βιβλία της γλώσσας του δημοτικού σχολείου, διαφορετικές αναπαραστάσεις για τα

Transcript

1 1 Καπετσώνης Κώστας, ΠΕ 70 Αναπαραστάσεις των φύλων στα δημοτικού σχολείου. βιβλία του μαθήματος της γλώσσας του Περίληψη Η παρούσα έρευνα αποσκοπεί να μελετήσει αν προβάλλονται μέσα από τα βιβλία της γλώσσας του δημοτικού σχολείου, διαφορετικές αναπαραστάσεις για τα δύο φύλα. Το περιεχόμενο των βιβλίων γλώσσας της Α, Γ, Ε και ΣΤ τάξης, που εκδόθηκαν το 2006, είναι το σώμα κειμένων που εξετάστηκε. Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε ήταν η ανάλυση περιεχομένου. Αφού διαμορφώθηκαν οι εννοιολογικοί άξονες και οι κατηγορίες τους, έγινε επεξεργασία των δεδομένων, ως προς τα ποσοτικά και τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά Η ανάλυση των αποτελεσμάτων έδειξε ότι η παρουσίαση των δύο φύλων στα βιβλία της γλώσσας, γενικά δε γίνεται με αντικειμενικό τρόπο σε σύγκριση με τις κοινωνικές αλλαγές. Οι αναπαραστάσεις για τα επαγγέλματα τους είναι διαφορετικές από αυτές που αναλαμβάνουν στο κοινωνικό πεδίο. Υπάρχει μείωση της προβολής παλαιών στερεότυπων που αφορούσαν τα δύο φύλα, που όμως δεν κρίνεται ως θετική, γιατί ταυτόχρονα δε τονίζεται η ποικιλομορφία των ρόλων που αναλαμβάνουν στο σύγχρονο κοινωνικό πεδίο. Η μείωση της προβολής των στερεοτύπων σημειώνεται με τεχνητό τρόπο αφού εκτός των άλλων αποφεύγονται κείμενα που διαπραγματεύονται τις ανθρώπινες σχέσεις.

2 2 Εισαγωγή Το νέο άτομο γεννιέται σε μια κοινωνία την οποία θεωρεί αντικειμενικό γεγονός. Όμως αυτή η κοινωνία έτσι όπως θα την γνωρίσει, δεν μπορεί παρά να είναι μια ανθρώπινη κατασκευή προηγούμενων από αυτό γενεών όπως υποστήριξαν οι Berger και Luckmann (1967, όπ. αναφ. στο Blackledge και Hunt, 2000, σ.131). Η ουσιαστική επαφή του νέου ατόμου με την κοινωνία θα γίνει με τη γλώσσα, η οποία είναι κι αυτή σύμφωνα με τον Τσολάκη (1999) «κοινωνικό προϊόν» (σ. 19) και ως τέτοιο μεταφέρει τη γνώση που ως εκείνη τη στιγμή έχει συσσωρευθεί στην κοινωνία. Έτσι το νέο άτομο πρέπει να μάθει να μιλάει τη γλώσσα που μιλούν οι προγενέστεροι και να καταλάβει ποιο είναι και τι αναμένεται από αυτό. Ταυτόχρονα όμως το νέο μέλος της κοινωνίας, λόγω έλλειψης παγιωμένων προτύπων, γίνεται αποδέκτης και αφομοιώνει εύκολα, αξίες, στερεότυπα, και νόρμες που φέρει η γλώσσα και έχουν γίνει αποδεκτά από τα παλαιότερα μέλη. Τα στερεότυπα που σχετίζονται με το φύλο, ως ένα μέρος της κυρίαρχης ιδεολογίας, μεταβιβάζονται κι αυτά με τη γλώσσα. Τη γλωσσική αγωγή όμως των νέων ατόμων, η πολιτεία την έχει αναθέσει στο σχολείο, ως βασικό μηχανισμό κοινωνικοποίησης του κοινωνικού σχηματισμού. Αν δεχτούμε λοιπόν, ότι στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία υπάρχει μια σεξιστική αντιμετώπιση των μελών της, αυτό μας κάνει να υποψιαζόμαστε ότι κάτι τέτοιο πρέπει να καλλιεργείται και από το σχολείο. Η λειτουργία του παραπρογράμματος (Μαυρογιώργος,1983) και του περιεχομένου του εκπαιδευτικού υλικού, είναι δυο βασικές οπτικές μελέτης του προβλήματος. Έτσι η διερεύνηση των βιβλίων της γλώσσας θεωρείται σημαντική, γιατί οι μαθητές έρχονται σε επαφή με αυτά τον περισσότερο διδακτικό χρόνο από κάθε άλλο σχολικό εγχειρίδιο. Είναι σημαντική επίσης, γιατί τα στερεότυπα στο γλωσσικό

3 3 μάθημα σύμφωνα με τη Λαμπροπούλου και Γεωργουλέα (1989): «περνάνε με τρόπο μαζικό και αυταρχικό» (σελ.59) στα παιδιά και ακόμη γιατί είναι μια παρασκηνιακή διεργασία, πίσω από τις βασικές επιδιώξεις που είναι η καλλιέργεια της ανάγνωσης και της γραφής. Τα κείμενα των αναγνωστικών έχουν γίνει πολλές φορές στο παρελθόν αντικείμενο ερευνών στο εξωτερικό αλλά και στην Ελλάδα. Στην Ελλάδα η εκπόνηση σχετικών ερευνών ξεκίνησε κατά τη δεκαετία του Στην παρούσα εργασία γίνεται ανασκόπηση της σχετικών ερευνών των τελευταίων δεκαετιών, που έχουν ως θέμα το περιεχόµενο των σχολικών βιβλίων και την επίδρασή τους στη διαφοροποιηµένη κοινωνικοποίηση των δύο φύλων. Ακολουθεί σύνθεση και κριτική ανάλυση αυτών των μελετών με προτάσεις για μελλοντικές εμπειρικές μελέτες. Ανασκόπηση ερευνών Η Φραγκουδάκη (1979) εξέτασε την ιδεολογία των αναγνωστικών βιβλίων του δημοτικού σχολείου της περιόδου Ο θεωρητικός της προβληματισμός, όπως διακρίνεται στον πρόλογό της, ξεκινά από την κοινωνιολογία της εκπαίδευσης. Ήδη από τη δεκαετία του 1960 και μετά, καταλογίζεται στην εκπαίδευση ένας ρόλος αναπαραγωγής των κοινωνικών ανισοτήτων. Οι περισσότερες έρευνες όμως της εποχής, εξαντλούν τη θεματολογία τους σε ανισότητες ταξικές. Η ερευνήτρια έκανε ένα βήμα πιο πέρα προσπαθώντας να ανιχνεύσει αν κάτι τέτοιο συμβαίνει και με τις φυλετικές (βάση φύλου) ανισότητες. Βέβαια στην έρευνά της δεν παρέλειψε να ασχοληθεί και με τη διαμόρφωση και αναπαραγωγή ηθικών, θρησκευτικών, και εθνικών αξιών. Η μέθοδος της έρευνάς της βασίστηκε στην ανάλυση περιεχοµένου. Ως μονάδα ανάλυσης χρησιμοποίησε τη λέξη, φράση, πρόταση και κείμενο. Εκτός των άλλων κατηγοριών, που δεν είναι αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας, για την ανάλυση περιεχομένου όρισε τη θεματική κατηγορία «οικογένεια» με

4 4 εννοιολογικούς άξονες: α) πατριαρχική-ευρεία οικογένεια, β)φυσικός θεσμός, γ)οικογένεια σεβασμός, δ)παιδαγωγική σχέση γονέων-συμβουλές διαταγές, ε)φυλετισμός(ως προς το φύλο) Βασικό συµπέρασµα της έρευνάς της ήταν ότι τα βιβλία εξέφραζαν τη συντηρητική ιδεολογία και την παραδοσιακή κουλτούρα της εποχής και στήριζαν τις αξίες «Πατρίς Θρησκεία Οικογένεια - Εργασία». Μερικά επιμέρους συμπεράσματα από τη θεματική κατηγορία: «οικογένεια» και ιδιαίτερα από την ανάλυση του εννοιολογικού άξονα: «φυλετισμός», μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: Το κύρος των μελών της οικογένειας καθορίζεται από το φύλο. Η θέση της γυναίκας προέβαλε µε την παραδοσιακή της έκφραση, ως µάνα-νοικοκυρά, ταγµένη στην εκπλήρωση του «φυσικού» και δεδοµένου αυτού ρόλου. Σε κανένα σημείο δεν εμφανίζεται να κάνει άλλο επάγγελμα παρά μόνο αν η μοίρα την ανάγκαζε. Η γυναικεία κατωτερότητα προβάλλεται ως κάτι αυτονόητο. Ο ρόλος του άνδρα ήταν ο παραδοσιακός του αυταρχικού πατέρα. Η πρωτοβουλία, η εφευρετικότητα, η εξυπνάδα, το θάρρος, η προσωπικότητα είναι αρετές που διαθέτει μόνο ένας άνδρας σύμφωνα με αυτά τα βιβλία. Μέσα από την ανάλυση πολλαπλών άλλων διαστάσεων της λειτουργίας της οικογένειας, των ενδοοικογενειακών και άλλων κοινωνικών σχέσεων, η Φραγκουδάκη συµπέρανε ότι, όσον αφορά το φύλο, τα αναγνωστικά της εποχής αυτής λειτουργούσαν προπαγανδιστικά υπέρ της ανισότητας των φύλων και της κατωτερότητας της γυναίκας. Η Νίλσεν (1980) εξέτασε το περιεχόµενο έξι παλαιών αναγνωστικών βιβλίων ( ) και τεσσάρων αναγνωστικών του δημοτικού που τέθηκαν σε κυκλοφορία το χειµώνα του Ο θεωρητικός προβληματισμός κι αυτής της μελέτης αφορούσε το ρόλο της εκπαίδευσης στη εγχάραξη της κρατικής ιδεολογίας στο άτομο. Η ερευνήτρια απέδωσε στο βιβλίο ένα ρόλο καθοριστικό στη μετάδοση των εκάστοτε αξιών, όταν η συγγραφή του ελέγχεται από το κράτος. Αναγνώρισε

