονολογηθεί καθώς τα τεχνουργήματα δεν είναι διαγνωστικά. Οι κεντροφερείς πυρήνες απαντούν πιο συχνά στο δείγμα απ ότι οι μονοπολικοί ή οι διπολικοί, παρ όλα αυτά υπάρχουν πολλά αποκρούσματα για τα οποία υποθέτουμε ότι έχουν προέλθει από μονοπολικούς ή διπολικούς πυρήνες. Οι περισσότεροι κεντροφερείς πυρήνες έχουν δεχτεί αρκετές αποκρούσεις σε καμία περίπτωση όμως δεν εξαντλούνται. Από την γενικότερη εικόνα του λιθοτεχνικού συνόλου της θέσης συμπεραίνουμε ότι αντιπροσωπεύονται σε μεγάλο βαθμό όλα τα στάδια της εγχειρηματικής αλυσίδας (από την αρχική επιλογή της πρώτης ύλης μέχρι την τελική διαμόρφωση ενός εργαλείου και την απόρριψή του). Τυπολογικά κυριαρχούν τα ξέστρα διαφόρων ειδών για τα οποία επιλέγονται μεγάλα υπόβαθρα (συνήθως μεγάλες φολίδες) και τα οδοντωτά. Δεν παρατηρήθηκαν μικρά εργαλεία με λεπτή επεξεργασία όπως συμβαίνει στη Ραχώνα γεγονός το όποιο ενισχύει την αρχική μας υπόθεση ότι οι διαφορές που παρατηρούνται στην ομοιογένεια της πρώτης ύλης εν μέρει καθορίζουν κάποιες από τις επιλογές ως προς τα υπόβαθρα αλλά και το είδος της επεξεργασίας. Επίσης λίγα τεχνουργήματα 104

113 εμφανίζουν μια κανονικότητα στην έκταση και τον βαθμό της δευτερογενούς επεξεργασίας και τα περισσότερα εργαλεία μπορούν να θεωρηθούν μη τυπικά. Η παρατηρούμενη αδρότητα της επεξεργασίας θεωρούμε πως σχετίζεται με το είδος των πρώτων υλών αλλά και με τον χαρακτήρα της θέσης. Το συμπέρασμα αυτό ωστόσο δεν μπορεί να θεωρηθεί τελικό καθώς θα πρέπει να γίνει μια εντατική επιφανειακή στο σημείο ώστε να συλλεχθούν περισσότερα τεχνουργήματα. Παρά το γεγονός ότι εφαρμόζεται η τεχνική Levallois υπάρχουν πολύ λίγα εργαλεία που να έχουν ως υπόβαθρα Levallois αποκρούσματα και υποθέτουμε ότι κάποια από αυτά μεταφέρονταν στους γειτονικούς καταυλισμούς είτε ως διαμορφωμένα είτε ως προδιαμορφωμένα υπόβαθρα τα οποία προορίζονταν για να δεχτούν τη δευτερογενή επεξεργασία. Το ίδιο μπορούμε να υποθέσουμε και για τους πυρήνες Levallois οι οποίοι θα πρέπει και αυτοί να μεταφέρονταν. Εξάλλου δεν θα πρέπει να λησμονείται το γεγονός ότι οι παλαιολιθικοί άνθρωποι κατά κύριο λόγο μετακινούνται, επομένως οι πυρήνες Levallois και η μεταφορά τους προσφέρει αρκετά πλεονεκτήματα ενεργειακού κόστους, αφού μπορούν να πελεκηθούν άμεσα και να δώσουν πολλά αποκρούσματα τα οποία στη συνέχεια μπορούν να διαμορφωθούν σε εργαλεία. Γοργόπη Περισσότερο ομοιογενή εικόνα εμφανίζει η Γοργόπη της οποίας τα περισσότερα διαγνωστικά τεχνουργήματα επιτρέπουν την ένταξή τους στην Ανώτερη Παλαιολιθική όπως φαίνεται και από την παρουσία λεπίδων 6 και άλλων χαρακτηριστικών εργαλείων της Ανώτερης Παλαιολιθικής (±40,000-10,000 χρόνια Π.Σ) (εικ. 19,21). Παρόλα αυτά δεν λείπουν και στοιχεία της Μέσης Παλαιολιθικής όπως βεβαιώνεται και από την τεχνική Levallois σε αποκρούσματα και σε έναν πυρήνα με κεντροφερείς αποκρούσεις, αλλά και από ορισμένους χαρακτηριστικούς τύπους εργαλείων (εικ , 20, 22). Λιγότερες πληροφορίες μπορούν να εξαχθούν από τους μη τυπικούς πυρήνες. 6 Γενικότερα σε ότι αφορά τον διαχωρισμό μεταξύ φολίδων και λεπίδων πρέπει να γίνει ξεκάθαρο ότι οι λεπίδες αν και στην Ευρώπη συνδέονται σχεδόν αποκλειστικά με τους Homo sapiens δεν λείπουν και παραδείγματα με λεπίδες που συνδέονται και με τους Neanderthal. Έτσι δεν μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν αποκλειστικά χαρακτηριστικό της Ανώτερης Παλαιολιθικής και μόνο. Οι λεπίδες είναι γεγονός ότι μπορούν να παραχθούν και από οποιαδήποτε άλλη τεχνική κατεργασίας του πυρήνα, καθώς στην ουσία πρόκειται για επιμήκεις φολίδες οι οποίες μπορούν να παραχθούν και τυχαία (McBrearty & Brooks 2000:494-5). 105

114 Οι πρώτες ύλες έχουν τη μορφή μεγάλων κροκάλων που χρησιμοποιούνται σαν πυρήνες χωρίς να είναι εξαντλημένοι και από τους οποίους εξάγονταν φολίδες μεγάλων διαστάσεων. Ορισμένοι μη τυπικοί πυρήνες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και δοκιμαστικοί αφού δεν φαίνεται να είναι ιδιαίτερα κατεργασμένοι έχοντας ένα ή δυο αρνητικά. Η θέση θεωρήθηκε ως εργαστήριο (workshop), (Ντάρλας 2010:5). Η υπόθεση αυτή ενισχύεται και από την παρούσα μελέτη καθώς οι πολλές φολίδες με ποσοστά φλοιού που διαφέρουν καθώς και η γενικότερη συνδυαστική εικόνα μεταξύ φολίδων, πυρήνων και διαμορφωμένων υποβάθρων φαίνεται να στηρίζει κάτι τέτοιο. Μπορεί επίσης να γίνει η υπόθεση ότι πολλά υποπροϊόντα, πυρήνες, καθώς και εργαλεία στην περίπτωση που η θέση είχε αυτόν τον χαρακτήρα θα μεταφέρονταν αλλού όπως και στο Πολύπετρο. Και στη Γοργόπη όπως και στο Πολύπετρο μπορεί να διακριθεί μια τάση προς την επιλογή κυρίως των μεγάλων υποβάθρων τα οποία και δέχονται τη δευτερογενή επεξεργασία. Επίσης και εδώ δεν παρατηρείται μια κανονικότητα στην δευτερογενή επεξεργασία και υποθέτουμε και για αυτήν την περίπτωση ότι σχετίζεται με την λειτουργία της θέσης ως εργαστήριο. Ο πιο κοινός τύπος εργαλείου είναι πάλι τα ξέστρα (πλευρικά, εγκάρσια και τερματικά), ενώ σε μικρότερο βαθμό απαντούν άλλοι τύποι εργαλείων. Η εικόνα αυτή ενδεχομένως δεν είναι τελική καθώς η θέση χρίζει περισσοτέρων ερευνών και πιθανής ανασκαφής στο μέλλον. Δουμπιά Με βάση τα τεχνουργήματα από αυτή τη μελέτη, φαίνεται να απουσιάζουν οι πολλοί πυρήνες ώστε να μπορούμε να συζητήσουμε για λιθοτεχνία πυρηνόμορφων εργαλείων, ενώ ταυτόχρονα απουσιάζει και η τεχνική Levallois, απουσία η οποία κατ ανάγκη δεν είναι υποχρεωτική ώστε να χρονολογήσει το σύνολο τόσο πρώιμα. Ορισμένα τεχνουργήματα (εικ. 101, ,110) αποτελούν ωστόσο ικανοποιητικές ενδείξεις για πρώιμη χρονολόγηση όπως το παχύ οδοντωτό που έχει ως υπόβαθρο πυρήνα, το σύνθετο εργαλείο (οδοντωτό και εγκοπή), το μονοπρόσωπο λιάνιστρο, τα πλευρικά ξέστρα και οι εγκοπές. Ο αριθμός όμως των τεχνουργημάτων είναι πολύ περιορισμένος για να διατυπωθούν τελικές κρίσεις, Τα πιθανά εργαλεία που θα μπορούσαν να στηρίξουν την πρωιμότητα της θέσης κατά τη γνώμη μας δεν μπορούν να θεωρηθούν ασφαλείς δείκτες χρονολόγησης. Τα τεχνουργήματα έχουν υποστεί ελάχιστη επεξεργασία και θα μπορούσαμε να διακρίνουμε μια «οπορτουνιστική» 106

115 τάση, ωστόσο ο «οπορτουνισμός» που παρατηρείται σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί αποκλειστικά ως δείκτης πρωιμότητας. Τεχνολογικά και τυπολογικά το λιθοτεχνικό σύνολο εμφανίζει αρκετά χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να το τοποθετήσουν χρονικά πριν από τη Μέση Παλαιολιθική δηλαδή πριν από το όριο των 100,000 χρόνων Π.Σ. Αρέθουσα Τα συμπεράσματα από το λιθοτεχνικό σύνολο της Αρέθουσας είναι προκαταρκτικά. Το λιθοτεχνικό σύνολο δεν μπορεί να χρονολογηθεί με ασφάλεια καθώς λείπουν οι διαγνωστικοί τύποι εργαλείων και υποπροϊόντων (λίγες φολίδες και καθόλου λεπίδες). Το τερματικό ξέστρο-ρύγχος ίσως αποτελεί μια ένδειξη ότι ενδεχομένως κάποια από τα τεχνουργήματα μπορούν να χρονολογηθούν στην Ανώτερη Παλαιολιθική (εικ. 117,118) χωρίς όμως να αποκλείεται και μια χρονολόγηση στη Μέση Παλαιολιθική. Από τη στιγμή που από το δείγμα απουσιάζουν οι διαγνωστικοί τύποι είναι αρκετά πρόωρο να ειπωθεί οτιδήποτε τελικό σχετικά με τη χρονολόγηση αν και φαίνεται ότι υπάρχουν κάποιες ενδείξεις που δεν θα απέκλειαν μία χρονολόγηση από τα 100, χρόνια Π.Σ. Ιδιαίτερη ωστόσο εντύπωση προκαλεί ο πυρήνας 112 ο οποίος χαρακτηρίστηκε ως πολυεδρικός καθώς έχει δεχτεί αποκρούσεις μικρών φολίδων σε όλη την επιφάνεια του έχοντας πάρει σχεδόν σφαιρικό σχήμα. Με βάση τους Inizan et al. (1992:50) τα πολύεδρα είναι χαρακτηριστικά Αχελαίων λιθοτεχνιών. Χωρίς να υπονοείται ότι το πολύεδρο χρονολογείται στην Κατώτερη Παλαιολιθική θεωρούμε ότι είναι πρέπον να αναφερθεί και ενδεχομένως να αποτελεί ένδειξη και για πρωιμότερη χρονολόγηση ωστόσο πιστεύουμε ότι θα πρέπει να γίνουν εντατικές έρευνες στο σημείο καθώς θεωρούμε ότι η θέση παρουσιάζει πολύ έντονο ενδιαφέρον όπως φαίνεται και από τα λίγα τεχνουργήμαυτα τα οποία συλλέχθηκαν από το σημείο. Ζαγκλιβέρι Σύμφωνα με τον Runnels (2001) η θέση μπορεί να χρονολογηθεί στη Μέση Παλαιολιθική. Με βάση ωστόσο τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης δεν ήταν δυνατόν να αναγνωριστούν διαγνωστικά και τυπολογικά χαρακτηριστικά τεχνουργήματα της Μέσης Παλαιολιθικής. Η συχνότητα των ξέστρων και άλλων πολύ χαρακτηριστικών τεχνουργημάτων της Μέσης Παλαιολιθικής είναι πολύ 107

116 χαμηλή ώστε να υποστηριχτεί μια τέτοια χρονολόγηση με βάση τα όσα αναγνωρίστηκαν από αυτή τη μελέτη. Σε αντίθεση με τα Δουμπιά, από το Ζαγκλιβέρι φαίνεται να απουσιάζουν τα ξέστρα, οι εγκοπές, τα οδοντωτά, τα λιάνιστρα και τα πυρηνόμορφα εργαλεία, όπως απουσιάζει και η τεχνική Levallois. Από την άλλη, τα εργαλεία που αναγνωρίστηκαν θα μπορούσαν να ενταχθούν και στην Ανώτερη Παλαιολιθική και με την ίδια λογική να θεωρηθούν και Μεσολιθικά. Ωστόσο μια πληρέστερη εικόνα για τον χαρακτήρα και τη χρονολόγηση της θέσης θεωρούμε ότι μπορεί να επιτευχθεί με νέες εντατικές έρευνες στη θέση ώστε να λυθούν κάποια από τα ζητήματα με την εύρεση περισσότερων χαρακτηριστικών τεχνουργημάτων. Πολύ αινιγματικά είναι τα δυο σχεδόν ακέραια σφαιρίδια από χαλαζία τα οποία έχουν διαμορφωθεί σκόπιμα με συνεχόμενες αποκρούσεις, μια διαδικασία η οποία είναι πολύ δύσκολο να γίνει ακόμη και πειραματικά. Πρέπει να αναφέρουμε ότι τα σφαιρίδια δεν είναι κρουστήρες καθώς δεν έχουν κανένα ίχνος κρούσης. Τα σφαιρίδια αποτελούν το τελικό στάδιο της κατεργασίας των πολυεδρικών πυρήνων κατά τους Inisan et al. (1992:49-50). Το μεγάλο πρόβλημα είναι ότι καλύπτουν ένα πολύ μεγάλο βάθος χρόνου από την Κατώτερη Παλαιολιθική μέχρι και τους ιστορικούς χρόνους, ενώ συναντώνται συχνά και σε Μεσολιθικές θέσεις (Ντάρλας 2011 προσ. επικοιν.) Κατά την άποψή μας τα σφαιρίδια σε συνδυασμό με τις δυο γλυφίδες και την μικρολεπίδα με επεξεργασία ίσως και να υπονοούν ότι έχουμε να κάνουμε με μια Μεσολιθική θέση αφού φαίνεται να απουσιάζουν άλλα χαρακτηριστικά τεχνουργήματα της Ανώτερης Παλαιολιθικής (λεπίδες, μικρολεπίδες με ράχη κωνικοί πυρήνες, τερματικά ξέστρα). Κατά την άποψή μας για την ώρα τουλάχιστον καμία χρονολόγηση δεν πρέπει να αποκλειστεί. Η Κεντρική Μακεδονία φαίνεται ότι παρουσιάζει μια πολύ διαφορετική εικόνα ως προς την εκμετάλλευση των πρώτων υλών. Στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία σπανίζουν τα «καλής» ποιότητας πετρώματα όπως ο πυριτόλιθος, φαινόμενο γνωστό και από άλλες περιόδους (Kourtessi-Philippakis 2009). Προς τα Δυτικά και όσο πλησιάζει κανείς προς την Ήπειρο ο καλής ποιότητας πυριτόλιθος (Efstratiou et al. 2006) υπάρχει σε αφθονία. Στην Κεντρική και προς την Ανατολική Μακεδονία ως πρώτες ύλες χρησιμοποιούνται κυρίως ηφαιστειογενή, χαλαζιακά και χαλαζητικά πετρώματα. 108

