Η κατεργασία και διακίνηση του σοκολατί πυριτόλιθου της Πίνδου στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Η κατεργασία και διακίνηση του σοκολατί πυριτόλιθου της Πίνδου στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας Το παράδειγμα της Δράμεσης Στεργίου Γιώργος Διπλωματική εργασία Α κύκλος Μεταπτυχιακών Σπουδών Προϊστορικής Αρχαιολογίας Αθήνα 2017

2 2 Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Γεωργία Κουρτέση Φιλιππάκη Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Εποπτική Επιτροπή: Ιωάννης Παπαδάτος Επίκουρος Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Παναγιώτης Γ. Πομώνης Επίκουρος Καθηγητής στον τομέα Ορυκτολογίας και Πετρολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος Φωτογραφία εξωφύλλου: Κόνδυλος από σοκολατί πυριτόλιθο της Δράμεσης

3 3 Περιεχόμενα Κατάλογος εικόνων και σχεδίων. 4 Κατάλογος πινάκων. 7 Συντομογραφίες. 10 Πρόλογος.. 11 Εισαγωγή.. 12 Μέρος 1: Το γενικό πλαίσιο της έρευνας 1.1 Η έρευνα επιφανείας στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας Ο σοκολατί πυριτόλιθος της Πίνδου Προβληματική και μεθοδολογία της μελέτης.. 26 Μέρος 2: Το αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2.1 Η κατανομή στο χώρο Οι πρωτογενείς πηγές του σοκολατί πυριτόλιθου Η τεχνολογική προσέγγιση του υλικού Η τυπολογία και οι τύποι των εργαλείων. 67 Μέρος 3: Η σύνθεση των αρχαιολογικών δεδομένων 3.1 Η εγχειρηματική αλυσίδα Η θέση της Δράμεσης: Εργαστήριο ή υπαίθρια εγκατάσταση; Ζητήματα χρονοπολιτισμικής τοποθέτησης 89 Συμπεράσματα και προοπτικές.. 98 Βιβλιογραφία Σχέδια.. 108

4 4 Κατάλογος εικόνων και σχεδίων Εικόνες 1. Χάρτης της Θεσπρωτίας και της νότιας Αλβανίας με την πορεία του ποταμού Καλαμά, ο μέσος ρους του οποίου αποτελεί αντικείμενο της έρευνας 2. Ο καταμερισμός σε τέσσερις ζώνες του μέσου ρου του Καλαμά, στα πλαίσια του προγράμματος «Αρχαιολογική έρευνα επιφανείας στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας» 3. Η μέθοδος των «πλησιέστερων παράλληλων γραμμών» (αριστερά) και η εφαρμογή της από την ομάδα του Πανεπιστημίου Αθηνών (δεξιά) 4. Η ζώνη 2 με χωροθετημένες τις τέσσερις επιμέρους ζώνες (2Α, 2Β, 2Γ, 2Δ) που ερευνήθηκαν κατά την περίοδο του 2012 και η αρχαιολογική θέση της Δράμεσης 5. Μεγάλη φολίδα της Μέσης Παλαιολιθικής (αριστερά) και τέχνεργα της Ανώτερης Παλαιολιθικής περιόδου από σκούρο καστανέρυθρο ίασπη (δεξιά) από τις όχθες του Πηνειού 6. Κωνικός πυρήνας λεπίδων της Αρχαιότερης Νεολιθικής από τον Πρόδρομο Καρδίτσας και λεπίδες από ίασπη από το Σέσκλο Μαγνησίας 7. Ξέστρο σε λεπίδα της Αρχαιότερης Νεολιθικής από ίασπη, Σέσκλο Β Μαγνησίας (αριστερά) και σφηνίσκος σε λεπίδα δρεπανιού της Νεότερης Νεολιθικής από ίασπη, Διμήνι Μαγνησίας (δεξιά) 8. Οι διαβαθμίσεις της πατίνας από το 0 ως το 3, όπως αντιπροσωπεύονται στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2 9. Άποψη του μεγάλης έκτασης ελαιώνα της Δράμεσης Λεπτή τομή από τη διάνοιξη ενός δρόμου στη Δράμεση Η περιοχή της Δράμεσης 2 με σημειωμένη τη θέση των ερευνημένων ενοτήτων 12. Λίθινα τέχνεργα σε παλαιοέδαφος στη Δράμεση Ποσοτική κατανομή των τέχνεργων από σοκολατί πυριτόλιθο στη Δράμεση Γεωτεκτονικό σχήμα των Ελληνίδων ζωνών 15. Σημεία συλλογής γεωλογικών δειγμάτων από τη ζώνες 2Γ και 2Δ 16. Πλακίδιο (αριστερά) και κόνδυλος (δεξιά) από σοκολατί πυριτόλιθο της Δράμεσης μέσα στο μητρικό τους πέτρωμα

5 5 17. Δείγματα των τριών υποκατηγοριών κονδύλων από σοκολατί πυριτόλιθο της Δράμεσης: Α1 (αριστερά), Α2 (κέντρο) και Α3 (δεξιά) 18. Κωνικός (αριστερά) και πρισματικός (δεξιά) πυρήνας από τη Δράμεση Λεπιδόμορφα προϊόντα από τη Δράμεση Προϊόντα με επεξεργασία από τη Δράμεση Στρατηγικές προμήθειας των πρώτων υλών 22. Κόνδυλος από σοκολατί πυριτόλιθο σε δοκιμαστικό στάδιο κατεργασίας 23. Θραύσμα πυρήνα από τη Δράμεση 2 με έντονα ίχνη χρήσης, το οποίο έχει πιθανότατα χρησιμοποιηθεί ως κρουστήρας 24. Δισκοειδής πυρήνας από τη θέση Combe Brune 2, ο οποίος έχει επαναχρησιμοποιηθεί ως κρουστήρας 25. Αρχαιολογικές θέσεις της Κεντρικής και Βόρειας Ελλάδας που αναφέρονται στο παρόν κεφάλαιο 26. Λίθινα τέχνεργα με έντονη λευκή πατίνα από τη Δράμεση Κατανομή των αρχαιολογικών θέσεων της λεκάνης του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας που αναφέρονται στην παρούσα εργασία 28. Εργαλεία από σοκολατί πυριτόλιθο από τη θέση Άγιος Γεώργιος της λεκάνης του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας 29. Πυριτολιθικός κόνδυλος καλής ποιότητας από την πλαγιά του όρους Βαράθι Σχέδια 1. Κωνικού σχήματος πυρήνες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 2. Πρισματικού σχήματος πυρήνες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 3. Μικροπυρήνες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 4. Προϊόντα με κορυφογραμμή από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 5. Πρώτες φολίδες και λεπίδες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 6. Φολίδες ανανέωσης της επιφάνειας κρούσης από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 7. Φολίδες ανανέωσης της όψης του πυρήνα από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 8. Λεπιδόμορφες φολίδες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 9. Λεπίδες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 10. Προϊόντα με πλευρική επεξεργασία από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 11. Φολίδες και λεπίδα με εγκοπή από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1)

6 6 12. Πλευρικά ξέστρα από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 13. Δίσκος ανανέωσης της επιφάνειας κρούσης και φολίδες με οδόντωση από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 14. Διατρητικά εργαλεία από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 15. Εργαλεία με κολόβωση από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 16. Σφηνίσκος από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 17. Σύνθετα εργαλεία από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 18. Μεγάλη λεπίδα κατασκευασμένη με την τεχνική της έμμεσης κρούσης από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1) 19. Πυρήνας από σοκολατί πυριτόλιθο που διατηρεί την κορυφογραμμή, Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1)

7 7 Κατάλογος πινάκων 1. Ποσοτική αντιπροσώπευση των τέχνεργων από σοκολατί πυριτόλιθο με πατίνα στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2 2. Ποσοτική αντιπροσώπευση των τέχνεργων από σοκολατί πυριτόλιθο της Δράμεσης 2 ανά ενότητα 3. Γενικά στοιχεία της λιθοτεχνίας από τη Δράμεση 2 4. Μέθοδοι απόκρουσης των προϊόντων της Δράμεσης 2 5. Αντιστοιχία του σχήματος των πυρήνων με τους τύπους των επιφανειών κρούσης τους 6. α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των ακέραιων πυρήνων της θέσης β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των ακέραιων πυρήνων της θέσης 7. Αντιστοιχία του βαθμού παρουσίας φλοιού και του αριθμού των αρνητικών στους πυρήνες της Δράμεσης 2 8. Ποσοτική αντιπροσώπευση των τεχνολογικών κατηγοριών στο σύνολο των προϊόντων κατεργασίας της Δράμεσης 2 9. α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των πρώτων φολίδων. β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των πρώτων φολίδων 10. α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των φολίδων ανανέωσης της επιφάνειας κρούσης β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των φολίδων ανανέωσης της επιφάνειας κρούσης 11. Βαθμός διατήρησης των προϊόντων κατεργασίας στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των φολίδων χωρίς επεξεργασία β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των φολίδων χωρίς επεξεργασία

8 8 13. α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των λεπιδόμορφων φολίδων χωρίς επεξεργασία β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των λεπιδόμορφων φολίδων χωρίς επεξεργασία 14. α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των λεπίδων χωρίς επεξεργασία β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των λεπίδων χωρίς επεξεργασία 15. Ο βαθμός παρουσίας του φλοιού στην επιφάνεια των προϊόντων κατεργασίας της Δράμεσης Η ακριβής θέση του φλοιού στα ακέραια προϊόντα κατεργασίας της Δράμεσης Το προφίλ των λεπίδων της Δράμεσης Οι πλευρές των λεπίδων της Δράμεσης Η διατομή των λεπίδων της Δράμεσης Τύποι φτέρνας των πρώτων φολίδων/λεπίδων της Δράμεσης α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των φτερνών των πρώτων φολίδων χωρίς επεξεργασία β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των φτερνών των πρώτων λεπίδων χωρίς επεξεργασία 22. Τύποι φτέρνας των προϊόντων κατεργασίας της Δράμεσης Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των φτερνών των φολίδων χωρίς επεξεργασία 24. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των φτερνών των λεπιδόμορφων προϊόντων χωρίς επεξεργασία 25. Τύποι βολβού των προϊόντων κατεργασίας της Δράμεσης Η μορφή του γείσου των προϊόντων κατεργασίας της Δράμεσης Οι τύποι των εργαλείων που απαντούν στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης Τα υπόβαθρα των εργαλείων της Δράμεσης α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των εργαλείων σε υπόβαθρα πρώτων φολίδων β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των εργαλείων σε υπόβαθρα πρώτων φολίδων

9 9 30. α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των εργαλείων σε υπόβαθρα φολίδων β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των εργαλείων σε υπόβαθρα φολίδων 31. α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των εργαλείων σε υπόβαθρα λεπιδόμορφων προϊόντων β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των εργαλείων σε υπόβαθρα λεπιδόμορφων προϊόντων 32. Ποσοτική αντιπροσώπευση της παρουσίας φλοιού στα εργαλεία με υπόβαθρα σε φολίδες της Δράμεσης Οι κατηγορίες των ξέστρων της Δράμεσης Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των αρνητικών των λεπιδόμορφων προϊόντων στους πυρήνες με ποσοστό φλοιού 10-30% 35. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των αρνητικών των λεπιδόμορφων προϊόντων στους πυρήνες με ποσοστό φλοιού 30-60% 36. α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των αρνητικών των λεπιδόμορφων προϊόντων στους κωνικούς πυρήνες β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των αρνητικών των λεπιδόμορφων προϊόντων στους πρισματικούς πυρήνες 37. Ποσοτική αντιπροσώπευση των λαθών κατά τη διάρκεια της λάξευσης των προϊόντων της Δράμεσης 2

10 10 Συντομογραφίες βλ. = βλέπε Πίν. = Πίνακας Εικ. = Εικόνα π.χ. = παραδείγματος χάριν εκ. = εκατοστά σελ. = σελίδα Ε.Π.Κ.Α = Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων χλμ. = χιλιόμετρα κ.α. = και άλλα ΠΕΧ = Πρώιμη Εποχή του Χαλκού κτλ. = και τα λοιπά ΜΕΧ = Μέση Εποχή του Χαλκού μ. = μέτρα ΥΕΧ = Ύστερη Εποχή του Χαλκού χιλ. = χιλιοστά ΕΧ = Εποχή του Χαλκού μm = μικρόμετρα Α.Ε.Μ.Θ. = Αρχαιολογικό Έργο Μακεδονίας και Θράκης

11 11 Πρόλογος Η ενασχόλησή μου με τα λίθινα λαξευμένα εργαλεία ξεκίνησε τέσσερα χρόνια πριν, όταν παρακολούθησα για πρώτη φορά το επιλεγόμενο μάθημα της αναπληρώτριας καθηγήτριας κ. Γεωργίας Κουρτέση Φιλιππάκη στα πλαίσια των προπτυχιακών μου σπουδών. Την ίδια εκείνη χρονιά μου έδωσε την ευκαιρία να συμμετάσχω στην πρώτη μου ανασκαφή στο Δισπηλιό Καστοριάς και με αυτόν τον τρόπο να έρθω από νωρίς σε επαφή με την Εποχή του Λίθου. Στη συνέχεια ως επόπτης μου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών με καθοδήγησε τα τελευταία δύο χρόνια. Την ευχαριστώ για την πολύτιμη βοήθεια που μου προσφέρει μέχρι και σήμερα και την εμπιστοσύνη που μου έδειξε στη μελέτη του παρόντος υλικού ως υπεύθυνη του αρχαιολογικού προγράμματος στο Μέσο Καλαμά Θεσπρωτίας. Για την πραγματοποίηση της παρούσας εργασίας σημαντική υπήρξε και η συνεισφορά συγκεκριμένων ατόμων και φορέων. Θα ήθελα πρωτίστως να ευχαριστήσω τους αρχαιολόγους της Εφορείας Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας (πρώην ΛΒ Ε.Π.Κ.Α.) για τη διαρκή στήριξη τους στο πρόγραμμα της λεκάνης του Μέσου Καλαμά. Η περίοδος παραμονής μου στη Θεσπρωτία κατά τον μήνα Σεπτέμβριο των ετών 2016 και 2017 για τις ανάγκες μελέτης του υλικού χρηματοδοτήθηκε από το Πανεπιστήμιο του Tübingen, στα πλαίσια της συνεργασίας του εν λόγω πανεπιστημίου με το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Για το λόγο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Tübingen κ. Κατερίνα Χαρβάτη. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω την αρχαιολόγο κ. Ευγενία Αδάμ για τις πολύτιμες συμβουλές που μου έδωσε σχετικά με το αρχαιολογικό υλικό από τη Δράμεση, καθώς και την συνάδελφο Μαρία Χελιώτη. Καθοριστική ήταν επίσης η συμβολή των στενών μου φίλων και συγγενών για την αμέριστη συμπαράσταση που μου έδειξαν καθ όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Τέλος, θέλω να πω από καρδιάς ένα μεγάλο ευχαριστώ στους γονείς μου για τη διαρκή τους στήριξη καθ όλη τη διάρκεια των μέχρι τώρα σπουδών μου.

12 12 Εισαγωγή Η παρούσα εργασία εστιάζει στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης, μίας προϊστορικής λιθοτεχνίας λαξευμένης στο σοκολατί πυριτόλιθο της Πίνδου. Η θέση ήρθε στο φώς κατά την έρευνα επιφανείας που διεξήχθη στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ κατά την πενταετία υπό τη διεύθυνση της αναπληρώτριας καθηγήτριας Γεωργίας Κουρτέση- Φιλιππάκη. Εκτός από το αρχαιολογικό της ενδιαφέρον, η Δράμεση αποτελεί μία πλούσια σε πρώτες ύλες περιοχή, μεταξύ των οποίων επικρατεί ο σοκολατί πυριτόλιθος. Το υλικό αυτό, γνωστό στη βιβλιογραφία ως καλής ποιότητας ίασπης ή σκουρόχρωμος ραδιολαρίτης, χρησιμοποιείται καθ όλη τη διάρκεια της Προϊστορίας σε θέσεις που γειτνιάζουν με τον ορεινό όγκο της Πίνδου. Ο σοκολατί πυριτόλιθος είναι ένας πολύ καλής ποιότητας πυριτόλιθος με λεπτόκοκκη υφή και ομοιογενή σύσταση. Για το λόγο αυτό ίσως προτιμήθηκε διαχρονικά από τον προϊστορικό άνθρωπο για τη λάξευση των εργαλείων του. Συστηματική αναζήτηση των πηγών του δεν έχει πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα. Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι πηγές σοκολατί πυριτόλιθου έχουν βρεθεί στην ευρύτερη περιοχή της Πίνδου 1. Θα πρέπει να τονιστεί ότι είναι συχνά δύσκολο να αποσαφηνιστεί αν το υλικό που αναφέρεται σε κάθε δημοσίευση είναι πράγματι ο σοκολατί πυριτόλιθος που εξετάζεται στην παρούσα εργασία, καθώς υπάρχουν και άλλες ποικιλίες του υλικού αυτού, όπως ο ίασπης με ανοιχτό καστανό χρώμα και ο κόκκινος ή ο χαμηλής ποιότητας σκουρόχρωμος ραδιολαρίτης. Επίσης δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα τους ακριβείς μηχανισμούς προμήθειας και διακίνησης του υλικού αυτού, καθώς οι αρχαιολογικές μαρτυρίες προέρχονται κατεξοχήν από οικιστικά περιβάλλοντα και όχι από θέσεις κατεργασίας της πρώτης αυτής ύλης, στις οποίες πιστεύεται ότι πραγματοποιούνταν η αρχική διαμόρφωση των κονδύλων. Η μελέτη της λιθοτεχνίας από τη Δράμεση φιλοδοξεί να ρίξει φως στις τεχνικές διαδικασίες λάξευσης που λάβαιναν χώρα σε μία προϊστορική θέση που γειτνιάζει με τις πρωτογενείς πηγές πρώτης ύλης. Επιπλέον, αποσκοπεί να προσθέσει περισσότερα στοιχεία σχετικά με τις θέσεις, στις οποίες πραγματοποιούνταν η κατεργασία του σοκολατί πυριτόλιθου, καθώς και περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη διακίνηση και 1 Runnels 1988, Ζιώτα κ.α. 1990, 95 Elster 1994 Karimali 1994, 269 Σκουρτοπούλου 2000, 270 Perlès 2001, 202 Αλεξάκης 2009, 362

13 13 τον τρόπο εισαγωγής του στους οικισμούς. Στόχος της παρούσας έρευνας είναι αφενός η μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς και νόησης μέσα από την ανασύσταση της τεχνολογικής αλυσίδας του υπό εξέταση υλικού, και αφετέρου ο εμπλουτισμός των γνώσεων μας για τις λιθοτεχνίες της Βορειοδυτικής Ελλάδας, οι δημοσιευμένες μελέτες των οποίων είναι πολύ λίγες. Η επίτευξη του στόχου αυτού υλοποιείται, μεταξύ των άλλων, με τη μελέτη της Τεχνολογίας των προϊστορικών τεχνέργων (artifacts) του ανθρώπου η οποία μας οδηγεί και στη διερεύνηση των γνωστικών διαδικασιών (cognition). Για την αποτελεσματικότερη επίτευξη του παραπάνω στόχου η εργασία διαρθρώνεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος πραγματοποιείται μία σύντομη παρουσίαση της έρευνας που διενεργήθηκε στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας, στα πλαίσια της οποίας εντοπίστηκε η θέση της Δράμεσης. Ακολουθεί η ιστορία της έρευνας για το σοκολατί πυριτόλιθο, δηλαδή μία πορεία στο χρόνο σε δημοσιεύσεις σημαντικών ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων, οι οποίοι δραστηριοποιήθηκαν στον ελλαδικό χώρο, ώστε να προσδιοριστεί αν, και με ποιο τρόπο, αναφέρονται στο υπό εξέταση υλικό. Πραγματοποιείται επίσης η αναζήτηση των περιοχών, στις οποίες χρησιμοποιήθηκε ο σοκολατί πυριτόλιθος κατά την Προϊστορική περίοδο. Το πρώτο μέρος της εργασίας κλείνει με την παράθεση της προβληματικής και της μεθοδολογίας μελέτης ενός λιθοτεχνικού συνόλου όπως αυτού της Δράμεσης. Το δεύτερο μέρος της εργασίας αφιερώνεται στο αρχαιολογικό υλικό αυτό καθεαυτό. Παρουσιάζεται αναλυτικά η κατανομή των αρχαιολογικών ευρημάτων στο χώρο, οι πηγές της πρώτης ύλης, η τεχνολογική προσέγγιση του υλικού, καθώς και οι τύποι των εργαλείων. Στο τρίτο και τελευταίο μέρος επιχειρείται μία σύνθεση των δεδομένων που προκύπτουν από τη μελέτη του παρόντος υλικού. Προτείνεται η ανασύσταση της εγχειρηματικής αλυσίδας, η οποία συμβάλλει στην αναγνώριση της λειτουργίας που είχε η συγκεκριμένη θέση, δηλαδή αν αποτελούσε εργαστήριο ή υπαίθρια θέση κατοίκησης. Επιπρόσθετα, γίνεται μία προσπάθεια χρονοπολιτισμικής τοποθέτησης του υπό εξέταση υλικού και σύγκρισής του με άλλες θέσεις. Η εργασία κλείνει με τα συμπεράσματα σχετικά με τη διακίνηση και την εκμετάλλευση του σοκολατί πυριτόλιθου στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά και στον ελλαδικό χώρο ευρύτερα, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα τις προοπτικές της έρευνας.

14 14 Μέρος 1: Το γενικό πλαίσιο της έρευνας 1.1 Η έρευνα επιφανείας στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας Η «Αρχαιολογική έρευνα επιφανείας στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας» αποτέλεσε ένα πενταετές πρόγραμμα ( ), το οποίο διεξήχθη από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και υπό τη διεύθυνση της αναπληρώτριας καθηγήτριας Γεωργίας Κουρτέση Φιλιππάκη. Η έρευνα έγινε σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας και την Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών. Το 2014 πραγματοποιήθηκαν μόνο γεωμορφολογικές μελέτες, ενώ το 2015 η αρχαιολογική έρευνα συνεχίστηκε στο πεδίο με τη συνεργασία του Πανεπιστημίου της Γενεύης και του προγράμματος PaGE του Πανεπιστημίου του Tübingen. Η λεκάνη του ποταμού Καλαμά, η οποία βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο της ηπειρωτικής Ελλάδας κοντά στα σύνορα με την Αλβανία (Εικ. 1), δεν είχε μελετηθεί επαρκώς στο παρελθόν. Παλαιότερες έρευνες που είχαν πραγματοποιηθεί στη περιοχή δεν είχαν οργανωμένο χαρακτήρα 2. Επιπλέον, σύγχρονα ερευνητικά προγράμματα, όπως αυτό του Φινλανδικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στη λεκάνη της Παραμυθιάς και το Nikopolis Project της Αμερικανικής Σχολής, εστίασαν μόνο στο κεντρικό και νότιο τμήμα του νομού Θεσπρωτίας 3. Στόχος της επιφανειακής έρευνας στο Μέσο Καλαμά Θεσπρωτίας ήταν ο εντοπισμός θέσεων που παρουσιάζουν ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον 4, εμπλουτίζοντας έτσι τον αρχαιολογικό χάρτη του βόρειου τμήματος της Θεσπρωτίας. Ο ποταμός Καλαμάς ή Θύαμις πηγάζει από το όρος Δούσκο, κοντά στα σύνορα του νομού Ιωαννίνων με την Αλβανία, διατρέχει το μεγαλύτερο κομμάτι της Ηπείρου από ανατολικά προς δυτικά, σχηματίζοντας ένα μεγάλο δέλτα, και καταλήγει στο Ιόνιο Πέλαγος, αμέσως βόρεια της Ηγουμενίτσας (Εικ. 1). Αντικείμενο της επιφανειακής έρευνας αποτελεί η περιοχή εκατέρωθεν της πορείας του Μέσου Καλαμά, η οποία 2 Hammond 1967 Δάκαρης Forsen 2009 Wiseman & Zachos Kourtessi Philippakis (forthcoming)

15 15 οριοθετείται από τους οικισμούς Καστρί και Άγιο Βλάσσιο στα δυτικά, Παλαιοχώρι και Άνω Παλαιοκλήσι στα ανατολικά, Δράμεση στα νότια και Σιδέρη στα βόρεια (Εικ. 2). Εικ. 1. Χάρτης της Θεσπρωτίας και της νότιας Αλβανίας με την πορεία του ποταμού Καλαμά, ο μέσος ρους του οποίου αποτελεί αντικείμενο της έρευνας [Kourtessi Philippakis (forthcoming)].

16 16 Εικ. 2. Ο καταμερισμός σε τέσσερις ζώνες του μέσου ρου του Καλαμά, στα πλαίσια του προγράμματος «Αρχαιολογική έρευνα επιφανείας στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας» [Kourtessi Philippakis (forthcoming)]. Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε στο πεδίο είναι αυτή της εντατικής έρευνας επιφανείας, η οποία καθιερώθηκε στην Ελλάδα από τη δεκαετία του 80 και μετά 5. Κάθε ζώνη διαιρέθηκε σε επιμέρους ενότητες (tracts), η αρίθμηση των οποίων έχει ως εξής: ζώνη 1 από 1001 έως 2000, ζώνη 2 από 2001 έως 3000, ζώνη 3 από 3001 έως 4000 και ζώνη 4 από 4001 έως Οι περιοχές της έρευνας ορίστηκαν γεωμετρικά με τη βοήθεια ενός DGPS και σημειώθηκαν στο πεδίο με ταινίες. Δύο ομάδες αποτελούμενες από 7-8 άτομα η κάθε μία ερεύνησε την περιοχή με τα πόδια με επικεφαλής της έναν υπεύθυνο, ο οποίος όριζε τα όρια των αγροτεμαχίων. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε ήταν αυτή των «πλησιέστερων παράλληλων γραμμών» 6. Τα μέλη της ομάδας παρατάσσονται σε απόσταση 2-3 μέτρων μεταξύ τους και προχωρούν σε ευθεία γραμμή με ρυθμό κανονικό (Εικ. 3). Κάθε ενότητα περπατήθηκε με ένα «πήγαινε έλα», περισυλλέγοντας τα τέχνεργα που ήταν ορατά στην επιφάνεια του εδάφους. Όλα τα ευρήματα και οι πληροφορίες που περισυλλέγονται στο πεδίο καταγράφονται σε μία 5 Λαμπρόπουλος 2014, Kourtessi Phlippakis (forthcoming)

17 17 φόρμα, στην οποία αναγράφονται τα δεδομένα που χαρακτηρίζουν κάθε ενότητα: έκταση, ορατότητα, υψόμετρο, βλάστηση κτλ. Το πρόγραμμα της επιφανειακής έρευνας στο Μέσο Καλαμά Θεσπρωτίας είχε και εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Δεκάδες φοιτητές του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (προπτυχιακοί, μεταπτυχιακοί και υποψήφιοι διδάκτορες) αλλά και πανεπιστημίων του εξωτερικού έλαβαν μέρος στην έρευνα πεδίου κατά τα έτη συμβάλλοντας στην επιτυχή ολοκλήρωση του προγράμματος. Οι φοιτητές εκπαιδεύτηκαν έτσι στη μεθοδολογία εκπόνησης μίας έρευνας επιφανείας και εξοικειώθηκαν με τη μελέτη ευρημάτων της Εποχής του Λίθου, καθώς ήρθαν σε άμεση επαφή με τα λίθινα λαξευμένα εργαλεία. Εικ. 3. Η μέθοδος των «πλησιέστερων παράλληλων γραμμών» (αριστερά) και η εφαρμογή της από την ομάδα του Πανεπιστημίου Αθηνών (δεξιά) [Kourtessi Philippakis (forthcoming)]. Για πρακτικούς λόγους και με βάση γεωμορφολογικά κριτήρια η περιοχή χωρίστηκε σε τέσσερις ζώνεις. Η ζώνη 1, η οποία ερευνήθηκε το 2011, περιλαμβάνει την παρόχθια πεδινή και λοφώδη περιοχή εκατέρωθεν της κοίτης του Καλαμά, από τον οικισμό Άγιος Βλάσσης έως τους οικισμούς Ελαία και Παραπόταμος, και τον ορεινό όγκο μεταξύ των οικισμών Παραποτάμου, Ρίζιανης και Γεροπλατάνου (Δόλιανης). Η ζώνη 2, στην οποία εντοπίστηκαν οι πηγές του σοκολατί πυριτόλιθου και η αρχαιολογική θέση της Δράμεσης, ερευνήθηκε το 2012 και θα αναλυθεί εκτενέστερα στη συνέχεια. Η ζώνη 3, η οποία ερευνήθηκε το 2013, βρίσκεται βορειοανατολικά του μέσου ρου του Καλαμά, σε μία κλειστή πεδιάδα που εκτείνεται από τη περιοχή της Σίδερης, όπου βρίσκεται το ομώνυμο σπήλαιο, έως το Άνω Παλαιοκλήσι.