5 5 όμως ότι τα μηνύματά του μπορούν να αλλοιωθούν από τις αντιλήψεις του κάθε δασκάλου. Όμως τόνισε ότι και τα προοδευτικά στοιχεία που τυχόν υπάρχουν, ίσως αποκρύπτονται εξαιτίας παγιωμένων νοοτροπιών του δασκάλου. Στόχος της µελέτης ήταν η τεκµηρίωση του τρόπου προβολής του θεσµού της οικογένειας και των διαφόρων διαστάσεων του όπως: ρόλοι, δραστηριότητες, κατανοµή εργασίας και εξουσίας, κ.τ.λ. Για τα παλιά αναγνωστικά ως μονάδα ανάλυσης χρησιμοποίησε τη λέξη, φράση, πρόταση και κείμενο. Μέσα από τα 545 κεφάλαια ξεχώρισε τα μισά κεφάλαια τα οποία εκτός των άλλων είχαν σχέση με οικογενειακά θέματα. Γι αυτά τα κεφάλαια όρισε τις εξής θεματικές κατηγορίες: 1) «οικογένεια» και 2) «η δυναμική των διαπροσωπικών σχέσεων». Ως εννοιολογικούς άξονες για την πρώτη κατηγορία όρισε: α) ιδανική εικόνα της οικογένειας, β) ιδανική εικόνα του πατέρα. Ρόλοι και ασχολίες, γ)ιδανική εικόνα της μητέρας. Ρόλοι και ασχολίες δ) ιδανική εικόνα του παιδιού. Ρόλοι και ασχολίες. Ως εννοιολογικό άξονα για τη δεύτερη κατηγορία όρισε τις σχέσεις αντρών γυναικών. Για τα άλλα αναγνωστικά ακολούθησε επίσης την ίδια μεθοδολογία, με τις ίδιες θεματικές κατηγορίες και εννοιολογικούς άξονες. Διαπίστωσε ότι στα παλαιά αναγνωστικά προβάλλεται ως ιδανική εικόνα της οικογένειας η πατριαρχική, µε τον αυστηρό καταµερισµό ρόλων και αρµοδιοτήτων των δύο φύλων. Και στα νεότερα αναγνωστικά, η ιδανική οικογένεια εµφανίζεται επίσης ως παραδοσιακή. Όσον αφορά τους ρόλους των φύλων, ο πατέρας στα παλαιότερα αναγνωστικά είναι αρχηγός της οικογένειας, στυλοβάτης αυταρχικός και παντοδύναµος, αλλά τρυφερός και συνεργάσιµος. Η γυναίκα στα παλαιά αναγνωστικά παρουσιάζεται να υπηρετεί τον άντρα και να φροντίζει τα παιδιά και το σπίτι, ενώ στα νεότερα φαίνεται να εργάζεται κι έξω από το σπίτι, εξαρτώμενη όμως από την οικογένεια, με υποβαθμισμένο ρόλο στο εξωτερικό κοινωνικό περιβάλλον. Ο

6 6 προορισμός της είναι να είναι σύζυγος και μητέρα. Αντίστοιχα είναι και τα πρότυπα των αγοριών και κοριτσιών που προβάλλονται µέσα από τα αναγνωστικά. Οι Ζιώγου και εληγιάννη (1981) εξέτασαν τα παλιά αναγνωστικά που χρησιµοποιούνταν στις τάξεις Β έως Στ του δηµοτικού, και είχαν εισαχθεί στο σχολείο το 1954 και 1965 (Β, Ε, και Στ τάξεις), το 1978 και 1979 (Γ και τάξεις).ο θεωρητικός προβληματισμός τους αφορά τη σημαντική επιρροή που ασκεί το σχολείο στα πρότυπα συμπεριφοράς των ατόμων, παρουσιάζοντας μια σειρά ερευνών από το εξωτερικό που συνηγορούν σε αυτό. Στόχος τους ήταν η μελέτη του στερεότυπου( μέγεθος, λειτουργία και τύπος) του ρόλου των δύο φύλων στα αναγνωστικά, καθώς και η αξιολόγηση της σημασίας των αναγνωστικών στον καθορισμό μοντέλων συμπεριφοράς. Ειδικότερα, οι συγγραφείς εξέτασαν: α) το συνολικό αριθμό των προσώπων, β) τον αριθμό ανδρών και γυναικών συγγραφέων, γ) τη συχνότητα αναφοράς σε πρόσωπα της οικογένειας, δ) τους τόπους όπου κινούνται τα πρόσωπα και ε) τα επαγγέλματα που εμφανίζονται στα κείμενα. Το βασικό συµπέρασµα που προέκυψε από την µερικώς ποσοτικοποιηµένη ανάλυση περιεχοµένου των βιβλίων σύμφωνα με τις Ζιώγου, & εληγιάννη, (1981): «ήταν ότι συντελούν στη διαμόρφωση του στερεότυπου για τους ρόλους των δύο φύλων» (σελ. 293). Το ανδρικό φύλο επικρατεί σε όλα τα αναγνωστικά και προβάλλεται αυτόνοµο και ενεργό, ενώ το θηλυκό παρουσιάζεται παθητικό, πειθήνιο και προστατευόµενο. Η γυναίκα εμφανίζεται μόνο σε χώρους του σπιτιού, ενώ ο άνδρας εμφανίζεται στο χώρο της εργασίας του. Στην οικογένεια η γυναίκα διαδραματίζει δευτερεύοντα ρόλο και ο άνδρας πρωταγωνιστικό. Τα επαγγέλματα που προβάλλονται είναι κυρίως ανδρικά με λίγες αναφορές στα γυναικεία. Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι ερευνήτριες κατέληξαν ότι τα συγκεκριμένα αναγνωστικά εμπεριέχουν στερεότυπα για τους ρόλους των δύο φύλων.

7 7 Η Κανταρτζή (1991) παρουσίασε μια ολοκληρωμένη μελέτη των αναγνωστικών του δημοτικού σχολείου από το 1954 ως το Διερεύνησε τα αναγνωστικά, γιατί πιστεύει στο σημαντικό ρόλο που διαδραματίζουν αυτά στο νέο άτομο σε σχέση με άλλα βιβλία, αφού κομίζουν τις προσδοκίες της κοινωνίας μέσα στη σχολική τάξη. Επίσης υποστηρίζοντας περαιτέρω αυτή την άποψη, η Κανταρτζή (1991) αναφέρει ότι: «τα βιβλία όχι μόνο επηρεάζουν την ανάπτυξη στερεοτύπων αλλά και την αλλαγή τους»(σελ. 26).Η έρευνά της είχε ως σκοπό να διερευνήσει την εικόνα της γυναίκας, και αν αυτή μεταβάλλεται με την πάροδο των χρόνων μέσα από τα κείμενα των σχολικών βιβλίων. Χρησιµοποίησε ως µέθοδο την ανάλυση περιεχοµένου. Ως μονάδα ανάλυσης χρησιμοποίησε το θέμα, τη λέξη, την πρόταση, την παράγραφο, το άρθρο. Οι θεματικές κατηγορίες ανάλυσης δεν είχαν προκωδικοποιηθεί αλλά μετά από αλλεπάλληλη εξέταση του υλικού, η ερευνήτρια κατέληξε στις εξής: α) γυναίκα και επάγγελμα, β) η γυναίκα και το άλλο φύλο, γ) σχέσεις μητέρας παιδιών, δ) ο ρόλος της γυναίκας στην οικογένεια, ε) στερεότυπη εικόνα της γυναίκας. Η ταξινόμηση των δελτίων στις κατηγορίες έγινε από κριτές. Μετά την ταξινόμηση επιλέχθηκαν 704 δελτία. Το βασικό συµπέρασµα της Κανταρτζή (1991) είναι ότι: «η παρουσίαση της γυναίκας από τ αναγνωστικά, εξακολουθεί να δίνεται µε στερεότυπο τρόπο. εν υπάρχουν αληθινές σχέσεις ισότητας και ισοτιµίας ανάµεσα στα δύο φύλα» (σελ.131). Η ερευνήτρια διαπίστωσε επίσης, ότι στα νέα βιβλία υπάρχει μια διεύρυνση των επαγγελματικών ρόλων της γυναίκας. Η γυναίκα εμφανίζεται να δραστηριοποιείται επαγγελματικά σε πιο σύγχρονα επαγγέλματα αλλά όχι σε όλα. Κάτι τέτοιο συμβαίνει και στα ανδρικά επαγγέλματα που γίνονται περισσότερα και ενδιαφέροντα. Πάλι όμως η γυναίκα παρουσιάζεται συχνά να εκτελεί και τα παραδοσιακά γυναικεία επαγγέλματα. Τα προβλήματα άγχους και χρόνου για τις εργαζόμενες μητέρες δεν παρουσιάζονται.