117 Αν ακολουθηθεί η κλασική απόδοση Levallois και Μουστέριων λιθοτεχνιών στους Neanderthal και τεχνουργημάτων με χαρακτηριστικά της Ανώτερης Παλαιολιθικής στους Homo sapiens τότε ενδεχομένως τμήμα του υλικού από τις θέσεις που μελετήθηκαν μπορεί να συνδεθεί με διαφορετικά είδη ανθρωπιδών. Η περίπτωση της Γοργόπης και του Πολύπετρου όπου συναντώνται στοιχεία διαφορετικών περιόδων, και λιγότερο της Ραχώνας όπου το σύνολο είναι πιο ομοιογενές, δείχνει ότι υπάρχουν ορισμένες κοινές στρατηγικές εκμετάλλευσης των ίδιων χώρων από διαφορετικά είδη (Neanderthal και Homo sapiens) σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα ακόμη και ταυτόχρονα αν υποθέσουμε ότι συνυπήρχαν στην περιοχή. Το ίδιο φαινόμενο μίξης διαφορετικών στοιχείων μπορεί να παρατηρηθεί και σε περιοχές με μεγαλύτερο υψόμετρο από τη Δυτική Μακεδονία (Efstratiou et al. 2006). Σε καμία περίπτωση όμως χωρίς απόλυτες χρονολογήσεις, σκελετικά κατάλοιπα και στρωματογραφημένα σύνολα δεν μπορεί να αποδειχτεί η ταυτόχρονη παρουσία των Neanderthal και των Homo sapiens στην Κεντρική Μακεδονία, αλλά δεν μπορεί να αποκλειστεί κιόλας. Όπως και να έχει πέρα από τους κοινούς χώρους εκμετάλλευσης παρατηρείται και μια κοινή προτίμηση ως προς την επιλογή των πρώτων υλών διαχρονικά, και ενδεχομένως και μια προτίμηση κυρίως των μεγάλων υποβάθρων για την διαμόρφωση συγκεκριμένων εργαλειοτύπων (πλευρικά ξέστρα). Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Αξιός και ενδεχομένως και άλλοι ποταμοί θα συνέβαλαν στη διαμόρφωση δικτύων επικοινωνίας με όχι απαραιτήτως πλωτά μέσα, αν και πρόσφατες μελέτες υποστηρίζουν πρώιμες ναυσιπλοΐες (Ferentinos et al. 2012). Τα τεχνουργήματα από τα Δουμπιά και την Αρέθουσα από την άλλη είναι πιο αινιγματικά και αποτελούν ένδειξη ύπαρξης πολύ πρωιμότερων λιθοτεχνιών στην περιοχή. Θα ήταν πολύ πρόωρο να τα αποδώσουμε σε κάποιο είδος ανθρωπιδών αν και τεχνο-τυπολογικά ορισμένα τεχνουργήματα θα μπορούσαν να αποδοθούν ακόμη και στους Homo heidelbergensis με ηλικίες άνω των 200,000 χρόνων, ωστόσο όπως αναφέρθηκε ο χαλαζίας αποτελεί ένα δύσκολο υλικό για να ερμηνευθεί όταν βρίσκεται εκτός αρχαιολογικού πλαισίου και εξαρτάται ποιά από τις δυο προσεγγίσεις θέλουμε να υιοθετήσουμε. Σε ότι αφορά τα πιο τεχνικά ζητήματα που προέκυψαν από τη μελέτη των λιθοτεχνικών συνόλων συνοπτικά αναφέρεται ότι: 109

118 Για να συζητήσουμε για πολύ πρώιμες λιθοτεχνίες θα πρέπει να υπάρχουν περισσότερες ενδείξεις, τα σύνολα να είναι περισσότερο ομοιογενή και να υπάρχει ασφαλής συσχετισμός με το γεωλογικό τους πλαίσιο. Ο γαλακτώδης χαλαζίας αποτελεί ένα «προβληματικό» υλικό ως προς την ερμηνεία του. Θεωρούμε ότι όταν συναντάται επιφανειακά είναι αρκετά δύσκολο να χρονολογηθεί εξαιτίας της τεχνολογικής «απλότητας» που φαίνεται να εμφανίζει. Η «απλότητα» στις μεθόδους κατάτμησης δεν σημαίνει απαραίτητα και πρωιμότητα καθώς πρόκειται για μια πρώτη ύλη η οποία δεν προσφέρεται για λεπτομερή κατεργασία (Ντάρλας προσ.επικοιν.). Τα τεχνουργήματα από χαλαζία στις θέσεις του Λαγκαδά θεωρούμε ότι θίγουν το ζήτημα της τεχνολογικής απλότητας και της πρώιμης χρονολόγησης. Επιπλέον ο χαλαζίας είναι ένα ορυκτό-πέτρωμα το οποίο εμφανίζει πολλές ανώμαλες επιφάνειες οι οποίες συχνά μπορούν να θεωρηθούν σκόπιμα επεξεργασμένες όπως διαπιστώθηκε και κατά την μελέτη του υλικού. Τα ηφαιστειογενή πετρώματα συγκριτικά με τον χαλαζία φαίνεται να δουλεύονται ευκολότερα όπως μαρτυρούν και οι τεχνικές λάξευσης που αναγνωρίστηκαν. Επιπλέον τα ίχνη επεξεργασίας είναι πιο ευανάγνωστα σε σχέση με τον χαλαζία αλλά λιγότερο εύκολο να καθοριστούν σε σχέση με τον πυριτόλιθο. Με βάση τη μελέτη του υλικού φαίνεται ότι η τεχνική Levallois και κυρίως η κεντροφερής εφαρμόζεται ταυτόχρονα με απλούστερες μεθόδους κατεργασίας όπως φαίνεται από την περίπτωση της Ραχώνας, της Γοργόπης και του Πολύπετρου. Στο Πολύπετρο οι πυρήνες Levallois είναι άφθονοι, αλλά φαίνεται να απουσιάζουν τα ολοκληρωμένα εργαλεία σε Levallois υπόβαθρα γεγονός το οποίο ίσως μας κάνει να σκεφτούμε ότι τα υποπροϊόντα Levallois μεταφέρονταν από το σημείο σε γειτονικούς καταυλισμούς. Στην περίπτωση της Ραχώνας η χρήση Levallois υποβάθρων (φολίδες) για την διαμόρφωση των εργαλείων είναι πιο συχνή από ότι στις άλλες θέσεις όπου τα περισσότερα εργαλεία διαμορφώνονται σε απλές φολίδες μετρίου ή μεγάλου μεγέθους. Με βάση τα λιθοτεχνικά σύνολα από τον Λαγκαδά και τον Αξιό συμπεραίνουμε ότι το είδος, η ποιότητα και το μέγεθος της πρώτης ύλης καθορίζουν σε πολύ μεγάλο βαθμό τις τεχνικές κατεργασίας που εφαρμόζονται αλλά και το μέγεθος των τεχνουργημάτων και των υποβάθρων που επιλέγονται για διαμόρφωση. 110

119 Από τις διαστάσεις και την διεύθυνση των αποκρούσεων δεν μπορεί να διαπιστωθεί αν στην κατεργασία των πυρήνων ακολουθείται αρχικά η μονοπολική ή η διπολική μέθοδος απόκρουσης όπως αναφέρει η Παπαγιάννη για την Ήπειρο (Papagianni 2009) και στη συνέχεια η κεντροφερής με επαναλαμβανόμενα χτυπήματα. Αντίθετα φαίνεται ότι κατά κύριο λόγο εφαρμόζεται η κεντροφερής μέθοδος απόκρουσης και θεωρούμε ότι είναι δυνατόν να καθορίσουμε με μεγάλη ασφάλεια μόνο το τελικό προϊόν. Ωστόσο διατηρούμε κάποια επιφύλαξη για αυτήν την διαπίστωση καθώς ο αριθμός των τεχνουργημάτων που μελετήθηκαν στατιστικά δεν μπορούν να προσφέρουν ασφαλή συμπεράσματα. Για συγκεκριμένους τύπους εργαλείων κυρίως πλευρικά ξέστρα και οδοντωτά επιλέγονται μεγάλα υπόβαθρα, κατά βάση μεγάλες φολίδες για την διαμόρφωσή τους. Το φαινόμενο αυτό παρατηρήθηκε και στις τρείς θέσεις του Αξιού και θεωρούμε ότι πρόκειται για μια διαχρονική τάση. Σε καμία από τις θέσεις δεν διαπιστώθηκε πολύ εντατική επεξεργασία των διαμορφωμένων υποβάθρων γεγονός το οποίο ίσως υποδηλώνει ότι είτε εξαιτίας της αφθονίας της πρώτης ύλης είτε του χαρακτήρα των θέσεων δεν υπήρχε αυτή η ανάγκη. 4.2 Η ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΘΕΣΕΩΝ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΣ Πέρα από κάποιες κοινές προτιμήσεις που μπορούν να παρατηρηθούν θα εμμείνουμε περισσότερο στις διαφορές οι οποίες μπορούν να ερμηνευθούν ως χρονολογικές όπως δείχνουν και ορισμένοι χαρακτηριστικοί τύποι εργαλείων αλλά και διαφορές που σχετίζονται με το είδος των πρώτων υλών και τις διαφορετικές λειτουργίες που είχε η κάθε θέση. 1. Ραχώνα Στη θέση παρατηρείται ομοιογένεια του λιθοτεχνικού συνόλου και η τεχνική Levallois εφαρμόζεται σε μεγάλη έκταση κυρίως στα διαμορφωμένα υπόβαθρα. Οι πυρήνες είναι λίγοι και η ποιότητα της πρώτης ύλης καλή. Κυριαρχούν οι φολίδες και τα περισσότερα τεχνουργήματα αντιπροσωπεύουν εξελιγμένα στάδια της κατεργασίας. Τα εργαλεία δεν έχουν υποστεί έντονη επεξεργασία και σε μεγάλη έκταση. Κυριαρχεί η μονοπολική και η κεντροφερής μέθοδος απόκρουσης μαζί με μη Levallois τεχνικές. Τα ξέστρα είναι η πιο κοινή κατηγορία εργαλείων. 111

120 2. Γοργόπη Το λιθοτεχνικό σύνολο χαρακτηρίζεται από έντονη ανομοιογένεια και οι πρώτες ύλες είναι ομοιογενείς. Η τεχνική Levallois παρατηρήθηκε σε λίγα μόνο αποκρούσματα και σε έναν μόνο πυρήνα, ενώ υπάρχει σχετικά έντονη παρουσία λεπίδων. Οι πυρήνες είναι μεγάλοι και μη τυπικοί, με λίγες αποκρούσεις κυρίως μεγάλων φολίδων. Τα αποκρούσματα είναι μεγάλου μεγέθους αντιπροσωπεύοντας διαφορετικά στάδια, το ίδιο και τα διαμορφωμένα υπόβαθρα τα οποία δεν έχουν υποστεί έντονη επεξεργασία. Κυριαρχούν οι μονοπολικές και οι ορθογώνιες αποκρούσεις, και υπάρχουν πολύ χαρακτηριστικά εργαλεία της Ανώτερης Παλαιολιθικής. 3. Πολύπετρο Οι πρώτες ύλες είναι περισσότερο ανομοιογενείς σε σχέση με τη Ραχώνα και τη Γοργόπη και περισσότερο χονδρόκκοκες. Η συχνότητα πυρήνων και λεπίδων είναι μεγαλύτερη από τις προηγούμενες δυο περιπτώσεις. Κυριαρχούν οι μη τυπικοί πυρήνες και οι πυρήνες με κεντροφερείς αποκρούσεις. Οι φολίδες είναι μεγάλου μεγέθους κυρίως απλές χωρίς να απουσιάζουν και τα Levallois αποκρούσματα σε μικρότερη έκταση όμως. Τα εργαλεία είναι λίγα και ως υπόβαθρα έχουν απλά αποκρούσματα με μη τυπική επεξεργασία σε μικρή έκταση. Πιο κοινός τύπος εργαλείου είναι τα πλευρικά ξέστρα όπως και στις δυο προηγούμενες περιπτώσεις. 4. Δουμπιά Στα Δουμπιά δεν παρατηρήθηκε κάποια συγκεκριμένη τεχνική επεξεργασίας των πυρήνων και των αποκρουσμάτων, το λιθοτεχνικό σύνολο έχει μικρές διαστάσεις και μόνο τα εργαλεία και τα πιθανά εργαλεία είναι μεγαλύτερων διαστάσεων τα οποία ωστόσο έχουν ως υπόβαθρα ακανόνιστα θραύσματα και πολύ σπάνια φολίδες ή πυρήνες. 5. Ζαγκλιβέρι Παρατηρείται περίπου η ίδια εικόνα με τα Δουμπιά με τη διαφορά ότι οι φολίδες και γενικά τα αποκρούσματα είναι μεγαλύτερων διαστάσεων. Στο Ζαγκλιβέρι αναγνωρίστηκαν λιγότερα εργαλεία με δευτερογενή επεξεργασία και οι εγκοπές και τα πυρηνόμορφα απουσιάζουν, καθώς και χαρακτηριστικά εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής. 112

121 6. Αρέθουσα Παρά τον πολύ μικρό αριθμό των τεχνουργημάτων παρατηρήθηκε μια πολύ διαφορετική εικόνα σε σχέση με το Ζαγκλιβέρι και τα Δουμπιά. Όλα τα τεχνουργήματα προέρχονται από προχωρημένα στάδια της αφαιρετικής διαδικασίας και τα τεχνουργήματα έχουν δουλευτεί με μεγαλύτερη κανονικότητα από ότι στις άλλες δυο θέσεις, ενδεικτικά αναφέρεται ο πολυεδρικός πυρήνας, το τερματικό ξέστρο-ρύγχος και το μεγάλο εργαλείο πυρήνα (οδοντωτό) τα οποία δεν έχουν ανάλογα στις δυο παραπάνω θέσεις. 4.3 Η ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΞΙΟΥ ΚΑΙ ΛΑΓΚΑΔΑ Στις έως τώρα μελέτες για τα τεχνουργήματα από γαλακτώδη χαλαζία που χρονολογούνται στην Κατώτερη Παλαιολιθική δεν έχει υπάρξει καμία συζήτηση τεχνικής φύσεως με πειραματικά δεδομένα που να αναφέρουν τα προβλήματα τα οποία ανακύπτουν κατά την κατάτμηση του πετρώματος. Θεωρείται σκόπιμο να θιχτεί το ζήτημα έστω και σε θεωρητική βάση. Αναφορικά με το τεχνολογικό κομμάτι των μέχρι τώρα μελετών δεν μπορούν να ειπωθούν πολλά, καθώς οι περισσότερες δημοσιεύσεις δίνουν κυρίως έμφαση στην τυπολογία και λιγότερο στα τεχνολογικά χαρακτηριστικά (Runnels & Van Andel 1993, Runnels 2001, Strasser et al. 2010). Για τα τεχνολογικά σχήματα και τις ιδιότητες θραύσης του χαλαζία υπάρχουν πολύ λίγες αναφορές (Strasser et al. 2010:161), όπου μεταξύ των άλλων αναφέρεται ότι ο χαλαζίας απολεπίζεται το ίδιο εύκολα με τον πυριτόλιθο αλλά τα ίχνη κατεργασίας είναι δύσκολο να αναγνωριστούν. Υπάρχει ωστόσο και η αντίθετη άποψη (Whittaker 1994:65-57, Knutsson 1998, Lindgren 1998, Cornelissen 2003:2, Seong 2004, Spott 2005, Ballin 2008, de Lombera-Hermida et al. 2011, Driscoll 2010, 2011, Tallavaara 2011). Μια από τις μεγαλύτερες δυσκολίες αποτελεί το γεγονός ότι ο χαλαζίας έχει πολλές ανώμαλες επιφάνειες οι οποίες χωρίς την απαιτούμενη προσοχή μπορούν να θεωρηθούν ως επεξεργασμένες (Ντάρλας 2011 προσ. επικοιν.). Σε όλες τις περιπτώσεις των τεχνουργημάτων από χαλαζία απουσιάζει η τεχνική Levallois και ίσως θα πρέπει να αναρωτηθούμε γιατί συμβαίνει αυτό. Θεωρούμε ότι η απουσία αυτή μπορεί να μεταφράζεται με δυο τρόπους. Από τη μια μπορεί να σημαίνει ότι οι λιθοτεχνίες θα μπορούσαν να έχουν πολύ πρώιμο 113