18 18 Όσον αφορά τη ζώνη 4, αρχικά είχε προβλεφθεί να ερευνηθεί η πεδινή και λοφώδης έκταση μεταξύ των ζωνών 1Β, 2 και 3, η οποία ορίζεται από τον οικισμό του Γεροπλατάνου (Δόλιανη) στα δυτικά έως τους οικισμούς Μαντζάρι και Παλαιοχώρι στα ανατολικά. Η γεωμορφολογική μελέτη, όμως, που έγινε το 2014 απέδειξε ότι στη περιοχή αυτή δεν υπάρχει έντονο αρχαιολογικό ενδιαφέρον 7. Επίσης η περιοχή είναι δύσβατη λόγω της πυκνής βλάστησης που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της. Για τους λόγους αυτούς, κρίθηκε αναγκαία η μετακίνηση της ζώνης 4 στην περιοχή που βρίσκεται νότια της ζώνης 1 και δυτικά της ζώνης 2, οι οποίες είχαν ήδη αποδώσει πλούσιο αρχαιολογικό υλικό. Τέλος, το 2015, εκτός από την έρευνα πεδίου στη ζώνη 4, πραγματοποιήθηκε επανεπίσκεψη των ζωνών 1, 2 και 3 με στόχο τον εμπλουτισμό των ήδη περισυλλεχθέντων δεδομένων. Η ζώνη 2 αποτελεί μία περιοχή στα νοτιοανατολικά της κοίτης του Μέσου Καλαμά, από την οποία έχει περισυλλεχθεί μεγάλος αριθμός αρχαιολογικών ευρημάτων (5741 λίθινα τέχνεργα και 1359 όστρακα και αποτμήματα κεράμων). Καταλαμβάνει την πεδινή και λοφώδη έκταση μεταξύ των οικισμών Ρίζιανης και Βρατύλας και τμήμα του ορεινού όγκου νότια του οικισμού της Ρίζιανης. Για την καλύτερη οργάνωση της έρευνας η ζώνη αυτή, όπως και οι υπόλοιπες ζώνες, υποδιαιρέθηκε σε τέσσερις περιοχές (Εικ. 4). Η ζώνη 2Α, στην οποία ήρθαν στο φως 1393 λίθινα τέχνεργα (24,3% επί του συνόλου), αποτελείται από τα πεδινά της Ντόλιανης που αποτελούν καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Η ζώνη 2Β αποτελείται από μια στενή λωρίδα με υψόμετρο μεταξύ 30 και 50 μέτρων εκατέρωθεν ενός τεχνητού αρδευτικού καναλιού, όπου έχουν βρεθεί 766 λίθινα τέχνεργα (13,3 % επί του συνόλου). Στη ζώνη αυτή το 2013 διενεργήθηκε με τη συνεργασία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας και της ομάδας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών σωστική ανασκαφική τομή στη θέση «Κανάλι», η οποία βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της κοινότητας του Αγίου Γεωργίου και στα βορειοανατολικά της Δράμεσης. Η ανασκαφή απέδωσε πλήθος πυριτολιθικών εργαλείων και κεραμικής, η οποία χρονολογείται στον ορίζοντα των Δολιανών και της Καστρίτσας, δηλαδή στη μετάβαση από τη Τελική Νεολιθική στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού 8. Η ζώνη 2Γ περιλαμβάνει τις ασβεστολιθικές πλαγιές της Ρίζιανης, κοντά στον οικισμό του Αγίου Γεωργίου, και της Δράμεσης, νοτίως της κοινοτικής οδού που οδηγεί στον 7 Kourtessi Filippakis (forthcoming) 8 Kourtessi-Philippakis (forthcoming)

19 19 ομώνυμο οικισμό. Πρόκειται για μία περιοχή με έντονη διάβρωση, όπου ήρθαν στο φως 1165 λίθινα τέχνεργα (20,3% επί του συνόλου). Η ζώνη 2Δ, τέλος, καταλαμβάνει το νότιο τμήμα της ζώνης 2 σε ένα υψίπεδο με υψόμετρο μεταξύ 170 και 200 μέτρων με λιγότερη έντονη διάβρωση σε σχέση με τις υπόλοιπες ζώνες. Αποτελεί την πλουσιότερη σε ευρήματα περιοχή της ζώνης 2 με 2417 λίθινα τέχνεργα (42,1% επί του συνόλου). Διακρίνονται δύο μεγάλες συγκεντρώσεις ευρημάτων: η πρώτη, η Δράμεση 1, συνίσταται από λίθινα τέχνεργα με έντονη λευκή πατίνα που ανάγονται στη Μέση Παλαιολιθική εποχή 9, ενώ η δεύτερη, η Δράμεση 2, η οποία βρίσκεται πλησίον του ορεινού όγκου της Δράμεσης, από τέχνεργα δουλεμένα σε σοκολατί πυριτόλιθο. Η τελευταία αυτή συγκέντρωση θα παρουσιαστεί λεπτομερώς στο δεύτερο μέρος της εργασίας. Εικ. 4. Η ζώνη 2 με χωροθετημένες τις τέσσερις επιμέρους ζώνες (2Α, 2Β, 2Γ, 2Δ) που ερευνήθηκαν κατά την περίοδο του 2012 και η αρχαιολογική θέση της Δράμεσης [Kourtessi Philippakis (forthcoming)]. 9 Kourtessi Philippakis (forthcoming)

20 Ο σοκολατί πυριτόλιθος της Πίνδου Οι έρευνες για την προμήθεια και διακίνηση των πρώτων υλών στον ελλαδικό χώρο έχουν εστιάσει κυρίως στον οψιανό 10, χωρίς να δίνεται έμφαση και σε άλλες πρώτες ύλες που παρουσιάζουν μία εξίσου μεγάλη χωρική κατανομή. Τέτοιου είδους πρώτες ύλες αποτελούν ο μελί βαλκανικός και ο σοκολατί πυριτόλιθος Ο σοκολατί ή σκουρόχρωμος καστανέρυθρος πυριτόλιθος είναι ένας λεπτόκοκκος, ομοιογενούς σύστασης χωρίς εγκλείσματα πυριτόλιθος με εξαιρετική λαξευτική συμπεριφορά. Αν και γνωρίζουμε ότι οι πηγές του υλικού αυτού βρίσκονται ως επί το πλείστον σε περιοχές πλησίον της οροσειράς της Πίνδου 11, η μέχρι πρόσφατα απουσία πετρογραφικών και γεωχημικών αναλύσεων δημιουργεί ακόμα ασάφειες ως προς την ακριβή προέλευση και διακίνηση του. Παρότι ο σοκολατί πυριτόλιθος αποτελεί την κυρίαρχη πρώτη ύλη σε αρκετά εργαλειακά σύνολα της Θεσσαλίας και της Δυτικής Μακεδονίας, δεν έχει μελετηθεί ουσιαστικά και συστηματικά. Για το λόγο αυτό δεν έχει δημιουργηθεί ακόμα μία κοινή ορολογία που να ορίζει με σαφήνεια το σοκολατί πυριτόλιθο της Πίνδου, αφού κάθε αρχαιολόγος χρησιμοποιεί μία διαφορετική ονομασία (π.χ. κόκκινο ή σκουρόχρωμο ραδιολαρίτη, καστανοκόκκινο πυριτόλιθο, ίασπη κτλ.). Για την καλύτερη κατανόηση της πρώτης αυτής ύλης, θα ακολουθήσουν οι αναφορές που έχουν κάνει στις δημοσιεύσεις τους σημαντικοί Έλληνες και ξένοι αρχαιολόγοι στο σοκολατί πυριτόλιθο και το εύρος χρήσης του στις διάφορες περιόδους της Προϊστορίας. Ανάμεσα στις πρώτες δημοσιεύσεις για τη Νεολιθική εποχή στον ελλαδικό χώρο, αυτή του Χρήστου Τσούντα με τίτλο: «Αι προϊστορικαί ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου» αποτελεί ίσως τη σημαντικότερη. Στο κεφάλαιο «Ὅπλα καί ἐργαλεῖα ἐκ πυρίτου ἢ ὀψιανοῦ» ο Τσούντας προσπαθεί να τοποθετήσει χρονοπολιτισμικά τα λίθινα λαξευμένα εργαλεία κατατάσσοντάς τα τυπολογικά και αναφέροντας την πρώτη ύλη από την οποία είναι κατασκευασμένα. Όταν γράφει: «Ἡ ἑπομένη αἰχμή εἶναι ἐκ πυρίτου ἐρυθροῦ ἢ καστανερύθρου» 12, εννοεί πιθανότατα τον καστανέρυθρο ίασπη ή σοκολατί πυριτόλιθο που μας ενδιαφέρει στην παρούσα εργασία. Έκτοτε, η μοναδική αναφορά σε 10 Renfrew et al Torrene Runnels 1988, Ζιώτα κ.α. 1990, 95 Elster 1994 Karimali 1994, 269 Σκουρτοπούλου 2000, 270 Perlès 2001, 202 Αλεξάκης 2009, Τσούντας 1908, 326

21 21 λίθινα εργαλεία από καστανοκόκκινο πυριτόλιθο (Hornstein Silex corné) σχετίζεται με τα ευρήματα της έρευνας του Milojčić στη Θεσσαλία 13. Την ίδια περίπου περίοδο οι έρευνες του Δημήτρη Θεοχάρη στη Θεσσαλία θα οδηγήσουν στην εύρεση λίθινων τεχνέργων της Μέσης και Ανώτερης Παλαιολιθικής 14. Ο Θεοχάρης, αν και φαίνεται ότι μπορεί να ξεχωρίσει τύπους εργαλείων της Παλαιολιθικής εποχής, δε δίνει ιδιαίτερη σημασία στην αναγνώριση των πρώτων υλών. Ο ίδιος δεν αναφέρει σε καμία του δημοσίευση τον καστανό σοκολατί πυριτόλιθο της Πίνδου, παρότι διακρίνουμε στις δημοσιεύσεις και την εικονογράφηση ότι πρόκειται γι αυτόν. Στο ίδιο περίπου πλαίσιο θα κινηθεί και ο Γιώργος Χουρμουζιάδης, ο οποίος, παρόλο που διεξήγαγε πλήθος ανασκαφών θέσεων της Νεολιθικής περιόδου τις δεκαετίες του 60 και 70 στην Κεντρική Ελλάδα 15, δεν κάνει καμία αναφορά στο προαναφερθέν υλικό. Οι πρώτες αναφορές στον πολύ καλής ποιότητας καστανέρυθρο ίασπη της Πίνδου θα γίνουν από την Αντίκλεια Μουνδρέα Αγραφιώτη στις αρχές της δεκαετίας του 80 κυρίως όσον αφορά τη χρήση του για την κατασκευή λεπίδων, οι οποίες φέρουν ίχνη στίλβης, σε νεολιθικούς οικισμούς της Θεσσαλίας 16. Έκτοτε ο σαφής προσδιορισμός του υλικού αυτού εκ μέρους της αρχαιολόγου πραγματοποιείται σε θέσεις τόσο της κεντρικής όσο και της νότιας Ελλάδας 17. Λίγα χρόνια αργότερα, η Catherine Perles, στα πλαίσια της έρευνας της για την προμήθεια των πρώτων υλών και τους μηχανισμούς παραγωγής, κατανομής και κατανάλωσης των λίθινων εργαλειακών συνόλων στους νεολιθικούς οικισμούς 18, διακρίνει με σαφήνεια τις πρώτες ύλες που χρησιμοποιούνται ευρέως για την κατασκευή των εργαλείων (ίασπης, μελί πυριτόλιθος και οψιανός) και προσπαθεί να διαπιστώσει την προέλευση και τις ιδιότητες του κάθε υλικού, καθώς και την ένταξή του στη διαδικασία παραγωγής. Όσον αφορά το σοκολατί πυριτόλιθο, τον οποίο αναφέρει ως πολύ καλής ποιότητας ίασπη, υπογραμμίζει ότι η χρήση του αφορά κυρίως την κατασκευή λεπίδων με τη τεχνική της έμμεσης κρούσης και ότι πιθανόν προέρχεται από πολύ συγκεκριμένες και περιορισμένες πηγές στην οροσειρά της Πίνδου 19. Φαίνεται 13 Milojčić et al Θεοχάρης 1967, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 1971, Moundrea-Agrafioti Moundrea-Agrafioti Perlès Demoules & Perlès Perlès 2001, 202

22 22 λοιπόν ότι ήδη από τη δεκαετίες του οι αναφορές στο συγκεκριμένο υλικό εδραιώνονται σταδιακά στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία. Κλείνοντας την αναδρομή στο παρελθόν, η Γεωργία Κουρτέση Φιλιππάκη ασχολήθηκε κυρίως με τη προμήθεια και διακίνηση των πρώτων υλών στη Βόρεια Ελλάδα και τόνισε τη σημασία της διαχείρισης του περιβάλλοντος και της εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων από τον προϊστορικό άνθρωπο. Σε δημοσιεύσεις της για τις λιθοτεχνίες προϊστορικών θέσεων της Ανατολικής Μακεδονίας αναφέρει το σοκολατί πυριτόλιθο ως ίασπη 20. Συμπεραίνει μάλιστα ότι το υλικό αυτό έφτανε στους οικισμούς με τη μορφή μικρών κροκάλων με φλοιό από δευτερογενείς πηγές, οι οποίες είτε βρίσκονταν σε κοντινή απόσταση από τους οικισμούς είτε μεταφέρονταν από τη περιοχή της Πίνδου σε μακρινές αποστάσεις 21. Οι αναφορές στο υλικό που εξετάζεται στην παρούσα εργασία συνεχίζονται σε πρόσφατες δημοσιεύσεις με την ονομασία σοκολατί ή καστανοκόκκινος πυριτόλιθος 22 δείχνοντας ότι οι σύγχρονοι ερευνητές μπορούν να διακρίνουν με σαφήνεια στις λιθοτεχνίες την παρουσία του συγκεκριμένου υλικού. Όσον αφορά το ζήτημα της χρονολόγησης, ο σοκολατί πυριτόλιθος της Πίνδου χρησιμοποιείται ήδη από τη Μέση Παλαιολιθική περίοδο για την κατασκευή των εργαλείων. Στο υλικό από τη Μέση Παλαιολιθική του σπηλαίου της Θεόπετρας αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ότι η προμήθεια του «κοκκινωπού λεπτόκοκκου ραδιολαρίτη» γινόταν από πρωτογενείς και δευτερογενείς αποθέσεις κατά μήκος της οροσειράς του Κόζιακα, σε απόσταση 5 50 χιλιομέτρων από το σπήλαιο 23. Η χρήση του πυριτόλιθου αυτού φαίνεται ότι συνεχίζεται και κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο. Στο σπήλαιο της Θεόπετρας βασικό υλικό κατασκευής των λίθινων εργαλείων της περιόδου αυτής αποτελεί ο «καλής ποιότητας ραδιολαρίτης» σε μορφή κροκαλών και, λιγότερο συχνά, κονδύλων με φλοιό από δευτερογενείς πηγές, ενώ χρησιμοποιούνται σε μεγαλύτερο ποσοστό εξωγενείς πρώτες ύλες 24. Στη θέση Κλειδί της Ηπείρου, παρότι κυρίαρχη πρώτη ύλη αποτελεί ο σκουρόχρωμος γκρίζος τοπικής προέλευσης πυριτόλιθος που επιχωριάζει σε μορφή κροκαλών στις όχθες του ποταμού Βοϊδομάτη, χρησιμοποιείται σε πολύ μικρό ποσοστό και ο σοκολατί καστανός μη τοπικής 20 Kourtessi Philippakis Kourtessi Philippakis 2007, Καρίμαλη 2009 Doulkeridou Παναγοπούλου 2000, Adam 1999, 267

23 23 προέλευσης πυριτόλιθος 25, επιβεβαιώνοντας έτσι την παρουσία του στις λιθοτεχνίες των θέσεων της Παλαιολιθικής Εποχής στη Βορειοδυτική Ελλάδα. Τέλος, λίθινα τέχνεργα χαρακτηριστικά της Μέσης Παλαιολιθικής και λεπίδες της Ανώτερης Παλαιολιθικής από σοκολατί πυριτόλιθο έχουν βρεθεί επιφανειακά στις όχθες του Πηνειού στη Δυτική Θεσσαλία 26 (Εικ. 5). Εικ. 5. Μεγάλη φολίδα της Μέσης Παλαιολιθικής (αριστερά) και τέχνεργα της Ανώτερης Παλαιολιθικής περιόδου από σκούρο καστανέρυθρο ίασπη (δεξιά) από τις όχθες του Πηνειού (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 1971, 39 και 44). Κατά τη Νεολιθική εποχή λαμβάνει χώρα, και μάλιστα εντείνεται κατά τις τελευταίες φάσεις της, η διακίνηση καλής ποιότητας εξωγενών πρώτων υλών για την κατασκευή λίθινων εργαλείων στον ελλαδικό χώρο. Ο μηλιακός οψιανός διακινείται μέχρι το ύψος της Θεσσαλίας στα βόρεια σε μορφή μικρών προδιαμορφωμένων πυρήνων, ενώ πολύ καλής ποιότητας πυριτόλιθοι, όπως ο καστανέρυθρος ίασπης ή σοκολατί πυριτόλιθος και ο μελί πυριτόλιθος, φτάνουν συνήθως στους οικισμούς σε μορφή έτοιμων προϊόντων. Ο σοκολατί πυριτόλιθος διακινείται από την ορεινή ζώνη της Πίνδου στα δυτικά με κατεύθυνση ανατολική σε αντίθεση με τον οψιανό που διακινείται από το νότο προς το βορρά. Η μεγαλύτερη συγκέντρωση του καστανέρυθρου αυτού πυριτόλιθου παρατηρείται σε θέσεις που βρίσκονται στο εσωτερικό της ηπειρωτικής χώρας, όπως η Θεόπετρα και το Αχίλλειο, όπου η λάξευσή του πραγματοποιείται in situ 27. Αρκετές αναφορές στο υλικό 25 Roubet 1997, Milojčić et al Θεοχάρης 1967, Runnels Elster 1989;1994 Καρίμαλη 2000 Σκουρτοπούλου 2000 Nikolaou et al. 2008

24 24 αυτό προέρχονται επίσης από θέσεις της Δυτικής Μακεδονίας 28. Το γεγονός αυτό μπορεί να οφείλεται στην παρουσία πρωτογενών πηγών του υλικού αυτού σ αυτές τις περιοχές και να αποτελεί αντίβαρο της εκμετάλλευσης και χρήσης του μηλιακού οψιανού, η οποία συντελείται κυρίως στις παράλιες θέσεις της ηπειρωτικής χώρας 29. Εικ. 6. Κωνικός πυρήνας λεπίδων της Αρχαιότερης Νεολιθικής από τον Πρόδρομο Καρδίτσας (Μουνδρέα Αγραφιώτη 1996, 236) και λεπίδες από ίασπη από το Σέσκλο Μαγνησίας (Θεοχάρης 1973, εικ. 226). Αντίθετα, σε πιο απομακρυσμένες περιοχές, η ανασύσταση της τεχνολογικής αλυσίδας του υλικού αυτού είναι δύσκολη, καθώς λείπουν συνήθως τα αρχικά στάδια κατεργασίας του από τους οικισμούς. Στις περιοχές αυτές ο σοκολατί πυριτόλιθος χρησιμοποιείται κυρίως για την κατασκευή λεπίδων και μικρολεπίδων ήδη από τις πρώιμες φάσεις της Νεολιθικής εποχής (Εικ. 6). Οι λεπίδες αυτές, οι οποίες αποτελούν προϊόντα έμμεσης κρούσης ή ακόμα και πίεσης 30, χρησιμοποιούνται κυρίως ως δρεπάνια, δηλαδή παρουσιάζουν στίλβη 31 στη μία ή και στις δύο πλευρές, και όταν στομώσουν δεν απορρίπτονται, αλλά ανανεώνονται σε άλλη μορφή εργαλείου 32 (Εικ. 7). Εξαίρεση αποτελεί η περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας όπου o ίασπης εισάγεται στους οικισμούς με τη μορφή μικρών κροκάλων και οι ανάγκες των οικισμών σε λεπίδες 28 Ζιώτα κ.α Skourtopoulou 1999 Doulkeridou Καρίμαλη Perlès 2001, Χαρακτηριστική «γυαλάδα» που σχηματίζεται από την επαφή της πλευράς του εργαλείου με οξείδια του πυριτίου, τα οποία ενυπάρχουν σε φυτικές ουσίες. 32 Μουνδρέα Αγραφιώτη 1996, 104

25 25 ικανοποιούνται κυρίως μέσω της κατεργασίας του μελί πυριτόλιθου και του οπάλιου χαλκηδόνιου. Τέλος, η εμφάνισή του σε μικρότερο ποσοστό σε θέσεις της Νότιας Ελλάδας δε σημαίνει απαραίτητα τη μεταφορά του από τη βορειοδυτική χώρα. Πηγές αυτού του υλικού μπορεί να υπήρχαν, για παράδειγμα, στα ορεινά της Πελοποννήσου που ανήκουν στην ίδια λιθοστρωματογραφική ζώνη με αυτή της Πίνδου. Η χρήση του σοκολατί πυριτόλιθου συνεχίζεται και κατά την Εποχή του Χαλκού σε μικρότερες όμως ποσότητες σε σχέση με τη Νεολιθική εποχή 33. Εικ. 7. Ξέστρο σε λεπίδα της Αρχαιότερης Νεολιθικής από ίασπη, Σέσκλο Β Μαγνησίας (αριστερά) και σφηνίσκος σε λεπίδα δρεπανιού της Νεότερης Νεολιθικής από ίασπη, Διμήνι Μαγνησίας (δεξιά) (Μουνδρέα Αγραφιώτη 1996, 237). Φαίνεται λοιπόν ότι ο σοκολατί πυριτόλιθος της Πίνδου χρησιμοποιείται καθ όλη τη διάρκεια της Προϊστορίας, από τη Μέση Παλαιολιθική περίοδο μέχρι και την Εποχή του Χαλκού. Οι περισσότερες, ωστόσο, μαρτυρίες χρήσης της πρώτης αυτής ύλης στο αρχαιολογικό υλικό προέρχονται από θέσεις της Νεολιθικής εποχής και της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Αυτό μπορεί να εξηγείται από το γεγονός ότι τα στρωματογραφημένα σύνολα της Μέσης και Ανώτερης Παλαιολιθικής στην ηπειρωτική Ελλάδα είναι πολύ λιγότερα σε σύγκριση με αυτά της Νεολιθικής εποχής και της Εποχής του Χαλκού. Επιπρόσθετα, οι αποστάσεις που καλύπτονται για την απόκτηση του σοκολατί πυριτόλιθου μεγαλώνουν κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική και ιδιαίτερα κατά τη Νεολιθική εποχή, ενώ η προτίμηση του υλικού αυτού για την κατασκευή λεπίδων και εργαλείων με ηθελημένη επεξεργασία από τη Νεολιθική εποχή και μετά είναι σαφής. Παρατηρούμε επίσης ότι οι περισσότερες αναφορές στο σοκολατί πυριτόλιθο προέρχονται από θέσεις της Θεσσαλίας. Αυτό ίσως συμβαίνει για δύο λόγους: πρώτον, στο γεγονός ότι η περιοχή της Θεσσαλίας γειτνιάζει με την οροσειρά της Πίνδου και κατ 33 Runnels 1985 Moundrea Agrafioti 2008 Doulkeridou 2016

26 26 επέκταση βρίσκεται κοντά στις πρωτογενείς πηγές του σοκολατί πυριτόλιθου και δεύτερον, στο ότι η Θεσσαλία αποτελεί μία περιοχή καλά ερευνημένη όσον αφορά την Εποχή του Λίθου με πλήθος σημαντικών ανασκαφών. Τέλος, ένα ακόμα στοιχείο που παρατηρούμε είναι ότι δεν υπάρχει καμία αναφορά στο σοκολατί πυριτόλιθο της Πίνδου πριν από τη δεκαετία του 80 στις δημοσιεύσεις ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων. Το γεγονός αυτό οφείλεται αναμφισβήτητα στην ανάπτυξη νέων επιστημονικών προσεγγίσεων στην ελληνική αρχαιολογία την περίοδο αυτή, η οποία ακολουθεί τις εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα στο κλάδο της αρχαιολογίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Έτσι οι αρχαιολόγοι έδιναν πλέον έμφαση στη διερεύνηση των συστημάτων προμήθειας και διακίνησης των πρώτων υλών και την οργάνωση της παραγωγής, σε αντίθεση με την ιστορική πολιτισμική προσέγγιση, η οποία ενδιαφερόταν περισσότερο για την αναγνώριση τύπων εργαλείων και τη χρονοπολιτισμική ταξινόμηση των λίθινων λαξευμένων εργαλείων. 1.3 Προβληματική και μεθοδολογία της μελέτης Η περιοχή της Δράμεσης, της οποίας τα τέχνεργα από σοκολατί πυριτόλιθο παρουσιάζονται λεπτομερώς στην παρούσα εργασία, αποτελεί το βόρειο τμήμα της ζώνης 2Δ. Αναφορές θα γίνουν και σε δύο ακόμα θέσεις της λεκάνης του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας, τον Άγιο Γεώργιο και το Κανάλι, όπου επίσης έχουν έρθει στο φως τέχνεργα δουλεμένα στο σοκολατί πυριτόλιθο που εξετάζεται στην παρούσα μελέτη. Η θέση της Δράμεσης 2 ταυτίζεται σήμερα με έναν ελαιώνα (Εικ. 8), από τον οποίο έγινε η περισυλλογή του υλικού κατά τη διάρκεια της εντατικής έρευνας επιφανείας, ενώ αρχαιολογικό υλικό περισυλλέχθηκε και στις μικρές τομές που δημιουργήθηκαν από τη διάνοιξη ενός δρόμου (Εικ. 9). Τα προβλήματα της μελέτης ενός επιφανειακού υλικού είναι περισσότερα σε σχέση με τη μελέτη ενός στρωματογραφημένου συνόλου λίθινων εργαλείων. Πρώτον, εξαιτίας του χαρακτήρα της έρευνας δεν συλλέχθηκαν όλα τα τέχνεργα που υπήρχαν στην επιφάνεια του εδάφους, αλλά ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα του αρχαιολογικού υλικού. Επίσης είναι δύσκολο να εντοπιστούν με γυμνό μάτι και να συλλεχθούν μικρά λίθινα τέχνεργα, όπως μικρολεπίδες, απορρίμματα της λάξευσης και πολύ μικρές φολίδες (chips). Αν και το συγκεκριμένο υλικό βρίσκεται γενικά σε καλή κατάσταση και χωρίς

27 27 ίχνη φωτιάς, δε θα πρέπει να παραλείψουμε την ανθρώπινη παρέμβαση από τη στιγμή της απόθεσης του υλικού μέχρι και σήμερα. Ενέργειες όπως η άροση της γης, η παρουσία κοπαδιών και η διάνοιξη δρόμων συχνά βλάπτουν το επιφανειακό αρχαιολογικό υλικό. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, είναι δύσκολο να πραγματοποιηθεί μελέτη των ιχνών χρήσης για ευνόητους λόγους. Τέλος, ο ακριβής προσδιορισμός της περιόδου κατά την οποία χρησιμοποιήθηκε το υλικό είναι δύσκολος, εφόσον τα λίθινα τέχνεργα δεν προέρχονται από μία σαφή στρωματογραφική ακολουθία, αλλά είναι διασκορπισμένα στην επιφάνεια του εδάφους. Είναι λοιπόν αρκετά πιθανό λίθινα τέχνεργα διαφόρων περιόδων της Προϊστορίας να βρίσκονται μαζί στην επιφάνεια. Η καθαυτό μελέτη του αρχαιολογικού συνόλου από τη Δράμεση έγινε με βάση τρεις κύριους άξονες μελέτης των λίθινων εργαλειακών συνόλων: πρώτες ύλες, τεχνολογία και τυπολογία 34. Ο πρώτος άξονας αφορά τον προσδιορισμό των λίθινων πρώτων υλών που χρησιμοποιήθηκαν για τη κατασκευή των εργαλείων (στην παρούσα μελέτη ο σοκολατί πυριτόλιθος) και την αναζήτηση των πηγών και των διαδικασιών προμήθειας της πρώτης ύλης. Ο δεύτερος αφορά την ανασύσταση των σταδίων της εγχειρηματικής αλυσίδας, δηλαδή της μεθόδου και των τεχνικών που εφαρμόστηκαν κατά τη λάξευση του εργαλείου και ο τρίτος άξονας τη θέσπιση και ταξινόμηση τύπων με βάση χρονοπολιτισμικά κριτήρια. Η εξειδικευμένη μελέτη των λίθινων τεχνέργων από σοκολατί πυριτόλιθο χωρίς πατίνα σε συνδυασμό με τη διερεύνηση της τεχνολογικής και τυπολογικής τους ταυτότητας θα οδηγήσει σε μια προσπάθεια ερμηνείας του συγκεκριμένου αρχαιολογικού συνόλου από τη Δράμεση 2. Το στάδιο της εντατικής εξέτασης του αρχαιολογικού αυτού υλικού έγινε με βάση σύγχρονες μεθόδους μελέτης ενός λίθινου εργαλειακού συνόλου. τουλάχιστον όσο αυτό είναι εφικτό όταν αφορά τη μελέτη ενός επιφανειακού υλικού. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 80 η έρευνα όσον αφορά τα λίθινα λαξευμένα εργαλεία έχει πλέον ξεφύγει από την εμμονή στο λειτουργισμό, τη στείρα παράθεση τεχνολογικών και τυπολογικών χαρακτηριστικών και την εφαρμογή καθολικών νόμων στη συμπεριφορά του προϊστορικού ανθρώπου. Αντιθέτως, προσανατολίζεται στη διερεύνηση της δράσης (agency) στις προϊστορικές κοινωνίες, των προθέσεων και επιλογών του προϊστορικού λιθοξόου μέσα σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό και ιστορικό πλαίσιο και στο πολυδιάστατο υποκειμενικό χαρακτήρα των ερμηνειών του υλικού πολιτισμού. Αυτό επιτυγχάνεται με τη διαλεκτική της Προϊστορικής αρχαιολογίας με φιλοσοφικά ρεύματα, 34 Inizan et al Andrefsky 2005 Καρίμαλη & Καραμπατσώλη 2010

28 28 όπως η θεωρία της πρακτικής και η κοινωνική θεωρία, καθώς και με άλλες επιστήμες όπως η νευροψυχολογία 35. Εικ. 8. Άποψη του μεγάλης έκτασης ελαιώνα της Δράμεσης 2 (φωτογραφικό αρχείο Κουρτέση Φιλιππάκη). Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι όχι μόνο η περιγραφή των σταδίων της τεχνολογικής αλυσίδας αλλά η παρουσίαση των μεθόδων και των τεχνικών λάξευσης ως «φυσικών αποδόσεων των νοητικών σχημάτων που μαθαίνονται μέσω της παράδοσης και σχετίζονται με το πώς τα αντικείμενα λειτουργούν, κατασκευάζονται και χρησιμοποιούνται 36. Τα ερωτήματα που τίθενται στην παρούσα εργασία, τα οποία συγχρόνως αποτελούν και τους κύριους άξονες της προβληματικής μας, είναι τα εξής: ποια ήταν τα στάδια κατασκευής των εργαλείων από σοκολατί πυριτόλιθο στη Δράμεση 2 και ποιες οι τεχνικές κινήσεις που εφαρμόστηκαν; Ποιο ήταν το επιδιωκόμενο προϊόν; Ποια ήταν η συμπεριφορά των λιθοξόων της θέσης έτσι όπως διαμορφώνεται στην εκάστοτε κατάσταση κατασκευής, αλλά και γενικότερα ως προς τη διαχείριση της πρώτης ύλης; 35 Pelegrin 1990 & Lemonnier 1993, 3

29 29 Εικ. 9. Λεπτή τομή από τη διάνοιξη ενός δρόμου στη Δράμεση 2 (φωτογραφικό αρχείο Κουρτέση Φιλιππάκη). Η μελέτη του αρχαιολογικού υλικού πραγματοποιήθηκε στον εσωτερικό χώρο του πλέον εμβληματικού για την έρευνα επιφανείας του Μέσου Καλαμά σχολείου στο χωριό Γαρδίκι, το οποίο χρησιμεύει ως αποθήκη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας. Τα σακουλάκια που περιείχαν τα λίθινα τέχνεργα ανοίχθηκαν ένα προς ένα και στη συνέχεια παρέμειναν απλωμένα στο εσωτερικό της αίθουσας του σχολείου, διότι για να πραγματοποιηθεί μία εις βάθος μελέτη της τεχνολογίας των λίθινων λαξευμένων εργαλείων χρειάζεται συνεχής εποπτεία του αρχαιολογικού υλικού. Το υλικό μαρκαρίστηκε αναγράφοντας στην πίσω όψη του εργαλείου έναν αριθμό, ο οποίος αποτελείται από τα αρχικά ΜΚ (Μέσος Καλαμάς), τον αριθμό της ενότητας στην οποία ανήκει (π.χ. 2244) και τον αύξοντα αριθμό του εργαλείου. Από το σύνολο του υλικού της Δράμεσης 2 απομονώθηκαν τα λίθινα τέχνεργα από σοκολατί πυριτόλιθο, ταξινομήθηκαν με βάση τη παρουσία ή όχι πατίνας και μελετήθηκαν διεξοδικά μόνο όσα δεν έφεραν καθόλου πατίνα. Αυτό έγινε διότι θεωρήσαμε πως τα λίθινα τέχνεργα χωρίς πατίνα είναι πολύ πιο πιθανό να ανήκουν περίπου στον ίδιο χρονολογικό ορίζοντα, αποκλείοντας όσα είναι εμφανώς πατιναρισμένα (βλ. παρακάτω). Όλα τα λίθινα λαξευμένα εργαλεία μελετήθηκαν ένα προς ένα και μετρήθηκαν οι τρεις διαστάσεις τους με τη βοήθεια ενός ηλεκτρονικού παχύμετρου. Τα δεδομένα αυτά

30 30 εισήχθησαν σε μία βάση δεδομένων στο Microsoft Excel, εκτός των πυρήνων για τους οποίους έγινε αναλυτικότερη περιγραφή. Για κάθε λίθινο τέχνεργο αναγνωρίστηκε η τεχνολογική κατηγορία στην οποία ανήκει και στη συνέχεια ελέγχθηκε αν υπάρχει επεξεργασία. Τα προϊόντα κατεργασίας χωρίς επεξεργασία ταξινομήθηκαν σε τρεις κατηγορίες: φολίδες, λεπιδόμορφες φολίδες και λεπίδες. Ως λεπίδες χαρακτηρίστηκαν τα προϊόντα, το μήκος των οποίων είναι τουλάχιστον ίσο ή διπλάσιο του πλάτους τους 37, ενώ ως λεπιδόμορφες φολίδες χαρακτηρίστηκαν οι φολίδες με μεγαλύτερο μήκος συγκριτικά με το πλάτος τους και παρουσία ευθύγραμμων ακμών στην εμπρόσθια όψη. Η μελέτη των εργαλείων έγινε με μεγάλη προσοχή, καθώς σε ένα επιφανειακό υλικό τυχόν επεξεργασία μπορεί και να προέρχεται από φυσικές θραύσεις. Για το λόγο αυτό σε κάθε τέχνεργο ελέγχθηκε αν υπήρχαν ίχνη φωτιάς, διάβρωσης ή κάποια μεταγενέστερη θραύση. Η παρουσία φλοιού ή υπο-φλοιώδους τμήματος του κονδύλου ταξινομήθηκε με βάση τρεις διαβαθμίσεις: 1/3, 2/3 και 3/3 της επιφάνειας του τεχνέργου. Σε αυτές συγκαταλέγονται οι πρώτες φολίδες/λεπίδες στις οποίες ο φλοιός καλύπτει όλη την επιφάνεια τους, τα προϊόντα με έντονη παρουσία φλοιού στα οποία ο φλοιός καλύπτει τα 2/3 της επιφάνειας τους, τα προϊόντα με χαμηλή παρουσία φλοιού στα οποία ο φλοιός καλύπτει το ένα 1/3 της επιφάνειας τους και τα προϊόντα χωρίς την παρουσία φλοιού. Επίσης προσδιορίστηκε η ακριβής θέση του φλοιού στην επιφάνεια του τεχνέργου. Μεγάλος αριθμός τεχνέργων φέρουν σε μέρος της επιφάνειάς τους πατίνα, η οποία όμως προέρχεται από το ίδιο το πέτρωμα. Πρόκειται ουσιαστικά για υπο-φλοιώδες τμήμα μεταξύ του φλοιού και του εσωτερικού του κονδύλου, οπότε δεν προσμετράται στα δουλεμένα από τον άνθρωπο πατιναρισμένα τέχνεργα. Επιπρόσθετα, για κάθε λίθινο τέχνεργο που διατηρούσε ακέραιο το κάτω τμήμα του, προσδιορίστηκε ο τύπος του βολβού και της φτέρνας, αν υπάρχει προετοιμασία του πυρήνα ή όχι και μετρήθηκε το μήκος και το πλάτος κάθε φτέρνας όπου αυτό ήταν δυνατό. Κατά τη μελέτη των φολίδων λήφθηκε υπόψη ο αριθμός και η κατεύθυνση των αρνητικών της εμπρόσθιας όψης τους, ενώ όσον αφορά τις λεπίδες εξετάστηκαν το προφίλ, η διατομή, ο αριθμός και η κατεύθυνση των ακμών τους. Το πλήθος των πυρήνων, τέλος, που βρέθηκε στη συγκεκριμένη θέση υπέστη μία ειδικότερη μεταχείριση. Αρχικά αναγνωρίστηκαν οι επιφάνειες κρούσης τους και η σχέση που είχαν μεταξύ τους. Προσδιορίστηκε το σχήμα του πυρήνα και βαθμονομήθηκε η παρουσία του φλοιώδους τμήματος του κονδύλου: 0-30%, 30-60% και 60-90% στο 37 Inizan et al. 1999, 71