8 8 Έτσι η πραγματικότητα της ήρεμης, πρόσχαρης μητέρας, δημιουργεί προβλήματα ταύτισης στα παιδιά με τα γυναικεία πρόσωπα των βιβλίων αλλά και με τη δική τους μητέρα, γιατί αυτή δε μοιάζει με αυτό το πρότυπο. Η ελλιπής παρουσίαση των επαγγελματικών ρόλων της σύγχρονης γυναίκας διαστρεβλώνει την πραγματικότητα με αποτέλεσμα να μειώνονται οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των κοριτσιών. Ο βασικός ρόλος που προσδίδεται στη γυναίκα είναι αυτός της μητέρας. Η μητρότητα και η ανατροφή των παιδιών είναι ο κύριος προορισμός της. Η στερεότυπη αντίληψη ότι ο κύριος χώρος δραστηριότητάς της είναι το σπίτι και η κουζίνα εμφανίζεται και πάλι. Η εικόνα των δύο φύλων στην παιδική ηλικία παρουσιάζεται αρκετά βελτιωμένη. Τα κορίτσια από απλοί θεατές παίρνουν ενεργό ρόλο στα παιχνίδια. Εικόνες διαχωρισμού, με τα αγόρια να είναι πιο έξυπνα, έχουν εξαλειφθεί. Η Λούβρου (1994) επίσης εξέτασε τα αναγνωστικά του δηµοτικού που καθιερώθηκαν το Ειδικότερα εξέτασε τους ρόλους των φύλων στα βιβλία των Α, Β, και Γ τάξεων. Διαπίστωσε ότι στα νέα αυτά αναγνωστικά, τα δύο φύλα εμφανίζονται στην οικογένεια όπου εντοπίζονται διεργασίες όπως η επικοινωνία και ο διάλογος. Από την ανάλυση των κειµένων των Δ, Ε και ΣΤ τάξεων προκύπτει ότι παρά τις πολλές αλλαγές που έγιναν στις διάφορες θεµατικές, ενυπάρχουν ακόμη στοιχεία φυλετισμού που είναι ικανά να επηρεάσουν τους μαθητές/τριες. Για την διερεύνηση της παρουσίασης της γυναίκας στα αναγνωστικά, η συγγραφέας εξετάζει τα κείµενα των βιβλίων των, Ε και ΣΤ τάξεων και καταλήγει και αυτή, στο συµπέρασµα ότι η γυναίκα προβάλλεται κυρίως ως µητέρα, µε κύριο χώρο δραστηριοποίησης το σπίτι, την κουζίνα, τα παιδιά. Η εργαζόµενη γυναίκα εµφανίζεται κυρίως σε παραδοσιακά γυναικεία επαγγέλματα. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η σύγχρονη εργαζόμενη γυναίκα δεν παρουσιάζονται. Επίσης η μελέτη της αφορούσε και την ανάλυση σε γραμματικό επίπεδο των αναγνωστικών των τριών

9 9 τελευταίων τάξεων για γλωσσικό σεξισμό. Διαπίστωσε ότι τα κείµενα και οι γραµµατικές ασκήσεις διέπονται από γλωσσικό σεξισµό, καθώς το αρσενικό γένος χρησιµοποιείται συστηµατικά ως γενετικός όρος για αναφορές και στα δύο φύλα. Η Φρειδερίκου (1995) ανέλυσε τις αναπαραστάσεις των φύλων στα δεκατέσσερα τεύχη του µαθήµατος της γλώσσας των τεσσάρων πρώτων τάξεων του δηµοτικού σχολείου που εκδόθηκαν το 1984.Σκοπός της έρευνάς της ήταν να διαπιστώσει αν οι ρόλοι των δύο φύλων αναπαρίστανται με αντικειμενικό τρόπο στα βιβλία αυτά. Ο θεωρητικός της προβληματισμός ξεκίνησε καταρχάς από προσεγγίσεις και έρευνες της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης, σχετικά με το θέμα των εκπαιδευτικών ανισοτήτων που προκαλούνται από την κοινωνική τάξη, το πολιτισμικό κεφάλαιο ή το γλωσσικό κώδικα (Φρειδερίκου,1995,σ.17). Βασικά όμως στηρίχθηκε σε έρευνες που έδειξαν ότι το σχολείο είναι ένας ισχυρός θεσμός κατασκευής και νομιμοποίησης της κοινωνικής ταυτότητας του φύλου( Φρειδερίκου,1995,σ.18). Χρησιµοποιώντας τη µέθοδο της ανάλυσης περιεχοµένου, εξέτασε τόσο τα κείµενα, όσο και τις εικόνες που τα συνοδεύουν. Εξέτασε το περιβάλλον μέσα στο οποίο τοποθετούνται τα πρόσωπα των ιστοριών στα βιβλία, διαπιστώνοντας ότι αυτό είναι το παραδοσιακό αγροτικό πλαίσιο, η ύπαιθρος. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι πρακτικές και οι συμπεριφορές των φύλων είναι παραδοσιακές. Ενώ οι μαθητές/τριες ζουν μια πραγματικότητα όπου τα φύλα αναλαμβάνουν διάφορους ρόλους, αυτό δεν αντικατοπτρίζεται στα βιβλία με αποτέλεσμα να αλλοιώνονται οι εικόνες των βιωμάτων τους. Οι αποκλίσεις που παρουσιάζουν τα στερεότυπα των φύλων από τις πραγματικές και σύγχρονες διαστάσεις τους, παραμορφώνουν τα είδωλά τους δημιουργώντας σύγχυση στα παιδιά. Εξετάζοντας τις γλωσσικές ασκήσεις συμπέρανε ότι κι αυτές συντελούν στην ιδεολογία της ανισότητας των φύλων. Επίσης για τη συγγραφική ομάδα των κειμένων

10 10 των βιβλίων, διαπίστωσε ότι ήταν άνδρες. Σε αντίθεση, οι γυναίκες φιλοτέχνησαν τις εικόνες. Η Αναγνωστοπούλου(1997) ανέλυσε ποιοτικά τις αναπαραστάσεις των δύο φύλων στα 22 σχολικά βιβλία της γλώσσας του δημοτικού της εποχής εκείνης. Σκοπός της μελέτης της ήταν να εξετάσει τις απεικονίσεις των γυναικείων και ανδρικών ρόλων, την αντίληψη και τη στάση γυναίκας και άνδρα για τη ζωή, την επαγγελματική δραστηριότητα των δύο φύλων και το συνδυασμό της με την οικογενειακή και προσωπική ζωή. Θεωρητική βάση της μελέτης αυτής ήταν ότι τα διδακτικά βιβλία εμπεριέχουν μηνύματα που διαμορφώνουν ιδεολογικά τα άτομα και τα μυούν στις κυρίαρχες κοινωνικές και πολιτιστικές αξίες. Συγκεκριμένα, τα κείμενα μεταβιβάζουν συγκεκριμένες απόψεις για τις φυλετικές σχέσεις, για τους ανδρικούς και τους γυναικείους ρόλους. Η μεθοδολογία της βασίστηκε στην ανάλυση του περιεχομένου αποσπασματικών κειμένων και εικόνων των βιβλίων και των έξι τάξεων. Αναλύοντας το περιεχόµενο κειµένων και εικόνων των βιβλίων, εστιάζει σε τρεις άξονες: α) την παρουσίαση των δύο φύλων, β) τα δικαιώµατά τους, τη κοινωνική τους θέση, τις στάσεις τους και γ) την επαγγελµατική τους δραστηριότητα. Η µελέτη της όμως, βασίστηκε κυρίως σε αναλύσεις νοήματος ενδεικτικών αποσπασµάτων των κειµένων. Η ανάλυση των εικόνων έδειξε βασικά τη γυναίκα να ασκεί τους παραδοσιακούς ρόλους της μητέρας, της νοικοκυράς. Από την ανάλυση των κειμένων συμπέρανε ότι λίγα είναι αυτά που προβάλλουν την αναγνώριση της γυναίκας ως αυτόνομου ατόμου. Οι επαγγελματικές δραστηριότητες που αναλαμβάνει η γυναίκα είναι σε ξεχωριστούς τομείς από τον άνδρα. Αν και μερικά από τα επαγγέλματα που εμφανίζεται να ασκεί η γυναίκα με μια πρώτη ματιά δεν ανήκουν στο παραδοσιακό πλαίσιο (ιατρός, νοσοκόμα, κ.ά), τελικά και αυτά σχετίζονται με στερεότυπες αντιλήψεις που θέλουν το γυναικείο φύλο να παρέχει

11 11 φροντίδα, διαπαιδαγώγηση και στοργή. Αντίθετα οι άνδρες παρουσιάζονται να ασκούν επαγγέλματα που απαιτούν μυϊκή δύναμη αλλά και υψηλό μορφωτικό επίπεδο. Έτσι ο άνδρας, υποστήριξε η ερευνήτρια, ότι προβάλλεται δυναµικός, δηµιουργικός, διεκδικητικός στο σπίτι και την κοινωνία, ενώ η γυναίκα στο ρόλο της στοργικής, αφοσιωµένης στην οικογένεια. Κριτική των μελετών από μεθοδολογική σκοπιά Η ερευνητική μέθοδος που χρησιμοποίησαν οι παραπάνω έρευνες είναι η ανάλυση περιεχομένου που ενδείκνυται για την ανάλυση του γραπτού αλλά και του προφορικού λόγου. Η μέθοδος αυτή βασικά μετατρέπει υλικό ποιοτικής φύσης σε μορφή ποσοτικών δεδομένων, με αποτέλεσμα τη συστηματική διερεύνηση κειμένων. Τα κείμενα των σχολικών βιβλίων που εστίασαν οι περισσότερες έρευνες εξετάστηκαν στην ολότητά τους. Οργανώθηκαν κατηγορίες για την ταξινόμηση των κειμένων σε όλες τις έρευνες και κωδικοποιήθηκαν συστηματικά τα κείμενα των σχολικών βιβλίων. Οι κατηγοριοποιήσεις οργανώθηκαν σωστά και σύμφωνα με την κατεύθυνση της κάθε έρευνας. Οι κατηγορίες ανάλυσης ήταν διατυπωμένες με σαφήνεια. Η παρουσία των δύο φύλων σε αυτές ήταν αντικειμενική και ισότιμη, γεγονός που αποδυναμώνει ερωτήματα που μπορεί να εγερθούν σχετικά με το ότι όλες αυτές οι έρευνες που έχουν σχέση με το φύλο, έγιναν από γυναίκες. Επίσης τα συμπεράσματά τους σχετικά με τη προβολή του γυναικείου φύλου στα σχολικά βιβλία συμπίπτουν, γεγονός που ενισχύει την αξιοπιστία τους.