122 χαρακτήρα, και από την άλλη αυτή η τεχνολογική «απλότητα» μπορεί να συνδέεται αποκλειστικά με το είδος της πρώτης ύλης και να μην σχετίζεται με την πρώιμη χρονολόγηση. Η εναλλακτική αυτή εξήγηση σχετίζεται με τον βαθμό ανομοιογένειας και την ποιότητα του χαλαζία, καθώς και τους μηχανισμούς θραύσης του πετρώματος (Whittaker 1994:65-67, Knutsson 1998, Lindgren 1998, Driscoll 2010, Tallavaara et al. 2010). Όπως είναι άλλωστε γνωστό ο χαλαζίας ελέγχεται δυσκολότερα, με την έννοια ότι είναι λιγότερο προβλέψιμος και θραύεται ακανόνιστα όταν εφαρμόζονται εξεζητημένες τεχνικές κατεργασίας, όπως η Levallois (Ντάρλας 1990:9), η οποία προϋποθέτει περισσότερο ισοτροπικά και ομοιογενή πετρώματα. Επομένως η τεχνολογική απλότητα και αδρότητα που εμφανίζει ένα σύνολο από χαλαζίες, στην προκειμένη οι χαλαζίες του Λαγκαδά, θεωρούμε ότι δεν αποτελεί αποδεικτικό στοιχείο κατ ανάγκη πρώιμης χρονολόγησης, αποτελεί ωστόσο ένδειξη. Ο χαλαζίας πέρα από τις δυσκολίες που έχει στην αναγνώριση είναι ένα υλικό το οποίο είναι προβληματικό και ως προς τη χρονολόγησή του όταν βρίσκεται επιφανειακά και αυτό γιατί η δομική του σύσταση καθορίζει και τις τεχνικές οι οποίες συνδέονται και με τις τελικές μορφές των τεχνουργημάτων. 1. Τεχνολογία Εικ. 18 Σύγκριση βαθμού θραύσης ανάμεσα σε πυρήνα χαλαζία και πυριτόλιθου Από τη στιγμή που ο χαλαζίας εμφανίζει σε πολύ έντονο βαθμό ακανόνιστη θραύση (εικ. 18) είναι πολύ λογικό να υποθέσουμε ότι σε μια θέση όπου ο χαλαζίας είναι η κυρίαρχη πρώτη ύλη θα περιμέναμε να βρούμε πάρα πολλά υποπροϊόντα της κατεργασίας του, πολλά ακανόνιστα θραύσματα και πολύ λίγα τυπικά εργαλεία. Κάθε απόπειρα σύγκρισης του χαλαζία και των υποπροϊόντων ποσοτικά και ποιοτικά με άλλα πιο ισοτροπικά πετρώματα όπως αυτά του Αξιού πιθανόν να είναι αποτυχημένη. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μια λιθοτεχνία από χαλαζία δεν μπορεί να συγκριθεί με μια 114

123 άλλη από άλλες πρώτες ύλες. Αυτό μπορεί να γίνει αλλά κυρίως στο τυπολογικό κομμάτι. Στην περίπτωση του Λαγκαδά δεν διαγνώστηκε η τεχνική Levallois σε κανένα από τα τεχνουργήματα, αντίθετα φαίνεται ότι ακολουθείται μια απλούστερη μέθοδος κατεργασίας της πρώτης ύλης με ελάχιστες αποκρούσεις και χωρίς κάποια ιδιαίτερη προετοιμασία των πυρήνων (Δουμπιά, Ζαγκλιβέρι). Διαφορετική εικόνα παρουσιάζουν τα τεχνουργήματα από την Αρέθουσα τα οποία εμφανίζουν μεγαλύτερη κανονικότητα στην κατεργασία. Στους μη τυπικούς πυρήνες από τον Αξιό παρατηρείται επίσης μια αδρότητα καθώς σε μερικές περιπτώσεις έχουν υποστεί πολύ λίγες αφαιρέσεις. Διαφορετική εικόνα παρουσιάζουν οι Levallois πυρήνες οι οποίοι είναι χαρακτηριστικοί για τη χρονολόγηση και οι οποίοι έχουν υποστεί έντονη κατεργασία (Πολύπετρο, Ραχώνα). Συμπερασματικά φαίνεται ότι στις υπαίθριες θέσεις του Αξιού εφαρμόζεται η τεχνική Levallois σε αρκετά μεγάλη έκταση (γράφημα 23) σε συνδυασμό με απλούστερες μεθόδους κατεργασίας, φαινόμενο που δεν παρατηρείται στο Λαγκαδά. Τα σφαιρίδια ωστόσο από τον Λαγκαδά, το πολύεδρο και ορισμένα ακόμη τεχνουργήματα δείχνουν ότι υπάρχει προκαθορισμός και εφαρμόζονται εξίσου σύνθετα νοητικά σχήματα για την κατεργασία. Από την άλλη τα υπόβαθρα που επιλέγονται συνήθως για την διαμόρφωση των εργαλείων αλλά και αυτά που θεωρήθηκαν ως πιθανά εργαλεία από τα Δουμπιά κατά κανόνα είναι ακανόνιστα θραύσματα και πολύ πιο σπάνια φολίδες και πυρήνες. Στις υπαίθριες θέσεις του Αξιού παρατηρείται το ακριβώς αντίθετο, πολλά εργαλεία διαμορφώνονται σε Levallois υπόβαθρα και για τα εργαλεία δεν επιλέγονται σχεδόν ποτέ ακανόνιστα θραύσματα, αλλά συνήθως φολίδες ή πυρήνες. Εξαίρεση αποτελεί το Πολύπετρο όπου τα Levallois υπόβαθρα για την διαμόρφωση των εργαλείων είναι πιο σπάνια απ ότι στη Ραχώνα η οποία θεωρούμε ότι έχει πιο ομοιογενείς πρώτες ύλες. Μεγάλες διαφορές παρατηρούνται ανάμεσα στους πυρήνες (φορά αποκρούσεων, έκταση κατεργασίας, είδος), αλλά και στα αδιαμόρφωτα αποκρούσματα (τεχνικές, είδη, αριθμός αποκρούσεων, διευθύνσεις αποκρούσεων). Οι πυρήνες από τις θέσεις του Λαγκαδά κατά κύριο λόγο είναι μη τυπικοί, μικρών διαστάσεων με λίγες αποκρούσεις. Αντίθετα οι πυρήνες από τις θέσεις του Αξιού περιλαμβάνουν διαφορετικές κατηγορίες με πολύ χαρακτηριστικές μεθόδους 115

124 κατεργασίας (Levallois κεντροφερείς, για κύρια φολίδα, πυραμιδοειδείς, μονοπολικοί, διπολικοί σπανιότερα, δισκοειδής μέθοδος) (γράφημα 24). Τα αποκρούσματα από τη Λεκάνη του Λαγκαδά είναι κατά κύριο μικρών διαστάσεων με μεγάλα ποσοστά φλοιού και πολύ λίγα αρνητικά σε αντίθεση με τα αποκρούσματα από τις θέσεις του Αξιού (Levallois ή μη, μεγάλου μεγέθους, με πολλά αρνητικά και μικρά ποσοστά φλοιού). Και στις δυο περιπτώσεις ωστόσο δεν παρατηρήθηκε ιδιαίτερη τάση για επιμήκυνση με μοναδικές εξαιρέσεις ορισμένα αποκρούσματα (λεπίδες) από τη Γοργόπη και το Πολύπετρο. 2. Τυπολογία Τυπολογικά μπορούν να παρατηρηθούν περισσότερες ομοιότητες μεταξύ του Λαγκαδά και του Αξιού απ ότι τεχνολογικά. Στη δεύτερη περίπτωση βέβαια τα διαγνωστικά εργαλεία και τα υπόβαθρά τους είναι περισσότερα και περιλαμβάνουν ξέστρα διαφόρων τύπων, οπείς, οδοντωτά, λιάνιστρα κ.α. (πίνακες 3.12 και 3.13). Στην περίπτωση του Λαγκαδά πιο διαγνωστικά μπορούν να θεωρηθούν τα εργαλεία από τα Δουμπιά και την Αρέθουσα και περιλαμβάνουν οδοντωτά, λιάνιστρα, εγκοπές και ξέστρα. Συμπερασματικά από τη μελέτη των λιθοτεχνικών συνόλων από τη λεκάνη του Λαγκαδά και την κοιλάδα του Αξιού φαίνεται ότι πρόκειται για δυο διαφορετικές περιπτώσεις σε ότι αφορά τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά. Συμπεραίνουμε ότι το είδος των πρώτων υλών καθορίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό τις τεχνικές και κατά συνέπεια τα υποπροϊόντα και τα είδη των εργαλείων. Η τυπολογία από την άλλη υποστηρίζει ορισμένους κοινούς τύπους εργαλείων και στις δυο περιπτώσεις, με μικρότερη ένταση όμως στην περιοχή του Λαγκαδά. 4.4 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΑΛΛΕΣ ΘΕΣΕΙΣ Το υλικό που μελετήθηκε εμφανίζει αρκετές δυσκολίες στη σύγκρισή του με άλλες θέσεις της Μακεδονίας για δύο λόγους. Ο πρώτος αφορά τον περιορισμένο αριθμό των θέσεων και του διαθέσιμου μελετημένου και δημοσιευμένου υλικού. Δεύτερον, θεωρούμε ότι η κάθε θέση αποτελεί και μια ξεχωριστή περίπτωση όπως έχουν δείξει και τα παραδείγματα των ανεσκαμμένων σπηλαίων (Darlas 2007), είτε γίνεται αναφορά σε τοπικό επίπεδο είτε σε μια πιο διευρυμένη κλίμακα. Αυτό συμβαίνει γιατί πέρα από τον παράγοντα της συγχρονίας των τεχνουργημάτων που μπορεί να τεθεί, ενδεχομένως να έχουμε να κάνουμε και με διαφορετικές ομάδες και 116

125 διαφορετικές προτιμήσεις είτε ως προς την επιλογή των πρώτων υλών, είτε ως προς την εφαρμογή διαφορετικών τεχνικών κατάτμησης του λίθου, αλλά και με το είδος (μέγεθος, ποιότητα) της πρώτης ύλης καθώς και του χαρακτήρα της εγκατάστασης ή η τη λειτουργία ενός χώρου. Οι υπαίθριες θέσεις από διαφορετικές περιοχές παρά τα κοινά χαρακτηριστικά που εμφανίζουν στους τύπους των εργαλείων και τις τεχνικές θα πρέπει να αντιμετωπίζονται σαν ξεχωριστές περιπτώσεις καθώς οι πρώτες ύλες διαφέρουν (ποιότητα, μέγεθος) ακόμη και σε επίπεδο μικροκλίμακας όπως παρατηρήσαμε ανάμεσα στη Ραχώνα, στο Πολύπετρο και στη Γοργόπη, διαφορές οι οποίες είτε έχουν να κάνουν με χρονολογικές διακυμάνσεις, είτε με διαφορετικές προτιμήσεις. Η βαρύτητα θα πρέπει να δοθεί σε αυτά που μπορούμε να παρατηρήσουμε σε τοπικό επίπεδο στηριζόμενοι σε αναλυτικές μεθόδους μελετών (γεωλογικών, αρχαιολογικών, παλαιοπεριβαλλοντολογικών) πριν προχωρήσουμε σε μια πιο διευρυμένη σύνθεση και σύγκριση. Κάποιες πολύ γενικές συγκρίσεις θα μπορούσαν να γίνουν ανάμεσα στον Αξιό και τη Σαμαρίνα (Efstratiou et al. 2006). Θα πρέπει ωστόσο να προσέξουμε το γεγονός ότι στη Σαμαρίνα χρησιμοποιούνται διαφορετικές πρώτες ύλες και οι θέσεις βρίσκονται σε μεγάλο υψόμετρο γεγονός το οποίο θεωρούμε ότι επιτάσσει διαφορετικές στρατηγικές επιβίωσης επομένως και διαφορετικές ανάγκες. Στις θέσεις του Αξιού παρατηρείται πάνω κάτω η ίδια εικόνα που παρατηρείται και στη Σαμαρίνα. Και τα τεχνουργήματα της Σαμαρίνας αλλά και του Αξιού δεν φαίνεται να αντιπροσωπεύουν μόνο μια φάση της Παλαιολιθικής (η Ραχώνα της οποίας το υλικό είναι πιο ομοιογενές αποτελεί ενδεχομένως εξαίρεση και πιστεύουμε ότι το υλικό της θέσης αντιπροσωπεύει καθαρά μια θέση αποκλειστικά της Μέσης Παλαιολιθικής). Με βάση τις δημοσιεύσεις έως τώρα δεν μπορεί να γίνει κάποια σύγκριση σε τεχνολογικό επίπεδο καθώς δεν γνωρίζουμε την έκταση των διαφορετικών τεχνικών που εφαρμόζονται (αν προτιμάται η μονοπολική ή διπολική, ή η κεντροφερής μέθοδος απόκρουσης). Πέρα από το γεγονός ότι τα σύνολα εμπίπτουν στην Levallois- Mousterian μαζί με στοιχεία της Ανώτερης Παλαιολιθικής δεν γνωρίζουμε τις συχνότητες των υποβάθρων και τις τάσεις. Τυπολογικά δε, μπορούν να εντοπιστούν ομοιότητες αφού αρκετοί τύποι εργαλείων είναι κοινοί και στις δυο περιπτώσεις, με τη διαφορά ότι στις θέσεις του Αξιού ως τώρα η συχνότητα των αιχμών είναι πολύ χαμηλή. 117

126 Τα τεχνουργήματα από τις υπαίθριες θέσεις του Αξιού εμφανίζουν αρκετές ομοιότητες και με τις υπαίθριες θέσεις της Ηπείρου γενικότερα (Papaconstantinou & Vasilopoulou 1997, Papagianni 2000) σε τεχνολογικό αλλά και σε τυπολογικό επίπεδο. Παρά το γεγονός ότι οι πρώτες ύλες είναι διαφορετικές και σε αυτήν την περίπτωση υπάρχουν πολλοί κοινοί τύποι εργαλείων (ξέστρα, οδοντωτά, εγκοπές, φυλλόσχημα εργαλεία, γλυφίδες κ.α). Επίσης ομοιότητες σε επίπεδο τεχνικών και τυπολογίας μπορούν να παρατηρηθούν και με λιθοτεχνίες από ανεσκαμμένα σπήλαια. Τα τεχνουργήματα από τη Ραχώνα όπως αναφέραμε θα μπορούσαν να συγκριθούν με τη λιθοτεχνία από τα Καλαμάκια ή το Ασπροχάλικο και γενικά φαίνεται να εντάσσονται στα πλαίσια όσων γνωρίζουμε ως τώρα για τις Μεσοπαλαιολιθικές λιθοτεχνίες της Ελλάδας. Ομοίως και τα τεχνουργήματα με χαρακτηριστικά της Μέσης Παλαιολιθικής από το Πολύπετρο. Τα πολύ διαγνωστικά τεχνουργήματα με δευτερογενή επεξεργασία της Γοργόπης θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχουν τυπολογικές ομοιότητες με τα στρώματα της Ανώτερης Παλαιολιθικής της Κλεισούρας και άλλων υπαίθριων θέσεων όπου βρέθηκαν χαρακτηριστικά τεχνουργήματα της Ανώτερης Παλαιολιθικής. Το υλικό του Λαγκαδά από την άλλη και πιο συγκεκριμένα το υλικό από τα Δουμπιά φαίνεται να έχει κάποιες τυπολογικές ομοιότητες με τη Ροδιά και το Μεγάλο Μοναστήρι. Για την ώρα δεν μπορεί να γίνει μια πιό ειδική σύγκριση ευρείας κλίμακας, καθώς το υλικό που υπάρχει από τη Μακεδονία είναι πολύ μικρό. Αυτό που παρατηρείται πάντως είναι ότι και στην περίπτωση της Κεντρικής Μακεδονίας όπως συμβαίνει και σχεδόν σε όλες τις υπαίθριες θέσεις στην Ήπειρο, την Πελοπόννησο και τη Θεσσαλία υπάρχουν ανάμικτα χαρακτηριστικά της Μέσης Παλαιολιθικής μαζί με στοιχεία της Ανώτερης Παλαιολιθικής και άλλων περιόδων. 4.5 ΕΠΙΛΟΓΟΣ O Αξιός και ο Λαγκαδάς γενικότερα παρουσιάζουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για την έρευνα. Κατά την άποψή μας θα πρέπει να γίνουν εντατικές επιφανειακές στις θέσεις όπου υπάρχουν ενδείξεις για πολύ πρώιμα λιθοτεχνικά σύνολα (Δουμπιά, Αρέθουσα) και να γίνουν γεωαρχαιολογικές μελέτες αλλά και δοκιμαστικές τομές σε σημεία όπου σώζεται στρωματογραφία ώστε να διαπιστωθεί αν το υλικό βρίσκεται σε πρωτογενή απόθεση αλλά και τι συναντάται σε χαμηλότερα επίπεδα. 118