31 31 σύνολο του πυρήνα.. Επίσης εξετάστηκε αν η λάξευση έγινε οριζόντια ή κάθετα στον κατά μήκος άξονα του κονδύλου. Στη συνέχεια προσδιορίστηκε ο αριθμός και το είδος των αποσπάσεων από τις επιφάνειες κρούσης, η ύπαρξη προετοιμασίας ή όχι, η χρονική τους αλληλουχία και μετρήθηκε το μήκος και το πλάτος των λεπιδόμορφων αρνητικών. Επιπλέον, καθορίστηκε σε ποιο στάδιο βρισκόταν η διαδικασία λάξευσης του κάθε πυρήνα (αρχικό ή τελικό). Τέλος, αναγνωρίστηκαν τυχόν λάθη ή αστοχίες κατά τη διαδικασία της παραγωγής των προϊόντων (αναστροφή ή υπέρβαση). Το ζήτημα της πατίνας Ο όρος «πατίνα» αναφέρεται στο σχηματισμό οποιασδήποτε μορφής λεπτού στρώματος πάνω στην επιφάνεια των αρχαιολογικών ευρημάτων λόγω της χημικής διάβρωσης 38. Όταν ένα τέχνεργο χρησιμοποιείται από τον προϊστορικό άνθρωπο και στη συνέχεια απορρίπτεται, τότε εναποτίθεται σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον μέσα στο οποίο η «φρέσκια» επιφάνεια του βρίσκεται υπό την επίδραση δυναμικών φυσικοχημικών διαδικασιών. Πρόκειται ουσιαστικά για μία αλλοίωση των τέχνεργων από πυριτόλιθο, η οποία επηρεάζεται από ποικίλους φυσικούς παράγοντες, όπως το ph και η σύσταση του χώματος, η θερμοκρασία, η παρουσία του υγρού στοιχείου, η χρονική διάρκεια έκθεσης και η σύνθεση του λίθινου τέχνεργου (χημική και μικροδομική) 39. Η εμφάνιση της πατίνας στα αρχαιολογικά τέχνεργα παρουσιάζει ποικίλες μορφές και μακροσκοπικά μπορεί να διακριθεί σε ορισμένες κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία ανήκει η γνωστή λευκή πατίνα, την οποία συναντάμε συχνά σε τέχνεργα της Μέσης Παλαιολιθικής στην Ήπειρο καλύπτοντας συνήθως όλη την επιφάνεια του λίθινου τέχνεργου. Άλλη κατηγορία αποτελεί η πατίνα-στίλβη (gloss patina) η οποία γενικά θεωρείται προϊόν διάσπασης του πυριτίου και δημιουργεί μία αντανακλώμενη γυαλάδαλάμψη που καλύπτει ένα μέρος ή και ολόκληρη την επιφάνεια του τεχνέργου. Δε θα πρέπει, ωστόσο, να συγχέεται με τη στίλβη που δημιουργείται από τη χρήση του εργαλείου και παρατηρείται στο ενεργό του άκρο. Στη τρίτη κατηγορία, τέλος, ανήκει η πατίνα διαφόρων αποχρώσεων από το πορτοκαλί, το σκούρο καστανό έως το μαύρο. 38 Rottländer 1975 Gijn 1989 Burroni et al Glauberman & Thorson Rottländer 1975, 109 Burroni et al. 2002, 1281

32 32 Εικ. 10. Οι διαβαθμίσεις της πατίνας από το 0 ως το 3, όπως αντιπροσωπεύονται στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2. Στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης μπορούμε να διακρίνουμε την εμφάνιση μίας ροδόχρους πατίνας, η οποία καλύπτει με διαβαθμίσεις τα λίθινα τέχνεργα (Εικ. 10). Για το λόγο αυτό τα τέχνεργα ταξινομήθηκαν με βάση την κλίμακα 0-3, όπου στο 0 βρίσκονται τα τέχνεργα χωρίς πατίνα, τα οποία μελετήθηκαν λεπτομερώς στο προηγούμενο μέρος της εργασίας, στο 1 τα τέχνεργα που καλύπτονται από ένα αρκετά λεπτό στρώμα πατίνας ( πάχους 0,1-0,2 χιλ.), στο 2 όσα καλύπτονται από ένα μέτριου πάχους στρώμα πατίνας (0,3-0,5 χιλ.) και στο 3 τα τέχνεργα στα οποία εμφανίζεται ένα παχύτερο στρώμα πατίνας (0,5-0,8 χιλ.). Πολύ λίγα τέχνεργα φέρουν επίσης πατίνα με αποχρώσεις του πορτοκαλί και του σκούρου καστανού. Τα τέχνεργα από σοκολατί πυριτόλιθο με πατίνα αγγίζουν το 35% του συνόλου των τεχνέργων και βρίσκονται άνισα κατανεμημένα στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι ορισμένες φορές είναι δύσκολο λόγω του παχύ στρώματος πατίνας που καλύπτει ολόκληρη την επιφάνεια του τεχνέργου να διευκρινιστεί αν είναι κατασκευασμένο από το υπό εξέταση υλικό. Το ερώτημα που τίθεται είναι αν και κατά πόσο οι διαφορετικές διαβαθμίσεις της ροδόχρους πατίνας ανήκουν στον ίδιο χρονολογικό ορίζοντα. Γενικά υπάρχει η πεποίθηση ότι όσο παλαιότερο χρονολογικά είναι ένα λίθινο τέχνεργο τόσο παχύτερο είναι το στρώμα της πατίνας που διαμορφώνεται στην επιφάνειά του. Επιστημονικές μελέτες, όμως, ήδη από παλιά έχουν δείξει ότι η πατίνα δεν αποτελεί αξιόπιστο κριτήριο χρονολόγησης ενός υλικού, καθώς διαφορετικές μορφές και διαβαθμίσεις πατίνας είναι δυνατό να διαμορφωθούν σε μία λιθοτεχνία που ανήκει στον ίδιο χρονοπολιτισμικό

33 33 ορίζοντα 40. Συμβαίνει επίσης συχνά ένα τέχνεργο μεταγενέστερης εποχής να φέρει παχύτερο στρώμα πατίνας από ένα άλλο που ανήκει σε παλαιότερη περίοδο. Η πατίνα μπορεί ακόμα να διαφέρει και πάνω στο ίδιο το τέχνεργο, π.χ. η μία πλευρά του τεχνέργου να είναι πατιναρισμένη ενώ η άλλη όχι 41. Επιπλέον, δεν έχουν παρατηρηθεί σημαντικές διαφορές, όσον αφορά την πατίνα, μεταξύ τέχνεργων που προέρχονται από επιφανειακές συλλογές σε σχέση με όσα βρίσκονται θαμμένα στο χώμα, καθώς κάλλιστα τα τελευταία είναι δυνατόν να είναι περισσότερα πατιναρισμένα 42. Κλίμακα πατίνας Αριθμός τέχνεργων από σοκολατί πυριτόλιθο Ποσοστό ,09% ,65% ,07% ,19% Σύνολο % Πίν. 1. Ποσοτική αντιπροσώπευση των τέχνεργων από σοκολατί πυριτόλιθο με πατίνα στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2. Τα ποσοτικά δεδομένα των τέχνεργων από σοκολατί πυριτόλιθο με πατίνα αποτυπώνονται στον πίνακα 1 με βάση τις διαβαθμίσεις που έχουν ήδη οριστεί παραπάνω. Παρατηρούμε ότι ανάμεσα στα πατιναρισμένα τέχνεργα όσα καλύπτονται από λεπτή μέτριου πάχους πατίνα υπερτερούν κατά πολύ αγγίζοντας σε ποσοστό το 29,72%, ενώ όσα καλύπτονται από παχύ στρώμα πατίνας αποτελούν μόλις το 5,19% του συνόλου. Παρόλο που τα τέχνεργα αυτά δεν έχουν μελετηθεί αναλυτικά, φαίνεται ότι το μέγεθος τους και η τεχνολογία κατασκευής τους μοιάζουν με αυτά των τέχνεργων χωρίς πατίνα. Ίσως μόνο το μέγεθος των τέχνεργων που φέρουν παχύτερο στρώμα πατίνας να είναι λίγο μεγαλύτερο. Επιπρόσθετα, μεταξύ των πατιναρισμένων τεχνέργων και αυτών χωρίς πατίνα εμφανίζονται παρόμοιοι τύποι εργαλείων, όπως εργαλεία με ευθύγραμμη επεξεργασία, οδοντωτά, πλευρικά και τερματικά ξέστρα και εγκοπές. Σε μερικά από αυτά μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο της επανάχρησης, δηλαδή δημιουργία επεξεργασίας 40 Rottländer 1975, 109 Gijn 1989, 55 Burroni et al. 2002, Glauberman & Thorson 2012, Gijn 1989, Glauberman & Thorson 2012, 33

34 34 πάνω σε ένα πατιναρισμένο τέχνεργο που είχε χρησιμοποιηθεί ή κατασκευαστεί παλαιότερα. Επομένως η ποσοτική αντιπροσώπευση των τέχνεργων από σοκολατί πυριτόλιθο με πατίνα, καθώς και η προκαταρκτική μελέτη της τεχνολογικής τους αλυσίδας, υποδεικνύουν ότι η πατίνα δεν μπορεί να θεωρηθεί ασφαλής δείκτης χρονολόγησης του υλικού. Η υπεροχή των τέχνεργων χωρίς πατίνα στο υλικό της Δράμεσης 2 ίσως δεν οφείλεται στο γεγονός ότι το σύνολο αυτό είναι νεότερο σε σχέση με αυτό των πατιναρισμένων τεχνέργων, αλλά μπορεί να οφείλεται στη σύσταση της συγκεκριμένης πρώτης ύλης. Σχετική έρευνα σε πειραματικό εργαστήριο έχει δείξει ότι τα λεπτόκοκκα καλής ποιότητας πετρώματα παρουσιάζουν μεγαλύτερη αντοχή στις μετα-αποθετικές διαδικασίες, όπως η δημιουργία της πατίνας και η τριβή 43. Επιπρόσθετα, φολίδες με μικρο-σπασίματα και ραβδώσεις είναι περισσότερο επιρρεπείς στη χημική αλλοίωση λόγω του γεγονότος ότι το νερό μπορεί πιο εύκολα να εισβάλλει στο πέτρωμα. Το πλαίσιο απόθεσης ενός συνόλου λίθινων εργαλείων συνιστά λοιπόν τον βασικότερο παράγοντα που καθορίζει τον τύπο και το βαθμό της πατίνας στην επιφάνεια των τεχνέργων και όχι τόσο η χρονική διάρκεια έκθεσής τους στις εξωτερικές συνθήκες 44. Ο καθορισμός του βαθμού της πατίνας σε ένα αρχαιολογικό σύνολο θα πρέπει να πραγματοποιείται ταυτόχρονα με τη μελέτη της τυπολογίας και της τεχνολογικής αλυσίδας. Για παράδειγμα, ναι μεν γνωρίζουμε ότι τα τέχνεργα της Μέσης Παλαιολιθικής στην Ήπειρο συνήθως καλύπτονται από ένα παχύ στρώμα λευκής πατίνας, ωστόσο η αναγνώρισή τους επιτυγχάνεται πάντοτε σε συνδυασμό με τη μελέτη των τύπων των εργαλείων και της τεχνολογίας (δισκοειδής κατεργασία και τεχνική Levallois). Η μεγάλη χημική αλλοίωση των τέχνεργων αυτών είναι δυνατόν να οφείλεται εν μέρει στην απόθεση τους σε ασβεστολιθικά εδάφη μεγάλου υψομέτρου, καθώς το αυξημένο ph (αλκαλικότητα) και η θερμοκρασία ενισχύουν τη συχνότητα διάσπασης των στοιχείων στα πυριτολιθικά πετρώματα 45. Η πεποίθηση ότι το παχύ στρώμα λευκής πατίνας σε ένα τέχνεργο αρκεί ώστε αυτό να χρονολογηθεί σε μια παλαιότερη περίοδο, μειώνει την δυναμική των μετα-αποθετικών διαδικασιών και την χρονικά πολυδιάστατη φύση των πετρωμάτων. 43 Burroni et al. 2002, Glauberman & Thorson 2012, Glauberman & Thorson 2012, 25

35 35 Παρόμοια αποτελέσματα έδειξε και η μελέτη θέσεων της Δυτικής Ευρώπης που χρονολογούνται από την Κατώτερη Παλαιολιθική μέχρι και την Εποχή του Χαλκού 46. Τα τέχνεργα της Κατώτερης και Μέσης Παλαιολιθικής είναι περισσότερο πατιναρισμένα σε σχέση με τις νεότερες περιόδους της Προϊστορίας. Ωστόσο, από την Ανώτερη Παλαιολιθική και μετά η κατάσταση των τεχνέργων, όσον αφορά την πατίνα, ποικίλει αρκετά. Φαίνεται ότι η χρονική διάρκεια έκθεσης του τεχνέργου στις εξωτερικές συνθήκες δεν αποτελεί πλέον αποφασιστικό παράγοντα, καθώς ακόμα και σύνολα της Νεολιθικής περιόδου ή της ΕΧ είναι δυνατόν να καλύπτονται από διάφορους τύπους πατίνας στην επιφάνεια τους 47. Επιστρέφοντας στο υλικό της Δράμεσης 2, η χρονολόγησή του σε υστερότερες της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδους λόγω της απουσίας της Μουστέριας Τεχνολογίας και της παρουσίας μίας λεπιδόμορφης κατεργασίας συμπίπτει με την απουσία της πατίνας σε μεγάλο μέρος του υλικού. Αντίθετα, στη Δράμεση 1 η εμφάνιση ενός παχύ στρώματος λευκής πατίνας σε συνδυασμό με την παρουσία Τεχνολογίας της Μέσης Παλαιολιθικής ανάγει την χρήση του υλικού σε μία αρκετά παλαιότερη περίοδο. 46 Gijn 1989, Gijn 1989, 55

36 36 Μέρος 2: Το αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2.1 Η κατανομή στο χώρο Η προς μελέτη περιοχή αποτελείται από τις ενότητες Στις ενότητες αυτές, όπου απουσιάζει η κεραμική, έχουν συλλεχθεί συνολικά 1848 λίθινα τέχνεργα, εκ των οποίων τα 1080 είναι από σοκολατί πυριτόλιθο. Καταρχήν, είναι αναγκαίος ο προσδιορισμός και η περιγραφή του γεωγραφικού χώρου στον οποίο έχουν βρεθεί τα λίθινα τέχνεργα. Η πρόσφατη διάνοιξη ενός δρόμου στη Δράμεση 2 χωρίζει την ερευνημένη περιοχή σε δύο διακριτά τμήματα (Εικ. 11). Το πρώτο τμήμα στα βόρεια της Δράμεσης 2 αποτελείται από τις ενότητες και το δεύτερο και μικρότερο σε έκταση στα νότια από τις ενότητες Το έδαφος και των δύο αυτών τμημάτων συνίσταται από καστανέρυθρο χώμα και καλύπτεται από ελαιόδεντρα και ξερά χόρτα (Εικ. 12). Εξαίρεση αποτελούν οι ενότητες στις οποίες το χώμα είναι ανοιχτόχρωμο καφέ-γκρι με χαλίκια και κροκάλες και δεν έχουν παρατηρηθεί σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα. Η Δράμεση 2 αποτελεί μία θέση σε παλαιοέδαφος, το οποίο αντιπροσωπεύει παλαιο-επιφάνειες που έμειναν έκθετες και σταθερές για ικανό χρονικό διάστημα ώστε να εδαφοποιηθούν 48. Η Δράμεση 1, αντίθετα, ανήκει στις θέσεις με αποθέσεις λιμναίας ερυθρογής (terra rossa), οι οποίες αντιπροσωπεύουν μικρές εποχικές λίμνες που περιοδικά μετατρέπονταν σε χέρσους ή αβαθή τέλματα 49. Στο βόρειο τμήμα της περιοχής αυτής παρατηρούνται μεγάλα κομμάτια πρώτης ύλης (κυρίως σοκολατί πυριτόλιθου) στις ενότητες και , ενώ στο νότιο τμήμα παρατηρούνται διάσπαρτα κομμάτια πυριτολιθικών πετρωμάτων κυρίως γκρι και ρόδινου χρώματος. Ακόμα μία διαφορά μεταξύ του βόρειου και του νότιου τμήματος έγκειται στην ορατότητα της επιφάνειας του εδάφους, καθώς όσο πιο βόρεια κινείται κανείς τόσο πιο εύκολα μπορεί να διακρίνει λίθινα τέχνεργα στο έδαφος, ειδικά στο βορειοδυτικό τμήμα της υπό μελέτη περιοχής. Αντίθετα, στο νότιο τμήμα της Δράμεσης 2 η ορατότητα είναι μέτρια έως κακή ιδιαίτερα στις ενότητες εξαιτίας της πυκνής βλάστησης. Όλες οι παραπάνω παρατηρήσεις προέρχονται από τις φόρμες 48 Kourtessi-Philippakis (forthcoming) 49 Tourloukis 2010 Tourloukis et al. 2015

37 37 καταγραφής της εντατικής έρευνας επιφανείας και μας δίνουν μία συνολική εικόνα της κατάστασης του χώρου από τον οποίο συλλέχθηκαν τα λίθινα τέχνεργα. Εικ. 11. Η περιοχή της Δράμεσης 2 με σημειωμένη τη θέση των ερευνημένων ενοτήτων [Kourtessi Philippakis (forthcoming)]

38 38 Ενότητα Αριθμός Αριθμός τέχνεργων από Χωρίς Με λίθινων Ποσοστό Ποσοστό σοκολατί πατίνα πατίνα τέχνεργων πυριτόλιθο Ποσοστό ,13% 16 64% 9 36% ,3% 11 73,3% 4 26,7% ,26% 24 72,73% 9 27,27% ,14% 10 50% 10 50% ,1% 28 70% 12 30% ,92% 15 75% 5 25% ,46% 1 20% 4 80% ,23% 36 69,23% 16 30,77% ,63% 18 51,43% 17 48,57% ,47% 47 72,31% 18 27,69% ,5% 41 66,13% 21 33,87% ,38% 34 75,56% 11 24,44% ,62% 40 75,47% 13 24,53% ,26% 19 59,38% 13 40,62% ,14% 10 62,5% 6 37,5% ,24% 32 60,38% 21 39,62% ,72% 25 67,57% 12 32,43% ,10% 8 47,06% 9 52,94% ,7% 0 0% 2 100% ,14% 1 50% 1 50% ,35% 15 53,57% 13 46,43% ,35% ,02% 89 41,98% ,35% 1 100% 0 0% ,27% 3 100% 0 0% ,97% 57 71,25% 23 28,75% % 1 100% 0 0% ,36% 9 75% 3 25% ,43% 2 33,3% 4 66,7% ,3% 0 0% 1 100% ,43% 7 46,67% 8 53,33%

39 39 Ενότητα Αριθμός Αριθμός τέχνεργων από Χωρίς Με λίθινων Ποσοστό Ποσοστό σοκολατί πατίνα πατίνα τέχνεργων πυριτόλιθο Ποσοστό ,3% 4 50% 4 50% % 4 66,67% 2 33,33% ,3% 0 0% 1 100% % 4 80% 1 20% ,45% 5 50% 5 50% % % 0 0% ,7% 1 100% 0 0% % 1 100% 0 0% % 4 66,67% 2 33,33% ,4% 7 70% 3 30% % ,5% 3 100% 0 0% % % ,2% 23 82,14% 5 17,86% Σύνολο ,44% ,09% ,91% Πίν. 2. Ποσοτική αντιπροσώπευση των τέχνεργων από σοκολατί πυριτόλιθο της Δράμεσης 2 ανά ενότητα. Η κατανομή των λίθινων τεχνέργων στο χώρο προσφέρει μία σαφή εικόνα της παρουσίας ενός υλικού (στη συγκεκριμένη περίπτωση του σοκολατί πυριτόλιθου) σε μια περιοχή και μας βοηθά στην απομόνωση των περιοχών που παρουσιάζουν τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις του υλικού αυτού. Τα λίθινα τέχνεργα που συλλέχθηκαν ανά ενότητα από τη Δράμεση 2, καθώς και οι ποσότητες του σοκολατί πυριτόλιθου αναγράφονται στον πίνακα 2. Τα ποσοστά αυτά αποτυπώθηκαν στους χάρτες ενοτήτων της επιφανειακής έρευνας προκειμένου να εξαχθούν όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον προσδιορισμό των αυξομειώσεων στη ποσότητα του σοκολατί πυριτόλιθου στην περιοχή της Δράμεσης 2. Η αποτύπωση αυτή πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια χρωματικών διαβαθμίσεων προς ευκολία μελέτης του

40 40 αρχαιολογικού υλικού (Εικ. 13). Η χωρική κατανομή των λίθινων τέχνεργων είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί μόνο με βάση τη διάκριση της πρώτης ύλης και τον προσδιορισμό των συγκεντρώσεων αυτής, καθώς η λεπτομερής κατανομή των τεχνολογικών κατηγοριών και των εργαλειακών τύπων σε ένα επιφανειακό υλικό, όπως αυτό της Δράμεσης 2, είναι παρακινδυνευμένη εξαιτίας του χαρακτήρα της έρευνας. Εικ. 12. Λίθινα τέχνεργα σε παλαιοέδαφος στη Δράμεση 2 (φωτογραφικό αρχείο Κουρτέση Φιλιππάκη) Μέσα από τη κατανομή αυτή των λίθινων τέχνεργων στο χώρο μπορούν να γίνουν ορισμένες παρατηρήσεις. Πρώτον, ο αριθμός των λίθινων τέχνεργων που βρέθηκαν είναι πολύ μεγαλύτερος στο βόρειο τμήμα της Δράμεσης 2 (1739 λίθινα τέχνεργα, 1031 εξ αυτών από σοκολατί πυριτόλιθο) σε σχέση με το νότιο τμήμα (109 λίθινα τέχνεργα, 49 εξ αυτών από σοκολατί πυριτόλιθο). Αυτό μπορεί να συμβαίνει διότι όσο πιο νότια κινείται κανείς στη περιοχή μειώνεται η ορατότητα και δυσκολεύει η πρόσβαση λόγω της έντονης βλάστησης, οπότε είναι πιο δύσκολο να εντοπιστούν τα αρχαιολογικά ευρήματα που βρίσκονται στην επιφάνεια του εδάφους. Αρκετές φορές μάλιστα η έρευνα στο νότιο τμήμα περιοριζόταν σε μικρούς και στενούς χώρους περιτριγυρισμένους από ψηλούς θάμνους, όπου η ορατότητα ήταν καλύτερη, και έτσι η πορεία της ομάδας δεν ήταν δυνατό να κρατηθεί σε ευθεία γραμμή 50. Επιπλέον, όσο πιο βόρεια και δυτικά στη Δράμεση 2 βρίσκεται κανείς παρατηρεί μεγαλύτερες συγκεντρώσεις λίθινων τέχνεργων, ενώ όσο πιο νότια και ανατολικά τόσο μικρότερες ή μηδαμινές είναι αυτές (Πίν. 1). 50 Kourtessi-Philippakis (forthcoming)

41 41 Οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις τέχνεργων από σοκολατί πυριτόλιθο έχουν βρεθεί κυρίως στο βόρειο και βορειοδυτικό τμήμα της Δράμεσης 2 με ποσοστά συγκέντρωσης άνω του 50% στις περισσότερες ενότητες, ενώ στο νότιο τμήμα παρατηρούνται μόνο στα δυτικά όρια αυτού (ενότητες 2278, 2282 και 2285). Πιο συγκεκριμένα, οι μεγαλύτερες ποσότητες τέχνεργων από το υλικό αυτό έχουν βρεθεί στις ενότητες και 2261, οι οποίες βρίσκονται στο ίδιο μήκος, καθώς και στις φυσικές τομές που έχουν δημιουργηθεί από τη διάνοιξη ενός δρόμου (ενότητες ), ο οποίος διασχίζει ολόκληρη την περιοχή. Τα τέχνεργα από σοκολατί πυριτόλιθο χωρίς πατίνα υπερτερούν με ποσοστά που ξεπερνούν σε αρκετές ενότητες το 60-70%, ενώ αυτά με πατίνα υπερτερούν μόνο στις ενότητες και 2270, στις οποίες όμως οι ποσότητες των τεχνέργων που έχουν βρεθεί είναι πολύ μικρές για να γίνει κάποια περαιτέρω συζήτηση. Εικ. 13. Ποσοτική κατανομή των τέχνεργων από σοκολατί πυριτόλιθο στη Δράμεση 2. Σημαντική συγκέντρωση τέχνεργων από σοκολατί πυριτόλιθο έχει βρεθεί στην ενότητα 2258, την αποτελεί ένας μικρός αγροτικός δρόμος αμέσως βόρεια της ενότητας 2257 και του κεντρικού χωματόδρομου. Παρόλο που το ποσοστό συγκέντρωσης των τέχνεργων από το υλικό αυτό στη συγκεκριμένη ενότητα κυμαίνεται στο 62,35%, μικρότερο σε σχέση με άλλες ενότητες στα βόρεια, ο αριθμός τους (212 τέχνεργα) είναι μακράν ο μεγαλύτερος που έχει βρεθεί στην περιοχή. Μάλιστα σε αυτή επικρατεί ο στιλπνός σκουρόχρωμος σοκολατί πυριτόλιθος, η τεχνολογική αλυσίδα του οποίου

42 42 αποτελείται από όλα τα στάδια της λαξευτικής διαδικασίας μόνο στη συγκεκριμένη ενότητα. Εκτός από το σοκολατί πυριτόλιθο, στην ενότητα αυτή αντιπροσωπεύεται επίσης πλήθος ραδιολαριτικών πετρωμάτων διαφόρων χρωμάτων που όμως δεν αποτελούν μέρος της παρούσας εργασίας. Η αναλυτική, τεχνολογική και τυπολογική μελέτη των τέχνεργων από σοκολατί πυριτόλιθο αφορά το υλικό (ν=602) που προέρχεται από το βόρειο-βορειοδυτικό τμήμα της Δράμεσης 2, και συγκεκριμένα τις ενότητες , και Η πυκνότητα του υλικού στις παραπάνω ενότητες οριοθετεί, κατά την άποψη μας, και τη συγκεκριμένη αρχαιολογική θέση. Οι μικρές συγκεντρώσεις τέχνεργων στο νότιο τμήμα δεν αποτελούν ομοιογενές σύνολο και για το λόγο δεν συμπεριλήφθηκαν στην παρούσα μελέτη. Φαίνεται επίσης ότι η συγκεκριμένη πρώτη ύλη χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα για την κατασκευή εργαλείων, περισσότερο σε σχέση με άλλες πρώτες ύλες της περιοχής, αποτελώντας το 58,44% του συνόλου των λίθινων τέχνεργων. Τέλος, άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι εκεί που σύμφωνα με τις φόρμες καταγραφής της έρευνας επιφανείας υπάρχουν κόνδυλοι και κομμάτια πρώτης ύλης από σοκολατί πυριτόλιθο, έχουν βρεθεί συγκεντρώσεις τέχνεργων από το συγκεκριμένο υλικό με ποσοστά μεγαλύτερα του 50%. Η διαπίστωση αυτή αποτελεί μαρτυρία της in situ λάξευσης εργαλείων από σοκολατί πυριτόλιθο στο σημείο που υπήρχαν οι πρωτογενείς του πηγές. Στη διερεύνηση της μαρτυρίας αυτή θα βοηθήσει η γεωλογική μελέτη, η οποία ακολουθεί στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο. 2.2 Οι πρωτογενείς πηγές του σοκολατί πυριτόλιθου Η λεκάνη του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας ανήκει γεωλογικά στην Ιόνια ή Αδριατικοϊόνια λιθοστρωματογραφική ζώνη, η οποία στα δυτικά εφιππεύει με τη βοήθεια μιας σχεδόν οριζόντιας εφίππευσης τη ζώνη Παξών (ή Προαπούλια ζώνη), ενώ προς τα ανατολικά περνάει με μεταβατικά στρώματα προς τη ζώνη Τριπόλεως (ή ζώνη Γαβρόβου-Τριπόλεως) και τη ζώνη της Πίνδου (Εικ. 14). Η ζώνη αυτή περιλαμβάνει την παραλιακή περιοχή της νότιας Αλβανίας και της δυτικής ηπειρωτικής χώρας και μέρος του Ιονίου και αποτελείται αποκλειστικά από αλπικά ιζηματογενή πετρώματα. Ο νομός Θεσπρωτίας και κατ επέκταση η περιοχή που εκτείνεται εκατέρωθεν του μέσου ρου του ποταμού Καλαμά διαθέτει όλα εκείνα τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά που

43 43 συναντάμε στην Ήπειρο, δηλαδή μεγάλες αυξομειώσεις υψομέτρων, μικρές κοιλάδες ανάμεσα σε βουνά και έντονη παρουσία του υγρού στοιχείου. Στην υπό εξέταση περιοχή, όπως και σε όλη σχεδόν την Ήπειρο, κυριαρχεί ως υπόβαθρο ο ασβεστόλιθος, και πιο συγκεκριμένα ο λεπτοστρωματώδης, ενώ περιοχές με υπόβαθρο το φλύσχη παρατηρούνται κυρίως σε χαμηλές πλαγιές και συνήθως δεν διατηρούν αρχαιολογικά κατάλοιπα 51. Ακόμα ένα χαρακτηριστικό, τέλος, είναι η παρουσία αποθέσεων ερυθρογής (terra rossa), οι οποίες δημιουργούνται λόγω της διάβρωσης του ασβεστόλιθου και περιέχουν αρχαιολογικά ευρήματα που ανάγονται στην Παλαιολιθική εποχή 52, καθώς και παλαιοεδαφών. Στην λεκάνη του Μέσου Καλαμά υπάρχουν εκτεταμένες εμφανίσεις πυριτολιθικών πετρωμάτων. Ορισμένα από αυτά δεν παρουσιάζουν ομοιογένεια και έχουν χαμηλή δυνατότητα λάξευσης, ενώ άλλα είναι κατάλληλα για λάξευση λόγω της καλής ποιότητας του υλικού. Οι πηγές πρώτης ύλης που ανακαλύφθηκαν σε όλη την περιοχή του Μέσου Καλαμά βρίσκονται διάσπαρτες όχι τόσο σε περιοχές αλλουβιακών αποθέσεων ή σε κοιλάδες όσο σε μεγαλύτερα υψόμετρα 53. Αυτό αποτελεί και μια επιτυχία της επιφανειακής έρευνας, καθώς δεν ερευνήθηκαν μόνο περιοχές με εύκολη πρόσβαση αλλά και βραχώδεις περιοχές με μεγαλύτερο υψόμετρο, που φαινομενικά έμοιαζαν αφιλόξενες για τον προϊστορικό άνθρωπο. Η μεγάλη ποικιλία που παρατηρείται στη σύσταση και το χρώμα των πρώτων υλών σε συνδυασμό με τον πλούτο αρχαιολογικών ευρημάτων καθιστά την περιοχή αυτή έναν τόπο στον οποίο άνθρωποι, μαζί με τα υλικά και τις γνώσεις τους, δραστηριοποιούνταν σε όλο το εύρος της Πρώιμης Προϊστορίας. Μία περιοχή που παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον ως προς τη διερεύνηση της παραπάνω διαπίστωσης είναι η υποζώνη 2Δ, για την οποία έχουμε αναφερθεί στο προηγούμενο μέρος της εργασίας. Η περιοχή αυτή ανήκει γεωλογικά στην Ηωκαινική περίοδο και αποτελείται από υπολιθογραφικούς ασβεστόλιθους (εξαιρετικά λεπτοκοκκώδεις) 54. Επίσης αποθέσεις ερυθρογής (terra rossa), οι οποίες φθάνουν σε πάχος τα δύο έως τρία μέτρα, κάνουν την εμφάνισή τους ανάμεσα σε ομαλές πλαγιές. Στις υπώρειες των πλαγιών που δεσπόζουν στα δυτικά εκτείνονται οργανωμένοι 51 Kourtessi-Philippakis (forthcoming) 52 Bailey et al. 1997, 321 Kourtessi-Philippakis (forthcoming) Runnels & Van Andel 2003, 52 Tourloukis et al Kourtessi-Philippakis (forthcoming) Παππάς Παππάς 2016, 71

44 44 ελαιώνες, ενώ στα βορειοδυτικά υπάρχει ένα σύγχρονο λατομείο με σκοπό την εξόρυξη των ασβεστολιθικών πετρωμάτων. Εικ.14. Γεωτεκτονικό σχήμα των Ελληνίδων ζωνών. Rh: Μάζα της Ροδόπης, Sm: Σερβομακεδονική μάζα, CR: Περιροδοπική ζώνη, (Pe: Ζώνη Παιανίας, Pa: Ζώνη Πάικου, Al: Ζώνη Αλμωπίας) = Ζώνη Αξιού, ΡΙ: Πελαγονική ζώνη, Αc: Αττικό-Κυκλαδική ζώνη, Sp: Υποπελαγονική ζώνη, Pk: Ζώνη Παρνασσού - Γκιώνας, P: Ζώνη Πίνδου, G: Ζώνη Γαβρόβου - Τρίπολης, Ι: Ιόνιος ζώνη, Px: Ζώνη Παξών ή Προαπούλια, Au: Ενότητα Ταλέα όρη - πλακώδεις ασβεστόλιθοι πιθανόν της Ιονίου ζώνης. (Κατά Mountrakis et al. 1983) Οι πυριτολιθικές πηγές που βρέθηκαν στη ζώνη 2Δ κατανέμονται σε δύο διαφορετικές μεταξύ τους περιοχές, από τις οποίες έχουν συλλεχθεί δείγματα πρώτης ύλης (Εικ. 15). Η πρώτη βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της ζώνης αυτής μεταξύ των ελαιώνων και των λόφων πάνω από το σύγχρονο λατομείο ασβεστόλιθου. Εκεί εντοπίστηκαν εκτεταμένα στρώματα πυριτολίθων πάχους 5 20 εκατοστών μέσα στους