12 12 Κριτική σύνθεση και των ερευνών Συµπερασµατικά, στην ελληνική βιβλιογραφία έχει αναπτυχθεί ένα πλούσιο ερευνητικό έργο, µε αντικείµενο το περιεχόµενο των αναγνωστικών του δηµοτικού σχολείου. Όλες οι μελέτες καταλήγουν στο ότι τα σεξιστικά πρότυπα προβάλλονται μέσα σε κείμενα παλαιών και νέων βιβλίων είτε αφορούν μικρές είτε μεγάλες τάξεις. Η ιδεολογία όμως της φυλετικής ανισότητας που καταγράφεται στο σχολικό βιβλίο δε παρουσιάζεται τόσο έντονα και στο κοινωνικό πεδίο, όπου οι ρόλοι του άνδρα και της γυναίκας έχουν ανατραπεί ή τουλάχιστον είναι διαφοροποιημένοι. Κοινή προσδοκία των ερευνητριών ήταν η εισαγωγή νέων βιβλίων, που θα αντανακλούν τη σύγχρονη πραγματικότητα των ρόλων των δύο φύλων και θα συμβαδίζουν με τις κοινωνικές αλλαγές. Βέβαια το ιδανικότερο θα ήταν σύμφωνα με την Κανταρτζή (1991) «τα βιβλία να είναι ανοιχτά σε μια ποικιλία ρόλων και δραστηριοτήτων έτσι ώστε να δίνεται στο άτομο η δυνατότητα να επιλέξει αυτό που του ταιριάζει» (σ.137). Κάτι τέτοιο όμως στο πλαίσιο του συγκεντρωτικού εκπαιδευτικού συστήματός μας, που το περιεχόμενο του διδακτικού βιβλίου εκφράζει την επίσημη ιδεολογία του κράτους, φαντάζει ουτοπικό. Με δεδομένο αυτό, ο ρόλος του δασκάλου/ας στην επεξεργασία και τη μεταφορά των στερεοτύπων που εμπεριέχονται στο σχολικό βιβλίο, αν και θεωρείται σημαντικός, δεν έχει γίνει αντικείμενο έρευνας. Ίσως, ανιχνεύοντας ερευνητικά το ρόλο του/ης σε αυτή τη διαδικασία, να δινόταν η ευκαιρία στον ίδιο/α να εμβαθύνει και να εξετάσει κριτικά τον τρόπο παρουσιάζει το περιεχόμενο του εκάστοτε βιβλίου στους μαθητές/τριες. Έτσι θα εξεταζόταν και η άλλη οπτική του ζητήματος που ήδη έχει προαναφερθεί. Ένα ακόμη ανοιχτό πεδίο για έρευνα θα ήταν και η διερεύνηση των επιπτώσεων που μπορεί να έχει τελικά το περιεχόμενο των βιβλίων στα δύο φύλα, γιατί ως τώρα δεν έχουν παρουσιαστεί σχετικές μελέτες.

13 13 Πρόταση για ερευνητική μελέτη Όμως τα βιβλία του μαθήματος της γλώσσας στο δημοτικό σχολείο που διδάσκονται από το τρέχον σχολικό έτος είναι μια πραγματικότητα. Ανοίγεται εκ νέου το ίδιο πεδίο έρευνας, όμως με διαφορετικό εκπαιδευτικό υλικό αυτή τη φορά. Ερευνητικές εργασίες για αυτό το νέο εκπαιδευτικό υλικό δεν έχουν ακόμη δημοσιευτεί. Επίσης όσες συζητήσεις έχουν γίνει για τα βιβλία έχουν επικεντρωθεί σε νεωτεριστικά στοιχεία τους, όπως η λειτουργική χρήση της γλώσσας και η διαθεματικότητα. Η διερεύνηση λοιπόν των βιβλίων γλώσσας( βιβλίο μαθητή και τετράδιο εργασιών) στο δημοτικό σχολείο για μηνύματα που εμπεριέχουν σχετικά με τους ρόλους των δύο φύλων, είναι ένα πεδίο που πρέπει να εξεταστεί ερευνητικά. Υπόθεση- ερευνητικά ερωτήματα Σύμφωνα με τα παραπάνω είναι βάσιμη η υπόθεση ότι τα βιβλία της γλώσσας εμπεριέχουν διαφορετικές αναπαραστάσεις των δύο φύλων, οι οποίες κοινωνικοποιούν διαφορετικά μαθητές και μαθήτριες. Στόχος λοιπόν της παρούσας μελέτης είναι να διερευνηθεί αν υπάρχουν τέτοιες αναπαραστάσεις. Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι; Πώς παρουσιάζονται οι ρόλοι των δύο φύλων μέσα στην οικογένεια; Ποιοι είναι και πώς παρουσιάζονται οι επαγγελματικοί ρόλοι που αναλαμβάνουν; Υπάρχει συμφωνία με αυτούς που αναλαμβάνουν στο κοινωνικό πεδίο; Ποιες είναι οι σχέσεις που αναπτύσσουν τα δύο φύλα ενδοοικογενειακά; Ποια είναι η στερεότυπη εικόνα των δύο φύλων; Ποια εικόνα προβάλλεται για το αγόρι και για το κορίτσι; ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Η ερευνητική μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα έρευνα είναι η ανάλυση περιεχομένου. Είναι μια μέθοδος που έχει εφαρμοστεί περισσότερο στην

14 14 ανάλυση του γραπτού και προφορικού λόγου. Η μέθοδος αυτή βασικά μετατρέπει υλικό ποιοτικής φύσης σε μορφή ποσοτικών δεδομένων, με αποτέλεσμα τη συστηματική διερεύνηση κειμένων. Βασικά στοιχεία της μεθόδου είναι: το κείμενο εξετάζεται στην ολότητά του, οργανώνονται κατηγορίες για την ταξινόμηση των κειμένων, τα χαρακτηριστικά που εμφανίζονται στο κείμενο ποσοτικοποιούνται. Από τα παραπάνω φαίνεται ότι είναι μια τυποποιημένη μέθοδος, που οδηγεί σε μια συστηματική κωδικοποίηση του γραπτού αλλά και του προφορικού λόγου. Η στατιστική επεξεργασία των στοιχείων που προκύπτουν οδηγούν στον έλεγχο των θεωρητικών υποθέσεων της έρευνας ή διατυπώνονται συμπληρωματικές θεωρητικές επεξηγήσεις. Οι κατηγορίες που κατασκευάζονται σύμφωνα με τις υποθέσεις της έρευνας καθώς και η μονάδα ανάλυσης (το τμήμα του μηνύματος που κατηγοριοποιείται), καθορίζονται από την κατεύθυνση που θέλουμε να δώσουμε στην έρευνα. καθορίζονται εκ των προτέρων και επιβάλλονται στα δεδομένα. Η θεωρία προϋπάρχει, δεν αναδύεται από τα δεδομένα, ο ερευνητής ξεκινάει θέτοντας συγκεκριμένα ερωτήματα και εννοιολογικές κατηγορίες πριν την εξέταση του υλικού, εφαρμόζοντας απαγωγική προσέγγιση. Για να αρχίσει μια έρευνα σύμφωνα με αυτή τη μέθοδο πρέπει να διατυπωθούν τα βασικά ερωτήματα και τα δεδομένα στα οποία θα στηριχτεί. Στη συνέχεια προσδιορίζεται η βασική μονάδα καταγραφής των δεδομένων. Προσδιορίζεται δηλαδή το τμήμα του κειμένου που θα αποτελέσει τη βάση για την κατηγοριοποίηση. Μπορεί να είναι η λέξη, η πρόταση, η παράγραφος, το κείμενο. Κατόπιν γίνεται η κατηγοριοποίηση, η οποία αποτελεί το κύριο κορμό της ανάλυσης περιεχομένου. Για να είναι επιτυχής η ανάλυση περιεχομένου πρέπει οι κατηγορίες

15 15 να είναι διατυπωμένες με σαφήνεια και να είναι κατάλληλες για τη συγκεκριμένη προβληματική. Στην πορεία της έρευνας δεν υπάρχει καμία τροποποίηση κατηγοριών. Σώμα κειμένων Το περιεχόμενο των βιβλίων γλώσσας της Α, Γ, Ε και ΣΤ τάξης ( βιβλίο και τετράδιο εργασιών μαθητή) που εκδόθηκαν το 2006 και άρχισαν να διδάσκονται το σχολικό έτος είναι το σώμα κειμένων που εξετάστηκε. Αναλυτικά αυτά είναι: Α Δημοτικού Καραντζόλα Ε., Κύρδη, Κ., Σπανέλλη Τ., Τσιαγκάνη, Θ.,(2006) Γράμματα-Λέξεις- Ιστορίες,( βιβλίο μαθητή) 1 ο, 2 ο και 3 ο τευχ., Αθήνα, ΥΠΕΠΘ- Π.Ι Καραντζόλα Ε., Κύρδη, Κ., Σπανέλλη Τ., Τσιαγκάνη, Θ.,(2006) Γράμματα-Λέξεις- Ιστορίες,( τετράδιο εργασιών) 1 ο, και 2 ο τευχ., Αθήνα, ΥΠΕΠΘ- Π.Ι Γ Δημοτικού Ιντζίδης Ε., Παπαδόπουλος Α., Σιούτης Α., Τικτοπούλου Αικ.,(2006) Τα απίθανα μολύβια (Βιβλίο μαθητή), 1 ο, 2 ο, και 3 ο τευχ,,. Αθήνα, ΥΠΕΠΘ- Π.Ι Ιντζίδης Ε., Παπαδόπουλος Α., Σιούτης Α., Τικτοπούλου Αικ.,(2006) Τα απίθανα μολύβια (Τετράδιο εργασιών), 1 ο και 2 ο τευχ,. Αθήνα, ΥΠΕΠΘ- Π.Ι Ε Δημοτικού Ιορδανίδου Α., Αναστασοπούλου Α., Γαλανόπουλος Ι., Δρυς Ι.,Κόττα Α., Χαλικιάς Π. (2006), Της γλώσσας το ρόδι και το ροδάνι, (Βιβλίο μαθητή) 1 ο, 2 ο και 3 ο τευχ. Αθήνα, ΥΠΕΠΘ- Π.Ι Ιορδανίδου Α., Αναστασοπούλου Α., Γαλανόπουλος Ι., Δρυς Ι.,Κόττα Α., Χαλικιάς Π. (2006), Της γλώσσας το ρόδι και το ροδάνι,(τετρ. εργασιών)1 ο και 2 ο τευχ., Αθήνα, ΥΠΕΠΘ- Π.Ι