127 Το ίδιο θεωρούμε ότι πρέπει να γίνει και για τις θέσεις του Αξιού, η Ραχώνα έδειξε ότι το λιθοτεχνικό σύνολο πολύ πιθανόν προέρχεται από γειτονικές εγκαταστάσεις ενδεχομένως όχι πολύ μακριά από το σημείο όπου έγιναν οι τομές και συλλέχθηκαν τα επιφανειακά τεχνουργήματα. Την υποψία αυτή ενισχύει ακόμη περισσότερο το γεγονός ότι κάποια τεχνουργήματα είναι πολύ ακμαία και καθόλου ανακυλισμένα. Σε πρώτη φάση θεωρούμε ότι πρέπει να γίνει μια εντατική επιφανειακή μεγάλης έκτασης και νέες τομές. Στη Γοργόπη θα πρέπει να διενεργηθούν δοκιμαστικές τομές και να γίνει ανανέωση της παρειάς ώστε να αποκτήσουμε μια καλύτερη εικόνα της στρωματογραφίας, καθώς υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες να βρεθεί in situ υλικό και να χρονολογηθεί. Στο Πολύπετρο από τη στιγμή που δεν διατηρείται στρωματογραφία θα πρέπει να γίνουν νέες έρευνες σε ακτίνα αρκετών χιλιομέτρων ώστε να βρεθούν νέες θέσεις αλλά και να διαπιστωθεί με πετρογραφικές μελέτες η διασπορά της πρώτης ύλης μιας και το Πολύπετρο φαίνεται ότι λειτουργούσε σαν λατομείο. Παρά το γεγονός ότι το σύνολο που μελετήθηκε είναι σχετικά μικρό αριθμητικά θεωρούμε ότι μπορεί να αποτελέσει ένα καλό ερέθισμα για την διεξαγωγή ενός μεγάλου ερευνητικού προγράμματος στο μέλλον αντίστοιχου με αυτά της Ηπείρου και στην κοιλάδα του Αξιού και στη λεκάνη του Λαγκαδά. 119

128 ΠΙΝΑΚΕΣ-ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ Αδιαμόρφωτα Εργαλεία Σύνολο Πυρήνες Φολίδες Λεπίδες Τεχνικά κομμάτια Ακανόνιστα θραύσματα Κροκάλες Σύνολο Πίνακας Ραχώνα: γενική σύνθεση του λιθοτεχνικού συνόλου 1 (100%) 2 (50-99%) 3 (1-49%) 4 (0%) Σύνολο Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα 19 (8) 19 (8) 23,8 (10) 38 (16) 42 Εργαλεία 12,5 (2) 25 (4) 31,2 (5) 31,2 (5) 16 Σύνολο 17,2 (10) 20,6 (12) 25,8 (15) 36,2 (21) 58 Πίνακας Ραχώνα: συχνότητες φλοιού (%) σε μη επεξεργασμένα αποκρούσματα και εργαλεία Μον. Εγκ.Μον. Διπ. Διαστ. Κεντρ. Ορθ. ΑΧ/Αδ Σύνολο Αδιαμόρφωτα 38 (16) 2,3 (1) 2,3 (1) 2,3 (1) 7,1 (3) 28,5 (12) 19 (8) 42 αποκρούσματα Εργαλεία 25 (4) 0,0 (0) 0,0 (0) 6,2 (1) 6,2 (1) 43,7 (7) 6,2 (1) 16 Σύνολο 34,4 (20) 1,7 (1) 1,7 (1) 3,4 (2) 6,8 (4) 32,7 (19) 15,5 (9) 58 Πίνακας Ραχώνα: συχνότητες διεύθυνσης (%) αρνητικών σε αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και εργαλεία έως 7 >8 Σύνολο Πυρήνες 0,0 (0) 0,0 (0) 11,1 (1) 33,3 (3) 11,1 (1) 44,4 (4) 9 Φολίδες 3,1 (1) 28,1 (9) 15,6 (5) 25 (9) 25 (8) 3,1 (1) 32 Λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Τεχνικά κομμάτια 100 (5) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 5 Ακανόνιστα θραύσματα 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 2 Κροκάλες 100 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 2 Σύνολο 15,6 (8) 19,6 (10) 11,7 (6) 25,4 (13) 17,3 (9) 9,8 (5) 51 Πίνακας Ραχώνα: Αριθμοί και συχνότητες αρνητικών (%) σε αδιαμόρφωτα υπόβαθρα και πυρήνες Εργαλεία έως 7 >8 Σύνολο 18,7 (3) 12,5 (2) 6,2 (1) 25 (4) 37,5 (6) 0,0 (0) 16 Πίνακας Ραχώνα: Αριθμοί και συχνότητες (%) αρνητικών σε διαμορφωμένα υπόβαθρα 120

129 Μ.Ο μήκους ελάχιστο μήκος μέγιστο μήκος Μ.Ο πλάτους ελάχιστο πλάτος μέγιστο πλάτος Μ.Ο πάχους ελάχιστο πάχος μέγιστο πάχος Μ.Ο βάρους ελάχιστο βάρος μέγιστο βάρος <1,5 1,5 1,5-1,99 2 Μονοπολικά (10) 60 (6) 0,0 (0) 30 (3) 10 (1) Κεντροφερή (3) 100 (3) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Ορθογώνια (7) 71,4 (5) 0,0 (0) 0,0 (0) 28,5 (2) Σύνολο (14) 0,0 (0) 15 (3) 15 (3) Πίνακας Ραχώνα: αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και συχνότητες επιμήκυνσης (%) ανάλογα με τη διεύθυνση των αρνητικών <1,5 1,5 1,5-1,99 2 Μονοπολικά (3) 66,6 (2) 0,0 (0) 33,3 (1) 0,0 (0) Κεντροφερή (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) Διασταυρούμενα (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) Ορθογώνια (7) 71,4 (4) 0,0 (0) 28,5 (2) 0,0 (0) Σύνολο (6) 0,0 (0) 33,3 (4) 8,3 (1) Πίνακας Ραχώνα: διαμορφωμένα υπόβαθρα και συχνότητες επιμήκυνσης (%) ανάλογα με την διεύθυνση των αρνητικών Αδιαμόρφωτα , ,8 4,7 27,5 26,9 2,5 105,6 Διαμορφωμένα 14 59,6 29, ,9 6,2 55,3 125,8 5,7 768 Πίνακας Ραχώνα: διαστάσεις ακέραιων αποκρουσμάτων και εργαλείων Μήκος Πλάτος Πάχο ς Βάρος Μ.Ο Ελάχ. Διάστ. Μ.Ο Ελάχ.Διάσ τ. Μ.Ο Ελάχ.Πάχ ος Μ.Ο βάρους Αρ. πυρήνων Levallois για 50,3 43,3 54,9 37,9 18,3 17,9 48,9 2 κύρια φολίδα Μη τυπικοί 147, , 91,1 51,5 45, με 1 επιπ. 3 Μη τυπικοί 157,8 129,6 98, ,6 79, με 3 επιπ. Ορθογώνιοι 81, ,5 67,5 1 Πυραμιδοειδ είς 88,2 73,6 65,1 53,5 49,9 23, Πίνακας Ραχώνα: είδη πυρήνων και διαστάσεις 121

130 έως 7 8 Σύνολο Levallois για κύρια φολίδα Μη τυπικοί με 1 επιπ Μη τυπικοί με 3 επιπ Ορθογώνιοι Πυραμιδοειδείς Σύνολο Πίνακας Ραχώνα: είδη πυρήνων και αριθμοί αρνητικών 1(100%) 2(50-99%) 3(1-49%) 4(0%) Σύνολο Levallois για κύρια φολίδα Μη τυπικοί με 1 επιπ Μη τυπικοί με 3 επιπ Ορθογώνιοι Πυραμιδοειδείς Σύνολο Πίνακας Ραχώνα: είδη πυρήνων και ποσοστά φλοιού Μον. Εγκ. Μον. Διπ. Διαστ. Κεντρ. Ορθ. ΑΧ/Αδ. Σύνολο Levallois φολίδες 25 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (2) 25 (1) 0,0 (0) 4 κοντές Levallois φολίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 μακριές Levallois λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Φολίδες μακριές και 75 (3) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 25 (1) 0,0 (0) 4 παχιές Φολίδες κοντές και 50 (4) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 12,5 (1) 37,5 (3) 0,0 (0) 8 παχιές Φολίδες μακριές και 75 (3) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 25 (1) 0,0 (0) 4 λεπτές Φολίδες κοντές και 40 (4) 0,0 (0) 0,0 (0) 10 (1) 0,0 (0) 50 (5) 10 (1) 10 λεπτές Φολίδες έναρξης 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (5) 5 Θραύσματα μακριά 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 και παχιά Θραύσματα λεπτά 50 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 2 και κοντά Σύνολο 42,5 (17) 0,0 (0) 2,5 (1) 2,5 (1) 7,5 (3) 30 (12) 15 (6) 40 Πίνακας Ραχώνα: αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και συχνότητες διεύθυνση αρνητικών (%) 122

131 1 (100%) 2 (50-99%) 3 (1-49%) 4 (0%) Σύνολο Levallois φολίδες κοντές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (4) 4 Levallois φολίδες μακριές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Levallois λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Φολίδες μακριές και παχιές 0,0 (0) 50 (2) 50 (2) 0,0 (0) 4 Φολίδες κοντές και παχιές 0,0 (0) 50 (4) 25 (2) 25 (2) 8 Φολίδες μακριές και λεπτές 0,0 (0) 0,0 (0) 75 (3) 25 (1) 4 Φολίδες κοντές και λεπτές 0,0 (0) 10 (1) 30 (3) 60 (6) 10 Φολίδες έναρξης 100 (5) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 5 Θραύσματα μακριά και παχιά 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Θραύσματα λεπτά και κοντά 50 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 2 Σύνολο 15 (6) 20 (8) 25 (10) 40 (16) 40 Πίνακας Ραχώνα: αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και συχνότητες φλοιού (%) έως 7 8 Σύνολο Levallois φολίδες κοντές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 25 (1) 75 (3) 0,0 (0) 4 Levallois φολίδες μακριές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 Levallois λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Φολίδες μακριές και παχιές 0,0 (0) 50 (2) 25 (1) 25 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 4 Φολίδες κοντές και παχιές 0,0 (0) 37,5 (3) 12,5 (1) 37,5 (3) 12,5 (1) 0,0 (0) 8 Φολίδες μακριές και λεπτές 0,0 (0) 25 (1) 25 (1) 25 (1) 0,0 (0) 25 (1) 4 Φολίδες κοντές και λεπτές 0,0 (0) 30 (3) 20 (2) 20 (2) 30 (3) 0,0 (0) 10 Φολίδες έναρξης 100 (5) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 5 Θραύσματα μακριά και παχιά 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Θραύσματα λεπτά και κοντά 50 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 2 Σύνολο 15 (6) 25 (10) 12,5 (5) 22,5 (9) 20 (8) 2,5 (1) 40 Πίνακας Ραχώνα: Αριθμοί και συχνότητες αρνητικών (%) σε αδιαμόρφωτα αποκρούσματα 123

132 Με φλοιό Λεία Δίεδρη Προετοιμασμένη en chapeau de gendarme Γραμμική Στιγμόμορφη Αδιάγνωστη Μηδενική Απούσα Levallois 0,0 (0) 50 (2) 25 (1) 25 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) φολίδες κοντές (4) Levallois 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) φολίδες μακριές (1) Levallois 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) λεπίδες (1) Φολίδες 75 (3) 25 (11) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) μακριές και παχιές (4) Φολίδες κοντές 12,5 (1) 37,5 (2) 0,0 (0) 37,5 (3) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 12,5 (1) και παχιές (8) Φολίδες 0,0 (0) 74 (3) 25 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) μακριές και λεπτές (4) Φολίδες κοντές 0,0 (0) 30 (3) 20 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 20 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 30 (3) και λεπτές (10) Φολίδες 100 (5) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) έναρξης (5) Θραύσματα 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) μακριά και παχιά (1) Θραύσματα 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (2) λεπτά και κοντά (2) Σύνολο (40) 22,5 (9) 55 (22) 10 (4) 10 (4) 2,5 (1) 0,0 (0) 5 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 17,5 (7) Πίνακας Ραχώνα: κατηγορίες αδιαμόρφωτων υποβάθρων και συχνότητες τύπων φτέρνας (%) Μ.Ο μήκους Μ.Ο πλάτους Μ.Ο πάχους Μ.Ο βάρους Μονοπολικά (10) 45,4 35,6 12,9 28,8 Κεντροφερή (3) 33,4 29,6 12,5 10,4 Ορθογώνια (7) 44,5 33,1 10,4 20,2 Πίνακας Ραχώνα: διεύθυνση αρνητικών και Μ.Ο ακέραιων αποκρουσμάτων 124

133 Μον. Εγκ. Μον. Διπ. Διαστ. Κεντρ. Ορθ. ΑΧ/Αδ. Σύνολο Levallois φολίδα 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (3) 0,0 (0) 3 κοντή Levallois φολίδα 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 επιμήκης Φολίδες μακριές 33,3 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 33,3 (1) 33,3 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 3 και παχιές Φολίδες μακριές 100 (3) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 3 και λεπτές Φολίδες κοντές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 και παχιές Φολίδες κοντές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 και λεπτές Αιχμές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 ψευδολεβαλλουά Κροκάλες παχιές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 και μακριές Κροκάλες 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (2) 2 σφαιρικές Σύνολο 25 (4) 0,0 (0) 0,0 (0) 6,2 (1) 6,2 (1) 43,7 (7) 18,7 (3) 16 Πίνακας Ραχώνα: διαμορφωμένα υπόβαθρα και συχνότητες διεύθυνσης αρνητικών (%) έως 7 8 Σύνολ ο Levallois φολίδες κοντές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 33,3 (1) 66,6 (2) 0,0 (0) 3 Levallois φολίδες επιμήκεις 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 Φολίδες μακριές και παχιές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 33,3 (1) 66,6 (2) 0,0 (0) 3 Φολίδες μακριές και λεπτές 0,0 (0) 66,6 (2) 0,0 (0) 33,3 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 3 Φολίδες κοντές και παχιές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (3) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Φολίδες κοντές και λεπτές 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Αιχμές ψευδολεβαλλουά 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 Κροκάλες παχιές και μακριές 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Κροκάλες σφασιρικές 100 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 2 Σύνολο 18,7 (3) 12,5 (2) 6,2 (1) 37,5 (6) 37,5 (6) 0,0 (0) 16 Πίνακας Ραχώνα: διαμορφωμένα υπόβαθρα και συχνότητες αρνητικών (%) 125

134 Με φλοιό Λεία Δίεδρη Προετοιμασμένη en chapeau de gendarme Γραμμική Στιγμόμορφη Αδιάγνωστη Μηδενική Απούσα/Χωρίς 1 (100%) 2 (50-99%) 3 (1-49%) 4 (0%) Σύνολο Levallois φολίδες κοντές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (3) 3 Levallois φολίδες επιμήκεις 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Φολίδες μακριές και παχιές 0,0 (0) 33,3 (1) 66,6 (2) 0,0 (0) 3 Φολίδες μακριές και λεπτές 0,0 (0) 33,3 (1) 66,6 (2) 0,0 (0) 3 Φολίδες κοντές και παχιές 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 Φολίδες κοντές και λεπτές 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Αιχμές ψευδολεβαλλουά 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Κροκάλες παχιές και μακριές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Κροκάλες σφασιρικές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (2) 2 Σύνολο 0,0 (0) 18,7 (3) 31,2 (5) 50 (8) 16 Πίνακας Ραχώνα: διαμορφωμένα υπόβαθρα και συχνότητες φλοιού (%) Levallois φολίδες κοντές (3) Levallois φολίδες επιμήκεις (1) Φολίδες μακριές και παχιές (3) Φολίδες μακριές και λεπτές (3) Φολίδες κοντές και παχιές (1) Φολίδες κοντές και λεπτές (1) Αιχμές ψευδολεβαλ λουά (1) Κροκάλες παχιές και μακριές (1) Κροκάλες σφασιρικές (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 66,6 (2) 33,3 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 66,6 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 66,6 (2) 0,0 (0) 33,3 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 33,3 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (2) Σύνολο (16) 0,0 (0) 0,0 (0) 25 (4) 37,5 (6) 12,5 (2) 0,0 (0) 6,2 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 18,7 (3) Πίνακας Ραχώνα: κατηγορίες διαμορφωμένων υποβάθρων και συχνότητες τύπων φτέρνας (%) 126