45 45 Ηωκαινικούς ασβεστόλιθους, καθώς και μικρότερη αναλογία κονδύλων από σοκολατί και σκούρο γκρι πυριτόλιθο. Η δεύτερη πηγή βρίσκεται περίπου 500 μέτρα νοτιότερα της πρώτης στο άλλο άκρο της υποζώνης 2Δ και διαθέτει παρόμοια πυριτολιθικά πετρώματα με την πρώτη. Εδώ εντοπίστηκαν πλακίδια και κόνδυλοι σε μεγαλύτερη αναλογία από σοκολατί και γκρι πυριτόλιθο, καθώς και εκρού χρώματα (Εικ. 16). Και στις δύο περιοχές τα υλικά που έχουν συλλεχθεί προέρχονται είτε από πρωτογενείς πηγές, δηλαδή εντοπίζονται μέσα στο «μητρικό» τους πέτρωμα (στη συγκεκριμένη περίπτωση στον ασβεστόλιθο), είτε πολύ κοντά σε αυτές, δηλαδή έχουν μετακυλίσει από την πρωτογενή τους πηγή και βρίσκονται διάσπαρτα στην επιφάνεια του εδάφους. Πρέπει να σημειωθεί ότι μικρές ποσότητες του υλικού αυτού έχουν επίσης βρεθεί σε πρωτογενή μορφή στα νότια της ζώνης 2Γ 55. Η ποσότητα του σοκολατί πυριτόλιθου σε μορφή πρωτογενών πηγών της ζώνης 2 είναι η μεγαλύτερη που έχει εντοπιστεί στο Μέσο Καλαμά Θεσπρωτίας, γεγονός που αντικατοπτρίζεται και στη φύση του αρχαιολογικού υλικού της συγκεκριμένης περιοχής. Εικ. 15. Σημεία συλλογής γεωλογικών δειγμάτων από τη ζώνες 2Γ και 2Δ (Παππάς 2016, 166, χάρτης 7). 55 Παππάς 2016,

46 46 Πιο συγκεκριμένα, τα πυριτολιθικά πετρώματα της πρώτης πηγής που χαρακτηρίζονται από ομοιογένεια και παρουσιάζουν πολύ καλές δυνατότητες λάξευσης, συναντώνται σε χαμηλότερη αναλογία 56. Ως επί το πλείστον συναντώνται πλακίδια με περιορισμένη δυνατότητα λάξευσης, καθώς χαρακτηρίζονται από έντονο τεκτονισμό και πολλές προσμίξεις ενσωματωμένα στον ασβεστόλιθο ή διάσπαρτα στην επιφάνεια. Τα πλακίδια αυτά αποτελούν τμήματα στρωματόμορφων πυριτόλιθων που αποσπάστηκαν λόγω τεκτονικής καταπόνησης. Οι κόνδυλοι, είναι είτε ενσωματωμένοι στον ασβεστόλιθο είτε διάσπαρτοι στις επιχώσεις των εποχιακών ρεμάτων, ενώ το χρώμα τους κυμαίνεται από το ανοιχτό κόκκινο έως το σοκολατί. Οι κατάλληλοι για λάξευση κόνδυλοι είναι αδιαφανείς με λεπτόκοκκη υφή και σχεδόν γυαλιστερή λάμψη, ενώ υπάρχουν και αρκετοί χονδρόκοκκοι αδιαφανείς κόνδυλοι με ματ λάμψη που χαρακτηρίζονται για την κακή λαξευτική τους ικανότητα. Η ίδια ακριβώς εικόνα παρατηρείται και προς τα βορειοδυτικά υψώματα της ζώνης 2Δ σε απόσταση τουλάχιστον μέχρι ενός χιλιομέτρου από το σύγχρονο λατομείο 57. Εικ. 16. Πλακίδιο (αριστερά) και κόνδυλος (δεξιά) από σοκολατί πυριτόλιθο της Δράμεσης μέσα στο μητρικό τους πέτρωμα (φωτογραφικό αρχείο Κουρτέση Φιλιππάκη). Η δεύτερη πηγή πρώτων υλών στα νότια της ζώνης αυτής διαθέτει μεγαλύτερη ποσότητα υλικών κατάλληλων για λάξευση και γενικά καλύτερη ποιότητα πρώτης ύλης 58. Τα πλακίδια εντοπίστηκαν κυρίως στα δυτικά όρια της κοιλάδας στον ίδιο ακριβώς άξονα με αυτά της πρώτης πηγής και παρουσιάζουν μεγαλύτερη ποικιλία στο χρώμα και τη 56 Παππάς 2016, Παππάς 2016, Παππάς 2016, 73

47 47 σύσταση του πετρώματος. Ειδικότερα, το χρώμα τους κυμαίνεται από το καστανοκόκκινο έως το σοκολατί και το γκρι, ενώ χονδρόκοκκα και λεπτόκοκκα, αδιαφανή ή ημιδιαφανή, με ή χωρίς γυαλιστερή λάμψη υλικά συνυπάρχουν στην επιφάνεια του εδάφους. Οι κόνδυλοι της περιοχής παρουσιάζουν ακόμα μεγαλύτερη ποικιλία και στην πλειοψηφία τους πολύ καλή κογχοειδή θραύση, δηλαδή το υλικό έχει πολύ καλή λαξευτική συμπεριφορά. Το μέγεθός τους δεν ξεπερνά τα είκοσι εκατοστά, οι συνηθέστεροι χρωματισμοί τους είναι το σοκολατί και το γκρι και πολλοί απ αυτούς είναι εξαιρετικά ομοιογενείς, λεπτόκοκκοι, αδιαφανείς και με σχεδόν γυαλιστερή λάμψη. Τέλος, ο φλοιός τους είναι λεπτός, λείος, συνεκτικός, στις αποχρώσεις του καφέ, με αβαθείς αυλακώσεις και άμεση μετάβαση στην κύρια μάζα του πετρώματος. Είναι σαφές ότι οι δύο προαναφερθείσες πηγές πρώτης ύλης βρίσκονται στην ίδια γεωλογική περιοχή και, παρά τις μικρές διαφορές στη σύσταση και τη ποιότητα των πρώτων υλών, διαθέτουν παρόμοια πυριτολιθικά πετρώματα. Οι σοκολατί κόνδυλοι της Δράμεσης διακρίθηκαν σε τρεις υποκατηγορίες με βάση μικροδιαφοροποιήσεις που αφορούν τη σύσταση και τη δομή τους (Εικ. 17). Τα δείγματα της πρώτης υποκατηγορίας (Α1) διακρίνονται για τον μικρό σε μέγεθος κόκκο που δεν ξεπερνά τα 6μm όσον αφορά στον χαλαζία και τα 50μm για τα υπόλοιπα συστατικά με ελάχιστη ανοιχτόχρωμη στίξη μικρότερη του 1 χιλ. Η παρουσία οξειδίων του σιδήρου ευθύνεται για το χαρακτηριστικό τους χρώμα. Η δεύτερη υποκατηγορία (Α2) χαρακτηρίζεται από περισσότερους κόκκους δολομίτη 59, μεγαλύτερη αναλογία απολιθωμάτων και λίγα εγκλείσματα μικρότερα των 0,4 χιλ. Το δείγμα της τρίτης υποκατηγορίας (Α3), τέλος, περιέχει ακόμα περισσότερο δολομίτη σε μεγαλύτερα μεγέθη, χαλαζία ελαφρώς πιο αδροκρυσταλλικό, ενώ το καστανοκόκκινο χρώμα του οφείλεται στη μεγαλύτερη αναλογία αιματίτη. Τα δείγματα και των τριών υποκατηγοριών είναι χρωματικά ομοιογενή, πολύ λεπτόκοκκα, αδιαφανή, σχεδόν γυαλιστερά, χωρίς διακλάσεις και προσμίξεις και χαρακτηρίζονται από πολύ καλή θραύση και ομοιόμορφη επιφάνεια θραύσης. Το δείγμα της δεύτερης υποκατηγορίας μόνο χαρακτηρίζεται από σχεδόν ματ λάμψη και μικρή οξείδωση. Παρατηρούμε λοιπόν ότι, παρά τις εμφανείς διαφορές στο χρώμα αλλά και στην δομή των υλικών, τα δείγματα διαθέτουν σχεδόν πανομοιότυπα ποιοτικά χαρακτηριστικά. 59 ανθρακικό ορυκτό του ασβεστίου και του μαγνησίου

48 48 Εικ. 17. Δείγματα των τριών υποκατηγοριών κονδύλων από σοκολατί πυριτόλιθο της Δράμεσης: Α1 (αριστερά), Α2 (κέντρο) και Α3 (δεξιά) (Παππάς 2016, , πίν ). Τα τέχνεργα από σοκολατί πυριτόλιθο που συλλέχθηκαν από τη θέση Δράμεση 2 έχουν εξολοκλήρου δουλευτεί σε κονδύλους που, όπως είδαμε, προέρχονται από το άμεσο γεωλογικό περιβάλλον της περιοχής. Η διαπίστωση αυτή τεκμηριώνεται για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον, η λαξευτική συμπεριφορά των κονδύλων είναι πολύ καλύτερη από αυτή των πλακιδίων και δεύτερον, είναι σαφές ότι οι πυρήνες με αυξημένη παρουσία φλοιού που έχουν βρεθεί στη θέση είχαν διαμορφωθεί πάνω σε κονδύλους. Οι τελευταίοι ταξινομήθηκαν, όπως μόλις είδαμε, στην κατηγορία Α των Ηωκαινικών πυριτόλιθων που χαρακτηρίζονται από μεγάλη παρουσία τρηματοφόρων, ενώ το καστανοκόκκινο ή σοκολατί τους χρώμα οφείλεται στην παρουσία οξειδίων του σιδήρου στο πέτρωμα. Τα τέχνεργα από σοκολατί πυριτόλιθο της Δράμεσης 2 μελετήθηκαν μόνο μακροσκοπικά. Όλα τα τέχνεργα χαρακτηρίζονται από πολύ λεπτόκοκκη σύσταση, σχεδόν γυαλιστερή επιφάνεια, πολύ καλή θραύση, ομοιόμορφη επιφάνεια θραύσης, επιφανειακή ροζ/μπεζ πατίνα και είναι αδιαφανή. Ορισμένα τέχνεργα περιέχουν λίγα μικρού μεγέθους εγκλείσματα χωρίς όμως αυτό να μειώνει την πολύ καλή λαξευτική τους συμπεριφορά, ενώ στο αρχαιολογικό υλικό συναντώνται και δίχρωμα τέχνεργα με αποχρώσεις του κόκκινου και του σοκολατί. Ο φλοιός τους είναι λεπτός και συνεκτικός, σχεδόν λείος, με χρώμα εκρού/λευκό. Η πολύ καλή του κατάσταση χωρίς διάβρωση ή οξείδωση δείχνει ότι το υλικό δεν είχε υποστεί μετακύλιση. Φαίνεται, τέλος, ότι οι υποκατηγορίες που ως επί το πλείστον χρησιμοποιήθηκαν στο αρχαιολογικό υλικό είναι η Α1 και Α3. Η υποκατηγορία Α1 συνιστά το στιλπνό σοκολατί πυριτόλιθο που απαντά με μεγάλη συχνότητα στο αρχαιολογικό σύνολο, ενώ η υποκατηγορία Α3 τον κόκκινο ραδιολαρίτη που απαντά σε μικρότερο αλλά εξίσου σημαντικό ποσοστό. Η μακροσκοπική και μικροσκοπική εξέταση των γεωλογικών δειγμάτων και του αρχαιολογικού υλικού μας επιτρέπει να εξάγουμε ορισμένα συμπεράσματα. Καταρχήν, η αρχαιολογική θέση της Δράμεσης 2 βρίσκεται ακριβώς στο σημείο που συναντώνται οι

49 49 πηγές του σοκολατί πυριτόλιθου. Οι κόνδυλοι του υλικού αυτού απαντούν σε αφθονία, κυρίως στο νότιο τμήμα της ζώνης 2Δ, είτε διάσπαρτοι στην επιφάνεια του εδάφους είτε ενσωματωμένοι στο μητρικό τους πέτρωμα, δηλαδή τον ασβεστόλιθο. Φαίνεται ότι οι προϊστορικοί κάτοικοι της περιοχής χρησιμοποιούσαν κατά κύριο λόγο τους πρωτογενούς μορφής κονδύλους και σε πολύ μικρό βαθμό κομμάτια πρώτης ύλης σε δευτερογενή μορφή, τα οποία βρίσκονταν σε χαμηλότερο υψόμετρο. Το μέγεθος των επιλεγόμενων κονδύλων, το οποίο κυμαίνεται μεταξύ 10 και 20 εκ., είναι σχετικά μικρό σε σχέση με άλλες πρώτες ύλες και εξηγεί το μικρό μέγεθος του εργαλειακού εξοπλισμού. Επιπλέον, ο προϊστορικός άνθρωπος της περιοχής δεν χρησιμοποιούσε όλους τους κονδύλους από σοκολατί πυριτόλιθο αλλά επέλεγε μόνο όσους ήταν πολύ καλής ποιότητας και με εξαιρετική λαξευτική συμπεριφορά. Η ποικιλία των χρωμάτων και το μέγεθος του κονδύλου δεν φαίνεται να παίζουν τόσο σημαντικό ρόλο όσο η ποιότητα του υλικού σε σχέση πάντα με τις εκάστοτε ανάγκες. Όλα τα παραπάνω συμπεράσματα παρέχουν μία γενική αλλά ακόμα αποσπασματική εικόνα των επιλογών και της σκέψης των προϊστορικών κατοίκων της περιοχής, η οποία θα συμπληρωθεί με τη μελέτη της τεχνολογικής αλυσίδας και τους τύπους των εργαλείων. 2.3 Τεχνολογική προσέγγιση του υλικού Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, το σύνολο των λίθινων τέχνεργων ανέρχεται σε 602 (Πίν. 3). Στο υπό εξέταση υλικό έχουν επισημανθεί 17 κομμάτια πρώτης ύλης, τα οποία είναι ακατέργαστα μέσου μήκους 5-7 εκ. και δε θα συμπεριληφθούν στην κυρίως μελέτη του υλικού. Τα κομμάτια αυτά παρουσιάζουν στην εξωτερική τους επιφάνεια τα γνωστά χαρακτηριστικά που περιγράφηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο, δηλαδή με φλοιό ή φυσικές επιφάνειες. Ακολουθούν οι κρουστήρες με λίγο χαμηλότερο ποσοστό. Τα τέχνεργα αυτά χαρακτηρίζονται από έντονα ίχνη χρήσης που έχουν συσσωρευτεί σε ένα συγκεκριμένο σημείο τους, το οποίο πιθανότατα αποτελούσε το σημείο της επαφής του κρουστήρα με τον πυριτόλιθο. Οι διάφορες αφαιρέσεις που διακρίνονται στα εργαλεία αυτά υποδηλώνουν ότι είχαν διαμορφωθεί ως επί το πλείστον πάνω σε εξαντλημένους πυρήνες ή θραύσματα πυρήνων. Παρόμοια επανάχρηση πυρήνων ως κρουστήρες με πανομοιότυπα μάλιστα ίχνη χρήσης έχει παρατηρηθεί σε θέσεις της Μέσης

50 50 Παλαιολιθικής στη Δυτική Ευρώπη 60. Οι πυρήνες και τα θραύσματα πυρήνων αποτελούν το 9,14% του συνόλου. Τα προϊόντα κατεργασίας, στα οποία περιλαμβάνονται φολίδες, λεπιδόμορφες φολίδες, λεπίδες, θραύσματα φολίδων, εργαλεία και απορρίμματα, κυριαρχούν απόλυτα. Τέλος, τα εργαλεία της θέσης αποτελούν το 18,77% του συνόλου και θα αναλυθούν περαιτέρω στο επόμενο κεφάλαιο. Τεχνολογική κατηγορία Κομμάτια πρώτης ύλης Κρουστήρες Πυρήνες Θραύσματα πυρήνων Προϊόντα κατεργασίας Εργαλεία Σύνολο Αριθμός τεχνέργων Ποσοστό % 2,82% 2,66% 5,65% 3,49% 66,61% 18,77% 100% Πίν. 3. Γενικά στοιχεία της λιθοτεχνίας από τη Δράμεση 2. Πυρήνες Όπως έχουμε εξηγήσει στο κεφάλαιο της μεθοδολογίας, οι πυρήνες που έχουν βρεθεί στη θέση ταξινομήθηκαν με βάση τις επιφάνειες κρούσης (Πίν. 4). Οι ακέραιοι πυρήνες με μονοπολική κρούση κυριαρχούν απόλυτα αποτελώντας το 67,65% του συνόλου. Ακολουθούν οι πυρήνες με δύο διασταυρούμενες επιφάνειες κρούσης, των οποίων η παραγωγή των προϊόντων τους είναι χιαστί, σε ποσοστό 17,65%, ενώ λίγο χαμηλότερα σε ποσοστό βρίσκονται οι πυρήνες με αμφιπολική κρούση, δηλαδή με δύο αντίθετα διατεταγμένες επιφάνειες κρούσης στον ίδιο άξονα. Σε κάθε περίπτωση οι πυρήνες διαθέτουν συνήθως μία ή δύο επιφάνειες κρούσης και σπανιότερα τρεις (σε μία μόνο περίπτωση). Τα θραύσματα πυρήνων που εξετάστηκαν (ν=21) παρουσιάζουν κατά πλειοψηφία μία επιφάνεια κρούσης, όμως αυτό δεν αποκλείεται να οφείλεται στο θραυσματικό χαρακτήρα της ομάδας αυτής. Κατά συνέπεια, από μορφολογικής άποψης οι πυρήνες της Δράμεσης 2 ταξινομούνται σε δύο βασικά σχήματα: πρισματικό και κωνικό (Πίν. 5) (Σχέδια 1 και 2) (Εικ. 18). Οι πρώτοι κυριαρχούν απόλυτα με ποσοστό 61,76%. Στους πυρήνες αυτούς το ποσοστό των φυσικών επιφανειών κρούσης αγγίζει το 33,33%, ενώ λίγο χαμηλότερα κυμαίνεται το ποσοστό των απλών και ευθύγραμμων επιφανειών κρούσης. Οι φυσικές 60 Thiébaut et al. 2010

51 51 αυτές επιφάνειες φέρουν πατίνα, είναι απόλυτα επίπεδες και αποτελούν μέρος του κονδύλου. Η παρουσία των επιφανειών αυτών διαπιστώνεται και μέσα από τις φτέρνες των προϊόντων κατεργασίας. Τριάντα δύο φολίδες με ευθύγραμμη φτέρνα προέρχονται από την απόσπαση τέτοιων επιφανειών, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και 3 πρώτες φολίδες. Σε χαμηλότερα αλλά ίδια ποσοστά κυμαίνονται στους πρισματικούς πυρήνες οι πολυεδρικές και οι επιφάνειες κρούσης που έχουν υποστεί ανανέωση (19,05%). Ο τύπος της τελευταίας, η ανανέωση της οποίας δημιουργείται από την αφαίρεση μίας ή σπανιότερα δύο φολίδων από την επιφάνεια κρούσης, υπερτερεί κατά πολύ στους κωνικούς πυρήνες με ποσοστό 69,23%. Σε αρκετά χαμηλότερα ποσοστά κυμαίνονται οι υπόλοιποι τύποι επιφανειών κρούσης στους ίδιους πυρήνες. Εικ. 18. Κωνικός (αριστερά) και πρισματικός (δεξιά) πυρήνας από τη Δράμεση 2. Τύπος πυρήνα Αριθμός Ποσοστό επί του συνόλου Μονοπολική κρούση 23 67,65% Αμφιπολική κρούση 5 14,7% Παραγωγή χιαστί 6 προϊόντων 17,65% Σύνολο ακέραιων % πυρήνων Πίν. 4. Μέθοδοι απόκρουσης των προϊόντων της Δράμεσης 2.

52 Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό 52 Τύπος επιφάνειας κρούσης Σχήμα πυρήνα Απλή Πατιναρισμένη Πολυεδρική Ανανεωμένη Σύνολο Κωνικό 1 7,69% 1 7,69% 2 15,38% 9 69,23% 13 38,24% Πρισματικό 6 28,57 % 7 33,33 % 4 19,05% 4 19,05% 21 61,76% Σύνολο 7 20,59 % 8 23,53 % 6 17,65% 13 38,24% % Πίν. 5. Αντιστοιχία του σχήματος των πυρήνων με τους τύπους των επιφανειών κρούσης τους. Οι διαστάσεις των ακέραιων πυρήνων της θέσης κυμαίνονται σε μήκος μεταξύ 20,08 και 45,1 χιλ και σε πλάτος μεταξύ 25,66 και 58,75 (Πίν. 6α). Παρατηρούνται, ωστόσο, τρεις εξαιρέσεις. Η πρώτη αφορά μία ομάδα με χαρακτηριστικά μικροπυρήνων με μήκος που κυμαίνεται μεταξύ 11,05 και 17,27 χιλ. και πλάτος μεταξύ 15,57 και 26,14 (Σχέδιο 3). Η απόσπαση προϊόντων μικρών διαστάσεων, όμως, έχει παρατηρηθεί και σε μεγαλύτερους πυρήνες. Μία δεύτερη εξαίρεση αποτελούν δύο πυρήνες το μήκος των οποίων αγγίζει τα 53,44 και 54,68 χιλ. Εξαίρεση, τέλος, αποτελεί και ένα πυρήνας το πλάτος του οποίου κυμαίνεται στα 79,2 χιλ. Όσον αφορά το πάχος, παρατηρούμε μία μεγαλύτερη ομοιογένεια χωρίς σημαντικές εξαιρέσεις (Πίν. 6β). Οι πυρήνες της θέσης διατηρούν ως επί το πλείστον την αρχική μορφή του κονδύλου και κατά συνέπεια μεγάλο μέρος της επιφάνειας τους καλύπτεται από φλοιό. Μόνο στο 20,59% των πυρήνων δεν παρατηρείται φλοιός (Πίν. 7). Παρατηρούμε ότι οι πυρήνες, των οποίων η επιφάνεια καλύπτεται από φλοιό σε ποσοστό 10-30%, έχουν αποδώσει το μέγιστο των προϊόντων, ενώ λίγο χαμηλότερη απόδοση παρουσιάζουν οι πυρήνες με ποσοστό φλοιού 30-60%. Αντίθετα, οι πυρήνες χωρίς καθόλου φλοιό μετά βίας διαθέτουν τέσσερα αρνητικά προϊόντων στην περιφέρειά τους. Υπάρχει, τέλος, και

53 53 μία περίπτωση μεγάλου πυρήνα με ποσοστό φλοιού 70%, ο οποίος ανήκει σε πολύ αρχικό στάδιο κατεργασίας και έχει αποδώσει τέσσερα προϊόντα. Φαίνεται ότι ο βαθμός παρουσίας του φλοιού στην επιφάνεια των πυρήνων συνδέεται με το βαθμό παρουσίας ενεργής στεφάνης στο γείσο του πυρήνα. Όσο περισσότερο μειώνεται ο πυρήνας, τόσο λιγότερη είναι η παρουσία του φλοιού στην επιφάνειά του. Η διαπίστωση αυτή υποδηλώνει ότι στη θέση αντιπροσωπεύονται όλα τα στάδια κατεργασίας των πυρήνων, από τα πιο αρχικά στα πιο τελικά. Πίν. 6α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των ακέραιων πυρήνων της θέσης. Πίν. 6β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των ακέραιων πυρήνων της θέσης. Παρουσία φλοιού Αρνητικά Αριθμός πυρήνων Ποσοστό Χωρίς φλοιό ,59% 10-30% ,06% 30-60% ,41% 60-90% 4 1 2,94% Πίν. 7. Αντιστοιχία του βαθμού παρουσίας φλοιού και του αριθμού των αρνητικών στους πυρήνες της Δράμεσης 2.

54 54 Τα προϊόντα της κατεργασίας Μεταξύ των προϊόντων οι φολίδες και οι λεπιδόμορφες φολίδες χωρίς επεξεργασία αποτελούν το μεγαλύτερο σύνολο της θέσης φτάνοντας σε ποσοστό το 51,87%, ενώ οι λεπίδες το 7,73% (Πίν. 8). Η παραγωγή των λεπίδων πιστοποιείται είτε μέσα από την παρουσία των ίδιων των προϊόντων (predetermined artifacts) είτε μέσα από τα αρνητικά τους στους πυρήνες και στην εμπρόσθια όψη των φολίδων (predetermining artifacts), καθώς και από την παρουσία των τεχνικών προϊόντων (λεπίδες με κορυφογραμμή). Σημαντικό είναι το ποσοστό των τεχνικών προϊόντων που ξεπερνά το 10% του συνόλου. Σε αυτά περιλαμβάνονται σαράντα τρεις πρώτες φολίδες, δύο προϊόντα με κορυφογραμμή και έντεκα προϊόντα ανανέωσης των πυρήνων, τα οποία θα αναλυθούν περαιτέρω. Τα απορρίμματα της λαξευτικής διαδικασίας και τα θραύσματα φολίδων (άνω τμήματα), τέλος, αποτελούν το 26,18%. Τύπος τεχνέργου Αριθμός τεχνέργων Ποσοστό Φολίδες ,13% Λεπιδόμορφες φολίδες 23 5,74% Λεπίδες 31 7,73% Τεχνικά προϊόντα 57 14,21% Θραύσματα φολίδων 57 14,21% Απορρίμματα 48 11,97% Σύνολο % Πίν. 8. Ποσοτική αντιπροσώπευση των τεχνολογικών κατηγοριών στο σύνολο των προϊόντων κατεργασίας της Δράμεσης 2. Τεχνικά προϊόντα Πιο αναλυτικά, το ποσοστό των προϊόντων με κορυφογραμμή είναι όντως χαμηλό. Πρόκειται για μία λεπίδα μήκους 34,27, πλάτους 8,82 και πάχους 5,87 χιλ. και μία ακόμα μήκους 38,84, πλάτους 27,32 και πάχους 10,4 χιλ. με ίχνη κορυφογραμμής δεύτερης

55 55 σειράς και στα δύο (Σχέδιο 4). Δεν αποκλείεται ο αριθμός των προϊόντων με κορυφογραμμή να ήταν μεγαλύτερος και να μην έχει περισυλλεχθεί κατά τη διάρκεια της έρευνας. Είναι πιθανό, επίσης η απόσπαση των λεπίδων να μην ακολουθούσε το κλασικό σχήμα προετοιμασίας τους πυρήνα με κορυφογραμμή αλλά να ήταν εφικτή χάρη στη φυσική κυρτότητα του πυρήνα. Σημαντικό είναι, αντίθετα, το ποσοστό των πρώτων φολίδων που αγγίζει το 10,72% στο σύνολο των προϊόντων της θέσης υποδεικνύοντας την in situ αρχική διαμόρφωση και κατεργασία των κονδύλων (Σχέδιο 5). Σε αυτές περιλαμβάνονται και έξι προϊόντα που έχουν χαρακτηριστεί ως λεπιδόμορφα, αφού το μήκος τους είναι τουλάχιστον ίσο ή διπλάσιο του πλάτους τους. Όσον αφορά τις διαστάσεις των πρώτων φολίδων, παρατηρούνται δύο ομάδες (Πίν. 9α). Το μήκος της πρώτης ομάδας κυμαίνεται μεταξύ 16 και 31,35 χιλ., ενώ της δεύτερης μεταξύ 34,2 και 45,71 χιλ. Εξαίρεση αποτελεί μία πρώτη φολίδα με μήκος 12,57 χιλ. και μία αρκετά μεγαλύτερη με μήκος 57,26 χιλ. Το πλάτος των πρώτων φολίδων κυμαίνεται μεταξύ 19,12 και 41,48 χιλ. Εξαίρεση αποτελεί μία μικρή ομάδα με πλάτος που κυμαίνεται μεταξύ 8,52 και 17 χιλ. ενώ δύο μεγάλες πρώτες φολίδες έχουν πλάτος 50,06 και 58,86 χιλ. Τέλος, το πάχος των πρώτων φολίδων χαρακτηρίζεται από μία μεγαλύτερη διασπορά, δημιουργώντας δύο κύριες ομάδες (Πίν. 9β). Το πάχος της πρώτης ομάδας κυμαίνεται μεταξύ 3,92 και 12,06 χιλ., ενώ της δεύτερης μεταξύ 14,27 και 19,02. Εξαίρεση και από τις δύο αυτές ομάδες αποτελεί μία πρώτη φολίδα με πάχος μόλις 1,56 χιλ. Πίν. 9α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των πρώτων φολίδων. Πίν. 9β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των πρώτων φολίδων.

56 56 Τα προϊόντα της ανανέωσης, τα οποία αποτελούνται από φολίδες ανανέωσης της επιφάνειας κρούσης και φολίδες ανανέωσης της περιφέρειας του πυρήνα (Σχέδια 6 και 7), κυμαίνονται σε χαμηλό ποσοστό αγγίζοντας μόλις το 2,14%. Αυτό πιθανότατα συμβαίνει είτε λόγω της επάρκειας του υλικού είτε λόγω του ότι το μέγεθος των προϊόντων ήταν προσαρμοσμένο στις διαστάσεις των κονδύλων (βλ. κεφάλαιο πρώτων υλών), εξού και η πληθώρα των πυρήνων. Παρατηρούμε ότι το μέγεθος των φολίδων ανανέωσης της επιφάνειας κρούσης είναι σχετικά ομοιογενές, ιδίως όσον αφορά το πάχος (Πίν. 10α και 10β). Εξαίρεση αποτελεί μία μεγάλη τέτοια φολίδα με μήκος 61,79, πλάτος 36,29 και πάχος 29,18, η οποία προέρχεται από την ενότητα Σχεδόν όλες φέρουν τμήμα του φλοιού στη δεξιά ή την αριστερή τους πλευρά. Πίν. 10α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των φολίδων ανανέωσης της επιφάνειας κρούσης. Πίν. 10α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των φολίδων ανανέωσης της επιφάνειας κρούσης. Οι φολίδες ανανέωσης της περιφέρειας του πυρήνα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: μικρού μεγέθους φολίδες, τα αρνητικά της εμπρόσθιας όψης των οποίων είναι εγκάρσια στον άξονα της κατεργασίας, και μεγάλες φολίδες που έχουν αφαιρέσει τμήμα του πυρήνα στον κατά μήκος άξονα. Οι τελευταίες προέρχονται εξολοκλήρου από την ενότητα 2258 και σχετίζονται αποκλειστικά με μία λεπιδόμορφη κατεργασία. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για μία λεπίδα ανανέωσης με υπέρβαση με δύο αρνητικά μεγάλων λεπίδων (το μεγαλύτερο μήκους 7,31 εκ. και πλάτους 1,67 εκ.) και τρεις φολίδες με αρνητικά λεπίδων μήκους 3-5 εκ. και πλάτους 0,4-1,7 εκ. Δύο από αυτές έχουν διαμορφωθεί σε εργαλεία.

57 57 Φολίδες, λεπιδόμορφες φολίδες και λεπίδες Η καταγραφή των διαστάσεων και του φλοιού στην επιφάνεια των τεχνέργων αφορά μόνο τα ακέραια προϊόντα, εφόσον αυτά διατηρούν το αρχικό μέγεθος του εργαλείου. Όσον αφορά το βαθμό διατήρησης των προϊόντων της λάξευσης στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2 παρατηρούμε ότι τα ακέραια προϊόντα υπερτερούν, ιδίως όσον αφορά τις φολίδες και τις λεπιδόμορφες φολίδες (Σχέδιο 8) (Πίν. 11). Περισσότερες από τις μισές λεπίδες σώζονται ακέραιες, πράγμα που είναι λογικό, καθώς λόγω της μορφολογίας τους είναι περισσότερο ευαίσθητες στις μετα-αποθετικές διαδικασίες (Σχέδιο 9). Ακολουθούν τα άνω τμήματα φολίδων ή λεπίδων, τα οποία όμως συμπεριλαμβάνονται στα απορρίμματα της λαξευτικής διαδικασίας. Το ποσοστό των φολίδων που είναι σπασμένες στο άνω ή στο κάτω τμήμα φτάνει το 9,09%, ενώ αρκετά μεγαλύτερο είναι το ποσοστό στα λεπιδόμορφα προϊόντα. Τέλος, μεταξύ των λεπιδόμορφων προϊόντων καταγράφονται και τρία μεσαία τμήματα, ενώ μεταξύ των λεπίδων σώζονται δύο κάτω τμήματα. Τεχνολογική κατηγορία Φολίδες Λεπιδόμορφες φολίδες Λεπίδες Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Ακέραια ,36% 15 65,22% 16 51,61% Κάτω τμήματα ,45% Μεσαία τμήματα ,35% 2 6,45% Άνω τμήματα 57 23,55% 1 4,35% 6 19,35% Σπασμένα στο κάτω τμήμα Σπασμένα στο άνω τμήμα 17 7,02% 3 13,04% 3 9,68% 5 2,07% 3 13,04% 2 6,45% Σύνολο % % % Πίν. 11. Βαθμός διατήρησης των προϊόντων κατεργασίας στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2.