16 16 ΣΤ Δημοτικού Ιορδανίδου,Α., Κανελλοπούλου, Ν., Κοσµά Ε., Κουταβά, Β., Oικονόµου, Π., Παπαϊωάννου, Κ.,(2006) Λέξεις... Φράσεις Κείμενα (Βιβλίο μαθητή) 1 ο,2 ο και 3 ο τευχ., Αθήνα, ΥΠΕΠΘ- Π.Ι Ιορδανίδου,Α., Κανελλοπούλου, Ν., Κοσµά Ε., Κουταβά, Β., Oικονόµου, Π., Παπαϊωάννου, Κ.,(2006) Λέξεις... Φράσεις Κείμενα (Τετράδιο εργασιών) 1 ο και 2 ο τευχ, Αθήνα, ΥΠΕΠΘ- Π.Ι Δείγμα ανάλυσης Από όλα τα βιβλία εξετάστηκαν 8 ενότητες από τα Βιβλία μαθητή (εφεξής Β.Μ) και τετράδια εργασιών που επιλέχθηκαν με τυχαίο τρόπο. Μονάδα ανάλυσης Ως μονάδα ανάλυσης θεωρήθηκε η φράση, η πρόταση, η παράγραφος έως το γενικότερο θέμα του κάθε κειμένου. Στην επεξεργασία των κειμένων ανιχνεύτηκε η παρουσία(συχνότητα εμφάνισης) ή απουσία μιας συγκεκριμένης κατηγορίας έτσι ώστε να διαπιστωθεί η σημασία που φέρουν αυτά. Σύστημα κατηγοριοποίησης Οι κατηγορίες που οργανώθηκαν είναι οι εξής: Α)Επάγγελμα και φύλλο 1) Τι επάγγελμα κάνει η γυναίκα 2) Τι επάγγελμα κάνει ο άνδρας 3) Προσωπική ικανοποίηση, φιλοδοξίες, στόχοι της γυναίκας 4) Προσωπική ικανοποίηση, φιλοδοξίες, στόχοι του άνδρα Β) Ο ρόλος των δύο φύλων στην οικογένεια 1) Η γυναίκα ως μητέρα- υπηρεσίες και καθήκοντα 2) Ο άνδρας ως πατέρας- υπηρεσίες και καθήκοντα

17 17 3) Οικιακές εργασίες και γυναίκα 4) Οικιακές εργασίες και άνδρας 5) Η γυναίκα ως σύζυγος 6) Ο άνδρας ως σύζυγος Γ) Σχέσεις των δύο φύλων με τα παιδιά τους Μητέρα 1) Δημοκρατικές 2) Αυταρχικές Υπερπροστατευτικές 3) Αγάπη- τρυφερότητα Πατέρας 4) Δημοκρατικές 5) Αυταρχικές Υπερπροστατευτικές 6) Αγάπη- τρυφερότητα Δ) Στερεότυπη εικόνα των δύο φύλων 1) Στερεότυπα της γυναίκας ως προς τη συμπεριφορά και το χαρακτήρα 2) Στερεότυπα του άνδρα ως προς τη συμπεριφορά και το χαρακτήρα 3) Στερεότυπα ως προς το ρόλο της γυναίκας 4) Στερεότυπα ως προς το ρόλο του άνδρα E) Στερεότυπη εικόνα του κοριτσιού και αγοριού 1) Φυσικές και νοητικές δραστηριότητες κοριτσιού 2) Χαρακτήρας-Προσωπικότητα κοριτσιού 3) Φυσικές και νοητικές δραστηριότητες αγοριού 4) Χαρακτήρας-Προσωπικότητα αγοριού

18 18 Κατηγοριοποίηση Για την αντικειμενικότητα της κατηγοριοποίησης βοήθησαν 2 κριτές, ένας άνδρας και μια γυναίκα. Συγκεκριμένα τους ζητήθηκε, μετά από σχετική ενημέρωση, να κατατάξουν τα δελτία που τους δόθηκαν στις σχετικές κατηγορίες. Μετά από την κατάταξη των δελτίων προέκυψε ο παρακάτω πίνακας: Αξιοπιστία ταξινόμησης ερευνητή κριτών Δελτία 1ου Δελτία 2ου Κριτή Κριτή Κριτής Τάξη Α Γ ,2 Ε ΣΤ ,5 Συμφωνίας επί τις εκατό Ο μαθηματικός τύπος που χρησιμοποιήθηκε ήταν ο παρακάτω: 100*(Κ 1 +Κ 2 ) Τύπος ΕΣ = 2*Σ.Δ. Όπου: ΕΣ( συμφωνία επί τις εκατό) Κ1 και Κ2 ο αριθμός των δελτίων που κατέταξε ο κάθε κριτής Σ.Δ ο αριθμός δελτίων του κριτή που συμφωνούσαν με τον ερευνητή ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Επάγγελμα και φύλλο Στον εννοιολογικό αυτό άξονα εξετάστηκαν οι επαγγελματικοί ρόλοι των δύο φύλλων. Συνολικά βρέθηκαν 40 δελτία(πίνακας 1). Η παρουσίαση των αντρικών επαγγελμάτων είναι συντριπτική σε σχέση με αυτή των γυναικείων. Ειδικότερα αναφέρονται 35 επαγγέλματα που τα ασκούν άντρες και μόνο 5 που τα ασκούν γυναίκες. Τα είδη των επαγγελμάτων των ανδρών είναι πολλά. Στα ανδρικά επαγγέλματα διακρίνουμε αυτά του χτίστη (Β.Μ, ΣΤ, τάξη,τευχ.3,σ.7), του ψαρά (Β.Μ, ΣΤ, τάξη τευχ.3,σ. 8) και άλλα χειρωνακτικά επαγγέλματα. Υπάρχουν όμως κι

19 19 άλλα όπως αυτά του καπετάνιου (Β.Μ, Γτάξη,τεύχ.1,σ.36), διευθυντής (Β.Μ,Α τάξη, τεύχ. 2, σ.27), και αρχιστράτηγου (Β.Μ, Ε τάξη, τεύχ. Γ, σ.21), με υψηλό κοινωνικό κύρος. Δε λείπουν όμως και επαγγέλματα όπως του μυλωνά, του γανωτή, του σαλεπιτζή και του πηγαδά τα οποία είναι ξεπερασμένα που δεν ανταποκρίνονται στα σύγχρονα ανδρικά επαγγέλματα.. Παρόμοια είναι και η διαπίστωση της Δεληγιάννη- Κουιμτζή (1987, σ. 241) για τα προηγούμενα βιβλία της γλώσσας. Επίσης παρουσιάζονται και κάποια λίγα σύγχρονα επαγγέλματα, όπως για παράδειγμα του γραφίστα και του τεχνικού Η/Υ. Tα γυναικεία επαγγέλματα που ανιχνεύτηκαν είναι μόνο 5, τα 3 της διευθύντριας ερευνών (Β.Μ, Στ τάξη.,τεύχ.3, σ.15), της καθηγήτριας φυσικής σε πανεπιστήμιο (Β.Μ, Στ.,τεύχ. 3, σ.15), και της διευθύντριας (Β.Μ, Γ, τεύχ.2, σ.45). Οι γυναίκες που ασκούν τα επαγγέλματα με το υψηλό κύρος που προαναφέρθηκαν, αντλούν προσωπική ικανοποίηση και παρουσιάζονται με μεγάλες επαγγελματικές φιλοδοξίες και στόχους. Έτσι η διευθύντρια ερευνών αναφέρει ότι: «το πάθος μου για την έρευνα μεγάλωνε χρόνο με το χρόνο», «διψάμε να βρούμε τη λύση στα αινίγματα του σύμπαντος και της φύσης» (Β.Μ, ΣΤ, τευχ. Γ, σ.15). Η καθηγήτρια φυσικής αναφέρει ότι: «για να διακριθεί κανείς σε ένα εργαστήριο(ερευνών), πρέπει έτσι κι αλλιώς να είναι τελειομανής». Όμως η παρουσίαση των γυναικών να κάνουν τέτοια επαγγέλματα κύρους που απαιτούν μεγάλη μόρφωση, θα ήταν ένα θετικό για τα νέα βιβλία, τουλάχιστον από άποψη ποιότητας, αν δεν κινούσε υποψίες το γεγονός ότι δύο από τα συγκεκριμένα δελτία που αναφέρουν αυτά τα επαγγέλματα, δεν βρίσκονταν όλα σε ένα μάθημα που μάλιστα έχει τίτλο: «Επιστήμη με άρωμα γυναίκας». Απεναντίας αναφορές των αντρικών επαγγελμάτων, βρέθηκαν πολλές, και σε διάφορα μαθήματα. Η συχνότητα παρουσίασης ανδρικών και γυναικείων επαγγελμάτων είναι περίπου 6: 1 ποσοστό παρόμοιο με το ποσοστό 7: 1 της Β. Δεληγιάννη- Κουιμτζή(1987) και δημιουργεί την