135 Δίεδρη Προετοιμασμένη en chapeau de gendarme Στιγμόμορφη Κροκάλες παχιές & μακριές Κροκάλες σφαιρικές Levallois φολίδες κοντές Levallois φολίδες επιμήκεις Φολίδες μακριές & παχιές φολίδες μακριές & λεπτές Φολίδες κοντές και παχιές Αιχμές Ψυδολεβαλλουά Κροκαλόμορφα (3) Πλευρικά ξέστρα (10) Πλαγιοσυγκλίνοντα ξέστρα (2) Οπείς (2) Πίνακας Ραχώνα: τύποι εργαλείων και είδη υποβάθρων 1 (100%) 2 (50-99%) 3 (1-49%) 4 (0%) Σύνολο Πλευρικά ξέστρα 0,0 (0) 20 (2) 50 (5) 30 (3) 10 Πλαγιοσυγκλίνοντα ξέστρα 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 50 (1) 2 Οπείς 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Πίνακας Ραχώνα: τύποι εργαλείων και ποσοστά φλοιού Πλευρικά ξέστρα (10) Πλαγιοσυγκλίνοντα ξέστρα (2) Οπείς (1) Πίνακας Ραχώνα: τύποι εργαλείων και τύποι φτέρνας 127

136 Αδιαμόρφωτα Εργαλεία Σύνολο Πυρήνες Φολίδες Λεπίδες Τεχνικά κομμάτια Ακανόνιστα θραύσματα Σύνολο Πίνακας Πολύπετρο: γενική σύνθεση του λιθοτεχνικού συνόλου 1 (100%) 2 (50-99%) 3 (1-49%) 4 (0%) Σύνολο Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα 8,8 (19) 23,7 (51) 34,8 (75) 32 (69) 215 Εργαλεία 3,7 (1) 25,9 (7) 33,3 (9) 37 (10) 27 Σύνολο 8,2 (20) 23,9 (58) 34,7 (84) 32,6 (79) 242 Πίνακας Πολύπετρο: συχνότητα φλοιού (%) σε μη επεξεργασμένα αποκρούσματα και εργαλεία Μον Εγκ.Μον. Διπ. Διαστ. Κεντρ. Ορθ. ΑΧ/Αδ. Εγκ. Διπ. Σύνολ ο Αδιαμόρφωτα 27,4 (59) 3,7 (8) 0,4 (1) 4,6 (10) 6,5 (14) 47,6 (103) 8,8 (19) 0,4 (1) 215 αποκρούσματα Εργαλεία 22,2 (6) 7,4 (2) 0,0 (0) 7,4 (2) 11,1 (3) 48,1 (13) 3,7 (1) 0,0 (0) 27 Σύνολο 26,8 (65) 4,1 (10) 0,4 (1) 4,9 (12) 7 (17) 47,9 (116) 8,2 (20) 0,4 (1) 242 Πίνακας Πολύπετρο: συχνότητα διεύθυνσης αρνητικών (%) σε μη διαμορφωμένα αποκρούσματα και εργαλεία έως 7 >8 Σύνολο Πυρήνες 0,0 (0) 18,9 (7) 13,5 (5) 8,1 (3) 32,4 (12) 27 (10) 37 Φολίδες 0,0 (0) 15,8 (29) 14,7 (27) 14,7 (27) 48 (88) 6,5 (12) 183 Λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 18,1 (2) 9 (1) 72,7 (8) 0,0 (0) 11 Τεχνικά κομμάτια 100 (20) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 20 Ακανόνιστα θραύσματα 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Σύνολο 7,9 (20) 14,2 (36) 13,8 (35) 12,3 (31) 42,8 (108) 8,7 (22) 252 Πίνακας Πολύπετρο: συχνότητες αρνητικών (%) και κατηγορίες αδιαμόρφωτων υποβάθρων έως 7 >8 Σύνολο Εργαλεία 3,7 (1) 7,4 (2) 18,5 (5) 14,8 (4) 40,7 (11) 14,8 (4) 27 Πίνακας Πολύπετρο: συχνότητες αρνητικών (%) σε διαμορφωμένα εργαλεία 128

137 Μ.Ο μήκους Μ.Ο πλάτους Μ.Ο πάχους Μ.Ο βάρους Μονοπολικά (49) 59,7 51,8 14,7 51,9 Εγκ. Μονοπολικά (7) 63,6 62,9 14,7 77,8 Διπολικά (1) 38, ,5 14,8 Διασταυρούμενα (9) 58,1 53,6 12,9 49,3 Κεντροφερή (14) 60,3 54,2 15,1 104,2 Ορθογώνια (91) 62,6 54,2 17,1 83,5 Πίνακας Πολύπετρο: διαστάσεις ακέραιων αποκρουσμάτων και διεύθυνση αρνητικών (Σύνολο 185). <1,5 1,5 1,5-1,99 2 Μονοπολικά (48) 68,7 (33) 4,1 (2) 16,6 (8) 12,5 (6) Εγκ. Μονοπολικά (7) 85,7 (6) 0,0 (0) 14,2 (1) 0,0 (0) Διπολικά (1) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Διασταυρούμενα (9) 77,7 (7) 0,0 (0) 0,0 (0) 22,2 (2) Κεντροφερή (14) 85,7 (12) 0,0 (0) 14,2 (2) 0,0 (0) Ορθογώνια (91) 76,9 (70) 6,5 (6) 15,3 (14) 1 (1) Σύνολο ,8 (129) 4,7 (8) 14,7 (25) 5,2 (9) Πίνακας Πολύπετρο: αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και συχνότητες επιμήκυνσης (%) ανάλογα με τη διεύθυνση των αρνητικών <1,5 1,5 1,5-1,99 2 Μονοπολικά (5) 100 (5) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Εγκ. Μονοπολικά (1) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Διασταυρούμενα (2) 50 (1) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) Κεντροφερή (3) 66,6 (2) 0,0 (0) 33,3 (1) 0,0 (0) Ορθογώνια (13) 53,8 (7) 7,6 (1) 23 (3) 7,6 (1) Σύνολο 24 66,6 (16) 4,1 (1) 20,8 (5) 4,1 (1) Πίνακας Πολύπετρο: διαμορφωμένα αποκρούσματα και συχνότητες επιμήκυνσης (%) ανάλογα με την διεύθυνση των αρνητικών 129

138 Μ.Ο μήκους ελάχιστο μήκος μέγιστο μήκος Μ.Ο πλάτους ελάχιστο πλάτος μέγιστο πλάτος Μ.Ο πάχους ελάχιστο πάχος μέγιστο πάχος Μ.Ο βάρους ελάχιστο βάρος μέγιστο βάρος Μήκος Πλάτος Πάχος Μ.Ο Μήκος Ελάχ. Διάστ. Levallois για κύρια φολίδα Levallois κεντροφερ ής Πυραμιδο ειδής Δισκοειδή ς Μ. Ο Πλάτος Ελάχ.Δι άστ. Μ.Ο Πάχο ς Ελάχ. Πάχο ς Βάρο ς Μ.Ο βάρο υς Αρ. πυρήνων 84,7 94,7 39,7 249,9 1 80,9 47,3 64, 2 Σφαιρικοί 68,2 65,9 58, 4 Μη 78,5 40,9 67, τυπικοί (1) 8 Μη 93, , τυπικοί (2) ,1 15,5 209, , ,2 789, ,1 25,7 89,35 1 Πίνακας Πολύπετρο: διαστάσεις ακέραιων πυρήνων 54,2 50,5 49,9 279,9 2 41,2 37,6 16,2 242, ,1 44,5 30,7 327,1 6 Σύνολο: 186 αδιαμόρφωτα 61 13, , ,9 15,9 3,8 52,5 74,1 1,9 893 Σύνολο: 25 διαμορφωμένα 75, ,2 57,1 31, ,1 5,8 53, ,2 481 Μ.Ο διαστάσεων (211) 68,5 27,4 165,6 55,8 25,1 103,5 18 4,8 53,1 98,9 6, Πίνακας Πολύπετρο: διαστάσεις ακέραιων αδιαμόρφωτων και διαμορφωμένων αποκρουσμάτων Κατηγορίες πυρήνων έως 7 8 Μη τυπικοί με 1 επίπεδο (14) Μη τυπικοί με 2 επίπεδα (6) Levallois για κύρια φολίδα (2) Levallois κεντροφερείς (11) Πυραμιδοειδείς λεπίδων (1) Δισκοειδείς μιας όψης (1) Σφαιρικοί (2) ΣΥΝΟΛΟ 37 Πίνακας Πολύπετρο: κατηγορίες πυρήνων και αριθμοί αρνητικών 130

139 Είδη πυρήνων Φλοιός 1(100%) 2(50-99% 3(1-49%) 4(0%) Μη τυπικοί με 1 επίπεδο (14) Μη τυπικοί με 2 επίπεδα (6) Levallois για κύρια φολίδα (2) Levallois κεντροφερείς (11) Πυραμιδοειδείς λεπίδων (1) Δισκοειδείς μιας όψης (1) Σφαιρικοί (2) Πίνακας Πολύπετρο: κατηγορίες πυρήνων και ποσοστά φλοιού Μον. Διπ. Διαστ. Εγκ. Διπ Εγκ. Μον Κεντρ. Ορθ. Χωρίς/Αδια γν. Σύνο λο Levallois φολίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 25 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (2) 25 (1) 0,0 (0) 4 επιμήκης Levallois φολίδες 18,1 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 27,2 (3) 54,4 (6) 0,0 (0) 11 κοντές Φολίδες κοντές και 37,5 (9) 4,1 (1) 12,5 (3) 4,1 (1) 4,1 (1) 0,0 (0) 37,5 (9) 0,0 (0) 24 λεπτές Φολίδες κοντές και 29,4 (15) 0,0 (0) 3,9 (2) 0,0 (0) 1,9 (1) 7,8 (4) 45 (23) 11,7 (6) 45 παχιές Φολίδες μακριές 31,2 (5) 0,0 (0) 6,2 (1) 0,0 (0) 12,5 (2) 0,0 (0) 50 (8) 0,0 (0) 16 και λεπτές Φολίδες μακριές 20,6 (18) 0,0 (0) 2,3 (2) 0,0 (0) 4,5 (4) 5,7 (5) 62 (54) 0,0 (0) 83 και παχιές Αιχμές 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 ψευδολεβαλλουά Φολίδες έναρξης 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (19) 19 Levallois λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 Λεπίδες 80 (8) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 20 (2) 0,0 (0) 10 Θραύσματα 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 φολίδων Σύνολο 27,4 (59) 0,4 (1) 4,1 (9) 0,4 (1) 3,7 (8) 6,5 (14) 48,3 (103) 11,6 (25) 215 Πίνακας Πολύπετρο: κατηγορίες αποκρουσμάτων και συχνότητες διεύθυνσης αρνητικών (%) 131

140 1 (100%) 2 (50-99%) 3 (1-49%) 4 (0%) Σύνολο Levallois φολίδες επιμήκης 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (4) 4 Levallois φολίδες κοντές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (11) 11 Φολίδες κοντές και λεπτές 0,0 (0) 29,1 (7) 37,5 (9) 33,3 (8) 24 Φολίδες κοντές και παχιές 0,0 (0) 31,1 (14) 40 (18) 28,8 (13) 45 Φολίδες μακριές και λεπτές 0,0 (0) 25 (4) 25 (4) 50 (8) 16 Φολίδες μακριές και παχιές 0,0 (0) 27,7 (23) 49,3 (41) 21,6 (18) 83 Αιχμές ψευδολεβαλλουά 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Φολίδες έναρξης 100 (19) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 19 Levallois λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Λεπίδες 0,0 (0) 10 (1) 30 (3) 40 (4) 10 Θραύσματα φολίδων 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Σύνολο 8,8 (19) 23,7 (51) 34,8 (75) 31,1 (67) 215 Πίνακας Πολύπετρο: κατηγορίες αδιαμόρφωτων αποκρουσμάτων και συχνότητες φλοιού (%) έως 7 8 Σύνολ ο Levallois φολίδες επιμήκης 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (2) 50 (2) 0,0 (0) 4 Levallois φολίδες κοντές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 27,2 (3) 63,6 (7) 9 (1) 11 Φολίδες κοντές και λεπτές 0,0 (0) 4,1 (1) 33,3 (8) 25 (6) 25 (6) 0,0 (0) 24 Φολίδες κοντές και παχιές 0,0 (0) 20 (9) 20 (9) 8,8 (4) 44,4 (20) 2,2 (1) 45 Φολίδες μακριές και 0,0 (0) 25 (4) 12,5 (2) 12,5 (2) 50 (8) 0,0 (0) 16 λεπτές Φολίδες μακριές και 0,0 (0) 1,2 (1) 9,6(8) 12 (10) 54,2 (45) 2,4 (2) 83 παχιές Αιχμές ψευδολεβαλλουά 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 Φολίδες έναρξης 100 (19) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 19 Levallois λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 Λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 20 (2) 10 (1) 70 (7) 0,0 (0) 10 Θραύσματα φολίδων 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Σύνολο 8,8 (19) 6,9 (15) 13,9 (30) 13 (28) 45,1 (97) 1,8 (4) 215 Πίνακας Πολύπετρο: κατηγορίες αποκρουσμάτων και συχνότητες αρνητικών (%) 132

141 Με φλοιό Λεία Δίεδρη Προετοιμασμένη en chapeau de gendarme Γραμμική Στιγμόμορφη Αδιάγνωστη απούσα Μηδενική Levallois 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (2) 25 (1) 25 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) φολίδες επιμήκης (4) Levallois 0,0 (0) 36,3 (4) 18,1 (2) 9 (1) 27,2 (3) 0,0 (0) 9 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) φολίδες κοντές (11) Φολίδες 4,1 (1) 33,3 (8) 29,1 (7) 4,1 (1) 0,0 (0) 12,5 (3) 0,0 (0) 0,0 (0) 16,6 (4) 0,0 (0) κοντές και λεπτές (24) Φολίδες 11,1 (5) 55,5 (25) 11,1 (5) 6,6 (3) 2,2 (1) 0,0 (0) 6,6 (3) 0,0 (0) 4,4 (2) 2,2 (1) κοντές και παχιές (45) Φολίδες 0,0 (0) 37,5 (6) 0,0 (0) 6,2 (1) 0,0 (0) 6,2 (1) 18,7 (3) 0,0 (0) 31,2 (5) 0,0 (0) μακριές και λεπτές (16) Φολίδες 13,2 (11) 44,5 (37) 24 (20) 7,2 (6) 0,0 (0) 1,2 (1) 4,8 (4) 0,0 (0) 4,8 (4) 0,0 (0) μακριές και παχιές (83) Αιχμές 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) ψευδολεβαλ λουά (1) Φολίδες 42,1 (8) 26,3 (5) 10,5 (2) 5,2 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 10,5 (2) 0,0 (0) 5,2 (1) 0,0 (0) έναρξης (19) Levallois 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) λεπίδες (1) Λεπίδες (10) 10 (1) 50 (5) 20 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 20 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Θραύσματα 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) φολίδων (1) Σύνολο 12 (26) 42,3 (91) 18,6 (40) 6,5 (14) 2,3 (5) 2,3 (5) 7,4 (16) 0,0 (0) 7,9 (17) 0,4 (1) Πίνακας Πολύπετρο: κατηγορίες μη επεξεργασμένων αποκρουσμάτων και τύποι φτέρνας 133