58 58 Οι διαστάσεις των προϊόντων χωρίς επεξεργασία παρουσιάζουν ομοιογένεια και συμπίπτουν με τις διαστάσεις των πυρήνων (Πίν. 12, 13 και 14). Πιο συγκεκριμένα, το μήκος των φολίδων κυμαίνεται μεταξύ 11,57 και 44,64 χιλ. και το πλάτος τους μεταξύ 9,95 και 48,53 χιλ. (Πίν. 12α). Μία ομάδα μικρού αριθμού φολίδων, ωστόσο, παρουσιάζει μεγαλύτερο μήκος που κυμαίνεται μεταξύ 47,26 και 67,1. Τρεις φολίδες της ομάδας αυτής έχουν ταυτόχρονα και μεγάλο πλάτος. Εξαίρεση, τέλος, αποτελεί μία μικρή φολίδα με μήκος 10,12 και πλάτος 6,1 χιλ. Το πάχος των φολίδων χωρίς επεξεργασία παρουσιάζει ακόμα μεγαλύτερη ομοιογένεια με ελάχιστα τέχνεργα να ξεφεύγουν από το κανονικό, όπως διακρίνεται στον πίνακα 12β. Το μήκος των λεπιδόμορφων φολίδων κυμαίνεται μεταξύ 19,9 και 46,74 και το πλάτος τους μεταξύ 11,02 και 23,12 (Πίν. 13α). Μόνο δύο τέχνεργα παρουσιάζουν μεγαλύτερες αναλογίες και ως προς τις δύο αυτές διαστάσεις. Όσον αφορά το πάχος, παρατηρούμε την ύπαρξη δύο διακριτών ομάδων Πίν. 13β). Στην πρώτη ομάδα το πάχος των λεπιδόμορφων φολίδων κυμαίνεται μεταξύ 1,71 και 3,9 χιλ., ενώ στη δεύτερη μεταξύ 6,39 και 9,22. Εξαίρεση αποτελεί ένα μόνο τέχνεργο με πάχος που αγγίζει τα 11,16 χιλ. Παρόμοιες αναλογίες παρατηρούνται και στις λεπίδες (Πίν. 14α και 14β). Το μήκος τους κυμαίνεται μεταξύ 18,62 και 45,68 χιλ., ενώ υπάρχουν και τέσσερις λεπίδες που φτάνουν τα 5-6 εκ. Όσον αφορά το πλάτος, παρατηρούνται δύο ομάδες προϊόντων. Η πρώτη ομάδα παρουσιάζει χαρακτηριστικά μικρολεπίδων με το πλάτος της να κυμαίνεται κάτω από 12 χιλ. Το πλάτος της δεύτερης ομάδας, ωστόσο, κυμαίνεται μεταξύ 13,63 και 19,41 χιλ. Μόνο μία λεπίδα αγγίζει σε πλάτος τα 27,85 χιλ. Τέλος, δύο κύριες ομάδες διακρίνονται και ως προς το πάχος των λεπίδων. Το πάχος της πρώτης ομάδας κυμαίνεται μεταξύ 3,65 και 5,16 χιλ., ενώ της δεύτερης μεταξύ 6,7 και 9,42. Πίν. 12α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των φολίδων χωρίς επεξεργασία. Πίν. 12β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και παχους (κάθετος άξονας) των φολίδων χωρίς επεξεργασία.

59 59 Πίν. 13α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των λεπιδόμορφων φολίδων χωρίς επεξεργασία. Πίν. 13β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των λεπιδόμορφων φολίδων χωρίς επεξεργασία. Πίν. 14α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των λεπίδων χωρίς επεξεργασία. Πίν. 14β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των λεπίδων χωρίς επεξεργασία. Παρατηρούμε ότι τα προϊόντα με φλοιό αγγίζουν σε ποσοστό το 61,86% υπερτερώντας των προϊόντων χωρίς φλοιό, τα οποία φτάνουν σε ποσοστό το 38,14% (Πίν. 15). Η παρατήρηση αυτή επιβεβαιώνει την in situ εκμετάλλευση των πρωτογενών πηγών σοκολατί πυριτόλιθου της περιοχής. Παρατηρούμε ότι σε μεγάλο ποσοστό των τεχνέργων ο φλοιός βρίσκεται στην αριστερή ή τη δεξιά πλευρά (Πίν.16). Ακολουθούν με ποσοστό 31,03% τα προϊόντα με φλοιό στο άνω και κάτω τμήμα, ενώ τα προϊόντα με φλοιό στο άνω και αριστερά ή δεξιά τμήμα και στο κάτω και αριστερά τμήμα αποτελούν το 15,83% του συνόλου. Τα δύο τελευταία ποσοστά υποδηλώνουν το μικρό μέγεθος των κονδύλων. Λόγω του μικρού μέγιστου μήκους και πλάτους των πυρήνων που είδαμε παραπάνω (Πίν. 6α) είναι αναπόφευκτη η απόσπαση προϊόντων με φλοιό στο άνω και κάτω τμήμα, καθώς και τις πλευρές. Τέλος, υπάρχουν και ορισμένα τέχνεργα σε ποσοστό

60 60 8,05%, στα οποία ο φλοιός βρίσκεται περιμετρικά του τεχνέργου καλύπτοντας το άνω, κάτω και το αριστερό ή δεξιό τμήμα, δημιουργώντας ενίοτε μία φυσική ράχη. Τεχνολογική κατηγορία Προϊόντα με έντονη παρουσία φλοιού Φολίδες Λεπιδόμορφες φολίδες Λεπίδες Σύνολο Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό 29 17,79% 5 31,25% 4 22,2% 38 19,59% Προϊόντα με χαμηλή παρουσία φλοιού 69 42,33% 6 37,5% 7 38,89% 82 42,27% Προϊόντα χωρίς φλοιό 65 39,88% 4 25% 5 27,78% 74 38,14% Σύνολο % % % % Πίν. 15. Ο βαθμός παρουσίας του φλοιού στην επιφάνεια των προϊόντων κατεργασίας της Δράμεσης 2. Θέση φλοιού Φολίδες Λεπιδόμορφες φολίδες Λεπίδες Σύνολο Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Άνω τμήμα 12 17,39% ,1% 13 14,94% Άνω τμήμα και αριστερά Άνω τμήμα και δεξιά 5 7,25% 1 11,1% ,9% 3 4,35% 1 11,1% 1 11,1% 5 5,48% Δεξιά πλευρά 11 15,94% 2 22,2% 2 22,2% 15 17,24% Αριστερή πλευρά 19 27,54% 4 44,4% 1 11,1% 24 27,59% Περιμετρικά του τεχνέργου 4 5,8% 1 11,1% 2 22,2% 7 8,05% Κάτω τμήμα 13 18,84% ,1% 14 16,09% Κάτω τμήμα και δεξιά

61 61 Θέση φλοιού Φολίδες Λεπιδόμορφες φολίδες Λεπίδες Σύνολο Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Κάτω τμήμα και αριστερά 2 2,9% ,1% 3 3,45% Σύνολο % 9 100% 9 100% % Πϊν. 16. Η ακριβής θέση του φλοιού στα ακέραια προϊόντα κατεργασίας της Δράμεσης 2. Εικ. 19. Λεπιδόμορφα προϊόντα από τη Δράμεση 2. Εξετάζοντας τις λεπίδες, παρατηρούμε ότι όσες έχουν ευθύγραμμο προφίλ κυριαρχούν με ποσοστό 43,75%, ενώ ακολουθούν με μικρή σχετικά διαφορά οι λεπίδες με κυρτό προφίλ (Πίν. 17). Σε αρκετά μικρότερα ποσοστά κυμαίνονται οι λεπίδες με περιστρεφόμενο ή σιγμοειδές προφίλ. Το ήμισυ των λεπίδων παρουσιάζει πλευρές που δεν είναι μεταξύ τους αυστηρά παράλληλες, ενώ ακολουθούν με μικρή διαφορά οι λεπίδες με αυστηρά παράλληλες πλευρές (Πίν. 18). Μόλις μία λεπίδα παρουσιάζει πλευρές που συγκλίνουν στο άνω τμήμα του προϊόντος. Τέλος, οι λεπίδες με τριγωνική διατομή κυριαρχούν απόλυτα με ποσοστό 62,5%, ενώ σε αρκετά μικρότερο ποσοστό κυμαίνονται οι λεπίδες με τραπεζοειδή διατομή (Πίν. 19). Μόλις μία λεπίδα παρουσιάζει διατομή που είναι ακανόνιστη. Η πλειοψηφία των λεπίδων με τριγωνική διατομή μαρτυρά ότι η κατεργασία δεν ήταν συνεχής. Σε αυτό συνηγορεί επίσης το γεγονός ότι

62 62 από έναν κόνδυλο μπορούσε να δημιουργηθεί μικρός αριθμός προϊόντων και γι αυτό η ανανέωση των πυρήνων δεν ήταν συχνή. Προφίλ Αριθμός λεπίδων Ποσοστό Ευθύγραμμο 7 43,75% Κυρτό 6 37,5% Περιστρεφόμενο 1 6,25% Σιγμοειδές 2 12,5% Σύνολο % Πίν. 17. Το προφίλ των λεπίδων της Δράμεσης 2. Πλευρές Αριθμός λεπίδων Ποσοστό Παράλληλες 7 43,75% Ακανόνιστες 8 50% Συγκλίνουσες 1 6,25% Σύνολο % Πίν. 18. Οι πλευρές των λεπίδων της Δράμεσης 2. Διατομή Αριθμός λεπίδων Ποσοστό Τριγωνική 10 62,5% Τραπεζοειδής 5 31,25% Ακανόνιστη 1 6,25% Σύνολο % Πίν. 19. Η διατομή των λεπίδων της Δράμεσης 2. Φτέρνες και βολβοί: τεχνικές λάξευσης Οι τύποι φτέρνας των πρώτων φολίδων/λεπίδων μελετήθηκαν ξεχωριστά και αποτυπώνονται στον πίνακα 20. Τα προϊόντα με φλοιώδη φτέρνα υπερτερούν ξεπερνώντας το 50% του συνόλου, ενώ ακολουθούν με ποσοστό 21,62% τα προϊόντα με απλή και ευθύγραμμη φτέρνα. Tα ποσοστά αυτά επιβεβαιώνουν τη διαπίστωση ότι η

63 63 αρχική διαμόρφωση των κονδύλων πραγματοποιούνταν στη θέση. Στο ίδιο ποσοστό κυμαίνονται τα προϊόντα με σπασμένη/απούσα φτέρνα, ενώ μόνο μία πρώτη φολίδα διαθέτει διεδρική φτέρνα. Το μήκος των φτερνών των πρώτων φολίδων χωρίς επεξεργασία παρουσιάζει ανομοιογένεια, όπως διακρίνεται στον πίνακα 21α. Το πλάτος της πιο ομοιογενούς ομάδας φτερνών κυμαίνεται μεταξύ 1,82 και 4,76 χιλ., ενώ οι υπόλοιπες παρουσιάζουν αρκετά μεγαλύτερο πάχος. Το δείγμα των διαστάσεων των φτερνών των πρώτων λεπίδων χωρίς επεξεργασία είναι αρκετά μικρότερο (Πίν. 21β). Οι τρεις αυτές φτέρνες παρουσιάζουν μήκος μεταξύ 8,99 και 9,98 χιλ. και πλάτος μεταξύ 3,78 και 6,01 χιλ. Τύπος φτέρνας Πρώτες φολίδες Πρώτες λεπίδες Σύνολο Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Απλή 7 21,21% 1 25% 8 21,62% Φλοιώδης 17 51,52% 4 75% 21 56,76% Διεδρική 1 3,03% ,7% Σπασμένη/Απούσα 8 24,24% ,62% Σύνολο % 4 100% % Πίν. 20. Τύποι φτέρνας των πρώτων φολίδων/λεπίδων της Δράμεσης 2. Πίν. 21α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των φτερνών των πρώτων φολίδων χωρίς επεξεργασία. Πίν. 21β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των φτερνών των πρώτων λεπίδων χωρίς επεξεργασία.

64 64 Οι ευθύγραμμες και απλές φτέρνες υπερτερούν σε όλες τις κατηγορίες προϊόντων (Πίν. 23). Ακολουθούν με ποσοστό 24,79 % στο σύνολο των προϊόντων τα τέχνεργα με φλοιώδη φτέρνα, τα οποία παρουσιάζουν μικρότερο ποσοστό στην κατηγορία των λεπιδόμορφων φολίδων. Λίγο μικρότερο είναι το ποσοστό των σπασμένων ή απουσών φτερνών που αγγίζει το 20,25%. Άλλοι τύποι φτερνών, τέλος, που παρουσιάζονται στο αρχαιολογικό υλικό είναι οι στιγμοειδείς (4,55%), οι πολυεδρικές (2,48%), οι διεδρικές (2,07%), οι γραμμικές (2,07%) και μία φτέρνα με επεξεργασία (0,5%). Τύπος φτέρνας Φολίδες Λεπιδόμορφες φολίδες Λεπίδες Σύνολο Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Απλή 91 45,27% 7 36,84% 7 31,82% ,39% Φλοιώδης 51 25,37% 3 15,78% 6 27,27% 60 24,79% Πολυεδρική 5 2,49% 1 5,26% ,48% Διεδρική 4 2% 1 5,26% ,07% Στιγμοειδής 7 3,48% 1 5,26% 3 13,63% 11 4,55% Γραμμική 5 2,49% ,07% Με επεξεργασία Σπασμένη/ Απούσα 1 0,5% ,41% 37 18,41% 6 31,58% 6 27,27% 49 20,25% Σύνολο % % % % Πίν. 22. Τύποι φτέρνας των προϊόντων κατεργασίας της Δράμεσης 2. Οι διαστάσεις των φτερνών των φολίδων και των λεπιδόμορφων προϊόντων χωρίς επεξεργασία παρουσιάζουν μεγάλη ανομοιογένεια (Πίν. 24 και 25). Όσον αφορά το μήκος των φτερνών των φολίδων θα μπορούσαμε να διακρίνουμε δύο ομάδες: η πρώτη με μήκος μεταξύ 4,23 και 13,08 χιλ. και η δεύτερη μεταξύ 14,58 και 23,76 χιλ. Το πλάτος της πλειοψηφίας των φτερνών των φολίδων κυμαίνεται μεταξύ 1,4 και 8,02 χιλ., ενώ οι μεγαλύτερες φτάνουν τα 17,46 και 21,38 χιλ. Οι μετρήσεις των φτερνών των λεπιδόμορφων φολίδων συμπεριλαμβάνονται με αυτές των λεπίδων, καθώς οι δύο κατηγορίες παρουσιάζουν όμοια μετρικά χαρακτηριστικά. Παρατηρούνται δύο διακριτές ομάδες φτερνών ως προς το μήκος: η πρώτη κυμαίνεται μεταξύ 4,53 και 7,64 χιλ., ενώ η

65 65 δεύτερη μεταξύ 13,12 και 16,26 χιλ. Εξαίρεση αποτελεί μία φτέρνα, το μήκος της οποίας αγγίζει τα 20,39 χιλ. Το πλάτος των φτερνών των λεπίδων χωρίς επεξεργασία κυμαίνεται μεταξύ 4,78 και 6,32 χιλ. ενώ μόνο δύο φτάνουν τα 7,41 και 7,51 χιλ. Πίν. 23. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των φτερνών των φολίδων χωρίς επεξεργασία. Πίν. 24. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των φτερνών των λεπιδόμορφων προϊόντων χωρίς επεξεργασία. Η ποσοτική αντιπροσώπευση των τύπων του βολβού στο αρχαιολογικό υλικό της θέσης αποτυπώνεται στον πίνακα 22. Ο βολβός της πλειοψηφίας των φολίδων είναι διακεκριμένος, ενώ μόνο το 15,42% παρουσιάζει εξαπλωμένο βολβό. Το ίδιο συμβαίνει και με τις λεπιδόμορφες φολίδες, αν και το ποσοστό των τεχνέργων με εξαπλωμένο βολβό είναι λίγο μεγαλύτερο. Όσον αφορά τις λεπίδες, αντίθετα, τα ποσοστά είναι απόλυτα μοιρασμένα μεταξύ των δύο τύπων. Σε δεκατρία τρία προϊόντα (έντεκα φολίδες και δύο λεπιδόμορφες φολίδες) ο βολβός είναι σπασμένος ή απουσιάζει. Τέλος, η μορφή του γείσου σε όλες τις κατηγορίες προϊόντων της θέσης αναγράφεται στον πίνακα 26. Η συντριπτική πλειονότητα των φολίδων διαθέτει απλό γείσο χωρίς ένδειξη προετοιμασίας του σε ποσοστό 96,73%. Το ίδιο ισχύει και για τις λεπιδόμορφες φολίδες, στις οποίες το ποσοστό αυτό είναι ολικό. Στις λεπίδες, αντιθέτως, παρότι το ποσοστό όσων διαθέτουν απλό γείσο υπερτερεί αρκετά, είναι αρκετά υψηλό το

66 66 ποσοστό των προϊόντων με προετοιμασμένο γείσο σε σχέση με τις υπόλοιπες κατηγορίες τεχνέργων. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μία μεγαλύτερη προετοιμασία του γείσου του πυρήνα κατά την απόσπαση περισσότερο επιμηκών προϊόντων και συγκεκριμένα λεπίδων. Τύπος βολβού Λεπιδόμορφες Φολίδες Λεπίδες φολίδες Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Διακεκριμένος ,1% 12 66,7% 10 50% Εξαπλωμένος 31 15,42% 4 22,2% 10 50% Σπασμένος/ Απών 11 5,47% 2 11,1% 0 0% Σύνολο % % % Πίν. 25. Τύποι βολβού των προϊόντων κατεργασίας της Δράμεσης 2. Γείσο Φολίδες Λεπιδόμορφες φολίδες Λεπίδες Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Απλό ,73% % 11 68,75% Προετοιμασμένο 5 3,27% ,25% Σύνολο % % % Πίν. 26. Η μορφή του γείσου των προϊόντων κατεργασίας της Δράμεσης 2. Από τα παραπάνω (ανάλυση φτέρνας, βολβού και γείσου) προκύπτει ότι οι τεχνικές της λάξευσης είναι απλές. Παρατηρείται η χρήση της τεχνικής της άμεσης κρούσης καθ όλη τη διάρκεια της λαξευτικής διαδικασίας. Φαίνεται ότι η χρήση σκληρού κρουστήρα πραγματοποιείται κατά τα αρχικά στάδια προετοιμασίας και κατεργασίας, ενώ η χρήση μαλακού κρουστήρα κατά τα προχωρημένα στάδια της κατεργασίας, στα οποία περιλαμβάνεται και η λάξευση των λεπίδων. Η τεχνική της έμμεσης κρούσης πιστοποιείται σε μικρότερο βαθμό.

67 Η τυπολογία και οι τύποι των εργαλείων Τα εργαλεία, δηλαδή τα προϊόντα με ηθελημένη επεξεργασία στις πλευρές, ανέρχονται σε 113 τον αριθμό και αποτελούν το 18,77% του συνόλου του αρχαιολογικού υλικού της Δράμεσης 2 (Πίν. 27) (Εικ. 20). Το ήμισυ του αριθμού των εργαλείων είναι προϊόντα με πλευρική επεξεργασία και εγκοπές, καθώς οι δύο αυτές ομάδες εκπροσωπούνται με ακριβώς το ίδιο ποσοστό. Ακολουθούν τα ξέστρα με ποσοστό 16,81% και τα οδοντωτά με ποσοστό 11,5%. Άξιο αναφοράς είναι το ποσοστό των σφηνίσκων που αγγίζει το 8,85%, ενώ σε ακόμα χαμηλότερα ποσοστά κυμαίνονται οι οπείς και οι κολοβώσεις. Πολύ χαμηλό, τέλος, είναι και το ποσοστό των σύνθετων εργαλείων. Τύποι εργαλείων Αριθμός Ποσοστό Εργαλεία με πλευρική επεξεργασία 29 25,66% Ξέστρα 19 16,81% Οδοντωτά 13 11,5% Εγκοπές 29 25,66% Κολοβώσεις 4 3,54% Οπείς 5 4,42% Σφηνίσκοι 10 8,85% Πίν. 27. Οι τύποι των εργαλείων που απαντούν στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2. Σύνθετα εργαλεία 4 3,54% Σύνολο % Τα υπόβαθρα των εργαλείων Η πλειοψηφία των υποβάθρων πάνω στα οποία έχουν διαμορφωθεί τα εργαλεία της Δράμεσης 2 είναι φολίδες αγγίζοντας σε ποσοστό το 69,9% και ακλουθούν οι λεπίδες με ποσοστό 13,27% (Πίν. 28). Σημαντικό είναι το ποσοστό των εργαλείων με επεξεργασία που έχουν διαμορφωθεί πάνω σε τεχνικά προϊόντα της λάξευσης. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για οκτώ πρώτες φολίδες, ένα δίσκο ανανέωσης της επιφάνειας κρούσης και

68 68 τρεις φολίδες ανανέωσης της όψης του πυρήνα. Μπορεί το παραπάνω ποσοστό να είναι σχετικά υψηλό, ωστόσο μόλις το 1/5 των τεχνικών προϊόντων έχει διαμορφωθεί σε εργαλεία. Σε χαμηλό ποσοστό παρατηρείται και η επιλογή απορριμμάτων (τα δύο με φυσικές επιφάνειες), τα οποία διαμορφώνονται σε εργαλεία, ενώ μόλις το 1,77% των εργαλείων έχει διαμορφωθεί σε θραύσματα πυρήνων. Υπόβαθρο εργαλείων Αριθμός Ποσοστό Φολίδες 53 46,9% Άνω τμήματα φολίδων 21 18,58% Λεπιδόμορφες φολίδες 5 4,42% Λεπίδες 15 13,27% Τεχνικά προϊόντα 12 10,62% Θραύσματα πυρήνων 2 1,77% Απορρίμματα 5 4,42% Σύνολο % Πίν. 28. Τα υπόβαθρα των εργαλείων της Δράμεσης 2. Εικ. 20. Προϊόντα με επεξεργασία από τη Δράμεση 2.

69 69 Ειδικότερα, οι διαστάσεις των τεχνικών προϊόντων διαμορφώνονται ως ακολούθως: ένας δίσκος ανανέωσης της επιφάνειας κρούσης μήκους 59,81, πλάτους 53,65 και πάχους 12,64 χιλ., τρεις φολίδες ανανέωσης της όψης του πυρήνα και έξι πρώτες φολίδες. To μήκος των πρώτων φολίδων κυμαίνεται μεταξύ 25,52 και 38,98 χιλ., ενώ το πλάτος τους μεταξύ 20,99 και 44,81 (Πίν. 29α). Το πάχος τους κυμαίνεται μεταξύ 6,07 και 12,05 (Πίν. 29β). Εξαίρεση αποτελεί μία πρώτη φολίδα μικρότερου μεγέθους από τις υπόλοιπες, καθώς και μία ακόμα αρκετά μεγαλύτερη. Πίν. 29α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των εργαλείων σε υπόβαθρα πρώτων φολίδων. Πίν. 29β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των εργαλείων σε υπόβαθρα πρώτων φολίδων. Οι διαστάσεις των υποβάθρων των εργαλείων παρουσιάζουν σχετική ομοιογένεια (Πίν. 30 και 31). Το μήκος της πλειοψηφίας των εργαλείων σε υπόβαθρα φολίδων κυμαίνεται μεταξύ 15,67 και 51,92 χιλ., ενώ το πλάτος τους μεταξύ 12,28 και 44,73 χιλ. Εξαίρεση αποτελεί μία φολίδα με μήκος μόλις 8,02 χιλ., καθώς και μία φολίδα με μεγαλύτερο μήκος και πλάτος από τις υπόλοιπες. Το πάχος των εργαλείων σε υπόβαθρα φολίδων κυμαίνεται μεταξύ 3,77 και 14,34 χιλ. ενώ μόνο δύο τέχνεργα ξεφεύγουν από το μέσο όρο. Οι διαστάσεις των εργαλείων σε υπόβαθρα λεπιδόμορφων προϊόντων συμπίπτουν απόλυτα ως προς το μήκος με αυτές των φολίδων. Το πλάτος τους είναι μικρότερο και κυμαίνεται μεταξύ 9,53 και 20,63 χιλ. Μόνο μία λεπίδα παρουσιάζει μεγαλύτερες του μέσου όρου αναλογίες ως προς το μήκος και το πλάτος των εργαλείων. Το πάχος των λεπίδων, τέλος, παρουσιάζει ανομοιογένεια και κυμαίνεται μεταξύ 2,79 και 12,23 χιλ., λίγο μικρότερο αναλογικά με αυτό των φολίδων. Οι φολίδες προέρχονται κατά βάση από τα αρχικότερα στάδια κατεργασίας σε ποσοστό 59,09% (Πίν. 32). Το 40,91% των φολίδων με επεξεργασία προέρχεται από πιο προχωρημένα στάδια κατεργασίας και δεν φέρει φλοιό στην επιφάνεια του. Παρόμοια

70 70 διαχείριση των εργαλείων με υπόβαθρα λεπιδόμορφων προϊόντων δεν μπορεί να γίνει, καθώς το δείγμα είναι πολύ μικρό. Ωστόσο, μπορούμε να πούμε ότι η παρουσία του φλοιού στα προϊόντα αυτά είναι μικρή, ενώ το μέγεθος τους ακολουθεί περίπου αυτό του υπόλοιπου εργαλειακού εξοπλισμού. Παρατηρούμε ότι ο βαθμός της παρουσίας του φλοιού στην επιφάνεια των εργαλείων σε υπόβαθρα φολίδων, καθώς και οι διαστάσεις τους, ταυτίζονται με αυτά των φολίδων χωρίς επεξεργασία. Πίν. 30α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των εργαλείων σε υπόβαθρα φολίδων. Πίν. 30β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των εργαλείων σε υπόβαθρα φολίδων. Πίν. 31α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των εργαλείων σε υπόβαθρα λεπιδόμορφων προϊόντων. Πίν. 31β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πάχους (κάθετος άξονας) των εργαλείων σε υπόβαθρα λεπιδόμορφων προϊόντων. Τα υπόβαθρα των εργαλείων με πλευρική επεξεργασία αποτελούν κυρίως φολίδες με άμεση ή ανάστροφη κοντή ημι-απότομη ή χαμηλή επεξεργασία στις πλευρές, η οποία άλλοτε είναι μερική ή ασυνεχής και άλλοτε συνεχής (Σχέδιο 10). Περιλαμβάνουν είκοσι

71 71 δύο φολίδες, τρία λεπιδόμορφα και τέσσερα τεχνικά προϊόντα. Μόνο σε δύο περιπτώσεις η επεξεργασία είναι μακριά. Τα τεχνικά προϊόντα περιλαμβάνουν τρεις πρώτες φολίδες και μία φολίδα ανανέωσης της όψης του πυρήνα. Στις δύο λεπίδες η επεξεργασία είναι άμεση συνεχής και κοντή στην αριστερή πλευρά, ενώ στη λεπιδόμορφη φολίδα είναι άμεση ασυνεχής, κοντή και ημι-απότομη στην αριστερή πλευρά. Τα υπόβαθρα των εργαλείων με εγκοπή περιλαμβάνουν δεκαεννέα φολίδες, πέντε λεπίδες, δύο τεχνικά προϊόντα, δύο απορρίμματα και ένα θραύσμα πυρήνα. Τα τεχνικά προϊόντα με εγκοπή περιλαμβάνουν δύο πρώτες φολίδες. Πρόκειται κυρίως για μικρές λεπτοδουλεμένες άμεσες ή ανάστροφες εγκοπές στις πλευρές (Σχέδιο 11). Μόνο σε δύο εργαλεία οι εγκοπές είναι κλακτόνιες, ενώ σε άλλα τέσσερα οι εγκοπές είναι ανοιχτού τύπου. Παρουσία φλοιού Αριθμός Ποσοστό Έντονη παρουσία φλοιού 5 11,36% Χαμηλή παρουσία φλοιού 21 47,73% Χωρίς φλοιό 18 40,91% Σύνολο % Πίν. 32. Ποσοτική αντιπροσώπευση της παρουσίας φλοιού στα εργαλεία με υπόβαθρα σε φολίδες της Δράμεσης 2. Οι κατηγορίες των ξέστρων που απαντούν στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2 αποτυπώνονται στον πίνακα 33. Τα τερματικά ξέστρα υπερτερούν με ποσοστό 42,1% και ακολουθούν τα πλευρικά με ποσοστό 26,32%. Σε λίγο χαμηλότερο ποσοστό κυμαίνονται τα ξέστρα με ρύγχος, ενώ άλλες δύο κατηγορίες που αντιπροσωπεύονται από ένα τέχνεργο είναι τα καρινόμορφα και τα διπλά ξέστρα. Τα υπόβαθρα των τερματικών ξέστρων περιλαμβάνουν τρεις φολίδες, τρία άνω τμήματα και θραύσματα φολίδων, δύο λεπιδόμορφα προϊόντα και ένα κομμάτι με φυσικές επιφάνειες. Η μετατροπή των υποβάθρων σε τερματικά ξέστρα επιτυγχάνεται με τη δημιουργία ενός μετώπου κυκλικού ή ημι-κυκλικού σχήματος με κοντή ή μακριά ημι-απότομη επεξεργασία στο άνω τμήμα. Μόνο σε μία φολίδα το μέτωπο αυτό δημιουργείται στο κάτω τμήμα του εργαλείου.

72 72 Τα υπόβαθρα των πλευρικών ξέστρων περιλαμβάνουν τρεις φολίδες, μία πρώτη φολίδα και ένα απόρριμμα. Πρόκειται για υπόβαθρα με συνεχή ή σπανιότερα ασυνεχή χαμηλή και μακριά επεξεργασία στις πλευρές (Σχέδιο 12). Τα υπόβαθρα των ξέστρων με ρύγχος περιλαμβάνουν μία φολίδα και τρία άνω τμήμα φολίδας. Τα εργαλεία αυτά διαμορφώνονται από ένα μέτωπο με συνεχή απότομη ή ημι-απότομη μακριά επεξεργασία, το οποίο πλαισιώνεται από μία ή δύο εγκοπές δημιουργώντας ένα ρύγχος (nose). Ο εργαλειακός εξοπλισμός της κατηγορίας των ξέστρων συμπληρώνεται από ένα καρινόμορφο ξέστρο σε φολίδα μήκους 31,12 και πλάτους 24,02 χιλ. με άμεση συνεχή ημι-απότομη και μακριά επεξεργασία στο άνω τμήμα και από ένα διπλό ξέστρο σε υπόβαθρο θραύσματος πυρήνα μέγιστου μήκους 42,83 χιλ. Τύποι ξέστρων Αριθμός Ποσοστό Πλευρικά 5 26,32% Τερματικά 8 42,1% Με ρύγχος 4 21,05% Άλλα 2 10,53% Σύνολο % Πίν. 33. Οι κατηγορίες των ξέστρων της Δράμεσης 2. Τα υπόβαθρα των εργαλείων με οδόντωση περιλαμβάνουν εννέα φολίδες, δύο λεπίδες, ένα τεχνικό προϊόν (δίσκος ανανέωσης της επιφάνειας κρούσης) και ένα απόρριμμα. Τα εργαλεία αυτά διαμορφώνονται από δύο έως τέσσερις λεπτοδουλεμένες άμεσες ή ανάστροφες εγκοπές, οι οποίες δημιουργούν συνεχή οδόντωση στη μία ή σπανιότερα και τις δύο πλευρές (Σχέδιο 13). Μόνο σε μία περίπτωση οι εγκοπές που δημιουργούν την οδόντωση είναι κλακτόνιες. Οι οπείς ανήκουν στην κατηγορία των διατρητικών εργαλείων και χαρακτηρίζονται από μία αιχμή που ξεχωρίζει από το υπόλοιπο σώμα του εργαλείου. Τα υπόβαθρα των εργαλείων αυτών περιλαμβάνουν μία φολίδα, δύο άνω τμήματα φολίδας, μία λεπιδόμορφη φολίδα και ένα τεχνικό προϊόν (φολίδα ανανέωσης της όψης του πυρήνα). Τα εργαλεία αυτά διαμορφώνονται από μία συνεχή κοντή ή μακριά ημι-απότομη επεξεργασία στη μία πλευρά, η οποία συγκλίνει δημιουργώντας μία αιχμή (Σχέδιο 14). Σε

73 73 ένα από αυτά τα εργαλεία παρατηρείται η δημιουργία ράχης με απότομη επεξεργασία στη δεξιά πλευρά. Τα υπόβαθρα των εργαλείων με κολόβωση περιλαμβάνουν μία φολίδα, ένα άνω τμήμα φολίδας, μία λεπίδα και μία λεπιδόμορφη φολίδα. Τα εργαλεία αυτά χαρακτηρίζονται από μία τομή μορφοποιημένη από απότομη επεξεργασία στον κατά μήκος άξονα φολίδας ή λεπίδας (Σχέδιο 15). Και στις τέσσερις περιπτώσεις η κολόβωση έχει δημιουργηθεί στο άνω τμήμα του υποβάθρου. Οι σφηνίσκοι αποτελούν a posteriori εργαλεία, δηλαδή το χαρακτηριστικό σχήμα τους δεν είναι προϊόν ηθελημένης επεξεργασίας, αλλά διαμορφώνεται μέσω της χρήσης. Τα υπόβαθρα των εργαλείων, που έχουν διαμορφωθεί σε σφηνίσκους, περιλαμβάνουν πέντε φολίδες, ένα άνω τμήμα φολίδας, ένα θραύσμα φολίδας, μία λεπίδα και δύο τεχνικά προϊόντα (δύο φολίδες ανανέωση της όψης του πυρήνα). Οι σφηνίσκοι διαμορφώνονται από μονοπολικά ή διπολικά αρνητικά κατά βάση στην οπίσθια όψη του υποβάθρου (Σχέδιο 16). Ο εργαλειακός εξοπλισμός της Δράμεσης 2 ολοκληρώνεται με την παρουσία τεσσάρων σύνθετων εργαλείων (Σχεδιο 17). Το πρώτο είναι ένα άνω τμήμα φολίδας μήκους 2,96 εκ., στην απόληξη του οποίου έχει διαμορφωθεί από συνεχή άμεση μακριά και ημι-απότομη επεξεργασία ένα καρυνόμορφο ξέστρο. Στο αντίθετο άκρο του υποβάθρου δύο κλακτόνιες εγκοπές δημιουργούν έναν οπέα. Το δεύτερο εργαλείο έχει διαμορφωθεί πάνω σε μία πρώτη φολίδα μήκους 3,9, πλάτους 4,48 και πάχους 1,95 εκ.. Φέρει μία λεπτοδουλεμένη εγκοπή στο κάτω δεξί τμήμα του υποβάθρου, ενώ στην αριστερή πλευρά μία άμεση μερική κοντή και ημι-απότομη επεξεργασία δημιουργεί ένα πλευρικό ξέστρο. Το υπόβαθρο του τρίτου εργαλείου είναι και μία λεπίδα μήκους 3,34, πλάτους 2,06 και πάχους 0,56 εκ. Χαρακτηρίζεται από μία άμεση συνεχή μακριά και ημιαπότομη επεξεργασία και ανάστροφη εγκοπή στη δεξιά πλευρά, καθώς και από μία άμεση λεπτοδουλεμένη εγκοπή στην αριστερή πλευρά. Διαμόρφωση κολόβωσης από απότομη επεξεργασία παρατηρείται στο άνω τμήμα. Τέλος, το τέταρτο εργαλείο έχει διαμορφωθεί πάνω σε άνω τμήμα λεπίδας μήκους 2,25, πλάτους 1,55 και πάχους 0,54 εκ. Αποτελείται από ένα ημι-κυκλικό μέτωπο διαμορφωμένο από ημι-απότομη μακριά επεξεργασία στην άνω απόληξη του υποβάθρου και από μία κολόβωση διαμορφωμένη από συνεχή απότομη επεξεργασία στο αντίθετο άκρο.