20 20 εντύπωση ότι στη σύγχρονη κοινωνία μας το επάγγελμα είναι ανδρικό προνόμιο ή ότι οι γυναίκες είναι ανεπάγγελτες. Σε αντίθεση με τα παραπάνω, λείπουν αναφορές για τις επαγγελματικές φιλοδοξίες του άνδρα. Όμως τελικά δε μπορούμε να ισχυριστούμε ότι κατακυρώνεται στα θετικά των νέων βιβλίων, αφού η πληθώρα των ανδρικών επαγγελμάτων στα βιβλία δείχνει ότι ο επαγγελματικός στίβος και άρα οι φιλοδοξίες είναι προνόμιο του άνδρα. Ο κατάλογος των αντρικών επαγγελμάτων που παρουσιάζονται σε αυτές τις ενότητες είναι: ψαράς, ναυτικός, διευθυντής, καπετάνιος, κουρέας, ζαχαροπλάστης, καραγκιοζοπαίχτης, οικοδόμος, σκηνογράφος, σκηνοθέτης, αρχιστράτηγος, ψαράς, οδηγός, υπεύθυνος σταθμού, εκδότης εισιτηρίων, χτίστης, τσαγκάρης, γανωτής, πηγαδάς, μυλωνάς, λιμενικός, αμαξάς, χασάπης, σαλεπιτζής, μάγειρας, υπεύθυνος ξενοδοχειακής διοίκησης, γραφίστας, τεχνικός Η/Υ, ηχολήπτης,. Ο κατάλογος των γυναικείων επαγγελμάτων είναι: χορεύτρια, διευθύντρια, διευθύντρια ερευνών, πανεπιστημιακή καθηγήτρια φυσικής, κλησάρισα Ο ρόλος των δύο φύλων στην οικογένεια Στον εννοιολογικό αυτό άξονα εξετάστηκε ο ρόλος των δύο φύλων μέσα στην οικογένεια. Βρέθηκαν συνολικά 12 δελτία. (πίνακας 2). Στην β1 κατηγορία η γυναίκα παρουσιάζεται σε 5 δελτία με υπηρεσίες και καθήκοντα όπως είναι το διάβασμα των παιδιών της και οι ετοιμασίες του σπιτιού. Τις ίδιες υπηρεσίες και καθήκοντα αναφέρει και η Κανταρτζή ( 1991, σ. 116,117). Έτσι στο (Β.Μ τάξη Γ, τεύχ. 1, σ.31), ένα αγόρι μαθητής, αναφέρει στο ημερολόγιό του ότι: «Τότε ήρθε η μητέρα μου και μου είπε να τα ξαναγράψω, γιατί δεν έβγαιναν τα γράμματα». Επίσης στο (Β.Μ Γ Τάξη τεύχ.2 σ.34), η μητέρα λέει στο παιδί της που το βλέπει να μην προλαβαίνει να διαβάσει: «Πότε θα προλάβω να κάνω τόσες ετοιμασίες; Τελείωνε με τα μαθήματά σου». Ένα άλλο καθήκον της μητέρας είναι και το φαγητό των παιδιών.

21 21 Έτσι σε ένα δελτίο του (Β.Μ τάξη Ε, τεύχ.1, σ.24), η μητέρα φωνάζει τις κόρες της: «Φροσούλα, Αννούλα, ελάτε τρώμε». Ακόμη η μητέρα παρουσιάζεται ως υπεύθυνη για τη φροντίδα του παιδιού της όταν αυτό είναι άρρωστο, αφού όπως αναφέρεται στο (Β.Μ τάξη Γ., τεύχ.2, σ.46): «Σήμερα ούτε πονοκέφαλος ούτε πυρετός, η μητέρα ανακουφίστηκε». Ενώ για τον πατέρα( β2 κατηγορία) στο ίδιο σημείο, και είναι το μοναδικό δελτίο στο (Β.Μ τάξη Γ., τεύχ. 2 σ. 46) της κατηγορίας αυτής που αφορά κάποια υπηρεσία που προσφέρει, δεν αναφέρει κάτι για τα συναισθήματά του παρά μόνο ότι: «έγραψε σημείωμα για να καθίσω μέσα στα διαλείμματα αύριο». Για τη κατηγορία β3 βρέθηκαν 4 δελτία. Σε κάποια από αυτά η γυναίκα παρουσιάζεται επιφορτισμένη με σχεδόν τους ίδιους παραδοσιακούς ρόλους που παρουσιάζει και η Κανταρτζή ( 1991, σ. 115,116) για τα παλιότερα βιβλία. Στο ( Β.Μ τάξη Γ.,τεύχ.2 σ.34), αναφέρεται: «Η μητέρα ετοιμάζει για βραδινό μια λαχανόσουπα», στο ίδιο πάλι: «Η μητέρα θα σκουπίζει και θα σφουγγαρίζει το σπίτι». Σε ένα άλλο (Β.Μ, τάξη Γ, τεύχ. 2, σ. 42), παρουσιάζεται ως υπεύθυνη για τα ψώνια: «Η γιαγιά Μερόπη αγόρασε ντομάτες, σπανάκι.». Για την κατηγορία β4 βρέθηκαν 2 δελτία. Στο ένα από αυτά, που περιέχεται στο (Β.Μ, τάξη Γ, τεύχ.2, σ. 38) αναφέρεται: «Ο πατέρας θα ποτίζει τα λουλούδια και θα καθαρίζει τα τζάμια» και στο άλλο (Β.Μ, Γ τάξη, τεύχ.1, σ. 40) ο πατέρας «κρέμασε με γερές αλυσίδες την κούνια μου». Έτσι ενώ στο πρώτο δελτίο παρουσιάζεται να εκτελεί εργασίες που «θεωρούνται» γυναικείες, στο άλλο αναλαμβάνει τις δύσκολες τεχνικές δουλειές που απαιτούν σωματική δύναμη αλλά και εξυπνάδα. Στην κατηγορία β5 και β6 δε βρέθηκαν δελτία και αυτό δεν είναι τυχαίο γιατί από τα νέα βιβλία απουσιάζουν οι στιγμές της οικογενειακής ζωής.

22 22 Σχέσεις των δύο φύλων με τα παιδιά τους Για όλες τις κατηγορίες αυτού του εννοιολογικού άξονα βρέθηκαν μόνο 2 δελτία(πίνακας 3). Για τις Γ1,Γ3 Γ4, Γ5 κατηγορίες δε βρέθηκαν καθόλου και είναι φυσιολογικό γιατί τα κείμενα των βιβλίων δεν παρουσιάζουν οικογενειακές σχέσεις. Τα νέα βιβλία λοιπόν ακολουθούν την ίδια δοκιμασμένη συνταγή των πρόσφατα απελθέντων βιβλίων που αντικατάστησαν, τα οποία σύμφωνα για την Κανταρτζή (1991) δεν περιέγραφαν την οικογενειακή ζωή για να αποφύγουν την προβολή στερεότυπων. Στη γ2 κατηγορία, και στο μοναδικό δελτίο που βρέθηκε (Β.Μ, Γ τάξη, τεύχ. 2 σ. 34), η μητέρα εμφανίζεται αυταρχική αλλά και ταυτόχρονα υπερπροστατευτική, λέγοντας στην κόρη της που θέλει να κάνει ένα πάρτι: «Μα πόσους θέλεις να καλέσεις; Εσύ χρειάζεσαι πλατεία και όχι σπίτι! Πότε θα προλάβω να κάνω τόσες ετοιμασίες; Τελείωνε με τα μαθήματά σου». Επίσης στη γ6 κατηγορία, βρέθηκε ένα δελτίο στο (Β.Μ, Γ τάξη, τεύχ. 2 σ. 34), με τον πατέρα εμφανίζεται με κατανόηση, αγάπη και τρυφερότητα όταν επιτρέπει στην κόρη του να κάνει αυτό το πάρτι και «τη φίλησε στο μάγουλο». Στερεότυπη εικόνα των δύο φύλων Τα στερεότυπα είναι γενικεύσεις που πηγάζουν από τις εμπειρίες και τις γνώσεις που αποκτάμε και τις χρησιμοποιούμε στις σχέσεις μας με πράγματα, καταστάσεις και ανθρώπους, σύμφωνα με τον Τσιάκαλο (2000, σ.139). Τα στερεότυπα που σχετίζονται με το γυναικείο φύλο είναι η ανωριμότητα, αναποφασιστικότητα, δειλία ενώ για τους άνδρες είναι αποφασιστικότητα, η

23 23 πρωτοβουλία, η εξυπνάδα, η δύναμη, η γενναιότητα σύμφωνα με την Κανταρτζή (1991, σ.76-77). Αναλυτικότερα για αυτόν τον εννοιολογικό άξονα βρέθηκαν 7 δελτία (πίνακας 4). Για την δ1 κατηγορία δε βρέθηκαν δελτία. Στην δ2 κατηγορία βρέθηκαν 2 δελτία στο μάθημα: «Οι χτίστες» του (Β.Μ, Στ Τάξη, τεύχ. 3 σ.7). Σε αυτό οι άντρες χτίστες παρουσιάζονται τόσο δυνατοί που δεν καταλαβαίνουν τον σωματικό πόνο κατά τη διάρκεια της εργασίας τους αφού «τα χέρια τους ματώνουν» σε μια δουλειά που «είναι μια υπόθεση κάπως δύσκολη». Πιο κάτω και στην ίδια σελίδα αναφέρεται ότι : «είναι λεβέντες όλο πείσμα οι χτίστες». Έτσι καλλιεργείται το στερεότυπο του δυνατού άνδρα, που αψηφά τους πόνους και την κούραση, που μόνο αυτός μπορεί να κάνει αυτή την δύσκολη εργασία.για τη δ3 κατηγορία βρέθηκαν 5 δελτία. Στο (Β.Μ, Γ τάξη, τεύχ. 2, σ.35), η Μελίνα η εγγονή της γιαγιά Μερόπης λέει σε ένα φίλο της ότι «είναι δουλειά για τη γιαγιά Μερόπη» η ζαχαροπλαστική. Έτσι στα μάτια των κοριτσιών φαίνεται αποδεκτό και λογικό το στερεότυπο του ρόλου της γυναίκας που φτιάχνει τα γλυκά του σπιτιού. Ένα ρόλο που μάλλον θα είναι πρόθυμα κι αυτά να τον αποδεχθούν ως ενήλικες, παραγνωρίζοντας πολλές εξαιρέσεις του στερεότυπου, ότι οι περισσότεροι ζαχαροπλάστες (εκτός σπιτιού) είναι άνδρες. Ακόμη σε ένα άλλο μάθημα «Τα δικά μου παιχνίδια» του ίδιου βιβλίου στη σ. 36 μια γυναίκα που την παρουσιάζει να κινείται στο σπίτι της, καλεί και κερνάει τα παιδιά της γειτονιάς σε πολυτελή ευρωπαϊκά σερβίτσια τσάι, μαρμελάδες και βουτήματα. Όμως αυτά τα σερβίτσια, όπως αναφέρεται, της τα έχει φέρει ο σύζυγός της γιατί «είναι γυναίκα καπετάνιου». Προβάλλεται έτσι το στερεότυπο του ρόλου της νοικοκυράς γυναίκας, που ο άνδρας της με τη δουλειά του, της καλύπτει τις ανάγκες της, που εκτός των άλλων, μπορεί να είναι και τα απαραίτητα (σερβίτσια)για το νοικοκυριό που την καθηλώνουν ακόμα περισσότερο στον άχαρο ρόλο της