142 Μη τυπικοί με 1 επίπ. Μη τυπικοί με 2 επιπ. Levallois κεντροφερείς Levallois φολίδες Αιχμές Φολίδες κοντές & παχιές Φολίδες μακριές & παχιές Φολίδες μακριές & λεπτές Φολίδες έναρξης Μη τυπικοί με 1 επίπ. Μη τυπικοί με 2 επιπ. Levallois κεντροφερείς Levallois φολίδες Αιχμές Φολίδες κοντές & παχιές Φολίδες μακριές & παχιές Φολίδες μακριές & λεπτές Φολίδες έναρξης Πυρήνες (4) 25 (1) 50 (2) 25 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Φολίδες (22) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 4,5 (1) 4,5 (1) 13,6 (3) 59 (13) 18,1 (4) 4,5 (1) Τεχνικά κομμάτια 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) (1) Σύνολο (27) 3,7 (1) 7,4 (2) 3,7 (1) 3,7 (1) 3,7 (1) 11,1 (3) 48,1 (13) 14,8 (4) 7,4 (2) Πίνακας Πολύπετρο: υπόβαθρα εργαλείων και συχνότητες τύπων υποβάθρων (%) Αιχμές (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Εγκοπές (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) Πλευρικά ξέστρα (9) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 11,1 (1) 0,0 (0) 22,2 (2) 33,3 (3) 22,2 (2) 11,1 (1) Εγκάρσια ξέστρα 33,3 (1) 33,3 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 33,3 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) (3) Πλευρικά 0,0 (0) 20 (1) 20 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 40 (2) 20 (1) 0,0 (0) οδοντωτά (5) Εγκάρσια 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) οδοντωτά (1) Τερματικά ξέστρα 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 33,3 (1) 66,6 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) (3) Φυλλόσχημα (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) Μερικώς 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) επεξεργασμένες φολίδες (1) Σύνολο (27) 3,7 (1) 7,4 (2) 3,7 (1) 3,7 (1) 3,7 (1) 11,1 (3) 44,4 (12) 11,1 (3) 3,7 (1) Πίνακας Πολύπετρο: τύποι εργαλείων και κατηγορίες υποβάθρων (%) 134

143 Με φλοιό Λεία Δίεδρη Προετοιμασμένη en chapeau de gendarme Απούσα Μηδενική χωρίς 1 (100%) 2 (50-99%) 3 (1-49%) 4 (0%) Αιχμές (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) Εγκοπές (2) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 50 (1) Πλευρικά ξέστρα (9) 11,1 (1) 0,0 (0) 33,3 (3) 55,5 (5) Εγκάρσια ξέστρα (3) 0,0 (0) 33,3 (1) 33,3 (1) 33,3 (1) Πλευρικά οδοντωτά (5) 0,0 (0) 60 (3) 20 (1) 20 (1) Εγκάρσια οδοντωτά (1) 0,0 (0) 100μ (1) 0,0 (0) 0,0 (0) Τερματικά ξέστρα (3) 0,0 (0) 33,3 (1) 66,6 (2) 0,0 (0) Φυλλόσχημα (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) Μερικώς επεξεργασμένες φολίδες (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) Σύνολο (27) 3,7 (1) 25,9 (7) 33,3 (9) 33,3 (9) Πίνακας Πολύπετρο: τύποι εργαλείων και συχνότητες φλοιού (%) Εργαλεία (27) 14,8 (4) 33,3 (9) 7,4 (2) 18,5 (5) 7,4 (1) 3,7 (1) 3,7 (1) 14,8 (4) Πίνακας Πολύπετρο: εργαλεία και τύποι φτέρνας Μήκος Πλάτος Πάχος Βάρος Αιχμές (1) 65,6 46,5 9,7 29 Εγκοπές (2) 64,8 77,4 21,6 107,4 Πλευρικά ξέστρα (9) 69,3 50, ,3 Εγκάρσια ξέστρα (3) 107,7 73,2 40,1 319,4 Πλευρικά οδοντωτά (4) 90,9 62,8 24,8 201,3 Τερματικά ξέστρα (3) 58,9 53,1 17,3 73,1 Φυλλόσχημα (1) 63 37,9 17,2 45 Μερικώς επεξεργασμένες φολίδες (1) 71,1 60,9 8,8 44,63 Σύνολο 24 73, ,8 19, ,77 Πίνακας Πολύπετρο: διαστάσεις εργαλείων (στους τύπους όπου υπήρχαν πάνω του ενός εργαλείου υπολογίστηκαν οι Μ.Ο) 135

144 Αδιαμόρφωτα Εργαλεία Σύνολο Πυρήνες Φολίδες Λεπίδες Τεχνικά κομμάτια Ακανόνιστα θραύσματα Σύνολο Πίνακας Γοργόπη: γενική σύνθεση του λιθοτεχνικού συνόλου. 1 (100%) 2 (50-99%) 3 (1-49%) 4 (0%) Σύνολο Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα 11,1 (8) 38,8 (28) 30,5 (22) 19,4 (14) 72 Εργαλεία 5,2 (1) 31,5 (6) 26,3 (5) 36,8 (7) 19 Σύνολο 9,8 (9) 37,3 (34) 29,6 (27) 22,8 (21) 91 Πίνακας Γοργόπη: συχνότητα φλοιού (%) σε αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και εργαλεία Μον. Εγκ.Μον. Διπ. Διαστ. Ορθ. Κεντρ. ΑΧ/Αδ. Σύνολο Αδιαμόρφωτα 33,3 (24) 5,5 (4) 0,0 (0) 2,7 (2) 44,4 (32) 2,7 (2) 9,7 (7) 72 αποκρούσματα Εργαλεία 36,8 (7) 5,2 (1) 5,2 (1) 5,2 (1) 31,5 (6) 0,0 (0) 5,2 (1) 19 Σύνολο 34 (31) 5,4 (5) 1 (1) 3,2 (3) 41,7 (38) 2,1 (2) 8,7 (8) 91 Πίνακας Γοργόπη: συχνότητα διεύθυνσης αρνητικών (%) σε αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και εργαλεία Είδη υποβάθρων Αρ. Αρνητικών Σύνολο έως 7 >8 Πυρήνες 0,0 (0) 0,0 (0) 25 (2) 12,5 (1) 62,5 (5) 0,0 (0) 8 Φολίδες 0,0 (0) 16,6 (11) 25,7 (17) 16,6 (11) 28,7 (19) 6 (4) 66 Λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 2 Εργαλεία 10,5 (2) 15,7 (3) 15,7 (3) 0,0 (0) 52,6 (10) 5,2 (1) 19 Τεχνικά κομμάτια 100 (3) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 3 Ακανόνιστα θραύσματα 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Σύνολο 4 (4) 14,1 (14) 23,2 (23) 17,1 (17) 30,3 (30) 5 (5) 99 Πίνακας Γοργόπη: κατηγορίες υποβάθρων και συχνότητα αφαιρέσεων (%) Εργαλεία έως 7 >8 Σύνολο 5,2 (1) 15,7 (3) 21 (4) 0,0 (0) 52,6 (10) 5,2 (1) 19 Πίνακας Γοργόπη: εργαλεία και συχνότητες αριθμού αρνητικών 136

145 Μ.Ο μήκους ελάχιστο μήκος μέγιστο μήκος Μ.Ο πλάτους ελάχιστο πλάτος μέγιστο πλάτος Μ.Ο πάχους ελάχιστο πάχος μέγιστο πάχος Μ.Ο βάρους ελάχιστο βάρος μέγιστο βάρος Μ.Ο μήκους Μ.Ο πλάτους Μ.Ο πάχους Μ.Ο βάρους Μονοπολικά (15) 57,5 40,4 13,8 42,3 Εγκ. Μονοπολικά (3) 83,5 67,8 21,4 131,6 Διασταυρούμενα (2) 50,9 52,8 9,6 40,4 Ορθιγώνια (22) 51,9 46,1 14,3 49,1 Πίνακας Γοργόπη: διεύθυνση αρνητικών και μέγεθος υποβάθρων <1,5 1,5 1,5-1,99 2 Μονοπολικά (15) 53,3 (8) 0,0 (0) 33,3 (5) 13,3 (2) Διασταυρούμενα (2) 100 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Εγκ. Μονοπολικά (3) 100 (3) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Ορθογώνια (22) 81,8 (18) 4,5 (1) 13,6 (3) 0,0 (0) Σύνολο 42 73,8 (31) 2,3 (1) 19 (8) 4,7 (2) Πίνακας Γοργόπη: αδιαμορφωτα αποκρούσματα και συχνότητες επιμήκυνσης (%) ανάλογα με τη διεύθυνση των αρνητικών <1,5 1,5 1,5-1,99 2 Μονοπολικά (7) 42,8 (3) 0,0 (0) 28,5 (2) 28,5 (2) Εγκ. Μονοπολικά (1) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Διπολικά (1) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Διασταυρούμενα (1) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Κεντροφερή (2) 100 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Ορθογώνια (6) 83,3 (5) 0,0 (0) 0,0 (0) 16,6 (1) Σύνολο 18 72,2 (13) 0,0 (0) 11,1 (2) 16,6 (3) Πίνακας Γοργόπη: διαμορφωμένα αποκρούσματα και συχνότητες επιμήκυνσης (%) Αδιαμόρφω 55,1 28,5 138,3 48,4 16, ,9 5,2 28,8 52, ,1 τα : 47 Διαμορφωμ 70,4 36,4 145,7 55,1 22,5 80,3 20,2 6,9 40,3 105,4 8,4 372,6 ένα: 17 Σύνολο:67 62,75 32, ,8 19,6 113,15 17,55 6,05 34, ,2 323,85 Πίνακας Γοργόπη: διαστάσεις αδιαμόρφωτων και διαμορφωμένων αποκρουσμάτων 137

146 Μήκος Πλάτος Πάχος Κατηγορίες πυρήνων Μ.Ο Ελάχ. Μήκος Μ.Ο Ελάχ.Πλάτος. Μ.Ο Ελάχ.πάχος Μ.Ο βάρους Αρ. πυρήνων Μη τυπικοί με επίπ. Μη τυπικοί με επίπ. Μη τυπικοί με επίπ. Levallois 75, ,2 1 επαναλαμβανόμ ενοι κεντροφερείς Σύνολο 8 Πίνακας Γοργόπη: διαστάσεις πυρήνων Κατηγορίες πυρήνων Αρ. αρνητικών έως 7 8 Σύνολο Μη τυπικοί με 1 επίπ Μη τυπικοί με 2 επίπ Μη τυπικοί με 3 επίπ Levallois επαναλαμβανόμενοι κεντροφερείς Σύνολο Πίνακας Γοργόπη: κατηγορίες πυρήνων και αριθμοί αρνητικών Κατηγορίες πυρήνων Φλοιός 1(100%) 2(50-99%) 3(1-49%) 4(0% Σύνολο ) Μη τυπικοί με 1 επίπ Μη τυπικοί με 2 επίπ Μη τυπικοί με 3 επίπ Levallois επαναλαμβανόμενοι κεντροφερείς Σύνολο Πίνακας Γοργόπη: κατηγορίες πυρήνων και ποσοστά φλοιού 138

147 Κατηγορίες Αρνητικά Μον. Εγκ.Μον. Κεντρ. Ορθ. Χ.Α Σύνολο Levallois φολίδες επιμήκεις 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Levallois φολίδες κοντές 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 50 (1) 0,0 (0) 2 Φολίδες κοντές και λεπτές 31,5 (6) 5,2 (1) 0,0 (0) 52,6(10) 10,5 (2) 19 Φολίδες κοντές και παχιές 36,3 (4) 45,4 (5) 0,0 (0) 0,0 (0) 18,1 (2) 11 Φολίδες μακριές και παχιές 26,9 (7) 11,5 (3) 3,8 (1) 50 (13) 3,8 (1) 26 Φολίδες μακριές και λεπτές 50 (4) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (4) 0,0 (0) 8 Λεπίδες 100 (4) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 2 Τεχνικά κομμάτια 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (2) 2 Ακανόνιστα θραύσματα 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Σύνολο 36,1(26) 11,1(8) 2,7(2) 39,3(28) 11,1(8) 72 Πίνακας Γοργόπη: Τύποι μη διαμορφωμένων υποβάθρων και συχνότητες διεύθυνσης αρνητικών (%) 1 (100%) 2 (50-99%) 3 (1-49%) 4 (0%) Σύνολο Levallois φολίδες επιμήκεις 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Levallois φολίδες κοντές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (2) 2 Φολίδες κοντές και λεπτές 0,0 (0) 29,4 (5) 35,2 (6) 35,2 (6) 17 Φολίδες κοντές και παχιές 0,0 (0) 55,5 (5) 33,3 (3) 11,1 (1) 9 Φολίδες μακριές και παχιές 0,0 (0) 60 (15) 28 (7) 12 (3) 25 Φολίδες μακριές και λεπτές 0,0 (0) 25 (2) 50 (4) 25 (2) 8 Λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (3) 0,0 (0) 2 Τεχνικά κομμάτια 100 (7) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 7 Μικροαπολεπίσματα 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Σύνολο 11,1 (8) 37,5 (27) 31,9 (23) 20,8 (15) 72 Πίνακας Γοργόπη: αδιαμόρφωτα υπόβαθρα και συχνότητες φλοιού (%) Κατηγορίες Αρ. Αρνητ. Σύνολο έως 7 >8 Levallois φολίδες επιμήκεις 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 Levallois φολίδες κοντές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 50 (1) 2 Φολίδες κοντές και λεπτές 0,0 (0) 17,6 (3) 23,5 (4) 23,5 (4) 35,2 (6) 0,0 (0) 17 Φολίδες κοντές και παχιές 0,0 (0) 22,2 (2) 44,4 (4) 22,2 (2) 11,1 (1) 0,0 (0) 9 Φολίδες μακριές και παχιές 0,0 (0) 24 (6) 24 (6) 8 (2) 32 (8) 12 (3) 25 Φολίδες μακριές και λεπτές 0,0 (0) 0,0 (0) 37,5 (3) 37,5 (3) 0,0 (0) 0,0 (0) 8 Λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) (7) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 7 Τεχνικά κομμάτια Μικροαπολεπίσματα 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Σύνολο 11,1(8) 15,2(11) 25(18) 15,2(11) 25(18) 5,5(4) 72 Πίνακας Γοργόπη: αδιαμόρφωτα υπόβαθρα και αριθμοί αρνητικών 139

148 Με φλοιό Λεία Δίεδρη Προετοιμασμένη en chapeau de gendarme Γραμμική Στιγμόμορφη Αδιάγνωστη Μηδενική Απούσα Κατηγορίες Levallois φολίδες επιμήκεις (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Levallois φολίδες κοντές (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) Φολίδες κοντές και λεπτές (17) 5,8 (1) 35,2 (6) 17,6 (3) 0,0 (0) 5,8 (1) 17,6 (3) 11,7 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 5,8 (1) Φολίδες κοντές και παχιές (9) 22,2 (2) 55,5 (5) 11,1 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 11,1 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Φολίδες μακριές και παχιές (25) 8 (2) 44 (11) 16 (4) 4 (1) 0,0 (0) 4 (1) 20 (5) 0,0 (0) 0,0 (0) 4 (1) Φολίδες μακριές και λεπτές (8) 0,0 (0) 62,5 (5) 0,0 (0) 12,5 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 25 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Λεπίδες (2) 0,0 (0) 100 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Τεχνικά κομμάτια (7) 14,2 (1) 42,8 (3) 14,2 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) Μικροαπολεπίσματα (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 14,2 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 14,2 (1) 0,0 (0) 100 (1) Σύνολο (72) 8,3 (6) 44,4 (32) 15,2 (11) 2,7 (2) 1,3 (1) 6,9 (5) 13,8 (10) 0,0 (0) 0,0 (0) 6,9 (5) Πίνακας Γοργόπη: αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και τύποι φτέρνας 140