74 74 Μέρος 3: Η σύνθεση των αρχαιολογικών δεδομένων 3.1 Η εγχειρηματική αλυσίδα Οι σύγχρονες μελέτες των εργαλειακών συνόλων θεωρούν την τεχνολογία ως μία νοητική διαδικασία του υλικού πολιτισμού, η οποία στηρίζεται στη μελέτη των τεχνικών και των ικανοτήτων του προϊστορικού ανθρώπου 61. Η εγχειρηματική αλυσίδα μίας λιθοτεχνίας περιλαμβάνει όλα τα στάδια κατεργασίας από την επιλογή της πρώτης ύλης μέχρι την απόρριψη του εργαλείου. Ήδη από τη δεκαετία του 90 η κατασκευή των λίθινων λαξευμένων εργαλείων θεωρείται ως μία ιδεοκινητική συμπεριφορά, η οποία μπορεί να ανιχνευθεί στο αρχαιολογικό υλικό και να αναλυθεί στα πλαίσια της νευροψυχολογίας 62. Κάθε στάδιο κατασκευής σηματοδοτείται από τη σύγκριση των νοητικών σχημάτων που βρίσκονται ήδη στο νου του τεχνίτη σε σχέση με την πραγματική κατάσταση που αντιμετωπίζει κατά τη διαδικασία λάξευσης των εργαλείων 63. Βασικός στόχος των λιθοξόων της Δράμεσης 2 ήταν η παραγωγή υποβάθρων συγκεκριμένων διαστάσεων με σκοπό τη διαμόρφωσή τους σε εργαλεία. Η επιλογή του προς λάξευση κονδύλου πραγματοποιούνταν με βάση τις νοητικές εικόνες του τεχνίτη, δηλαδή την απόσπαση του επιθυμητού προϊόντος ανεξάρτητα από το σχήμα της πρώτης ύλης. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος της θέσης αυτής δεν περιορίζεται από τις δυνατότητες της πρώτης ύλης, καθώς αν ήθελε να δημιουργήσει μεγαλύτερου μεγέθους εργαλεία θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί άλλα πετρώματα που βρίσκονται σε αφθονία στην περιοχή. Ο προϊστορικός τεχνίτης, έχοντας ήδη στο νου του το προϊόν που θέλει να εξάγει, πρώτα δοκιμάζει τη λαξευτική ικανότητα του κονδύλου και ύστερα προχωρά στην αποφλοίωση του. Παρατηρούμε ότι στη Δράμεση 2 επιλέχθηκαν αφενός μεν κομμάτια πρώτης ύλης από την επιφάνεια του εδάφους στα οποία ήταν ήδη διαμορφωμένη μία επίπεδη φυσική επιφάνεια, η οποία χρησιμοποιήθηκε ως επιφάνεια κρούσης, αφετέρου δε κομμάτια με φλοιό. Στα τελευταία φαίνεται ότι ο κόνδυλος ανοίχθηκε με την αφαίρεση μίας πρώτης φολίδας δημιουργώντας μία ευθύγραμμη κατεργασμένη επιφάνεια. Τα νοητικά σχήματα (conceptual schemas) που ενυπάρχουν σε κάθε στάδιο παραγωγής και η επιλογή των μεθόδων και τεχνικών της λάξευσης μέσα από μία ποικιλία 61 Inizan et al. 1999, Pelegrin De Beaune Pelegrin 1993, 303

75 75 τρόπων δράσης, οι οποίοι μπορεί να είναι ισοδύναμοι μεταξύ τους, αποτελούν τη γνώση (knowledge) του λιθοξόου 64. Η γνώση ανήκει στη σφαίρα της δηλωτικής μνήμης (declarative memory) και αποκτάται μόνο μέσω της μαθητείας. Στη θέση της Δράμεσης 2 παρατηρούνται δύο βασικές στρατηγικές παραγωγής: η παραγωγή προϊόντων από πρισματικού και από κωνικού τύπου πυρήνες. Κοινό χαρακτηριστικό των δύο αυτών στρατηγικών είναι η εφαρμογή της τεχνικής της άμεσης κρούσης καθ όλη τη διάρκεια της λαξευτικής διαδικασίας (βλ. κεφάλαιο 2.3). Το πρακτικό αποτέλεσμα της κίνησης είναι η περαιτέρω μείωση του πυρήνα μέσω της δημιουργίας μίας σειράς προϊόντων, τα αρνητικά των οποίων θα οδηγήσουν στην απόσπαση των επόμενων. Πίν. 34. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των αρνητικών των λεπιδόμορφων προϊόντων στους πυρήνες με ποσοστό φλοιού 10-30%. Πίν. 35. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των αρνητικών των λεπιδόμορφων προϊόντων στους πυρήνες με ποσοστό φλοιού 30-60%. Οι διαστάσεις των προϊόντων χωρίς επεξεργασία συμπίπτουν σχεδόν απόλυτα με τις διαστάσεις των υποβάθρων των εργαλείων. Αυτό σημαίνει ότι τα υπόβαθρα ανήκουν στην ίδια τεχνολογική αλυσίδα κατασκευής με τα προϊόντα και δεν αποτελούν εισαγωγές από κάπου αλλού. Το ερώτημα που τίθεται πλέον είναι αν οι διαστάσεις των αρνητικών 64 Pelegrin 1993,

76 76 των λεπιδόμορφων προϊόντων που διατηρούνται στους πυρήνες συμπίπτουν με τις διαστάσεις των πραγματικών προϊόντων. Η παρατήρηση αυτή μπορεί να μας υποδείξει αν η απόσπαση λεπίδων μικρότερου πλάτους από αυτό που ήταν το ζητούμενο συνεχίζεται ή αν οι προϊστορικοί λιθοξόοι της θέσης σταματούσαν στο πλάτος που ήθελαν να αποκτήσουν και μετά οι πυρήνες εγκαταλείπονταν. Βλέπουμε ότι το πλάτος των λεπίδων στους πυρήνες με ποσοστό φλοιού 30-60% (7,38-17,48 χιλ.) συμπίπτει σε μεγάλο ποσοστό με το πλάτος των λεπίδων που έχουν χρησιμοποιηθεί ως υπόβαθρα για την κατασκευή των εργαλείων (Πίν. 35) (10,67-19,1 χιλ.). Αντίθετα, στους πυρήνες με ποσοστό φλοιού 10-30% το πλάτος της πλειοψηφίας των λεπιδόμορφων προϊόντων είναι αρκετά μικρότερο (Πίν. 34) (3,4-12,72), χωρίς όμως αυτό το ποσοστό να βρίσκει αντίκρισμα στο πάχος των πραγματικών λεπίδων. Άρα η οι λιθοξόοι της θέσης δεν σταματούσαν στην παραγωγή των λεπίδων με επιθυμητό πλάτος, αλλά συνέχιζαν την περαιτέρω μείωση του πυρήνα με σκοπό την παραγωγή μικρότερου πλάτους προϊόντων, τα οποία πιθανότατα μεταφέροντας εκτός της θέσης για περαιτέρω επεξεργασία ή χρήση. Οι δύο διαφορετικές μεταξύ τους στρατηγικές κατασκευής των προϊόντων της θέσης δεν αφορούν διαφορές μόνο στο σχήμα αλλά και στην εν γένει επιλογή του προς λάξευση κονδύλου. Οι πρισματικού τύπου πυρήνες είναι συνήθως διαμορφωμένοι σε κονδύλους με φυσική επιφάνεια, οι οποίοι έχουν τη μορφή πλάκας μεγάλου πάχους. Η λάξευση πραγματοποιείται κάθετα στον κατά μήκος άξονα του κονδύλου, χωρίς δηλαδή να εκμεταλλεύεται το μέγιστο μήκος του. Αν η λάξευση ξεκινούσε από τα πλάγια εκμεταλλευόμενη το μέγιστο μήκος του κονδύλου, τότε η παραγωγή των προϊόντων ναι μεν θα κέρδιζε σε μήκος, όμως τα προϊόντα δεν θα είχαν το επιθυμητό πλάτος και ο πυρήνας θα εξαντλούνταν πιο γρήγορα. Παρόμοια διαχείριση της λάξευσης πραγματοποιείται και στους πρισματικούς πυρήνες με ευθύγραμμη επιφάνεια κρούσης. Αντίθετα, η λάξευση των κωνικών πυρήνων πραγματοποιείται παράλληλα με τον κατά μήκος άξονα του κονδύλου, εκμεταλλευόμενη δηλαδή το μέγιστο μήκος του. Οι πυρήνες αυτοί, ωστόσο, παρουσιάζουν μία πρισματικότητα, καθώς η λάξευση δεν περιτρέχει όλη την περιφέρεια του πυρήνα αλλά συνήθως περιορίζεται στη μία όψη του. Το ερώτημα που γεννάται μέσα από τον παραπάνω διαχωρισμό είναι αν οι διαφορές μεταξύ των δύο σχημάτων σχετίζονται μόνο με τη διαχείριση της μορφής του κονδύλου ή έχουν και αντίκτυπο στην παραγωγή των προϊόντων. Στον πίνακα 36 βλέπουμε ότι οι διαστάσεις των αρνητικών των λεπιδόμορφων προϊόντων και στους δύο τύπους πυρήνων είναι όμοιες, χωρίς να διακρίνεται κάποια μεγάλη διαφορά μεταξύ των δύο (Πίν. 36α και

77 77 36β). Αυτό σημαίνει ότι και οι δύο αυτοί τύποι έχουν στόχο τη δημιουργία υποβάθρων με κυμαινόμενο πλάτος (7,35-16,01 χιλ.). Η μόνη παρατήρηση που θα μπορούσε ίσως να γίνει είναι ότι το πλάτος των λεπιδόμορφων προϊόντων στους πρισματικούς πυρήνες παρουσιάζει μεγαλύτερο άνοιγμα στην καμπύλη, καθώς κυμαίνεται μεταξύ 2,91 και 16,01 χιλ. Το δείγμα, ωστόσο, των αρνητικών στους κωνικούς πυρήνες είναι αρκετά μικρότερο ώστε να εξαχθούν περαιτέρω συμπεράσματα. Πίν. 36α. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των αρνητικών των λεπιδόμορφων προϊόντων στους κωνικούς πυρήνες. Πίν. 36β. Αντιστοιχία μήκους (οριζόντιος άξονας) και πλάτους (κάθετος άξονας) των αρνητικών των λεπιδόμορφων προϊόντων στους πρισματικούς πυρήνες. Η σύγκριση μεταξύ των νοητικά οπτικοποιημένων τρόπων δράσης και της παρατηρούμενης αληθινής κατάστασης (ανάλυση και κριτική αξιολόγηση) οδηγεί στην κατασκευή «προβλέψεων» που αξιολογούνται. Η τελική κίνηση του τεχνίτη συνδέεται με διαισθητικές διαδικασίες που αφορούν τις παραμέτρους της λάξευσης (επιλογή κρουστήρα, προσαρμογή της κίνησης και κράτημα του κονδύλου). Η διαδικασία παραγωγής ιδεών (ανάλυση σκέψη απόφαση) και η προετοιμασία εκτέλεση της κίνησης συνιστούν την τεχνογνωσία (know-how), η οποία ανήκει στη σφαίρα της διαδικαστικής μνήμης (procedural memory) και βασίζεται στην προσωπική εμπειρία του τεχνίτη. Η διαδικασία παραγωγής ιδεών συνδέεται με την προετοιμασία του πυρήνα, η οποία αποτελεί σημαντικό κομμάτι της λαξευτικής διαδικασίας, και τις αποφάσεις που λαμβάνει ο τεχνίτης κατά τη διάρκεια παραγωγής των προϊόντων (διόρθωση λαθών και επιλογή των προϊόντων που θα χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή των εργαλείων). Η αρχική διαμόρφωση του κονδύλου πραγματοποιείται με την αφαίρεση μίας μεγάλης πρώτης φολίδας με σκοπό τη δημιουργία μίας επιφάνειας κρούσης και την απόσπαση μικρότερων τέτοιων φολίδων από τα πλάγια του πυρήνα. Στη συνέχεια

78 78 αποσπάται μία πρώτη φολίδα ή λεπίδα, η επιφάνεια της οποίας καλύπτεται εξολοκλήρου από φλοιό, και η αφαίρεση της πρώτης σειράς προϊόντων συνεχίζεται κανονικά. Αν η καμπυλότητα του κονδύλου δεν θεωρηθεί από τον τεχνίτη επαρκής, τότε η απόσπαση των λεπίδων επιτυγχάνεται με τη διαμόρφωση μίας κορυφογραμμής. Στους πυρήνες με φυσική επιφάνεια κρούσης το στάδιο της προετοιμασίας είναι πιο απλό, καθώς η επιφάνεια κρούσης είναι ήδη έτοιμη και η απόσπαση των προϊόντων μπορεί άμεσα να ξεκινήσει. Η λεπιδόμορφη κατεργασία αποτελεί μία δύσκολη για τον τεχνίτη διαδικασία, καθώς ένα λάθος μπορεί να «καταστρέψει» την ομοιόμορφη απόσπαση των προϊόντων. Το χαμηλό ποσοστό των προϊόντων ανανέωσης του πυρήνα δείχνει ότι ο τεχνίτης συνήθως δεν επιλέγει να διορθώσει τυχόν λάθη ή αστοχίες κατά τη διάρκεια της λάξευσης. Η συμπεριφορά αυτή μπορεί να οφείλεται στο μικρό μέγεθος των πυρήνων που δεν αφήνει περιθώρια στον τεχνίτη για περαιτέρω μείωση τους, καθώς και στην αφθονία της πρώτης ύλης στην περιοχή. Οι προσπάθειες διόρθωσης των λαθών περιλαμβάνουν την ανανέωση ολόκληρης ή μέρους της επιφάνειας κρούσης, καθώς και την ανανέωση τμήματος της όψης του πυρήνα με την αφαίρεση μίας μεγάλη φολίδας. Στα πλαίσια της ανανέωσης της όψης παρατηρείται και η παραγωγή μικρών φολίδων κάθετα στην όψη του πυρήνα με στόχο τη διόρθωση των αρνητικών με αναστροφή. Επιπλέον, όταν η επιφάνεια της λάξευσης γίνεται επίπεδη μη επιτρέποντας την ορθή απόσπαση της επόμενης σειράς λεπιδόμορφων προϊόντων, τότε επιμήκη προϊόντα αποσπώνται από τα πλάγια του πυρήνα, τα οποία διευρύνουν το πλάτος του πυρήνα δημιουργώντας την επιθυμητή καμπυλότητα. Τα προϊόντα αυτά αναγνωρίζονται στο αρχαιολογικό υλικό ως πρώτες λεπίδες με φλοιώδη φτέρνα (βλ. πίν. 23). Παρατηρούμε επίσης ότι η ανανέωση της επιφάνειας κρούσης των πυρήνων λαμβάνει χώρα σχεδόν αποκλειστικά κατά τη διαδικασία παραγωγής περισσότερο επιμηκών προϊόντων. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει την ικανότητα του τεχνίτη να προσαρμόζεται στα πλαίσια μίας απαιτητικής διαδικασίας. Φαίνεται ότι ιδανικός στόχος των λιθοξόων της θέσης είναι η παραγωγή επιμηκών προϊόντων με πλάτος μικρότερο των 12 χιλ.. Η παρουσία τους δεν ανιχνεύεται μεταξύ των προϊόντων ούτε μεταξύ των εργαλείων παρά μόνο στα αρνητικά των πυρήνων. Δεύτερης επιλογής αλλά εξίσου επιθυμητά θεωρούνται τα προϊόντα μεγαλύτερου πλάτους με υπόβαθρο σε λεπίδες ή φολίδες, τα οποία έχουν κατά κύριο λόγο διαμορφωθεί σε εργαλεία. Η πλήρης ταύτιση των διαστάσεων των εργαλείων αυτών με τις διαστάσεις των προϊόντων υποδηλώνει ότι τα υπόβαθρα των πρώτων προέρχονται από

79 79 διάφορα στάδια κατεργασίας και δεν αποτελούν κατ ανάγκη τελικά προϊόντα. Σε αυτό συνηγορούν το μεγάλο ποσοστό φλοιού στην επιφάνειά τους, καθώς και η ποικιλία στις διαστάσεις των φτερνών των φολίδων. Τέλος, ένα σημαντικό ποσοστό των εργαλείων έχει διαμορφωθεί σε προϊόντα που προέρχονται από τις φάσεις προετοιμασίας και ανανέωσης των πυρήνων. Η παραπάνω ανάλυση και ερμηνεία της λαξευτικής διαδικασίας εκ μέρους του λιθοξόου δίνει τη θέση της στην τελική κίνηση που θα οδηγήσει στην επιτυχή απόσπαση του προϊόντος. Για την λάξευση των προϊόντων της Δράμεσης χρησιμοποιούνται σκληροί κρουστήρες πιθανόν διαφορετικού μεγέθους για τα αρχικότερα στάδια της κατεργασία και μαλακοί κρουστήρες για τα τελικότερα στάδια της κατεργασίας, στα οποία περιλαμβάνεται η παραγωγή περισσότερο επιμηκών προϊόντων. Η άμεση κρούση με μαλακό κρουστήρα πιστοποιείται από την ύπαρξη κυρίως λεπίδων με μικρότερη και στενότερη φτέρνα, εξαπλωμένο βολβό, γωνία επίκρουσης μεγαλύτερη των 90 ο και προετοιμασία του γείσου. Σποραδική φαίνεται να είναι στη Δράμεση 2 η τεχνική της έμμεσης κρούσης, η οποία αποδεικνύεται μέσω της παρουσίας μίας μεγάλης λεπίδας με απλή φτέρνα γωνίας 90 ο με μικρά σπασίματα στη φτέρνα, μεγάλη κύρτωση που αγκαλιάζει όλο το μήκος του πυρήνα, παράλληλες πλευρές και προετοιμασμένο γείσο (Σχέδιο 18). Επαρκής, τέλος, ή σχεδόν απόλυτη προσήλωση (attention) είναι απαραίτητη για την πραγματοποίηση σύνθετων αλυσίδων κατασκευής 65. Αυτό απαιτεί, στα πλαίσια της νευροψυχολογίας, ένα μεγάλο βαθμό επαγρύπνησης εκ μέρους του τεχνίτη. Η λεπιδόμορφη κατεργασία, όπως είδαμε, αποτελεί μία απαιτητική και δύσκολη διαδικασία, κατά τη διάρκεια της οποίας λαμβάνουν χώρα διάφορα στάδια, όπως αρχική διαμόρφωση και προετοιμασία του πυρήνα, δημιουργία κορυφογραμμής, απόσπαση προϊόντων, ανανέωση, συνέχιση της απόσπασης κ.α. Επιπρόσθετα, η κατάλληλη επιλογή του κρουστήρα και η προσαρμογή της κίνησης των χεριών σε κάθε στάδιο της κατεργασίας καθιστούν αναγκαία τη διαρκή προσήλωση του λιθοξόου καθ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας. Η επιτυχία της λεπιδόμορφης κατεργασίας εξαρτάται από τον έλεγχο των απολήξεων των άνω τμημάτων, οι οποίες δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να είναι ανεστραμμένες, καθώς και από τον έλεγχο της πλευρικής και της κατά μήκος κυρτότητας 65 Pelegrin 1993, 305

80 80 του πυρήνα 66. Το ποσοστό λάθους στα λεπιδόμορφα προϊόντα της Δράμεσης 2 είναι πολύ χαμηλό, ενώ αρκετά μεγαλύτερο είναι το ποσοστό κατά την παραγωγή των φολίδων (Πίν. 37). Η διόρθωση των ανεστραμμένων απολήξεων επιτυγχάνεται είτε μέσω αφαιρέσεων που προέρχονται από μία δευτερεύουσα επιφάνεια κρούσης, η οποία δημιουργήθηκε αποκλειστικά για το σκοπό αυτό, είτε μέσω της απόσπασης ενός τμήματος της επιφάνειας λάξευσης του πυρήνα. Η διόρθωση της κυρτότητας επιτυγχάνεται είτε μέσω της ανανέωσης της επιφάνειας κρούσης είτε μέσω της διαπλάτυνσης της όψης του πυρήνα. Οι τεχνίτες της θέσης φαίνεται λοιπόν ότι ανταποκρίνονται σε μεγάλο βαθμό στις απαιτήσεις της σύνθετης αυτής διαδικασίας. Φολίδες Λεπιδόμορφες φολίδες Λεπίδες Προϊόντα της λάξευσης Αριθμός Ποσοστό επί του Αριθμός Ποσοστό επί του Αριθμός Ποσοστό επί του συνόλου συνόλου συνόλου Προϊόντα με αναστροφή 38 19,39% 1 6,25% 0 - Προϊόντα με υπέρβαση Προϊόντα χωρίς λάθη 2 1,02% 0-1 5,56% ,59% 15 93,75% 17 94,44% Σύνολο % % % Πίν. 37. Ποσοτική αντιπροσώπευση των λαθών κατά τη διάρκεια της λάξευσης στο σύνολο των προϊόντων της Δράμεσης Η θέση της Δράμεσης: Εργαστήριο ή υπαίθρια εγκατάσταση; Αφότου ολοκληρώθηκε η τεχνολογική προσέγγιση του υλικού και κατανοήθηκαν πλήρως οι τεχνολογικές επιλογές του προϊστορικού ανθρώπου της θέσης, ένα βασικό ερώτημα που μας απασχολεί είναι ποια ήταν η λειτουργία της Δράμεσης 2: ήταν εργαστήριο ή θέση κατοίκησης; Το ερώτημα αυτό μπορεί να απαντηθεί μόνο μέσα από 66 Inizan et al., 1999, 74

81 81 την ανασύσταση της παραγωγικής διαδικασίας, η οποία μπορεί να προσδιοριστεί μέσω άμεσης ή έμμεσης παρατήρησης 67. Η άμεση παρατήρηση περιλαμβάνει υλικά κατάλοιπα που προσδιορίζουν το χώρο στον οποίο λαμβάνει χώρα η παραγωγή. Η έμμεση παρατήρηση, αντιθέτως, παρέχει πληροφορίες σχετικά με την οργάνωση της παραγωγής χωρίς να προσδιορίζεται η ακριβή της θέση. Εικ. 21. Στρατηγικές προμήθειας των πρώτων υλών (Inizan et al. 1999, 27). Στο παρόν κεφάλαιο έμφαση θα δοθεί μόνο στον προσδιορισμό της παραγωγικής διαδικασίας, καθώς η μελέτη της οργάνωσης της παραγωγής σε ένα επιφανειακό υλικό δεν μπορεί να αποδώσει τα μέγιστα αποτελέσματα. Ακόμη, άλλα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν είναι τα εξής: αντιπροσωπεύονται ή όχι όλα τα στάδια κατεργασίας του σοκολατί πυριτόλιθου στη Δράμεση 2; Υπάρχουν επαρκή στοιχεία με τα οποία μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τη θέση ως εργαστήριο; Σε ποιο βαθμό είναι το υλικό (επανα)χρησιμοποιημένο; Υπάρχουν άραγε, τέλος, άλλες μαρτυρίες παρόμοιων θέσεων στον ελλαδικό χώρο; Πρώτα απ όλα, θα πρέπει να εξεταστεί αν όλα τα στάδια της τεχνολογικής αλυσίδας αντιπροσωπεύονται στη θέση. Η προσπάθεια αυτή θα υλοποιηθεί με τη βοήθεια του πίνακα της εικόνας 21. Καταρχήν, η παρουσία ακατέργαστων κομματιών πρώτης ύλης θεωρείται δεδομένη, καθώς η θέση βρίσκεται ακριβώς πάνω στις πρωτογενείς πηγές σοκολατί πυριτόλιθου. Πιστοποιείται επίσης η παρουσία κονδύλων ή πυρήνων σε δοκιμαστικό ή αρχικό στάδιο κατεργασίας (Εικ. 22). Τα προϊόντα με φλοιό στην επιφάνεια τους υπερτερούν, ενώ οι πρώτες φολίδες βρίσκονται σε υψηλό ποσοστό 67 Costin 1991, 18

82 82 αγγίζοντας σχεδόν το 11% του συνόλου των προϊόντων κατεργασίας. Από το στάδιο προετοιμασίας σώζεται επίσης ένας πυρήνας που διατηρεί την κορυφογραμμή (Σχέδιο 19). Επιπλέον, πλήθος πυρήνων από το αρχικό (έντονη παρουσία φλοιού και ενεργή στεφάνη) στο τελικό στάδιο κατεργασίας (εξαντλημένοι μικροπυρήνες) έχουν εντοπιστεί στο αρχαιολογικό υλικό της θέσης. Έχουν επίσης βρεθεί φολίδες χαρακτηριστικές μίας τεχνικής ή μεθόδου, όπως δύο προϊόντα με κορυφογραμμή δεύτερης σειράς. Η ανανέωση των πυρήνων μαρτυρείται από ένα δίσκο και φολίδες ανανέωσης της επιφάνειας κρούσης, καθώς και από φολίδες ανανέωσης της περιφέρειας του πυρήνα. Τέλος, πιστοποιείται και η παρουσία των τελικών προϊόντων της λαξευτικής διαδικασίας με ή χωρίς επεξεργασία. Εικ. 22. Κόνδυλος από σοκολατί πυριτόλιθο σε δοκιμαστικό στάδιο κατεργασίας. Τα παραπάνω αποδεικνύουν ότι η θέση της Δράμεσης 2 ανήκει στην κατηγορία Α της εικόνας 21, στην οποία περιλαμβάνονται όλα τα στάδια κατεργασίας από την εισαγωγή της ακατέργαστης πρώτης ύλης μέχρι την τελική κατασκευή των εργαλείων. Αρκεί όμως το γεγονός αυτό για να χαρακτηριστεί η θέση ως εργαστήριο; Σύμφωνα με την Costin 68, ο προσδιορισμός ενός εργαστηριακού χώρου περιλαμβάνει τα εξής δεδομένα: πρώτες ύλες, απορρίμματα, εργαλεία και εγκαταστάσεις που σχετίζονται με την παραγωγή. Στην παραγωγή των λίθινων εργαλείων, πιο συγκεκριμένα, τα δεδομένα περιλαμβάνουν οπωσδήποτε τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν κατά την παραγωγική διαδικασία (κρουστήρες), καθώς και τα απορρίμματα της λάξευσης (υπόβαθρα, πυρήνες, σπασμένα κομμάτια κ.α.). Στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2 έχουν εντοπιστεί 68 Costin 1991, 18-19

83 83 κομμάτια πρώτης ύλης ή θραύσματα πυρήνων που φέρουν έντονα ίχνη χρήσης, για τα οποία θεωρείται ότι χρησιμοποιήθηκαν ως κρουστήρες κατά τη διαδικασία της λάξευσης (Εικ. 23). Παρόμοια ίχνη χρήσης σε εξαντλημένους πυρήνες παρατηρούνται, όπως έχουμε ήδη πει, σε θέσεις της Μέσης Παλαιολιθικής στη Δυτική Ευρώπη 69 (Εικ. 24). Τα υπόβαθρα που δεν έχουν μετατραπεί ακόμα σε εργαλεία υπερτερούν κατά πολύ αγγίζοντας σε ποσοστό το 74% του συνόλου των προϊόντων κατεργασίας (φολίδων και λεπιδόμορφων προϊόντων). Επιπλέον, στη λιθοτεχνία εντοπίζονται και ημιτελή τέχνεργα, όπως ο προαναφερθείς πυρήνας που διατηρεί την κορυφογραμμή. Οι πυρήνες της θέσης έχουν εγκαταλειφθεί σε διάφορα στάδια κατεργασίας είτε επειδή έχουν εξαντληθεί (κυρίως μικροπυρήνες) και ως εκ τούτου δεν είναι δυνατή η συνέχιση της απόσπασης των προϊόντων είτε λόγω ατελειών/ρωγμών στο εσωτερικό του πυρήνα ή λάθος επιλογών εκ μέρους του τεχνίτη. Τέλος, τα απορρίμματα της λάξευσης, στα οποία συμπεριλαμβάνονται και τα θραύσματα φολίδων, αποτελούν το 26% του συνόλου του υλικού. Το ποσοστό αυτό είναι αρκετά μεγάλο, αν συνυπολογίσουμε το γεγονός ότι σε μία έρευνα επιφάνειας είναι δύσκολο να συλλεχθούν μικρά τέχνεργα. Εικ. 23. Θραύσμα πυρήνα από τη Δράμεση 2 με έντονα ίχνη χρήσης, το οποίο έχει πιθανότατα χρησιμοποιηθεί ως κρουστήρας. Το ποσοστό των χρησιμοποιημένων τεχνέργων πρέπει να είναι χαμηλό στους χώρους παραγωγής των προϊόντων 70. Μόνο το 28% των τελικών προϊόντων έχει διαμορφωθεί σε εργαλεία με ηθελημένη επεξεργασία, δηλαδή λιγότερο από το 1/3 των 69 Thiébaut et al Costin, 1991, 20

84 84 υποβάθρων, χωρίς όμως αυτά να παρουσιάζουν εμφανή σημάδια χρήσης ή φθοράς. Τα προϊόντα με ηθελημένη επεξεργασία δεν ανανεώνονται σε άλλη μορφή εργαλείου, εφόσον ο αριθμός των σύνθετων εργαλείων είναι πολύ μικρός. Το ποσοστό επανάχρησης του υλικού είναι εξίσου αρκετά χαμηλό, καθώς μόνο δεκαεπτά τέχνεργα ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Στα τέχνεργα αυτά η επεξεργασία είναι δουλεμένη πάνω σε πατιναριμένη επιφάνεια. Μεγαλύτερη συχνότητα επανάχρησης σε σχέση με το συνολικό τους αριθμό παρατηρείται στους πυρήνες, καθώς φαίνεται ότι μετά την απόρριψη τους χρησιμοποιούνται ως κρουστήρες παίρνοντας και πάλι μέρος στη διαδικασία παραγωγής. Η συμπεριφορά αυτή δεν δικαιολογείται με όρους πρακτικούς, καθώς βότσαλα και μικρές κροκάλες που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τον ίδιο σκοπό, βρίσκονται σε αφθονία στις κοίτες του ποταμού Καλαμά μόλις 1-2 χλμ. βόρεια της θέσης. Εικ. 24. Δισκοειδής πυρήνας από τη θέση Combe Brune 2, ο οποίος έχει επαναχρησιμοποιηθεί ως κρουστήρας (Thiébaut et al. 2010, 26, fig. 19) Ακόμα ένα ζητούμενο που σχετίζεται με την παραγωγική διαδικασία είναι η συσχέτιση των πυρήνων με τα πραγματικά προϊόντα. Μπορεί το ποσοστό των πυρήνων