24 24 νοικοκυράς. Ένα άλλο παρελκόμενο (εκτός από τα σερβίτσια) το οποίο συνδέει τις γυναίκες στην εκτέλεση αυτού του ρόλου είναι και η σκούπα. Και αυτό το στερεότυπο όμως του ρόλου, ότι δηλαδή η σκούπα είναι αναπόσπαστη από μια γυναίκα νοικοκυρά, επαληθεύεται στο (Β.Μ, Γ τάξη, τεύχ.1, σ. 42), αφού: «Μια κυρία βγήκε από το σπίτι και άρχισε να μας κυνηγά με ένα σκουπόξυλο». Επίσης σε άλλα δύο δελτία του (Β.Μ., Γ τάξη, τεύχ. 1, σ. 40), αναφέρεται: «Στο μεγαλύτερο από τα τρία σπίτια έμεναν οι ιδιοκτήτες. Ο κύριος Σταμάτης με τη γυναίκα του την κυρία Ειρήνη.. Στο μικρότερο σπίτι, έμενε ο κυρ Φάνης, ο κουρέας, με τη γυναίκα του, την κυρία Οδύσσεια». Έτσι η γυναίκα παρουσιάζεται και στις δύο περιπτώσεις δεύτερη κατά σειρά σε σχέση με τον άνδρα της, ο οποίος δείχνει να υπερέχει σε μία ανισότιμη συζυγική σχέση. Η γυναίκα σε αυτά παρουσιάζεται ως ένα αφανές άτομο χωρίς ιδιαίτερη προσωπικότητα ρόλο και υπόσταση, απόμακρη και πίσω από το σύζυγό της. Δε βρέθηκαν δελτία για την δ4 κατηγορία, γεγονός που δείχνει την πρόθεση των συγγραφέων να απαλείψουν τα στερεότυπα που σχετίζονται με το ρόλο του άνδρα κάτι όμως που δεν καταφέρνουν με τη γυναίκα. Στερεότυπη εικόνα του κοριτσιού και αγοριού Για αυτόν τον εννοιολογικό άξονα βρέθηκαν 7 δελτία(πίνακας 5). Για την ε1 κατηγορία βρέθηκε 1 δελτίο. Στο (Β.Μ, τάξη Γ, τεύχ.2, σ.38), αναφέρεται ότι: «Η Μελίνα θα ξεσκονίζει τα έπιπλα».το κορίτσι λοιπόν εμφανίζεται να βοηθά και να μαθαίνει τις δουλειές του σπιτιού. Κάτι παρόμοιο αναφέρει και η Κανταρτζή ( 1991, σ.117) για τη μικρή κόρη που βοηθά τη μητέρα στις δουλειές του σπιτιού. Για την ε2 κατηγορία βρέθηκε 1 δελτίο στο (Β.Μ, τάξη Γ, σ.35), που αναφέρει ότι το κορίτσι: «θα γελάσει με τις φίλες της πειράζοντας τα αγόρια».εδώ παρουσιάζονται τα κορίτσια δυναμικά με προσωπικότητα που είναι σε θέση να τα βάλουν με το υποτιθέμενο ισχυρό φύλο, πειράζοντας τα αγόρια. Υπάρχει λοιπόν μια

25 25 διαφοροποίηση με αποτελέσματα άλλων ερευνών Κανταρζή (1991) που ασχολήθηκαν με τα παλιότερα βιβλία, τα οποία παρουσίαζαν τα κορίτσια ντροπαλά σε σχέση με τα αγόρια με φράσεις όπως: «Μονάχα τα κορίτσια φοβούνται» σ Παρόλα αυτά όμως στην ε3 κατηγορία που αφορά τις φυσικές και νοητικές δραστηριότητες των αγοριών βρέθηκαν 5 δελτία. Τα αγόρια παίζουν ποδόσφαιρο όπως αναφέρεται στο (Β.Μ, Γ τάξη, τεύχ. 2, σ.47) : «Ξέρεις τι είναι να έχεις πυρετό και να ακούς από το παράθυρο τις αγριοφωνάρες του Αντώνη και του Ιβάν; Γκολ!!» ή παίζουν μπάσκετ όπως αναφέρεται στο (Β.Μ, Γ τάξη, τεύχ. 1, σ.28): «Την Κυριακή ο Σάκης έχει προπόνηση στο μπάσκετ». Επίσης τα αγόρια παρουσιάζονται να μαγειρεύουν όπως στο μάθημα: «Μικρομαγειρέματα» του (Β.Μ, της Γ τάξ., τεύχ.2 σελ 39). Για την ε4 κατηγορία δε βρέθηκαν δελτία που να περιγράφουν το χαρακτήρα και την προσωπικότητα του αγοριού. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σε ότι αφορά τα επαγγέλματα υπάρχει μια αριθμητική υπεροχή παρουσίασης των αντρικών σε σχέση με τα γυναικεία. Τα 35 αντρικά επαγγέλματα που παρουσιάζονται σε σχέση με τα 5 γυναικεία δείχνει ότι τα νέα βιβλία δε δίνουν αντικειμενικά, την εικόνα της σύγχρονης γυναίκας που δραστηριοποιείται σε διάφορα επαγγέλματα. Όμως η πλασματική αυτή απεικόνιση του επαγγελματικού ρόλου της, δημιουργεί στην πλειονότητα των μαθητών που έχουν εργαζόμενες μητέρες, μια σύγχυση με την πραγματικότητα που βιώνουν καθημερινά και τους καλλιεργεί λανθασμένα πρότυπα. Ο άνδρας εμφανίζεται να ασκεί μια ποικιλία επαγγελμάτων. Αυτή την αριθμητική υπεροχή τους, που εμφανίζεται διάσπαρτα σε όλες τις ενότητες που εξετάστηκαν δείχνει να την ισοσκελίζει ένα μάθημα, που όπως έχει προαναφερθεί αφορά δύο γυναικεία επαγγέλματα κοινωνικού κύρους(διευθύντρια ερευνών, πανεπιστημιακή καθηγήτρια), από τα 5 συνολικά που παρουσιάζονται ότι

26 26 τα ασκούν γυναίκες. Αυτά όμως τα ακραία παραδείγματα, έτσι όπως παρουσιάζονται, σε ένα τοπίο απουσίας κι άλλων «συνηθισμένων» γυναικείων επαγγελμάτων, όπως αυτό της υπαλλήλου, της γιατρού, της δικηγορίνας, περισσότερο αποπροσανατολίζουν του μαθητές/τριες από την πραγματικότητα της ζωής, παρά τονώνουν την επαγγελματική εικόνα της γυναίκας. Οι υπηρεσίες και τα καθήκοντα της γυναίκας ως μητέρας μέσα στην οικογένεια είναι πολλές. Είναι υπεύθυνη για το διάβασμα των παιδιών, για τις ετοιμασίες του σπιτιού, για το φαγητό των παιδιών, για την ανάρρωσή τους. Ο πατέρας δεν εμφανίζεται με τέτοια καθήκοντα. Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική. Ο σύγχρονος πατέρας όμως, αν όχι ισότιμα, σίγουρα σε ένα μεγάλο ποσοστό ασχολείται με τα παραπάνω, προσπαθώντας να βοηθήσει την εργαζόμενη σύζυγό του, σύμφωνα με πρόσφατα αποτελέσματα έρευνας με τίτλο: «Ίσοι σύντροφοι: Επαναπροσδιορίζοντας τον ρόλο των ανδρών στην εργασιακή και προσωπική ζωή» που συντόνισε το ΚΕΘΙ και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Τα Νέα (12/3/2007). Σύμφωνα με την έρευνα αυτή, αν και οι περισσότεροι σύζυγοι δηλώνουν ότι έχουν αναλάβει τις εξωτερικές υποχρεώσεις τους σπιτιού - εξόφληση λογαριασμών, ψώνια κ.λπ. - το 54,5% ασχολείται με τη φροντίδα των παιδιών και με δραστηριότητες που τα αφορούν άμεσα όπως η προετοιμασία του γεύματος, η καθαριότητα, το διάβασμα κ.λπ. Τα αποτελέσματα της ίδιας έρευνας διαψεύδουν επίσης και την εικόνα της γυναίκας στα νέα βιβλία που σύμφωνα με αυτά το βάρος για τις οικιακές εργασίες (σκούπισμα, σφουγγάρισμα, μαγείρεμα) πέφτει στις πλάτες της. Όμως υπάρχουν και μικρές εξαιρέσεις στα βιβλία, όπως αυτές που παρουσιάζουν το άνδρα να ασχολείται με το καθάρισμα των τζαμιών. Η γυναίκα και ο άνδρας ως σύζυγος δεν παρουσιάζονται καθόλου, γιατί δεν υπάρχουν κείμενα που να