149 Κατηγορίες υποβάθρων Αρνητικά Μον. Εγκ.Μον. Κεντρ. Ορθ. Διαστ. Χ.Α Σύνολο Ακανόνιστα θραύσματα 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Levallois φολίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Αιχμές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 Λεπίδες 100 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 2 Φολίδες κοντές και λεπτές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 50 (1) 0,0 (0) 2 Φολίδες κοντές και παχιές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 50 (1) 2 Φολίδες μακριές και λεπτές 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Φολίδες μακριές και παχιές 44,4 (4) 11,1 (1) 11,1 (1) 33,3 (3) 0,0 (0) 0,0 (0) 9 Σύνολο 31,5 6) 5,2(1) 10,5(2) 26,3(5) 15,7(3) 10,5(2) 19 Πίνακας Γοργόπη: διαμορφωμένα υπόβαθρα και διεύθυνση αρνητικών Κατηγορίες Αρ. Αρνητ έως 7 >8 Σύνολ ο Θραύσματα παχιά και 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 κοντά Levallois φολίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Αιχμές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 Λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (2) 0,0 (0) 2 Φολίδες κοντές και λεπτές 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 2 Φολίδες κοντές και παχιές 50 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 2 Φολίδες μακριές και 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 λεπτές Φολίδες μακριές και 0,0 (0) 33,3 (3) 22,2 (2) 0,0 (0) 44,4 0,0 (0) 9 παχιές (4) Σύνολο 10,5 (2) 15,7 (3) 15,8 (3) 5,2 (1) 47,3 (9) 5,2 (1) 19 Πίνακας Γοργόπη: διαμορφωμένα υπόβαθρα και αριθμοί αρνητικών 100% 50-99% 1-49% 0% Σύνολο Θραύσματα παχιά και κοντά 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Levallois φολίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Αιχμές 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Λεπίδες 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (2) 2 Φολίδες κοντές και λεπτές 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 50 (1) 2 Φολίδες κοντές και παχιές 50 (1) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 2 Φολίδες μακριές και λεπτές 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 1 Φολίδες μακριές και παχιές 0,0 (0) 44,4 (4) 33,3 (3) 22,2 (2) 9 Σύνολο 5,2 (1) 31,5 (6) 26,3 (5) 36,8 (7) 19 Πίνακας Γοργόπη: διαμορφωμένα υπόβαθρα και ποσοστά φλοιού 141

150 Με φλοιό Λεία Δίεδρη Προετοιμασμένη en chapeau de gendarme Γραμμική Στιγμόμορφη Αδιάγνωστη Μηδενική Απούσα Κατηγορίες Θραύσματα παχιά και κοντά (1) Levallois φολίδες (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Αιχμές (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Λεπίδες (2) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Φολίδες κοντές και λεπτές (2) Φολίδες κοντές και παχιές (2) Φολίδες μακριές και λεπτές (1) Φολίδες μακριές και παχιές (9) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 50 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 50 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 55,5 (5) 10,5 (2) 10,5 (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) Σύνολο (19) 0,0 (0) 42,1 (8) 10,5 (2) 26,3 (5) 0,0 (0) 10,5 (2) 5,2 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 5,2 (1) Πίνακας Γοργόπη: διαμορφωμένα υπόβαθρα και τύποι φτέρνας μήκος πλάτος πάχος βάρος Αιχμές (1) 39,5 41,4 6,9 15,6 Γλυφίδες (1) 39,6 64,4 27,1 59,91 Εγκοπές (2) 55, ,7 34 Εγκάρσια ξέστρα (1) 47 80,3 20,3 67,31 Πλευρικά ξέστρα (9) 86 55,6 22,6 145,1 Πλαγιοσυγκλίνοντα ξέστρα (1) 90,4 77, ,4 Τερματικά ξέστρα (2) 47,5 38,5 12,8 33,7 Σύνολο 17 57,9 58,4 19,6 80,4 Πίνακας Γοργόπη: Τύποι εργαλείων και διαστάσεις 142

151 Λεία Δίεδρη Προετοιμασμένη Γραμμική Στιγμόμορφη φολίδες μακριές & παχιές φολίδες μακριές & λεπτές φολίδες κοντές & παχιές Levallois φολίδες φολίδες λεπτές & κοντές φολίδες μακριές & λεπτές Αιχμές ακανόνιστα θραύσματα Πλευρικά ξέστρα (9) Εγκάρσια ξέστρα (2) Πλαγιοσυγκλίνοντα ξέστρα (1) Τερματικά ξέστρα (3) Γλυφίδες (1) Αιχμές (1) Εγκοπές (2) Πίνακας Γοργόπη: τύποι εργαλείων και είδη υποβάθρων 1 (100%) 2 (50-99%) 3 (1-49%) 4 (0%) Σύνολο Πλευρικά ξέστρα (9) 0,0 (0) 22,2 (2) 33,3 (3) 33,3 (3) 9 Εγκάρσια ξέστρα (2) 0,0 (0) 0,0 (0) 50 (1) 50 (1) 2 Πλαγιοσυγκλίνοντα ξέστρα (1) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Τερματικά ξέστρα (3) 33,3 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 66,6 (2) 3 Γλυφίδες (1) 0,0 (0) 100 (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 1 Αιχμές (1) 0,0 (0) 0,0 (0) 0,0 (0) 100 (1) 1 Εγκοπές (2) 0,0 (0) 50 (1) 50 (1) 0,0 (0) 2 Σύνολο 5,2 (1) 26,3 (5) 26,3 (5) 36,8 (7) 19 Πίνακας Γοργόπη: τύποι εργαλείων και ποσοστά φλοιού Εργαλεία (19) 42,1 (8) 15,7 (3) 26,3 (5) 10,5 (2) 5,2 (1) Πίνακας Γοργόπη: εργαλεία και τύποι φτέρνας 143

152 . Αδιαμόρφωτα Εργαλεία ΣΥΝΟΛΟ Πυρήνες Φολίδες Λεπίδες Ακανόνιστα θραύσματα Κροκάλες ΣΥΝΟΛΟ Πίνακας Δουμπιά: γενική σύνθεση του λιθοτεχνικού συνόλου 1 (100%) 2 (50-99%) 3 (1-49%) 4 (0%) Σύνολ ο Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα 18,1 (4) 27,2 (6) 50 (11) 4,5 (1) 22 Εργαλεία & πιθανά εργαλεία 50 (8) 25 (4) 18,7 (3) 6,2 (1) 16 Σύνολο 31,5 (12) 26,3 (10) 36,8 (14) 5,2 (2) 38 Πίνακας Συχνότητα φλοιού (%) σε αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και εργαλεία Μον. Εγκ. Μον. Ορθ. Διπ. Χωρίς/Αδ. Σύνολ ο Αδιαμόρφωτα 63,6 4,5 (1) 13,6 (3) 0,0 (0) 18,1 (4) 22 αποκρούσματα (14) Εργαλεία & πιθανά 25 (4) 6,2 (1) 12,5 (2) 6,2 (1) 50 (8) 16 εργαλεία Σύνολο 47,3 (18) 5,2 (2) 13,1 (5) 2,6 (1) 31,5 (12) 38 Πίνακας Δουμπιά: μη επεξεργασμένα υπόβαθρα και εργαλεία, συχνότητα διεύθυνσης αρνητικών (%) Κατηγορίες πυρήνων Αρ. αφαιρέσεων έως 7 Mη τυπικοί με 1 επίπεδο κρούσης (4) Mη τυπικοί με 2 επίπεδα κρούσης (1) Kεντροφερείς πυρήνες (1) Πίνακας Δουμπιά: κατηγορίες πυρήνων και συχνότητες αφαιρέσεων (%) Κατηγορίες πυρήνων φλοιός 1(100%) 2(50-99%) 3(1-49%) 4(0%) Mη τυπικοί με 1 επίπεδο κρούσης (4) Mη τυπικοί με 2 επίπεδα κρούσης (1) Kεντροφερείς πυρήνες (1) Πίνακας Δουμπιά: κατηγορίες πυρήνων και ποσοστά φλοιού 144

153 Με φλοιό Λεία Δίεδρη Προετοιμασμένη en chapeau de gendarme Γραμμική Στιγμόμορφη Αδιάγνωστη Μηδενική Απούσα Κατηγορίες φολίδων Διεύθυνση αρνητικών Μον. Εγκ.Μον Ορθ. Αδ/χωρίς φολίδες κοντές και παχιές (11) φολίδες μακριές και παχιές (1) φολίδες κοντές και λεπτές (6) Σύνολο (18) Πίνακας Δουμπιά: κατηγορίες φολίδων και διεύθυνση αρνητικών Κατηγορίες φολίδων Αριθμός Αρνητικών έως7 8 Αδ/χωρίς φολίδες κοντές και παχιές (11) φολίδες μακριές και παχιές (1) φολίδες κοντές και λεπτές (6) Σύνολο (18) Πίνακας Δουμπιά: κατηγορίες φολίδων και συχνότητες αρνητικών Κατηγορίες φολίδων φλοιός 1(100%) 2(50-99%) 3(1-49%) 4(0%) φολίδες κοντές και παχιές (11) φολίδες μακριές και παχιές (1) φολίδες κοντές και λεπτές (6) Σύνολο (18) Πίνακας Δουμπιά: κατηγορίες φολίδων και ποσοστά φλοιού Κατηγορίες φολίδων φολίδες κοντές και παχιές (11) φολίδες μακριές και παχιές (1) φολίδες κοντές και λεπτές (6) Σύνολο (18) Πίνακας Δουμπιά: κατηγορίες φολίδων και τύποι φτέρνας 145

154 Εργαλεία Αρ. Εργαλείων Πιθανά εργαλεία Αρ. Εργαλείων Εγκάρσιο οδοντωτό & εγκοπή 1 (Φ) Πλευρικά ξέστρα 4 (Θ) Μονό πλευρικό ξέστρο 1 (Π) Οδοντωτά 1 (Θ) Εγκοπές απλές 2 (Φ) Απλές εγκοπές 3 (Θ) Τερματικά ξέστρα Οδοντωτά Λιάνιστρα Μπεκ 1 (Φ) 1 (Π) 1 (Κ) 1 (Θ) Σύνολο 8 8 Πίνακας Δουμπιά: τύποι εργαλείων και πιθανών εργαλείων, σε παρένθεση το είδος των υποβάθρων Αδιαμόρφωτα Εργαλεία Σύνολο Φολίδες Πυρήνες ΣΥΝΟΛΟ Πίνακας Αρέθουσα: γενική σύνθεση του λιθοτεχνικού συνόλου. 1 (100%) 2 (50-99%) 3 (1-49%) 4 (0%) Σύνολο Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα 0,0 (0) 33,3 (4) 41,6 (5) 25 (3) 12 Εργαλεία 0,0 (0) 33,3 (1) 66,6 (2) 0,0 (0) 3 Σύνολο 0,0 (0) 33,3 (5) 46,6 (7) 20 (3) 15 Πίνακας Αρέθουσα: συχνότητα φλοιού (%) σε αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και εργαλεία (συμπεριλαμβάνονται και οι πυρήνες) Μον. Εγκ. Μον. Ορθ. Διαστ. Χωρίς/Αδ. Σύνολ ο Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα 44,4 11,1 (1) 33,3 11,1 0,0 (0) 9 (4) (3) (1) Εργαλεία 33,3 0,0 (0) 66,6 0,0 (0) 0,0 (0) 3 (1) (2) Σύνολο 41,6 (5) 8,3 (1) 41,6 (5) 8,3 (1) 0,0 (0) 12 Πίνακας Αρέθουσα: συχνότητα διεύθυνσης αρνητικών (%) σε αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και εργαλεία Κατηγορίες πυρήνων έως 7 8 Μη τυπικοί με 1 επίπεδο Πολύεδρα Μη τυπικοί με 3 επίπεδα Πίνακας Αρέθουσα: αριθμός αφαιρέσεων ανά κατηγορία πυρήνα 146

155 Είδη πυρήνων Φλοιός 1(100%) 2(50-99% 3(1-49%) 4(0%) Μη τυπικοί με 1 επίπεδο Πολύεδρα Μη τυπικοί με 3 επίπεδα Πίνακας Αρέθουσα: κατηγορίες πυρήνων και ποσοστά φλοιού Μον. Εγκ. Μον Διαστ. Ορθ. φολίδες μακριές και παχιές (1) φολίδες μακριές και λεπτές (2) φολίδες κοντές και λεπτές (6) Σύνολο (9) Πίνακας Αρέθουσα: κατηγορίες φολίδων και διεύθυνση αρνητικών Κατηγορίες φολίδων Αρ. Αρνητικών έως 7 8 φολίδες μακριές και παχιές (1) φολίδες μακριές και λεπτές (2) φολίδες κοντές και λεπτές (6) Σύνολο (9) Πίνακας Αρέθουσα: κατηγορίες φολίδων και αριθμοί αρνητικών Κατηγορίες φολίδων φλοιός 1(100%) 2(50-99% 3(1-49%) 4(0%) φολίδες μακριές και παχιές (1) φολίδες μακριές και λεπτές (2) φολίδες κοντές και λεπτές (6) Σύνολο (9) Πίνακας Αρέθουσα: κατηγορίες φολίδων και ποσοστά φλοιού 147

156 Με φλοιό Λεία Δίεδρη Προετοιμασμένη en chapeau de gendarme Γραμμική Στιγμόμορφη Αδιάγνωστη Μηδενική Απούσα φολίδες μακριές και παχιές (1) φολίδες μακριές και λεπτές (2) φολίδες κοντές και λεπτές (6) Σύνολο (9) Πίνακας Αρέθουσα: κατηγορίες φολίδων και τύποι φτέρνας Αδιαμόρφωτα Εργαλεία ΣΥΝΟΛΟ Πυρήνες Φολίδες Λεπίδες Ακανόνιστα θραύσματα Κροκάλες Τεχνικά κομμάτια ΣΥΝΟΛΟ Πίνακας Ζαγκλιβέρι: γενική σύνθεση του λιθοτεχνικού συνόλου 1 (100%) 2 (50-99%) 3 (1-49%) 4 (0%) Σύνολο Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα 8,8 (4) 20 (9) 35,5 (16) 35,5 (16) 45 Εργαλεία 42,8 (3) 14,2 (1) 0,0 (0) 42,8 (3) 7 Σύνολο 13,4 (7) 19,2 (10) 30,7 (16) 36,5 (19) 52 Πίνακας Ζαγκλιβέρι: συχνότητες φλοιού (%) σε αδιαμόρφωτα αποκρούσματα και εργαλεία Μον. Εγκ. Διπ. Διαστ. Ορθ. Χωρίς/Α Σύνολο Μον. δ. Αδιαμόρφωτα 35,5 (16) 11,1 (5) 0,0 (0) 8,8 (4) 35,5 (16) 8,8 (4) 45 αποκρούσματα Εργαλεία 14,2 (1) 14,2 (1) 14,2 (1) 0,,0 (0) 14,2 (1) 42,8 (3) 7 Σύνολο 32,6 (17) 11,5 (6) 1,9 (1) 7,6 (4) 32,6 (17) 13,4 (7) 52 Πίνακας Ζαγκλιβέρι: συχνότητα αρνητικών (%) σε αδιαμόρφωτα και διαμορφωμένα αποκρούσματα 148

157 Κατηγορίες πυρήνων Αρ. πυρήνων Μη τυπικοί με 1 επίπεδο 2 Μη τυπικοί με 2 επίπεδα 2 Μη τυπικοί με 3 επίπεδα 1 Σφαιρικοί 1 Αδιάγνωστοι 1 Πίνακας Ζαγκλιβέρι: πυρήνες Κατηγορίες πυρήνων Αρ. αφαιρέσεων έως 7 Μη τυπικοί με 1 επίπεδο (2) Μη τυπικοί με 2 επίπεδα (2) Μη τυπικοί με 3 επίπεδα (1) Σφαιρικοί (1) Αδιάγνωστοι (1) Πίνακας Ζαγκλιβέρι: κατηγορίες πυρήνων και αριθμοί αρνητικών Πυρήνες Μ.Ο μήκους Μ.Ο πλάτους Μ.Ο πάχους Μ.Ο βάρους 40,7 32,1 22,3 37,3 Πίνακας Ζαγκλιβέρι: διαστάσεις ακέραιων πυρήνων Κατηγορίες πυρήνων φλοιός 1(100%) 2(50-99%) 3(1-49%) 4(0%) Μη τυπικοί με 1 επίπεδο (2) Μη τυπικοί με 2 επίπεδα (2) Μη τυπικοί με 3 επίπεδα (1) Σφαιρικοί (1) Αδιάγνωστοι (1) Πίνακας Ζαγκλιβέρι: κατηγορίες πυρήνων και ποσοστά φλοιού (%) 149

158 Κατηγορίες φολίδων Διεύθυνση αρνητικών Μον. Εγκ. Μον. Διαστ. Ορθ. φολίδες μακριές και παχιές (8) φολίδες κοντές και παχιές (10) φολίδες μακριές και λεπτές (3) φολίδες κοντές και λεπτές (14) μικροφολίδες (1) Θραύσματα φολίδων (1) Σύνολο Πίνακας Ζαγκλιβέρι: κατηγορίες φολίδων και διεύθυνση αρνητικών Κατηγορίες φολίδων Αρ. αρνητικών έως7 8 Αδ/χωρίς φολίδες μακριές και παχιές (8) φολίδες κοντές και παχιές (10) φολίδες μακριές και λεπτές (3) φολίδες κοντές και λεπτές (14) μικροφολίδες (1) Θραύσματα φολίδων (1) Σύνολο Πίνακας Ζαγκλιβέρι: κατηγορίες φολίδων και αριθμοί αρνητικών Κατηγορίες φολίδων φλοιός 1(100%) 2(50-99%) 3(1-49%) 4(0%) φολίδες μακριές και παχιές (8) φολίδες κοντές και παχιές (10) φολίδες μακριές και λεπτές (3) φολίδες κοντές και λεπτές (14) μικροφολίδες (1) Θραύσματα φολίδων (1) Σύνολο Πίνακας Ζαγκλιβέρι: κατηγορίες φολίδων και ποσοστά φλοιού. 150

159 Με φλοιό Λεία Δίεδρη Προετοιμασμένη en chapeau de gendarme Γραμμική Στιγμόμορφη Αδιάγνωστη Μηδενική Απούσα Κατηγορίες φολίδων φολίδες μακριές και παχιές (8) φολίδες κοντές και παχιές (10) φολίδες μακριές και λεπτές (3) φολίδες κοντές και λεπτές (14) μικροφολίδες (1) Θραύσματα φολίδων (1) Σύνολο Πίνακας Ζαγκλιβέρι: κατηγορίες φολίδων και τύποι φτέρνας 151

160 Εγκοπές Μον.λιάνιστρα Αμφ.λιάνιστρα Μπεκ Πλ.ξέστρα Πλαγ.συγκ ξέστρα Εγκ.ξέστρα Εγκ.οδοντ. Πλ. οδοντ. Επεξ.φολίδες Σφαιρίδια Αιχμές Οπείς Τερματικά ξέστρα Τερμ.ξέστρα με 1 εγκοπή Τερμ.ξέστρα με 2 εγκοπές Μικρογλυφίδες Επεξ.μικρολεπίδες Διπλές γλυφίδες Φυλλόσχ. εργαλεία Εγκοπές Μον.λιάνιστρα Αμφ.λιάνιστρα Μπεκ Πλ.ξέστρα Πλαγ.συγκ ξέστρα Εγκ.ξέστρα Εγκ.οδοντ. Πλ. οδοντ. Επεξ.φολίδες Σφαιρίδια Αιχμές Οπείς Τερματικά ξέστρα Τερμ.ξέστρα με 1 εγκοπή Τερμ.ξέστρα με 2 εγκοπές Μικρογλυφίδες Επεξ.μικρολεπίδες Διπλές γλυφίδες Φυλλόσχ. εργαλεία Αρέθουσα (3) Δουμπιά (16) Ζαγκλιβέρι (7) Γοργόπη (19) Πολύπετρο (27) Ραχώνα (16) Πίνακας Τυπολογία (σε παρένθεση τα αντικείμενα της κάθε θέσης) Αρέθουσα (3) Δουμπιά (16) 31, Ζαγκλιβέρι (7) Γοργόπη (19) Πολύπετρο (27) Ραχώνα (16) Πίνακας Σχετική συχνότητα εργαλειοτύπων (σε παρένθεση τα εργαλεία με δευτερογενή επεξεργασία από την κάθε θέση). 152

161 Levallois φολίδες Levallois λεπίδες Φολίδες κοντές λεπτές Φολίδες κοντές παχιές Φολίδες μακριές λεπτές Φολίδες μακριές παχιές Φολίδες έναρξης Θραύσματα φολίδων Ηφαιστειογενή Πυριτικά Χαλαζιτικά 7% 12% 81% Εργαλεία 24% Αδιαμόρ φωτα 76% Γράφημα 1 Ραχώνα Γράφημα 2 Ραχώνα Πυρήνες Λεπίδες Ακανόνιστα θραύσματα Φολίδες Τεχνικά κομμάτια Κροκάλες 2% 10% 4% 4% 17% 63% Γράφημα 3 Ραχώνα Πυρήνες Τύποι αδιαμόρφωτων αποκροσμάτων Μη τυπ. 1 επ. Μη τυπ. 3 επιπ. Ορθ. Πυρ. Levallois (lineal) Γράφημα 4 Ραχώνα Γράφημα 5 Ραχώνα Πλ. Ξέστρα Κροκαλόμορφα 6% 19% 13% Πλαγιοσιγκ. Ξέστρα οπείς 62% 153 Γράφημα 6 Ραχώνα

162 Πυρήνες Φολίδες Λεπίδες Τεχνικά κομμάτια Ακανόνιστα θραύσματα 271 ΜΑ ΕΑ ΠΑ 8% 37% 55% 7 1 Ηφαιστειογενή Χαλαζιτικά Χαλαζιακά Γράφημα 7 Πολύπετρο Γράφημα 8 Πολύπετρο Αδιαμόρφωτα Εργαλεία % 90% Γράφημα 9 Πολύπετρο Γράφημα 10 Πολύπετρο Πυρήνες Πυρήνες Φολίδες Τεχνικά κομμάτια Γράφημα 11 Πολύπετρο Γράφημα 12 Πολύπετρο Levallois αδιαμόρφωτα αποκρούσματα Απλά αδιαμόρφωτα αποκρούσματα Γράφημα 13 Πολύπετρο 154

163 Πυρήνες Φολίδες Λεπίδες Τεχνικά κομμάτια Ακανόνιστα θραύσματα Αιχμές Εγκοπές Πλευρικά ξέστρα Εγκάρσια ξέστρα Πλευρικά οδοντωτά Εγκάρσια οδοντωτά Τερματικά ξέστρα Φυλλόσχημα Μερικώς επεξεργασμένες φολίδες Μονοπ. Εγκ. μονοπ. Διπ. Εγκ. διπ. Διαστ. Κεντρ. Ορθ. Γράφημα 14 Πολύπετρο Ηφαιστειογενή Πυριτιακά Γράφημα 15 Πολύπετρο ΜΑ ΕΑ ΠΑ 6% 9% 40% 94% 51% Γράφημα 16 Γοργόπη 62 Γράφημα 17 Γοργόπη Εργαλεία 19% Αδιαμόρφωτα 81% Γράφημα 18 Γοργόπη Γράφημα 19 Γοργόπη Γράφημα 20 Γοργόπη Γράφημα 21 Γοργόπη 24 3 Levallois αποκρούσματα Μη Levallois αποκρούσματα Μον. 4 Εγκ. μον Διπ. Κεντρ. Διαστ. Ορθ. Χωρίς

164 Πλευρικά ξέστρα Εγκάρσια ξέστρα Πλαγιοσυγκλίνοντα ξέστρα Τερματικά ξέστρα Γλυφίδες Αιχμές Εγκοπές Γράφημα 22 Γοργόπη Levallois Ραχώνα Levallois Πολύπ. Levallois Γοργόπη Γράφημα Μη Levallois Ραχώνα Μη Levallois Πολύπ. 88 Μη Levallois Γοργόπη Πυρήνες Σειρά1 Levallois (centripetal recurrent) (Γοργ) Μη τυπικοί (Γοργ) Πυρ. (Πολ) Δισκ. (Πολ) Levallois (centripetal reccurent) (Πολ) Levallois (lineal) (Πολ) Μη τυπικοί (Πολ) Πυρ. (Ραχ) Ορθ. (Ραχ) Levallois (lineal) (Ραχ) Μη τυπικοί (Ραχ) Γράφημα

165 ΕΙΚΟΝΕΣ Εικ. 1 Ασπροχάλικο η λιθοτεχνία του κατώτερου στρώματος (Gowlet and Carter 1997) 157

166 Εικ. 2 Ασπροχάλικο. Η μέθοδος «Ασπροχάλικο» (Papaconstantinou 1998) 158

167 Εικ. 3 Θεόπετρα. Η Μουστέρια λιθοτεχνία (Panagopoulou 2000) 159

168 Εικ. 4 Κλεισούρα. Η Μουστέρια λιθοτεχνία του σπηλαίου (Koumouzelis et al. 2001) 160

169 Εικ. 5 Καλαμάκια. Η Μουστέρια λιθοτεχνία του σπηλαίου (Darlas 2007) 161

170 Εικ. 6 Λακωνίδα. Η Μουστέρια λιθοτεχνία (Panagopoulou et al ) 162

171 Εικ. 7 Ραχώνα. Άποψη της αναβαθμίδας όπως είναι σήμερα. Τα στρώματα του Πλειστοκαίνου όπου έγιναν οι τομές και τα στρώματα του Πλειοκαίνου χαμηλότερα. Εικ. 8 Ραχώνα. Επιφάνεια αναβαθμίδας όπου περισυλλέχθηκαν επιπλέον τεχνουργήματα. Στο βάθος διακρίνονται αναβαθμίδες με πιθανές θέσεις. 163

172 Εικ. 9 Πολύπετρο. Διάσπαρτα τεχνουργήματα και πέτρες στην επιφάνεια του εδάφους Εικ. 10 Γοργόπη. Άποψη της θέσης όπως είναι σήμερα. 164

173 Εικ. 11 Γοργόπη. Άποψη της αναβαθμίδας 165

174 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ 1. Ραχώνα: Πυρήνες μη τυπικοί, Levallois για κύρια φολίδα, και πυραμιδοειδής, και πυρήνας Levallois για κύρια φολίδα. 166

175 2. Ραχώνα: Αδιαμόρφωτα αποκρούσματα: απλές φολίδες, φολίδες Levallois, φολίδα έναρξης και τμήμα λεπίδας Levallois (εγγύτερο άκρο). 167

176 3. Ραχώνα: διαμορφωμένα αποκρούσματα, πλευρικά ξέστρα. 168

177 4. Ραχώνα: διαμορφωμένα αποκρούσματα, πλευρικά ξέστρα και πλαγιοσυγκλίνον ξέστρο από την τομή Α. 169

178 5. Ραχώνα. Οπείς και αιχμή ψευδο-levallois με επεξεργασία. 170

179 6. Ραχώνα: Μονοπρόσωπο λιάνιστρο (chopper), σε μεγάλη κροκάλα με κυρτή κόψη. 171

180 7. Ραχώνα: Αμφιπρόσωπο λιάνιστρο (chopping tool), τμηματική φολιδωτή απότομη αμφιπρόσωπη επεξεργασία στη μια μακρά του πλευρά. Το εργαλείο διαμορφώνεται πάνω σε μακριά και επίπεδη κροκάλα ηφαιστειογενούς πετρώματος. 172

181 8. Πολύπετρο: πυρήνες, μη τυπικοί, Levallois κύριας φολίδας, δισκοειδής. 173

182 9. Πολύπετρο: πυρήνες, πυραμιδοειδής λεπίδων, Levallois κεντροφερής, μη τυπικός που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εργαλείο πυρήνα. 174

183 10. Πολύπετρο: πυρήνες, Levallois κεντροφερείς, Levallois για κύρια φολίδα (σπασμένος), μη τυπικός πυρήνας. 175

184 11. Πολύπετρο: φολίδες Levallois, μεγάλες τριγωνικές φολίδες. 176

185 12. Πολύπετρο: φολίδες. 177

186 13. Πολύπετρο: λεπίδες, κάτω δεξιά πιθανόν Νεολιθική λεπίδα με πιθανά ίχνη χρήσης. 178

187 14. Πολύπετρο: διαμορφωμένα υπόβαθρα, πλευρικά ξέστρα 179

188 15. Πολύπετρο: διαμορφωμένα υπόβαθρα, εγκάρσιο και πλευρικό ξέστρο, οδοντωτό. 180

189 16. Πολύπετρο: διαμορφωμένα υπόβαθρα, φυλλόσχημο εργαλείο, αιχμή, οπέας, εγκοπή. 181

190 17. Γοργόπη: Μη τυπικοί πυρήνες και πυρήνας Levallois με προετοιμασμένα επίπεδα κρούσης (σπασμένος). 182

191 18. Γοργόπη: αδιαμόρφωτα αποκρούσματα, φολίδες Levallois, φολίδα «Ιανού», και απλές φολίδες. 183

192 19. Γοργόπη: Λεπίδες 1 184

193 20. Γοργόπη: πλευρικά ξέστρα 185

194 21. Γοργόπη: Διπλή γλυφίδα σε ακανόνιστο θραύσμα, τερματικό ξέστρο σε φολίδα 186

195 22. Γοργόπη: Μερικώς επεξεργασμένο ξέστρο, πλαγιοσυγκλίνον ξέστρο, εγκάρσιο ξέστρο με εγκοπή, τερματικό και πλευρικό ξέστρο με ανάστροφη επεξεργασία, αιχμή, εγκοπές. 187

196 23. Δουμπιά: πυρήνες και αδιαμόρφωτα αποκρούσματα (φολίδα, λεπίδα). 188

197 24. Δουμπιά: διαμορφωμένα αποκρούσματα, παχύ οδοντωτό, εγκοπές με υπόβαθρα φολίδες και συνδυαστικό εργαλείο που έχει ως υπόβαθρο φολίδα (εγκάρσιο οδοντωτό και εγκοπή). 189

198 25. Δουμπιά: μονοπρόσωπο λιάνιστρο (chopper) σε επίπεδη κροκάλα από χαλαζία. 190

199 26. Δουμπιά: Εργαλεία και πιθανά εργαλεία που έχουν ως υπόβαθρα ακανόνιστα θραύσματα (μπεκ, πλευρικό ξέστρο, εγκοπές, μερικώς επεξεργασμένο θραύσμα, οδοντωτό (;). 191

200 27. Αρέθουσα: πυρήνες. Πολυεδρικός και μη τυπικός με ένα επίπεδο κρούσης. 192

201 28. Αρέθουσα: διαμορφωμένα υπόβαθρα. Μερικώς επεξεργασμένη φολίδα, οδοντωτό, τερματικό ξέστρο-ρύγχος, εργαλείο πυρήνα. 193

202 29. Ζαγκλιβέρι: μη τυπικοί πυρήνες. 194

203 30. Ζαγκλιβέρι: αδιαμόρφωτα αποκρούσματα. Απλές φολίδες, λεπίδα, φολίδα έναρξης, φολίδες 195

204 31. Ζαγκλιβέρι: διαμορφωμένα υπόβαθρα. Κρουστήρες, μικρογλυφίδα, γλυφίδα με εγκοπή, επεξεργασμένη και στα δυο πλευρικά όρια μικρολεπίδα από πυριτόλιθο (σπασμένη απόληξη). 196

205 ΣΧΕΔΙΑ Ραχώνα. 1: πλευρικό ξέστρο με ανάστροφη επεξεργασία, 2: πλευρικό ξέστρο, 3: αιχμή ψευδο-levallois με επεξεργασία, 4: πλαγιοσυγκλίνον ξέστρο, 5: πλευρικό ξέστρο με λεπτή επεξεργασία, 6: πλευρικό ξέστρο, 7: οπέας, 8: μερικώς επεξεργασμένη φολίδα, 9: πλευρικό ξέστρο με ανάστροφη επεξεργασία (σχέδια: Ντάρλας 2007). 197

206 Ραχώνα 10,11: πυρήνες Levallois για κύρια φολίδα, 12,15: φολίδες, 13,14: πλευρικά ξέστρα (σχέδια: Ντάρλας 2007). 198

207 Ραχώνα 16,17: φολίδες Levallois, 18: οπέας, 19: εγγύτερο άκρο λεπίδας Levallois, 20,21: φολίδες (σχέδια: Ντάρλας 2007). 199

208 Πολύπετρο 22-24: κεντροφερείς πυρήνες 200

209 Πολύπετρο 25: πυρήνας Levallois μονοπολικός (εργαλείο πυρήνα), 26: δισκοειδής πυρήνας, 27: πυρήνας Levallois κύριας φολίδας. 201

210 Πολύπετρο 28: αιχμή ψευδο-levallois, 29,30: φολίδες Levallois, 31: φολίδα, 32-34: λεπίδες. 202

211 Πολύπετρο 35-37: λεπίδες. 203

212 Πολύπετρο 38,46: πλευρικά ξέστρα, 39,43: οδοντωτά, 40: εγκοπή, 41: οπέας, 42,44: τερματικά ξέστρα, 46:αιχμή ψευδο-levallois με τμηματική επεξεργασία. 204