85 85 της Δράμεσης με αρνητικά μικρολεπίδων να είναι μεγάλο, ωστόσο το ποσοστό αυτό δεν βρίσκει αντίκρισμα στα πραγματικά προϊόντα της θέσης. Οι μικρολεπίδες απουσιάζουν γενικά από το αρχαιολογικό υλικό (με εξαίρεση δύο τέχνεργα), παρόλο που έμμεσες μαρτυρίες για την παραγωγή τους δίνονται μέσω των πυρήνων. Το γεγονός αυτό μπορεί να οφείλεται είτε στον χαρακτήρα της επιφανειακής έρευνας που δεν επέτρεψε τη συλλογή μικρών τεχνέργων είτε στη μεταφορά τους σε άλλες θέσεις για περαιτέρω επεξεργασία. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τις λεπίδες, καθώς, ενώ υπάρχουν έμμεσες μαρτυρίες για την παραγωγή τους μέσω των αφαιρέσεων στους πυρήνες και των αρνητικών τους στην πρόσθια όψη των φολίδων, ο πραγματικός τους αριθμός δεν είναι αυτός που περιμέναμε. Σε κάθε περίπτωση η μελέτη γειτονικών θέσεων και ο προσδιορισμός του βαθμού χρήσης του σοκολατί πυριτόλιθου στις θέσεις αυτές μπορούν να συμβάλλουν στη διερεύνηση της παραπάνω συσχέτισης. Σε αυτό το σημείο είναι αναγκαίο να γίνει διάκριση μεταξύ των χώρων κατεργασίας μίας πρώτης ύλης και των θέσεων περισυλλογής/λατόμησής της. Στους πρώτους αντιπροσωπεύονται όλα τα στάδια της εγχειρηματικής αλυσίδας ανεξάρτητα από το αν βρίσκονται ή όχι κοντά σε πρωτογενείς πηγές. Αντίθετα, στις δεύτερες πραγματοποιείται η περισυλλογή της πρώτης ύλης από το μητρικό της πέτρωμα και η αρχική επεξεργασία των κονδύλων. Μία θέση λατόμησης μπορεί να είναι ταυτόχρονα και χώρος κατεργασίας, αν σε αυτή αντιπροσωπεύονται όλα τα στάδια της τεχνολογικής αλυσίδας από την αρχική διαμόρφωση του κονδύλου μέχρι την τελική κατασκευή των εργαλείων. Τέτοιου είδους προϊστορικά λατομεία πολύ κοντά σε πηγές πυριτόλιθου έχουν βρεθεί σε όλη τη Βόρεια Ελλάδα, χρονολογούνται όμως κυρίως στη Νεολιθική εποχή. Κοινό χαρακτηριστικό των θέσεων αυτών αποτελεί η απλή περισυλλογή ή απόσπαση της πρώτης ύλης χωρίς τη διάνοιξη στοάς, όπως συμβαίνει σε αντίστοιχα λατομεία της Κεντρικής Ευρώπης 71, καθώς και η πλήρης απουσία κεραμικής. Οι χώροι κατεργασίας, στους οποίους θα αναφερθούμε στη συνέχεια διαφέρουν από τα εργαστήρια της Εποχής του Χαλκού της Νότιας Ελλάδας, καθώς τα τελευταία αποτελούν εξειδικευμένους χώρους κατεργασίας οψιανού κυρίως σε παράλιες θέσεις στα πλαίσια μίας σύνθετης κοινωνικής οργάνωσης 72. Ένα εργαστήριο κατασκευής εργαλείων από σκούρο καστανοκκόκινο ίασπη πολύ κοντά σε πρωτογενείς πηγές του υλικού αυτού 71 Collet et al Dierckx 1997

86 86 έχει έρθει στο φως βόρεια της Λάρισας (Findspot 30) 73. Για την κατασκευή των εργαλείων έχουν χρησιμοποιηθεί κροκάλες από το υλικό αυτό που φτάνουν σε μέγεθος τα 20 εκ. και επιχωριάζουν στην περιοχή. Τα εργαλεία της θέσης ανήκουν σε μορφότυπους της Μέσης και Ανώτερης Παλαιολιθικής (φολίδες Levallois, τερματικά ξέστρα, οδοντωτά), ενώ έχουν επίσης βρεθεί πυρήνες και απορρίμματα της λαξευτικής διαδικασίας. Δυστυχώς δεν υπάρχει στη βιβλιογραφία κάποια άλλη αναφορά σε εργαστήρια της Ανώτερης Παλαιολιθικής στον ελλαδικό χώρο, οπότε οποιαδήποτε προσπάθεια σύνθεσης και ερμηνείας δεν είναι προς το παρόν εφικτή. Στην περιοχή της Σαμαρίνας έχουν αποκαλυφθεί θέσεις αποφλοίωσης της πρώτης ύλης, οι οποίες χρονολογούνται στη Μέση Παλαιολιθική (Μουστέρια φάση), κοντά σε μεγάλης κλίμακας πρωτογενείς πηγές πυριτόλιθου 74. Ο εργαλειακός εξοπλισμός των θέσεων αποτελείται από πυρήνες φολίδων και λεπίδων Levallois σε διάφορα στάδια κατεργασίας, αιχμές Levallois με ή χωρίς επεξεργασία, διάφορους τύπους πλευρικών και εγκάρσιων ξέστρων, φολίδες και λεπίδες Levallois, καθώς και μία τυπική Μουστέρια αιχμή 75. Τα τέχνεργα αυτά είναι ως επί το πλείστον δουλεμένα πάνω σε έναν τοπικής προέλευσης γκρι πυριτόλιθο καλής λαξευτικής συμπεριφοράς, ενώ μικρός αριθμός εργαλείων έχει διαμορφωθεί στον εξίσου τοπικής προέλευσης κόκκινο ραδιολαρίτη, καθώς και σε ποικιλία εξωγενών πρώτων υλών 76. Τέχνεργα της Παλαιολιθικής εποχής (πυρήνες και προϊόντα Levallois, αμφιπρόσωπες φυλλόσχημες αιχμές) έχουν εντοπιστεί επίσης στο προϊστορικό λατομείο των Πετρωτών Θράκης 77. Στις ανατολικές παρυφές των Πετρωτών έχει βρεθεί μία θέση με μεγαλύτερες συχνότητες υλικού που πρέπει να ανήκει στη Νεολιθική εποχή 78. Σε αυτό συνηγορεί η παρουσία θραυσμάτων πρισματικών πυρήνων και ακατέργαστων λεπίδων και μικρών άμορφων κομματιών κατασκευασμένων από έναν ιδιαίτερο διαυγή έως διαφανή πυριτόλιθο, δύστροπο στην κατεργασία, ο οποίος συναντάται με μεγάλη συχνότητα σε ένα γειτονικό νεολιθικό οικισμό με την ονομασία Παπά τ Αμπέλι. Δώδεκα θέσεις έχουν εντοπιστεί συνολικά κοντά σε πρωτογενείς πηγές οπάλιου καφεκίτρινου-μελί χρώματος στην περιοχή της Νιγρίτας Σερρών πάνω σε έναν υδροθερμικό σχηματισμό αποτελούμενο 73 Runnels 1988, Biagi et al Biagi et al. 2015, 6 76 Biagi et al. 2015, Φωτιάδης κ.α Φωτιάδης κ.α. 2003, 16

87 87 κυρίως από μεταμορφωμένους οφιόλιθους. Στις θέσεις αυτές αντιπροσωπεύονται όλα τα στάδια της εγχειρηματικής αλυσίδας από την απόσπαση του πρώτου μεγάλου κομματιού πετρώματος μέχρι την τελική μορφή των εργαλείων, ενώ το συγκεκριμένο υλικό απαντάται σε όλους τους παρακείμενους νεολιθικούς οικισμούς 79. Τέλος, στο λατομείο των Βασιλικών, το οποίο βρίσκεται σε απόσταση 2,5 χλμ. από τον ομώνυμο οικισμό, τα αποθέματα πυριτόλιθου καφεπορτοκαλί κυρίως χρώματος είναι τεράστια. Δεν έχουν, ωστόσο, εντοπιστεί τέχνεργα που να υποδεικνύουν μια τοπική επεξεργασία. Η παρουσία ακατέργαστου υλικού από το συγκεκριμένο πέτρωμα στις επιχώσεις του γειτονικού νεολιθικού οικισμού ίσως δηλώνει ότι η επεξεργασία του γινόταν in situ 80. Εικ. 25. Αρχαιολογικές θέσεις της Κεντρικής και Βόρειας Ελλάδας που αναφέρονται στο παρόν κεφάλαιο. Εκτός όμως από τα λατομεία, στη βιβλιογραφία αναφέρονται και ορισμένες θέσεις κατοίκησης της Νεολιθικής περιόδου που λόγω της εγγύτητας τους με τις πηγές της πρώτης ύλης μπορεί να λειτουργούσαν και ως εξειδικευμένοι χώροι κατεργασίας. Στις 79 Κουρτέση-Φιλιππάκη 1990, 557 Καμπούρογλου & Περιστέρη Γραμμένος 1991, 119

88 88 θέσεις αυτές η πρώτη ύλη εισάγεται στον οικισμό με τη μορφή κονδύλων, η αρχική διαμόρφωση των οποίων, καθώς και η αποφλοίωση των πυρήνων, πραγματοποιούνται επιτόπου. Για παράδειγμα, στο σπήλαιο της Θεόπετρας αντιπροσωπεύονται όλα τα στάδια της ακολουθίας κατασκευής: από την ακατέργαστη πρώτη ύλη σκούρου κόκκινου ραδιολαρίτη μέχρι την παραγωγή του εργαλειακού εξοπλισμού 81. Κατά τις νεολιθικές φάσεις πιστοποιείται η επιτόπια παραγωγή των φολίδων από το υλικό αυτό, αλλά η παραγωγή των λεπίδων φαίνεται ότι πραγματοποιούνταν σποραδικά και σε μικρό βαθμό 82. Και στις δύο περιπτώσεις οι πυρήνες είναι μη εξαντλημένοι και χαρακτηρίζονται από αυξημένη παρουσία φλοιού. H πρόσβαση των οικισμών της Δυτικής Θεσσαλίας στα δίκτυα διακίνησης του σοκολατί πυριτόλιθου φαίνεται ότι είναι ευκολότερη λόγω της γεωγραφικής τους θέσης. Στη Μαγούλα Οργόζινος ο σοκολατί πυριτόλιθος εισάγεται στον οικισμό με τη μορφή μικρών κροκαλών και κονδύλων, η αποφλοίωση των οποίων πραγματοποιείται in situ, όπως υποδηλώνει η παρουσία μικρού αριθμού πρωτογενών και δευτερογενών φολίδων με φλοιό στο αρχαιολογικό υλικό 83. Ο νεολιθικός οικισμός στο Αχίλλειο βρίσκεται ακριβώς δίπλα σε μία πηγή ερυθρού ίασπη σε μορφή δευτερογενών κροκάλων και κονδύλων διαφόρων ποιοτήτων 84. Ως εκ τούτου, η κατασκευή των εργαλείων από το υλικό αυτό λαμβάνει χώρα στον οικισμό 85. Άρα ο τρόπος εισαγωγής του υλικού αυτού στους οικισμούς εξαρτάται κυρίως από την εγγύτητα της εκάστοτε θέσης με την πηγή της πρώτης ύλης, την επακόλουθη ευκολία πρόσβασης σε αυτή και το βαθμό εξειδίκευσης. Παρατηρούμε ότι η εικόνα για τις προϊστορικές θέσεις περισυλλογής ή κατεργασίας των πρώτων υλών είναι ακόμα αποσπασματική, καθώς απουσιάζουν οι εμπεριστατωμένες μελέτες για την τεχνολογική αλυσίδα και τη μορφή εισαγωγής της πρώτης ύλης στις θέσεις αυτές. Η διαπίστωση ότι η θέση της Δράμεσης 2 λειτουργούσε ως εργαστήριο ή χώρος κατεργασίας του σοκολατί πυριτόλιθου ακριβώς στο σημείο που βρίσκονταν οι πρωτογενείς του πηγές είναι μεγάλης σημασίας, καθώς δεν υπάρχουν μέχρι σήμερα δημοσιευμένες μελέτες θέσεων κατεργασίας του υλικού αυτού.. Το σχετικά υψηλό ποσοστό των εργαλείων επίσης, το οποίο αγγίζει το 19% του συνόλου των λίθινων 81 Σκουρτοπούλου 2000, Σκουρτοπούλου 2000, Nikolaou et al. 2008, Elster Elster 1994, 170 & Elster 1989, 300

89 89 τέχνεργων, μας κάνει να υποθέτουμε ότι η θέση κατοικήθηκε κατά το παρελθόν. Πρόκειται λοιπόν για μία θέση κατοίκησης, καθώς και εκμετάλλευσης της πρώτης αυτής ύλης άμεσα συνδεδεμένης με τις πρωτογενείς της πηγές. Ελπίζουμε ότι η δημοσίευση και άλλων παρόμοιων χώρων κατεργασίας θα ολοκληρώσει την μέχρι σήμερα εικόνα που έχουμε για τις θέσεις αυτές. 3.3 Ζητήματα χρονοπολιτισμικής τοποθέτησης Η πρόταση χρονολόγησης Όπως έχουμε διαπιστώσει στο πρώτο μέρος της εργασίας, ο σοκολατί πυριτόλιθος αποτελεί μία πρώτη ύλη που χρησιμοποιείται καθ όλη τη διάρκεια της Προϊστορίας στον ελλαδικό χώρο. Οπότε είναι εξαρχής δύσκολη η τοποθέτηση ενός επιφανειακού υλικού, όπως της Δράμεσης 2, σε ένα σαφή χρονοπολιτισμικό ορίζοντα. Ωστόσο, σε αυτό το κεφάλαιο θα επιχειρήσουμε μία προσπάθεια ένταξης του υλικού σε ένα χρονοπολιτισμικό περιβάλλον, καθώς πλέον γνωρίζουμε με σαφήνεια τον τρόπο διαχείρισης της πρώτης ύλης από τον προϊστορικό άνθρωπο της Δράμεσης 2, τη διαθέσιμη τεχνολογία και τους τύπους των εργαλείων που χρησιμοποίησε. Παρότι το υλικό είναι επιφανειακό, η μελέτη των λίθινων τέχνεργων που πραγματοποιήθηκε στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας απέδειξε ότι πρόκειται για ένα ως επί το πλείστον ομοιογενές σύνολο. Εικ. 26. Λίθινα τέχνεργα με έντονη λευκή πατίνα από τη Δράμεση 1.

90 90 Η απουσία τέχνεργων της Κατώτερης και Μέσης Παλαιολιθικής από το υπό εξέταση αρχαιολογικό υλικό θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Ανάμεσα στα τέχνεργα από σοκολατί πυριτόλιθο που μελετήθηκαν αναλυτικά δεν έχει βρεθεί κανένα χαρακτηριστικό εργαλείο των παραπάνω περιόδων, όπως χειροπελέκεις, αμφιπρόσωπες φυλλόσχημες αιχμές, φολίδες και λεπίδες κατασκευασμένες με τη τεχνική Levallois, δισκοειδείς πυρήνες και Μουστέριες αιχμές. Αντιθέτως, στη Δράμεση 1, η οποία βρίσκεται μόλις 500 μ. νοτιότερα, η εικόνα είναι εντελώς διαφορετική (Εικ. 26). Σε αυτή συναντώνται τέχνεργα με έντονη λευκή πατίνα που ανάγονται αποκλειστικά στις παραπάνω περιόδους και είναι δουλεμένα ως επί το πλείστον σε σκούρο γκρι πυριτόλιθο μέτριας έως καλής λαξευτικής συμπεριφοράς 86. Ο πυριτόλιθος αυτός απαντάται σε μορφή πλακιδίων και μεγάλου μεγέθους κονδύλων που πηγάζουν λίγα εκατοντάδες μέτρα νοτιοανατολικά των κοκκινοχωμάτων 87. Μία χρονοπολιτισμική απόδοση του υλικού στην Ανώτερη Παλαιολιθική μπορεί να υποστηριχθεί από την αναλυτική μελέτη και τα δεδομένα που παρατίθενται στο δεύτερο μέρος της εργασίας. Καταρχήν, διαφαίνεται μία σημαντική αλλαγή ως προς τη διαχείριση των πρώτων υλών σε σχέση με τη Μέση Παλαιολιθική. Η αλλαγή αυτή πιθανότατα οφείλεται στην έλευση του Homo sapiens, ο οποίος χρησιμοποίησε σε μεγαλύτερο βαθμό τον εξαιρετικής ποιότητας σοκολατί πυριτόλιθο που επιχωριάζει στην περιοχή με τη μορφή μικρών κονδύλων πρωτογενούς μορφής (βλ. κεφάλαιο πρώτων υλών). Στόχος του ήταν η παραγωγή εργαλείων μικρότερου μεγέθους και γι αυτό ακριβώς το λόγο επέλεξε την πρώτη αυτή ύλη προσαρμόζοντας την τεχνολογία του στις νέες συνθήκες. Ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο υπέρ της χρονολόγησης του υλικού στην Ανώτερη Παλαιολιθική αποτελεί η πλήρης απουσία της κεραμικής από το αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2. Η απουσία αυτή αποκλείει τη χρονολόγηση του υλικού σε υστερότερες περιόδους. Χαρακτηριστικό επίσης στοιχείο αποτελεί η παρουσία μία λεπιδόμορφης κατεργασίας με τη χρήση κορυφογραμμών. Η κατεργασία αυτή χαρακτηρίζεται από μία επιμελημένη διαχείριση του πυρήνα, η οποία περιλαμβάνει στάδια προετοιμασίας, ανανέωσης και παραγωγής συγκεκριμένου μεγέθους προϊόντων μέσα από μία ευρεία επιλογή μεθόδων και επιφανειών προς λάξευση. Ο μεγάλος αριθμός των φολίδων δεν θα πρέπει να μας πτοεί, καθώς αποδείξαμε ότι αυτές προέρχονται από διάφορα στάδια κατεργασίας και δεν αποτελούν κατ ανάγκη τελικά προϊόντα (βλ. κεφάλαιο 3.1). Άλλο 86 Kourtessi-Philippakis (forthcoming) 87 Παππάς 2016, 95

91 91 ένα χαρακτηριστικό της Ανώτερης Παλαιολιθικής, το οποίο συναντούμε και στη Δράμεση 2, είναι η παρουσία πρισματικών πυρήνων με στόχο την παραγωγή μικρολεπίδων. Οι πρισματικοί πυρήνες της υπό μελέτη θέσης κυριαρχούν απόλυτα μεταξύ των ακέραιων πυρήνων, ενώ ακόμα και οι κωνικοί πυρήνες παρουσιάζουν μία πρισματικότητα, καθώς η παραγωγή των προϊόντων περιορίζεται συνήθως σε μία ή σπανιότερα σε δύο όψεις του πυρήνα. Επιπλέον, η μορφολογία των πυρήνων θυμίζει αρκετά παρόμοιους τύπους που απαντούν στις λιθοτεχνίες της Ανώτερης Παλαιολιθικής της Ηπείρου, όπως στο Κλειδί 88. Τέλος, όσον αφορά τους τύπους των εργαλείων, η παρουσία τερματικών και καρινόμορφων ξέστρων ενισχύει την παρούσα πρόταση χρονολόγησης. Η διαπίστωση ότι το μεγαλύτερο μέρος του αρχαιολογικού υλικού της Δράμεσης 2 ανήκει σε χρονολογικό ορίζοντα της Ανώτερης Παλαιολιθικής αποτελεί μία υπόθεση εργασίας η οποία χρήζει μελλοντικής επιβεβαίωσης. Δεν αποκλείεται οι μεταγενέστεροι προϊστορικοί κάτοικοι της λεκάνης του Μέσου Καλαμά να σύχναζαν στην περιοχή και να χρησιμοποιούσαν το σοκολατί πυριτόλιθο. Ωστόσο, οι μορφότυποι των εργαλείων της Δράμεσης 2 δεν ταιριάζουν με αυτούς που έχουν βρεθεί στις νεολιθικές θέσεις της λεκάνης του Μέσου Καλαμά. Σε κάθε περίπτωση η συγκριτική εξέταση του υλικού της Δράμεσης 2, καθώς και η διερεύνηση της προμήθειας και διακίνησης του σοκολατί πυριτόλιθου, η οποία ακολουθεί στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο, φιλοδοξεί να συνδράμει στην παρούσα πρόταση Η διακίνηση του σοκολατί πυριτόλιθου Η σύγκριση του αρχαιολογικού υλικού από τη Δράμεση 2 με άλλες θέσεις, στις οποίες έχουν έρθει στο φως τέχνεργα από σοκολατί πυριτόλιθο, θα ενισχύσει την προσπάθεια χρονοπολιτισμικής τοποθέτησης του συγκεκριμένου υλικού. Επιπλέον, μπορεί να προσθέσει σημαντικά στοιχεία σχετικά με τη προμήθεια και διακίνηση του υλικού πέραν της Δράμεσης. Τα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν στο παρόν κεφάλαιο είναι τα εξής. Ποιες είναι οι μαρτυρίες χρήσης του σοκολατί πυριτόλιθου από άλλες αρχαιολογικές θέσεις της ευρύτερης περιοχής; Ποιοι ήταν εν τέλει οι άνθρωποι που εκμεταλλεύονταν τις πρωτογενείς πηγές του εργαστηρίου και, τέλος, υπάρχουν πρώτες ύλες εφάμιλλες του σοκολατί πυριτόλιθου της Δράμεσης ως προ τη λαξευτική 88 Shawcross & Winder 1999

92 92 συμπεριφορά με τις οποίες θα μπορούσε ο προϊστορικός άνθρωπος να κατασκευάσει λεπίδες όμοιες με αυτές της Δράμεσης 2; Εικ. 27. Κατανομή των αρχαιολογικών θέσεων της λεκάνης του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας που αναφέρονται στην παρούσα εργασία. Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα θα πρέπει κατά βάση να αναζητηθεί στη μελέτη των θέσεων της λεκάνης του Μέσου Καλαμά. Σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων από το λατομείο της Δράμεσης 2 έχουν εντοπιστεί επιφανειακά διάφορες θέσεις με προϊόντα από σοκολατί πυριτόλιθο (Εικ. 27). Η θέση Κανάλι, όπως είδαμε στο πρώτο μέρος της εργασίας, χρονολογείται με βάση την κεραμική στον ορίζοντα των Δολιανών και της Καστρίτσας, δηλαδή στη μετάβαση από τη Τελική Νεολιθική στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού 89. Στη λιθοτεχνία της θέσης κυριαρχούν τα τέχνεργα από γαλαζωπόγκρι πυριτόλιθο και ακολουθούν αυτά από καστανέρυθρο ή σοκολατί πυριτόλιθο μικρότερου μεγέθους με ροδόχρου πατίνα. Στη θέση αυτή αντιπροσωπεύονται μόνο τα τελικά στάδια κατεργασίας των πυριτόλιθων, υποδηλώνοντας ότι η αρχική προετοιμασία της πρώτης ύλης και των πυρήνων πραγματοποιούνταν εκτός του οικισμού Kourtessi-Philippakis (forthcoming) 90 Χελιώτη (προσωπική επικοινωνία)

93 93 Ακόμα μία θέση, στην οποία αντιπροσωπεύονται όλες οι γνωστές πρώτες ύλες οι οποίες απαντούν σε πρωτογενείς πηγές στους ορεινούς όγκους που εκτείνονται πλησίον της ζώνης 2Δ, αποτελεί ο Άγιος Γεώργιος. Η θέση αυτή τοποθετείται με βάση την κεραμική στον χρονολογικό ορίζοντα της Κρύας στο λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων, δηλαδή στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού ή την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου 91. Τα ευρήματα προέρχονται από τις ενότητες και , οι οποίες καλύπτουν την πλαγιά της Ρίζιανης στη ζώνη 2Γ. Μεγάλη συγκέντρωση λίθινων τέχνεργων, ωστόσο, παρατηρείται στις ενότητες που βρίσκονται στα δυτικά όρια της πεδιάδας της Ντόλιανης και ανήκουν στη ζώνη 2Α. Τα ευρήματα αυτά έχουν πιθανότατα μετακυλήσει από την πλαγιά της Ρίζιανης, η οποία βρίσκεται σε ψηλότερο σημείο, εξαιτίας της διάβρωσης του εδάφους. Εικ. 28. Εργαλεία από σοκολατί πυριτόλιθο από τη θέση Άγιος Γεώργιος της λεκάνης του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας. Στη λιθοτεχνία κυριαρχούν ο γαλαζωπός-γκρίζος πυριτόλιθος που απαντάται στα νότια της ζώνης 2 και ο καστανέρυθρος της Δριμίτσας ή σοκολατί πυριτόλιθος της Δράμεσης με ή χωρίς πατίνα. Η μελέτη του υλικού βρίσκεται σε πρωταρχικό στάδιο, όμως μπορούν να γίνουν ορισμένες παρατηρήσεις σχετικά με τη φύση της λιθοτεχνίας. 91 Σακκάς (προσωπική επικοινωνία)

94 94 Στη θέση αντιπροσωπεύονται μόνο τα τελικά στάδια κατασκευής των εργαλείων από σοκολατί πυριτόλιθο. Σε αυτά συγκαταλέγονται ένας πυρήνας μικρολεπίδων κωνικού σχήματος (ενότητα 2016), ορισμένες φολίδες ανανέωσης της περιφέρειας του πυρήνα και έτοιμα προϊόντα με χαμηλή ή καθόλου παρουσία φλοιού (Εικ. 25). Τα τέχνεργα είναι μικρού σχετικά μεγέθους, ενώ μεγάλος είναι ο αριθμός των εργαλείων με ηθελημένη επεξεργασία. Σε αυτά περιλαμβάνονται οδοντωτά, φολίδες/λεπίδες με πλευρική επεξεργασία, διατρητικά εργαλεία, κολοβώσεις, εργαλεία με ράχη και σφηνίσκοι. Φαίνεται, τέλος, ότι τα περισσότερα εργαλεία είχαν μεγάλη διάρκεια χρήσης, καθώς όταν στόμωναν ανανεώνονταν σε άλλη μορφή εργαλείου (σφηνίσκος ή διατρητικό εργαλείο). Εκτός όμως από τον Άγιο Γεώργιο, τέχνεργα από σοκολατί πυριτόλιθο έχουν βρεθεί σχεδόν σε όλο το εύρος της πεδιάδας της Ντόλιανης. Μεταξύ των τεχνέργων βρίσκονται λεπίδες με ή χωρίς πατίνα και φλοιό στη δεξιά ή την αριστερή πλευρά, καθώς και ορισμένοι πυρήνες με αφαιρέσεις φολίδων και λεπιδόμορφων προϊόντων (ενδεικτικές ενότητες 2030, 2046, 2053). Μεγάλο ποσοστό των λεπίδων φέρουν ευθύγραμμη επεξεργασία στις πλευρές. Η καλή κατάσταση του υλικού της ζώνης 2Α μας οδηγεί στην υπόθεση ότι τα εργαλεία έχουν βρεθεί in situ και δεν έχουν υποστεί μετακύλιση από ψηλότερο σημείο 92. Τέχνεργα από στιλπνό σκούρο σοκολατί πυριτόλιθο έχουν επίσης βρεθεί σε μικρότερο αριθμό στη ζώνη 3 και πιο συγκεκριμένα στις πλαγιές του ορεινού ασβεστολιθικού όγκου που πλαισιώνει το σπήλαιο της Σίδερης. Πρόκειται για μικρά εργαλεία που έχουν διαμορφωθεί σε υπόβαθρα λεπίδων. Επιπλέον, στην ίδια ζώνη τέχνεργα κατασκευασμένα από το υπό εξέταση υλικό έχουν παρατηρηθεί κοντά στο χωριό Αετός κυρίως υπό τη μορφή πυρήνων για λεπίδες. Τέλος, η ζώνη 4 στα νοτιοδυτικά του Μέσου Καλαμά είναι πλούσια σε τέχνεργα από καφεκόκκινο πυριτόλιθο, τα οποία όμως δεν προέρχονται από τη Δράμεση αλλά από πρωτογενείς πηγές που εκτείνονται σε μία μεγάλη περιοχή μεταξύ του χωριού της Δριμίτσας και των ορεινών θέσεων Πιθάρι και Βαράθι. Πρόκειται για μεγάλου μεγέθους ωοειδείς ή σφαιρικούς κονδύλους που σε αρκετές περιπτώσεις ξεπερνούν σε διάμετρο τα 60 εκ. και είναι κατά κύριο λόγο καφεκόκκινοι, σε διαβαθμίσεις από το πορτοκαλί έως το σοκολατί 93 (Εικ. 29). Στο εσωτερικό τους συχνά παρατηρείται μία κεντροφερής διάταξη κηλίδων, ενώ ο πυρήνας τους τις περισσότερες φορές περιέχει χονδρόκοκκα εγκλείσματα και μπορεί να καταλάβει μεγάλο χώρο στο εσωτερικό του κονδύλου αφήνοντας μία πολύ 92 Kourtessi-Philippakis (forthcoming) 93 Παππάς 2016, 78-79

95 95 μικρή ζώνη πυριτικού υλικού για λάξευση. Στις πλαγιές δυτικά του όρους Πιθάρι έχουν έρθει στο φως λίθινα τέχνεργα που αποδίδονται χρονικά από τη Μέση Παλαιολιθική περίοδο και μετά 94, μεταξύ των οποίων και προϊόντα με λεπιδόμορφη τεχνολογία όμοιας με αυτή της Δράμεσης 2. Είναι αρκετά ενδιαφέρον το γεγονός ότι τέχνεργα από καφεκόκκινο πυριτόλιθο της Δριμίτσας έχουν παρατηρηθεί στο αρχαιολογικό υλικό της Δράμεσης 2, σε μία απόσταση περίπου 3 χλμ. σε ευθεία γραμμή από την πρωτογενή τους πηγή. Η χρήση του σοκολατί πυριτόλιθου της Δράμεσης φαίνεται ότι εκτείνεται κυρίως στη ζώνη 2, που βρίσκεται στην αριστερή όχθη και σε μικρότερο βαθμό στη ζώνη 3, που βρίσκεται στη δεξιά όχθη του ποταμού Καλαμά. Αντίθετα, ο καφεκόκκινος πυριτόλιθος της Δριμίτσας κυριαρχεί στις ζώνες 1 και 4 που γειτνιάζουν. Η χρήση του σοκολατί πυριτόλιθου της ζώνης 2 ως υπόβαθρο τεχνέργων κατασκευασμένων με τεχνολογία της Μέσης Παλαιολιθικής δεν έχει επιβεβαιωθεί στην περιοχή. Είναι φανερό ότι πρόκειται για μία πρώτη ύλη που χρησιμοποιείται σε μεταγενέστερες της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδους στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά λόγω της καταλληλότητας της για την κατασκευή λεπιδόμορφων προϊόντων. Εικ. 29. Πυριτολιθικός κόνδυλος καλής ποιότητας από την πλαγιά του όρους Βαράθι (Παππάς 2016, 199, εικ. 47). Ωστόσο, μαρτυρίες χρήσης του σοκολατί πυριτόλιθου καλής ποιότητας κατά τη Μέση Παλαιολιθική, εκτός της λεκάνης του Μέσου Καλαμά, προέρχονται από δύο θέσεις, το Πόποβο και το Μόρφι. Πρόκειται για δύο θέσεις που περιλαμβάνουν αποθέσεις λιμναίας ερυθρογής, στις οποίες αναγνωρίστηκε πλήθος τεχνέργων με μορφότυπους της 94 Kourtessi-Philippakis (forthcoming)

96 96 Μέσης Παλαιολιθικής 95. Στην πρώτη θέση ήρθε στο φως ένα τέχνεργο από σοκολατί πυριτόλιθο, ενώ στη δεύτερη θέση δύο τέχνεργα από το ίδιο υλικό, το ένα από τα οποία αποτελεί μία αιχμή Levallois με αμφίπλευρη επεξεργασία 96. Άρα το ζήτημα της χρήσης του σοκολατί πυριτόλιθου σε πρωιμότερες περιόδους της Προϊστορίας στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά αλλά και γενικότερα στην Ήπειρο σίγουρα χρήζει περαιτέρω διερεύνησης. Έχουμε δει μέχρι στιγμής ότι ο σοκολατί πυριτόλιθος χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα κατά την Εποχή του Λίθου για την κατασκευή των εργαλείων τι συμβαίνει όμως με τη χρήση της πρώτης αυτής ύλης στις θέσεις της Εποχής του Χαλκού στην Ήπειρο; Οι δημοσιευμένες μελέτες λίθινων εργαλειακών συνόλων από θέσεις της περιόδου αυτής είναι ελάχιστες. Η μοναδική που προέρχεται από στρωματογραφημένη θέση στα Γούτσουρα Θεσπρωτίας χρονολογείται στην Πρώιμη και τις αρχές της Ύστερης Χαλκοκρατίας 97. Τα υπόλοιπα στοιχεία για τις λιθοτεχνίες της ΕΧ στην Ήπειρο προέρχονται κυρίως από επιφανειακές θέσεις 98. Τα παραπάνω λίθινα εργαλειακά σύνολα χαρακτηρίζονται από προτίμηση σε τοπικής προέλευσης πρώτες ύλες, κυρίως μικρούς κονδύλους από δευτερογενείς αποθέσεις 99. Επικρατεί συχνά ο μέτριας ποιότητας γκρι με γαλάζια καφετί απόχρωση πυριτόλιθος, ενώ χρησιμοποιείται και ο καλής ποιότητας ίασπης ή καστανέρυθρος πυριτόλιθος σε μικρότερο όμως ποσοστό. O Tartaron αναφέρει επίσης ότι ένας σκουρόχρωμος καφετί πυριτόλιθος (σοκολατί;), που φαίνεται να είναι εξωγενής, χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την κατασκευή αιχμών βελών της ΜΕΧ και ΥΕΧ 100. Οι λιθοτεχνίες της ΕΧ στην Ήπειρο φαίνεται να βασίζονται κυρίως στην παραγωγή φολίδων από άμορφους μικρούς πυρήνες με αφαιρέσεις πολλαπλών κατευθύνσεων, ενώ η παραγωγή πρισματικών λεπίδων είναι μικρής κλίμακας 101. Το ρεπερτόριο των εργαλείων με επεξεργασία είναι περιορισμένο 102. Η επεξεργασία στις πλευρές του υποβάθρου για τη δημιουργία κοφτερών ακμών, καθώς και η δημιουργία οδόντωσης σε μία ή περισσότερες 95 Kourtessi-Philippakis (forthcoming) 96 Κουρτέση-Φιλιππάκη (προσωπική επικοινωνία) 97 Doulkeridou Tartaron 1996 Wiseman & Zachos 2003 Forsen Tartaron 1996, 1999 Doulkeridou 2016, Tartaron 1999, Tartaron 1996, 820 Doulkeridou 2016, Tartron 1996, Doulkeridou 2016, 223

97 97 πλευρές αποτελούν σύνηθες φαινόμενο. Οι εργαλειακοί τύποι περιλαμβάνουν διατρητικά εργαλεία, στοιχεία δρεπανιών, αιχμές βελών, εγκοπές, οδοντωτά και τερματικά ξέστρα. Στα Γούτσουρα ο καλής ποιότητας ίασπης χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την κατασκευή φολίδων 103. Κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού τα τέχνεργα με επεξεργασία από το υλικό αυτό αυξήθηκαν σε σχέση με την προηγούμενη φάση από το 9,76% στο 50%, ενώ αύξηση παρουσίασε και η κατασκευή εργαλείων με υπόβαθρα λεπίδων 104. Η απουσία περισσότερων δημοσιεύσεων για τις λιθοτεχνίες της ΕΧ στην Ήπειρο δεν αφήνει περιθώρια για περαιτέρω συμπεράσματα, ωστόσο αποτελεί ένα πεδίο της έρευνας πολλά υποσχόμενο στο μέλλον. 103 Doulkeridou 2016, Doulkeridou 2016, 220,221

98 98 Συμπεράσματα και προοπτικές Ο σοκολατί πυριτόλιθος της Πίνδου αποτελεί ένα σημαντικό για την ελληνική προϊστορία υλικό, καθώς χρησιμοποιείται διαχρονικά ήδη από τη Μέση Παλαιολιθική μέχρι και την Εποχή του Χαλκού. Οι πρώτες σαφείς αναφορές στο υλικό αυτό ξεκινούν τη δεκαετία του 80 συμβαδίζοντας με τις νέες εξελίξεις στη μελέτη των λίθινων εργαλειακών συνόλων του ελλαδικού χώρου. Έκτοτε, η αναγνώριση του σοκολατί πυριτόλιθου πραγματοποιείται με σχετική ευκολία, χωρίς όμως να λείπουν οι ασάφειες ως προς τον ακριβή προσδιορισμό της πρώτης αυτής ύλης. Η χρήση του και η διακίνησή φαίνεται ότι ήταν ευρεία χωρίς, ωστόσο, να έχει απασχολήσει συστηματικά την έρευνα, πέραν της μελέτης που αφιερώσαμε στη Δράμεση 2. Οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις του υλικού αυτού παρατηρούνται σε θέσεις της Βορειοδυτικής χώρας, οι οποίες βρίσκονται αρκετά κοντά στις πρωτογενείς του πηγές. Ωστόσο, η διακίνηση του σοκολατί πυριτόλιθου παρατηρείται σε μικρότερο βαθμό και σε οικισμούς της Κεντρικής και Νότιας Ελλάδας. Επειδή δεν γνωρίζουμε τους ακριβείς μηχανισμούς διακίνησης του υλικού αυτού, είναι πιθανό πηγές σοκολατί πυριτόλιθου να υπάρχουν στα ορεινά της Πελοποννήσου, καθώς τα τελευταία ανήκουν στην λιθοστρωματογραφική ζώνη της Πίνδου (βλ. εικ. 14). Άλλωστε, η χρήση ραδιολαριτικών πετρωμάτων για την κατασκευή των εργαλείων είναι εντατικότερη στη ζώνη αυτή, όπου και φύεται η συγκεκριμένη πρώτη ύλη. Ομοίως, οι προϊστορικοί κάτοικοι των οικισμών της Θεσσαλίας χρησιμοποίησαν ως επί το πλείστον το σοκολατί πυριτόλιθο ή τον ίασπη για την λάξευση των εργαλείων τους ήδη από τη Μέση Παλαιολιθική, εξαιτίας ίσως της έλλειψης άλλων πρώτων υλών παρόμοιας λαξευτικής ικανότητας. Βέβαια, από τη Νεολιθική περίοδο και μετά εντείνεται η εισαγωγή εξωγενών πρώτων υλών, όπως ο οψιανός και ο μελί πυριτόλιθος, στους οικισμούς αυτούς. Στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου η διακίνηση του οψιανού διακόπτεται, ενώ σε πολύ μεγάλο βαθμό χρησιμοποιούνται τοπικής προέλευσης πρώτες ύλες. Η ίδια κατάσταση παρατηρείται και στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά, όπου τα εργαλεία των θέσεων που έχουν ανακαλυφθεί κατασκευάζονται συνήθως από πρώτες ύλες, των οποίων οι πρωτογενείς πηγές βρίσκονται πολύ κοντά. Για παράδειγμα, η μεγαλύτερη κατανομή του σοκολατί πυριτόλιθου της Δράμεσης παρατηρείται στη ζώνη 2, όπου βρίσκονται και οι πρωτογενείς πηγές του υλικού αυτού σε μορφή μικρού μεγέθους κονδύλων. Αντίθετα, ο καφεκόκκινος πυριτόλιθος της Δριμίτσας παρουσιάζει μεγαλύτερη χωρική κατανομή

99 99 στη ζώνη 4, όπου βρίσκονται οι πρωτογενείς του πηγές σε μορφή μεγάλου μεγέθους κονδύλων, και μικρότερη κατανομή στη ζώνη 1 που βρίσκεται ακόμα πιο βόρεια. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο προϊστορικός άνθρωπος του Μέσου Καλαμά, γνωρίζοντας αρκετά καλά το περιβάλλον του και τη θέση των πρώτων υλών, επιλέγει κυρίως κονδύλους με πολύ καλή λαξευτική ικανότητα για να κατασκευάσει τον εργαλειακό του εξοπλισμό, προσαρμόζοντας όμως τον τύπο καθεμίας πρώτης ύλης με τη διαθέσιμη τεχνολογία. Η λάξευση των κονδύλων από σοκολατί πυριτόλιθο στη Δράμεση 2 πραγματοποιείται στα πλαίσια μίας λεπιδόμορφης κατεργασίας, μοναδικής για τα δεδομένα του Μέσου Καλαμά. Η απόσπαση των προϊόντων πραγματοποιείται με την τεχνική της άμεσης κρούσης με εναλλαγές σκληρού/μαλακού κρουστήρα από κωνικού ή πρισματικού τύπου πυρήνες, οι οποίοι συνήθως διαθέτουν μία ή δύο επίπεδες φυσικές ή κατεργασμένες επιφάνειες κρούσης. Οι μαρτυρίες χρήσης της τεχνικής της έμμεσης κρούσης είναι λιγότερες. Οι φολίδες, οι οποίες προέρχονται από διάφορα στάδια της κατεργασίας υπερτερούν στο σύνολο των προϊόντων κατεργασίας και ακολουθούν σε μικρότερο ποσοστό λεπίδες και τεχνικά προϊόντα. Η πλήρης αντιστοιχία των διαστάσεων των προϊόντων αυτών με τις διαστάσεις των υποβάθρων των εργαλείων αποδεικνύει ότι και τα δύο προέρχονται από την ίδια τεχνολογική αλυσίδα κατασκευής. Παρόλο που τα στοιχεία για την ανανέωση των πυρήνων κατά τη διάρκεια της λαξευτικής διαδικασίας είναι λίγα, φαίνεται ότι οι λιθοξόοι της θέσης ήταν ικανοί τεχνίτες που ανταποκρίνονταν επαρκώς στις δυσκολίες της λεπιδόμορφης κατεργασίας. Το ρεπερτόριο των λίθινων εργαλειακών τύπων της Δράμεσης 2 είναι σχετικά περιορισμένο. Σε αυτό περιλαμβάνονται υπόβαθρα με πλευρική επεξεργασία, εγκοπές, οδοντωτά, ξέστρα, κολοβώσεις, οπείς και σφηνίσκοι. Τα εργαλεία με πλευρική επεξεργασία και οι εγκοπές κυριαρχούν, ενώ ακολουθούν τα ξέστρα, τα οδοντωτά και οι σφηνίσκοι σε μικρότερο ποσοστό. Σε ακόμα χαμηλότερο ποσοστό κυμαίνονται οι κολοβώσεις και οι οπείς. Τα υπόβαθρα των εργαλείων αφορούν ως επί το πλείστον φολίδες από διάφορα στάδια κατεργασίας, λεπιδόμορφα προϊόντα, καθώς και προϊόντα που προέρχονται από την προετοιμασία ή την ανανέωση του πυρήνα. Επιπλέον, παρατηρείται σε μικρότερο βαθμό η δημιουργία επεξεργασίας πάνω σε θραύσματα φολίδων και σε απορρίμματα με φυσικές επιφάνειες. Τα εργαλεία της θέσης, τέλος, δεν παρουσιάζουν ίχνη χρήσης ή φθοράς, ενώ η ανανέωση τους σε άλλη μορφή εργαλείου παρατηρείται πολύ σπάνια.

100 100 Στη θέση αντιπροσωπεύονται όλα τα στάδια της τεχνολογικής αλυσίδας, από την επιλογή του προς λάξευση κονδύλου μέχρι και την τελική κατασκευή του εργαλειακού εξοπλισμού. Η διαπίστωση ότι η θέση της Δράμεσης 2 αποτέλεσε κατά το παρελθόν χώρο κατεργασίας ή εργαστήριο, στηρίζεται εκτός των άλλων στην παρουσία καταλοίπων του υλικού πολιτισμού που συναντούμε συνήθως σε παρόμοιους χώρους. Σε αυτά περιλαμβάνονται οι κρουστήρες, οι πυρήνες που προέρχονται από διάφορα στάδια κατεργασίας, ο μεγάλος αριθμός προϊόντων χωρίς επεξεργασία, τα απορρίμματα της λαξευτικής διαδικασίας, καθώς και τα ημιτελή και σπασμένα τέχνεργα. Η αναντιστοιχία μεταξύ των διαστάσεων των αρνητικών στους πυρήνες και των διαστάσεων των λεπιδόμορφων προϊόντων υποδηλώνει ότι οι λεπίδες με πλάτος μικρότερο των 12 χιλ. μεταφέρονταν σε άλλες θέσεις για περαιτέρω επεξεργασία. Το ποσοστό επανάχρησης του υλικού, τέλος, είναι αρκετά χαμηλό και αφορά ουσιαστικά εξαντλημένους πυρήνες ή θραύσματα πυρήνων, τα οποία επαναχρησιμοποιήθηκαν ως κρουστήρες. Ακόμα μία διαπίστωση της παρούσας έρευνας σχετίζεται με τις σημαντικές διαφορές μεταξύ του Homo neanderthalensis και του Homo sapiens ως προς τη διαχείριση των πρώτων υλών και την τεχνολογία. Η προβληματική αυτή πηγάζει μέσα από την έντονη αντίθεση μεταξύ της Δράμεσης 1 και 2. Ο άνθρωπος του Neanderthal συνήθως εγκαθίσταται πολύ κοντά στις πηγές της πρώτης ύλης και τις εκμεταλλεύεται αφήνοντας ένα μεγάλο αριθμό απορριμμάτων για την κατασκευή των εργαλείων του. Στη συγκεκριμένη περίπτωση φαίνεται ότι προτιμά να εκμεταλλευτεί τον γκρι πυριτόλιθο της Δράμεσης 1 αλλά αγνοεί το σοκολατί πυριτόλιθο πολύ καλής ποιότητας της περιοχής. Αντίθετα, ο Homo sapiens επιλέγει τους κονδύλους του συγκεκριμένου υλικού σε μεγαλύτερο βαθμό από άλλες πρώτες ύλες. Η παραπάνω επιλογή μπορεί να σχετίζεται με την καλύτερη λαξευτική συμπεριφορά του σοκολατί πυριτόλιθου για την κατασκευή λεπίδων, καθώς ο γκρι πυριτόλιθος, αν και γενικά καλής λαξευτικής ικανότητας, δεν προσφέρεται τόσο για την κατασκευή λεπιδόμορφων προϊόντων. Το πλεονέκτημα του τελευταίου έγκειται στο μεγάλο μέγεθος των κονδύλων του, το οποίο επιτρέπει την κατασκευή μεγαλύτερων σε μέγεθος εργαλείων και την ευκολότερη διαχείριση των λαθών κατά τη διάρκεια της λάξευσης. Επιπρόσθετα, η χρήση του σοκολατί πυριτόλιθου της Δράμεσης για την κατασκευή υποβάθρων με τεχνολογία της Μέσης Παλαιολιθικής δεν έχει επιβεβαιωθεί ακόμα στη λεκάνη του Μέσου Καλαμά, εκτός από μεμονωμένα απροσδιόριστου τύπου τέχνεργα που έχουν βρεθεί στο αρχαιολογικό σύνολο της Δράμεσης 1. Η διαπίστωση αυτή δεν μπορεί

101 101 ακόμα να γενικευτεί εκτός της λεκάνης του Μέσου Καλαμά, όμως η αλλαγή των στρατηγικών προμήθειας των πρώτων υλών μεταξύ Μέσης και Ανώτερης Παλαιολιθικής χρήζει περαιτέρω διερεύνησης. Επόμενος στόχος και προοπτική της παρούσας έρευνας είναι η σύγκριση με άλλες θέσεις στην ευρύτερη περιοχή της Βορειοδυτικής Ελλάδας, στις οποίες χρησιμοποιείται σε μεγάλο ποσοστό ο σοκολατί πυριτόλιθος. Ειδικότερα είναι αναγκαίος ο εντοπισμός θέσεων που βρίσκονται στο ίδιο γεωγραφικό πλαίσιο με τη Δράμεση, δηλαδή στο Μέσο Καλαμά Θεσπρωτίας, και διαθέτουν το ίδιο υλικό. Επιπρόσθετα, η μελέτη θέσεων από άλλα μικροπεριβάλλοντα της Ηπείρου στα οποία χρησιμοποιούνται παρόμοιας σύστασης πρώτες ύλες, είναι δυνατόν να βοηθήσει μελλοντικά την έρευνα. Η συγκριτική αυτή εξέταση θα μας οδηγήσει σε συμπεράσματα σχετικά με τους τρόπους διακίνησης της πρώτης αυτής ύλης στην περιοχή του Μέσου Καλαμά και όχι μόνο, καθώς και τις αποφάσεις και επιλογές του προϊστορικού ανθρώπου. Για να επιτευχθεί ο παραπάνω στόχος είναι αναγκαίο να πραγματοποιηθούν πετρογραφικές αναλύσεις και λεπτές τομές με στόχο τη σύγκριση των γεωλογικών δειγμάτων της Δράμεσης 2 με το αρχαιολογικό υλικό άλλων θέσεων στις οποίες η εν λόγω πρώτη ύλη έχει χαρακτηριστεί ως ίασπης ή ραδιολαρίτης. Η σύγκριση αυτή θα συμβάλλει στην πραγματική ταύτιση του υλικού και τη συγκρότηση μίας συγκεκριμένης ορολογίας, επιστημονικά ελεγμένης. Η διαδικασία αυτή μπορεί να μας υποδείξει αν τα τέχνεργα από σοκολατί πυριτόλιθο των υπόλοιπων θέσεων του ελλαδικού χώρου είναι κατασκευασμένα σε πρώτη ύλη που προέρχεται από τη Δράμεση ή από άλλες πηγές σοκολατί πυριτόλιθου αντίστοιχης πετρογραφικής σύνθεσης. Επιπλέον, είναι απαραίτητη η τεχνοτυπολογική μελέτη των τέχνεργων από σοκολατί πυριτόλιθο των υπόλοιπων θέσεων της λεκάνης του Μέσου Καλαμά, καθώς και θέσεων εκτός αυτής. Ο προσδιορισμός των σταδίων της τεχνολογικής αλυσίδας μπορεί να αποκαλύψει τη μορφή των εισαγωγών του σοκολατί πυριτόλιθου στις θέσεις εκτός Δράμεσης. Επίσης η κατηγοριοποίηση των εργαλειακών τύπων που χρησιμοποιήθηκαν είναι δυνατόν να συμβάλλει στην απομόνωση χαρακτηριστικών μορφότυπων. Τα παραπάνω (προσδιορισμός των πρώτων υλών, τεχνολογική αλυσίδα κατασκευής και τυπολογία) αποτελούν τους βασικούς άξονες μελέτης ενός επιφανειακού αρχαιολογικού υλικού και πάνω σε αυτούς θα πρέπει να βασιστεί η μελλοντική έρευνα.

102 102 Βιβλιογραφία Adam Ε To know and to have: raw material availability and Upper Palaeolithic stone assemblage structure in Epirus, in G.Ν. Bailey (ed.) Klithi: Palaeolithic Settlement and Quartenary Landscapes in Northwest Greece II, Cambridge, Adam E Preliminary presentation of the Upper Paleolithic and Mesolithic stone industries of Theopetra Cave, Western Thessaly, in G.N. Bailey (ed.), The Palaeolithic archaeology of Greece and adjacent areas: proceedings of the ICOPAG Conference, Ioannina, September 1994, London, Αλεξάκης Δ «Η συμβολή της Γεωμορφολογίας με τη βοήθεια της Τηλεπισκόπησης και των γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών στη χαρτογράφηση αρχαιολογικών θέσεων», διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Andrefsky W.J Lithics: Macroscopic Approaches to Analysis. Cambridge. Biagi P., Nisbet R., Michniak R. & Efstratiou Ν "The Chert Outcrops of the Pindus Range of Western Macedonia (Greece) and their Middle Palaeolithic Exploitation", The Quarry 11, Burroni D., Donahue R.E. & Pollard A.M The surface alteration features of flint artefacts as a record of environmental processes, Journal of Archaeological Science 29, Collet H., Hauzeur A. & Lech J The Prehistoric flint mining complex at Spiennes (Belgium) on the occasion of its discovery 140 years ago, in P. Allard, F. Bostin, F. Giligny & J. Lech (eds), Flint Mining in Prehistoric Europe, England, Costin C Craft specialization: Issues in defining, documenting and explaining the organization of production, Archaeological Method and Theory 3, Γραμμένος Δ. Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία. Αθήνα: Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία. Δάκαρης Σ Θεσπρωτία (Αncient Greek cities 15). Αθήνα. Demoule J.P. & Perlès C The Greek Neolithic: a new review, Journal of World Prehistory 7.4, Dierckx H.M.C The Late Minoan I obsidian workshop at Pseira, Crete, in R. Laffineur and P.P. Betancourt (eds), Craftsmen, Craftswomen and Craftsmanship in the Aegean Bronze Age (Aegaeum 16), Liège,

103 103 Dimitriadis S. & Skourtopoulou K Characterization of lithic materials by S.E.M. techniques: Towards suggestions on chipped stone tool provenance, στο I. Μπασιάκος, Ε. Αλούπη & Γ. Φακορέλλης (επιμ.). Αρχαιομετρικές μελέτες για την ελληνική προϊστορία και αρχαιότητα. Ελληνική Αρχαιομετρική Εταιρεία, Αθήνα, Dobres M. & Hoffman C. R Social agency and the dynamics of prehistoric technology. Journal of Archaeological Method and Theory 3.1, Doulkeridou S «Η λιθοτεχνία λαξευμένου λίθου του λιμναίου οικισμού Δισπηλιού Καστοριάς. Η τομή Δ4β». Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Ρεθύμνου. Doulkeridou S The chipped stone assemblage from Goutsoura, in B. Forsen, N. Galanidou & E. Tikkala (Eds), Thesprotia expendition III: landscapes of nomadism and sedentism, Helsinki, Elster E.S The chipped stone industry, in M. Gimbutas (ed.), Achilleion, a Neolithic settlement in Thessaly, Greece, B.C., Los Angeles, Elster E.S Prehistoric tools in Thessaly: Achilleion, Makrychori 2 and Plateia Magoula Zarkou, στο Θεσσαλία, Δεκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, , Αποτελέσματα και προοπτικές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Λυών Απριλίου 1990, Τόμος Α, Αθήνα, Forsen B Thesprotia Expedition I. Towards a Regional History. Helsinki. Gijn A.L. Van Post-depositional surface modifications, Analecta Praehistorica Leidensia 22, Glauberman Ph.J. & Thorson R.M Flint patina as an aspect of flaked stone taphonomy : a case study from the Loess Terrain of the Netherlands and Belgium, Journal of Taphonomy 10.1, Ζιώτα Χ., Καλογήρου Α., Φωτιάδης Μ. & Χονδρογιάννη Α Κίτρινη Λίμνη, τέσσερα χρόνια έρευνας, Α.Ε.Μ.Θ. 4, Hammond N. G. L Epirus. The Geography, the Ancient Remains, the History and the Topography of Epirus and Adjacent Areas. Oxford. Θεοχάρης Δ Η αυγή της Θεσσαλικής Προϊστορίας. Βόλος. Θεοχάρης Δ Νεολιθική Ελλάς. Αθήνα: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Inizan M. L., Tixier J., Reduron Ballinger M. & Roche H Technology and Terminology of Knapped Stone. Nanterre.

104 104 Ιστορία του Ελληνικού έθνους Α Προϊστορία και Πρωτοϊστορία. Εκδοτική Αθηνών: Αθήνα. Καμπούρογλου E. & Περιστέρη Κ Επιφανειακή έρευνα 2006 για τον εντοπισμό λατομείων και θέσεων πρώτης ύλης προϊστορικών εργαλείων (πυριτόλιθου) νομού Σερρών, Α.Ε.Μ.Θ. 20, Karimali E The Neolithic mode of production and exchange reconsidered: Lithic production and exchange patterns in Thessaly, Greece, during the transitional Late Neolithic-Bronze Age period, Doctoral Thesis, Boston University, UMI. Καρίμαλη Λ «Λιθοτεχνία από το νεολιθικό οικισμό στη Μαγούλα Παλιουρίου», στο Το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεωτέρων Μνημείων του Υπ.Πο. στη Θεσσαλία και στην ευρύτερη περιοχή της" ( ): 1η επιστημονική συνάντηση, Μάιος 1998, Βόλος, Καρίμαλη Λ Κατανομή λίθινων πρώτων υλών στη Νεολιθική Θεσσαλία: μια συγκριτική εξέταση, στο: Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 2, τόμος Ι, Βόλος, Καρίμαλη Λ. & Καραμπατσώλη Α «Λιθοτεχνίες λαξευμένου λίθου από οψιανό και πυριτόλιθο στο Αιγαίο και στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου: σύγχρονες αρχαιολογικές προσεγγίσεις», στο Ι. Λυριτζής & Ν. Ζαχαρίας (επιμ.), Αρχαιο-υλικά, Αρχαιολογικές, αρχαιομετρικές και πολιτισμικές προσεγγίσεις, Αθήνα, King G., Sturdy D. & Bailey G The tectonic background to the Epirus landscape, in G.N. Bailey (ed.), Klithi: Palaeolithic settlement and Quaternary landscapes in northwest Greece, Vol. 2: Klithi in its local and regional setting, Cambridge, Κουρτέση-Φιλιππάκη Γ «Η διερεύνηση της Παλαιολιθικής κατοίκησης στην Ανατολική Μακεδονία: προκαταρκτική έκθεση », Α.Ε.Μ.Θ. 4, Θεσσαλονίκη, Kourtessi-Philippakis G Lithics in the Neolithic of Northern Greece: territorial perspectives from an off-obsidian area, Documenta Prehistorica XXXVI, Kourtessi-Philippakis G Bronze Age lithic production in Northern Greece: the evidence from settlements, in B. V. Ericsen (ed.), Lithic technology in metal using societies, Lisbon, Koυrtessi-Philippakis G. forthcoming (ed.). The Middle Kalamas Archaeological Project, Thesprotia, Northwestern Greece.

105 105 Lemonnier P Introduction, in P. Lemonnier (ed.), Technological Choices: Transformation in material cultures since the Neolithic, London, Leroi-Gourhan A Gesture and speech. Cambridge: MIT Press. Λαμπρόπουλος Δ «Η δεκαετία του 1980», στο Γ. Κουρτέση Φιλιππάκη (επ.), Η έρευνα της Νεολιθικής εποχής στην Ελλάδα, περιοδικό Διαχρονία, Αθήνα, Milojčić V., Boessneck J., Jung D. & Schneider H Paläolithikum um Larissa in Thessalien. Bonn: Habelt. Moundrea-Agrafioti A La Thessalie du Sud-Est au Néolithique: Outillage Lithique et Osseux, phd Thesis, Paris. Moundrea-Agrafioti A Pièces lustrées du Néolithique thessalien: essai de classement, in Traces d utilisation sur les outils néolithiques du Proche Orient, Table ronde CNRS tenue à Lyon du 8 au 10 juin 1982, Lyon, Moundrea Agrafioti A Neolithic and Early Bronze Age flaked stone industry of Ayios Dimitrios (Lepreo), in K. Zachos (ed.), Ayios Dhimitrios, a prehistoric settlement in the Southwestern Peloponnese: the Neolithic and Early Helladic periods, Oxford, Μουνδρέα Αγραφιώτη A «Eργαλεία», στο Γ.A. Παπαθανασόπουλος (επ.), Nεολιθικός Πολιτισμός στην Eλλάδα, Αθήνα, Μουνδρέα Αγραφιώτη Α «Άγιος Πέτρος Κυρα Παναγιάς, στοιχεία της λιθοτεχνίας του λαξευμένου λίθου», στο Ε. Κυπραίου (επ.), Διεθνές Συνέδριο για την αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, Αθήνα, Mountrakis D., Sapountzis E., Kilias A., Eleftheriadis G. & Christofides G Paleogeographic conditions in the western pelagonian margin in Greece during the initial rifting of the continental area. Canadian Journal of Ear. Sc. 20, Nikolaou E., Rondiri V. & Karimali L Magoula Orgozinos: A Neolithic Site in Western Thessaly, Greece, in H. Erkanal (ed.), The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze age: proceedings of the International Symposium, October 13th-19th 1997, Urla-İzmir (Turkey), Ankara, Παναγοπούλου Ε «Τα Μέσα Παλαιολιθικά εργαλειακά σύνολα του Σπηλαίου Θεόπετρας: συμβολή στη μελέτη των τεχνολογικών μεταβολών κατά το Ανώτερο Πλειστόκαινο», στο Ν. Κυπαρίσση-Αποστολίκα (επιμ.), Σπήλαιο Θεόπετρας: δώδεκα χρόνια ανασκαφών και έρευνας Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Τρίκαλα, 6-7 Νοεμβρίου 1998, Αθήνα,

106 106 Παππάς Θ «Οι λίθινες πρώτες ύλες στη Λεκάνη του Μέσου Καλαμά Θεσπρωτίας: μια γεωαρχαιολογική προσέγγιση», Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Αθηνών. Pelegrin J Prehistoric lithic technology: Aspects of research. Archaeological Review of Cambridge 9.1, Pelegrin J A framework for analysing prehistoric stone tool manufacture and a tentative application to some early stone industries, in A. Berthelet and J. Chavaillon (eds), The use of tools by human and non-human primates, Meudon, Perlès C Systems of exchange and organization of production in Neolithic Greece. Journal of Mediterranean Archaeology 5.2, Perlès C Les industries lithiques taillees de Tharrounia: objectifs et limites de l etude, στο Α. Σάμψων (επ.), Σκοτεινή Θαρρουνίων: το σπήλαιο, ο οικισμός και το νεκροταφείο, Αθήνα, Perlès C The Early Neolithic in Greece: the first farming communities in Greece. Cambridge, New York. Perlès C Les industries lithiques taillées de Franchthi (Argolide,Grèce). Tome III. Les industries du Néolithique Ancien au Néolithique Final. Excavations at Franchthi Cave, Greece. Bloomington-Indianapolis. Renfrew C., Cann, J.R. & Dixon J.E Obsidian in the Aegean, BSA 60, Rottländer R The formation of patina on flint, Archaeometry 17.1, Roubet C Expressions of an Upper Palaeolithic management of lithic resourses at Klithi (Greece), in G.N. Bailey, E. Adam, C. Panagopoulou, C. Perlès & K. Zachos (eds), The Palaeolithic archaeology of Greece and adjacent areas: Proceedings of the I.C.O.P.A.G. Conference, Ioannina, September 1994, London, Runnels C The Bronze Age flaked-stone industries from Lerna: a preliminary report, Hesperia 54, Runnels C A prehistoric survey of Thessaly: new light on the Greek Middle Paleolithic, Journal of Field Archaeology 15.3, Runnels C. & Van Andel H. T The Early Stone Age Prehistory of the Nome of Preveza (Greece): a palaeoenvironmental and archaeological study of Landscape and Settlement, in J. Wiseman & K. Zachos (eds), Landscape Archaeology in Southern Epirus, Greece, Princeton, Shawcross W. & Winder N A multivariate analysis of lithic technology at Klithi: a preliminary exploration, in G.N. Bailey, E. Adam, C. Panagopoulou, C. Perlès &

107 107 K. Zachos (eds), The Palaeolithic archaeology of Greece and adjacent areas: Proceedings of the I.C.O.P.A.G. Conference, Ioannina, September 1994, London, Skourtopoulou K The chipped stone from Makriyalos: a preliminary report. In P. Halstead (ed.), The Neolithic Society in Greece, Sheffield: Sheffield Academic Press, Σκουρτοπούλου Κ «Η επεξεργασία απολεπισμένου λίθου στο σπήλαιο της Θεόπετρας κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής εποχής», στο Ν. Κυπαρίσση- Αποστολίκα (επιμ.), Σπήλαιο Θεόπετρας: δώδεκα χρόνια ανασκαφών και έρευνας , Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Τρίκαλα, 6-7 Νοεμβρίου 1998, Αθήνα, Tartaron T.F Bronze Age Settlement and Subsistence in Southwestern Epirus, Greece, PhD thesis, Boston University. Tartaron T.F., Runnels C. & Karimali E Prolegomena to the study of Bronze Age flaked stone in southern Epirus, in P. Betancourt, V. Karageorghis, R. Laffineur & W.D. Niemeier (eds), Meletemata: studies in Aegean Archaeology presented in Malcolm H. Wiener as he enters his 65 th year, Liège, Thiébaut C., Claud É., Mourre V., Chacón G., Asselin G., Brenet M. & Paravel B The recycling and reuse of cores and bifaces during the Middle Palaeolithic in Western Europe: functional and cultural interpretations. Varia. Τσούντας Χ Αι προϊστορικαί ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου. Αθήνα. Torrence R Production and exchange of stone tools. Cambridge. Τοurloukis V The Early and Middle Pleistocene archaeological record of Greece: current status and future prospects. Archaeological Studies Leiden University. Leiden University Press. Tourloukis V., Karkanas P. & Wallinga J Revisiting Kokkinopilos: Middle Pleistocene radiometric dates for stratified archaeological remains in Greece, Journal of Archaeological Science 57, Wiseman J. & Zachos K The Nikopolis Project: concept, aims, and organization, in J. Wiseman & K. Zachos (eds), Landscape archaeology in Southern Epirus Greece I, Athens, Φωτιάδης Μ., Παπαγιάννη Δ. & Ευστρατίου Ν Πετρωτά Θράκης: προϊστορικό λατομείο πυριτόλιθου, Α.Ε.Μ.Θ. 15, 9-18.

108 ΣΧΕΔΙΑ 108

109 109

110 110 Σχέδιο 1. Κωνικού σχήματος πυρήνες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1).

111 111 Σχέδιο 1. (συνέχεια) Κωνικού σχήματος πυρήνες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1).

112 112 Σχέδιο 1. (συνέχεια) Κωνικού σχήματος πυρήνες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1).

113 113 Σχέδιο 2. Πρισματικού σχήματος πυρήνες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1).

114 114 Σχέδιο 2. (συνέχεια) Πρισματικού σχήματος πυρήνες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1).

115 115 Σχέδιο 2. (συνέχεια) Πρισματικού σχήματος πυρήνες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1).

116 Σχέδιο 3. Μικροπυρήνες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1). 116

117 117 Σχέδιο 3. (συνέχεια) Μικροπυρήνες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1). Σχέδιο 4. Προϊόντα με κορυφογραμμή από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1).

118 Σχέδιο 5. Πρώτες φολίδες και λεπίδες από τη Δράμεση 2 (Κλίμακα 1:1). 118