27 27 περιγράφουν οικογενειακές στιγμές, πράγμα το οποίο έχει προαναφερθεί και για τον εννοιολογικό άξονα των σχέσεων των δύο φύλων με τα παιδιά τους. Από τα στερεότυπα των φύλων απουσιάζουν αυτά που σχετίζονται με το χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του γυναικείου φύλου όπως είναι η ντροπαλότητα, η αναποφασιστικότητα, η ευαισθησία κ.α. Έχουν απαλειφθεί εντελώς τέτοιου είδους διακρίσεις εναντίων των γυναικών, κάτι που δε το είχαν κατορθώσει τα προηγούμενα βιβλία σύμφωνα με την Κανταρτζή (1991, σ. 122). Απεναντίας όμως παραμένουν τα στερεότυπα που σχετίζονται με τα το αντρικό φύλο όπως η σωματική δύναμη, η αντοχή, η λεβεντιά. Τα στερεότυπα όμως που αφορούν το ρόλο της γυναίκας, εξακολουθούν να προβάλλονται, γεγονός που υποδηλώνει και την καλλιέργεια αρνητικών στερεοτύπων σχετικών με το χαρακτήρα και η συμπεριφορά. Η γυναίκα είναι το άτομο που κινείται στο σπίτι της, είναι υπεύθυνη για τις οικιακές εργασίες και βρίσκεται στο παρασκήνιο σε σχέση με το αντρικό φύλλο. Έτσι αποσιωπείται ο πραγματικός ρόλος της που είναι εργαζόμενη, είναι ανεξάρτητη, έχει ενδιαφέροντα και προσωπική ζωή και αποτελεί πρότυπο για ταύτιση. Τα παλιά στερεότυπα του ρόλου του άνδρα Κανταρτζή (1991, σ. 124,125), δεν προβάλλονται καθόλου. Οι συγγραφείς ήταν ιδιαίτερα προσεκτικοί σχετικά με αυτά τα στερεότυπα. Αλλά ούτε κι αυτό μπορούμε να το κατακυρώσουμε στα θετικά των νέων βιβλίων από τη στιγμή που τα στερεότυπα του ρόλου των γυναικών παραμένουν τα ίδια αλλά και από την άλλη δε προβάλλεται ο πραγματικός ρόλος του σύγχρονου άνδρα. Τα στερεότυπα του αγοριού που ασχολείται με αθλήματα που απαιτούν σωματική δύναμη, ταχύτητα όπως το ποδόσφαιρο, το μπάσκετ παραμένουν, χωρίς να γίνονται ιδιαίτερες αναφορές σε αθλητικά ενδιαφέροντα των κοριτσιών. Θετικό είναι όμως, ότι το κορίτσι δεν παρουσιάζεται, όπως στα παλιά βιβλία, να ασχολείται με κούκλες και «κοριτσίστικα παιχνίδια». και το αγόρι ασχολείται με οικιακές εργασίες.

28 28 ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ο σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να διαπιστώσει: α) αν τα νέα βιβλία εμπεριέχουν διαφορετικές αναπαραστάσεις των δύο φύλων, εξετάζοντας τους ρόλους, τις σχέσεις τους και τα στερεότυπα που σχετίζονται με αυτά και β) να εξετάσει κατά πόσο υπάρχει ρεαλιστική απεικόνιση του πραγματικού ρόλου και σχέσεων των δύο φύλων στην σύγχρονη πραγματικότητα. Η ανάλυση των αποτελεσμάτων έδειξε ότι η παρουσίαση των δύο φύλων στα βιβλία της γλώσσας γενικά δε γίνεται με αντικειμενικό τρόπο σε σύγκριση με τις κοινωνικές αλλαγές. Σίγουρα κινούνται σε μια πιο προοδευτική κατεύθυνση σε σχέση με τα παλιά βιβλία, αλλά αυτό γίνεται με τρόπους όπως: α) η αποφυγή κάποιων ενοτήτων(π.χ η ζωή στην οικογένεια, σχέσεις των ανθρώπων). Ακόμη και όπου υπάρχουν ενότητες που από τον τίτλο σε προϊδεάζουν ότι αφορούν κοινωνικές σχέσεις όπως π.χ η ενότητα με τίτλο : «Έλα στην παρέα μας» στο (Β.Μ, Γ τάξη, τεύχ. 2), τελικά δεν διαπραγματεύονται τις ανθρώπινες σχέσεις αλλά τις προσπερνούν επιφανειακά και όσο το δυνατόν ανώδυνα, β) η επιλογή ουδέτερων ενοτήτων που έχουν για θέματα το περιβάλλον, τις εφευρέσεις κ.α Ίσως όμως αυτό να οφείλεται στη θεωρητική βάση των βιβλίων, που αφορά τη λειτουργική χρήση της γλώσσας και αναγκαστικά οι συγγραφείς συμπεριέλαβαν μαθήματα σε ενότητες που ασχολούνται με προσκλήσεις, συνταγές μαγειρικής, ημερολόγια, περιβαλλοντικά προβλήματα, γ) η εσκεμμένη εισαγωγή μαθημάτων που παρουσιάζουν προοδευτικά πρότυπα όπως το μάθημα που έχει προαναφερθεί και δ) η μονομερής αποφυγή αναφοράς σε αρνητικά στερεότυπα του παρελθόντος. Για παράδειγμα, ενώ οι συγγραφείς απέφυγαν να παρουσιάσουν ξεπερασμένα στερεότυπα για το χαρακτήρα και τη συμπεριφορά της γυναίκας, έχοντας ως παράδειγμα προς αποφυγή τα παλιά βιβλία, δε κατάφεραν να κάνουν το ίδιο με τα στερεότυπα του ρόλου τους, με αποτέλεσμα να ακυρώνεται η

29 29 όλη προσπάθειά τους σε αυτή την κατεύθυνση. Το βιβλίο όμως θα έπρεπε να είναι ο καθρέφτης της πραγματικότητας έτσι ώστε να δίνεται μια πλήρης εικόνα της πολυμορφίας της ζωής στον μαθητή/τρια. Μέσα από αυτή την πολυμορφία θα μπορούσε να επιλέξει από μια ποικιλία ρόλων και δραστηριοτήτων, να κάνει τις συγκρίσεις του/της και τις επιλογές του/της. Η απόκρυψη της πραγματικότητας σε ότι αφορά τις κοινωνικές σχέσεις, μπορεί να αποδειχθεί επιζήμια και για τους μαθητές/τριες στη πορεία για την ενηλικίωσή τους, αλλά και μετά,, όταν αναγκαστικά θα ανακαλύψουν ότι είναι ουσιαστικές στην προσωπική ζωή τους. Τέτοιες σύγχρονες, ρεαλιστικές, πραγματικές κοινωνικές σχέσεις θα έπρεπε να διαπραγματεύονται τα βιβλία. Το σχολείο λοιπόν θα πρέπει να προσφέρει βιβλία, όχι μόνο στη γλώσσα αλλά και στα άλλα μαθήματα, που να αντανακλούν ρεαλιστικά την πραγματικότητα που βιώνουν οι μαθητές/τριες. Η καλλιέργεια αναχρονιστικών στερεότυπων στο σχολείο, επιδρά αρνητικά στο ψυχισμό τους, όταν βιώνουν μια διαφορετική πραγματικότητα στο σπίτι τους. Επειδή λοιπόν η κοινωνική πραγματικότητα είναι άθροισμα επιμέρους μερών, που το καθένα έχει τα δικά του χαρακτηριστικά, για να ήταν αντικειμενικά τα νέα βιβλία θα έπρεπε να περιέχουν την πολυμορφία και την ποικιλία σχέσεων, ρόλων και στερεοτύπων των δύο φύλων έτσι όπως διαφορετικά παρουσιάζονται σε κάθε οικογένεια σε όλη τη χώρα. Η απόκρυψη κάποιων από αυτά δεν είναι λύση, γιατί διαιωνίζει την ανισότητα των δύο φύλων. Ας μην ξεχνάμε επιπλέον ότι αυτά τα βιβλία δεν διδάχτηκαν ποτέ πιλοτικά, γεγονός απαράδεκτο, αλλά και ποτέ δε ζητήθηκε η κατάθεση των απόψεων των εκπαιδευτικών της πράξης σχετικά με παραπάνω ζητήματα πριν τη συγγραφή των βιβλίων. Όμως όσο και η άποψη του εκπαιδευτικού να παραγκωνίζεται από αυτή τη διαδικασία, είναι αυτός που τελικά μπορεί να λειτουργήσει ως φίλτρο των παραλείψεων και να αμβλύνει τις φυλετικές ανισότητες, που παρουσιάζουν τα βιβλία.

30 30 Άλλωστε, και σύμφωνα με το πρόγραμμα σπουδών έχει το δικαίωμα κατά ένα ποσοστό να το διαμορφώσει ο ίδιος. Έρευνες που θα έχουν ως αντικείμενο μελέτης το πώς ο εκπαιδευτικός μέσα στην τάξη διαμορφώνει το περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων θα μας έδιναν χρήσιμες πληροφορίες για το ποιες αναπαραστάσεις αποκομίζουν τελικά οι μαθητές/τριες.

31 31 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναγνωστοπούλου,. (1997). «Αναπαραστάσεις του γυναικείου και ανδρικού φύλου στα κείµενα των βιβλίων «Η Γλώσσα µου» της Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης». Στο B. εληγιάννη, & Σ. Ζιώγου (επιµ.). Φύλο και Σχολική Πράξη. Θεσσαλονίκη: Βάνιας. Blackledge, D.& Hunt, B. (2000). (μετ. Δεληγιάννη Μ.). Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης. Αθήνα: Μεταίχμιο Γεωργίου-Νίλσεν, Μ. (1980). Η οικογένεια στα αναγνωστικά του δηµοτικού σχολείου. Αθήνα: Κέδρος. Ζιώγου Καραστεργίου Σ.& εληγιάννη- Κουϊµτζή Β. (1981). «Το στερεότυπο για τους ρόλους των φύλων στα αναγνωστικά του δηµοτικού σχολείου». Φιλόλογος, 23, Κανταρζή, Ε. (1991). Η Εικόνα της Γυναίκας. ιαχρονική Έρευνα των Αναγνωστικών βιβλίων του ηµοτικού Σχολείου. Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη. ΚΕΘΙ, «Ίσοι σύντροφοι: Επαναπροσδιορίζοντας τον ρόλο των ανδρών στην εργασιακή και προσωπική ζωή» Λαμπροπούλου,Β.& Γεωργουλέα,Μ.,(1989) «Οι ρόλοι των φύλων μέσα από την εκπαίδευση». Σύγχρονη Εκπαίδευση, 46, Λούβρου, Ε. (1994). Το σεξιστικό προφίλ των αναγνωστικών «Η Γλώσσα µου» του δηµοτικού σχολείου: γλωσσική ανάλυση. Γλώσσα, 32, Μαυρογιώργος, Γ. (1983). Σχολικό πρόγραμμα και παραπρόγραμμα. Σύγχρονη Εκπαίδευση,13, Τσιάκαλος, Γ.,(2000). Οδηγός αντιρατσιστικής εκπαίδευσης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα