Μητρικό stress και οι επιπτώσεις στην κύηση *

Transcript

1 111 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΈΛΕΥΘΩ", 3: , 2012 Μητρικό stress και οι επιπτώσεις στην κύηση * Δημήτριος Ν. Χάρος Ψυχολόγος-Μαιευτής, Αντικαρκινικό Ογκολογικό Νοσοκομείο Αγ. Σάββας, Παράρτημα Ασωπίου Μαρία Ν. Ανδριοπούλου Νοσηλεύτρια Γ.Ν. Κωνσταντοπούλειο - Παράρτημα Καυτατζόγλου *Ε ισ ή γη σ η α π ό το 1 1 ο Π α νελλήνιο Σ υ ν έδ ρ ιο Μ α ιώ ν-τω ν, που π ρ α γ μ α το π ο ιή θ η κ ε σ τη Θ εσ σ αλονίκη, 5-8 Ν ο εμ β ρ ίο υ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισαγωγή Η κ ύ η σ η ε ίν α ι μ ια σ η μ α ν τ ικ ή μ ε τ α β α τ ικ ή π ε ρ ίο δ ο ς τ η ς μ η τ έ ρ α ς η ο π ο ία α π α ι τ ε ί π ρ ο σ α ρ μ ο γ ή σ ε π ο λ λ ές ν έ ε ς κ α τ α σ τ ά σ ε ις. Η σ υ ν α ισ θ η μ α τ ικ ή κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς ε γ κ ύ ο υ σ υ ν δ έ ε τ α ι ά ρ ρ η κ τ α μ ε τ η ν α ν ά π τ υ ξ η το υ ε μ β ρ ύ ο υ α φ ο ύ μ έ σ α α π ό τ ο ν ο μ φ ά λ ιο λ ώ ρ ο κ α ι τ ο ν π λ α κ ο ύ ν τ α μ ε τ α φ έ ρ ο ν τ α ι β ιο χ η μ ικ ά σ το έ μ β ρ υ ο ε ρ ε θ ίσ μ α τ α π ου ε π η ρ ε ά ζ ο υ ν τ η ν α ν ά π τ υ ξ ή το υ. Σκοπός Α ξιο λ ό γ η σ η τ η ς ε π ίδ ρ α σ η ς το υ μ η τ ρ ικ ο ύ s tre s s σ τ η ν κ ύ η σ η κ α ι σ το έ μ β ρ υ ο. Υλικό-Μέθοδος Η μ ε θ ο δ ο λ ο γ ία π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε ι α ν α ζ ή τ η σ η ε ρ ε υ ν η τ ικ ώ ν μ ε λ ε τ ώ ν σ τ ις η λ ε κ τ ρ ο ν ικ έ ς β ά σ ε ις δ ε δ ο μ έ ν ω ν (S C IE N C E D IR E C T, SC O P U S, S C IR U S κ α ι M E D L IN E ) κ α θ ώ ς κ α ι β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ή α ν α σ κ ό π η σ η τ η ς τ ε λ ε υ τ α ία ς δ ε κ α ε τ ία ς. Ο ι λ έ ξ ε ις ε υ ρ ε τ η ρ ίο υ π ο υ χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κ α ν ή τ α ν μ η τ ρ ικ ό s tr e s s ", κ ύ η σ η, ά γ χ ο ς, s tr e s s. Α π ο τ ε λ έ σ μ α τ α : Έ ν α ς α υ ξ α ν ό μ ε ν ο ς α ρ ιθ μ ό ς μ ε λ ε τ ώ ν τ η ν τ ε λ ε υ τ α ία δ ε κ α ε τ ία, έ δ ε ιξ ε ό τ ι η α ν η σ υ χ ία κ α ι τ ο ψ υ χ ο λ ο γ ικ ό s tre s s σ τ η ν κ ύ η σ η ε π η ρ ε ά ζ ο υ ν τ η ν π ε ρ ιγ ε ν ν η τ ικ ή υ γ ε ία. Έ τσ ι, ε κ κ ρ ίν ο ν τ α ι ο ρ μ ό ν ε ς π ου δ η μ ιο υ ρ γ ο ύ ν α ρ ν η τ ικ έ ς επ ιπ τώ σ ε ις τό σ ο σ τη σ ω μ α τ ικ ή ό σ ο κ α ι σ τ η ν ψ υ χ ικ ή υ γ ε ία τ η ς μ η τ έ ρ α ς κ α ι το υ β ρ έ φ ο υ ς. Α ν τ ίθ ε τ α, ο ι έ γ κ υ ε ς π ου ε μ φ α ν ίζ ο υ ν λ ιγ ό τ ε ρ η α ν η σ υ χ ία φ α ίν ε τ α ι ν α α ν α ζ η τ ο ύ ν π ιο ε ν ε ρ γ η τ ικ ά π λ η ρ ο φ ο ρ ίε ς σ χ ε τ ικ ά μ ε τ η ν π ερ ιγ ενν η τ ικ ή υ γ ε ία κ α ι ν α υ ιο θ ε τ ο ύ ν πιο υ γ ιε ίς σ υ ν θ ή κ ε ς ζω ής. Συμπεράσματα Α ν α μ φ ίβ ο λ α, το άνχος ε π η ρ ε ά ζ ε ι α ρ ν η τ ικ ά τ η ν κ υ ο φ ο ρ ία κ α ι μ ια έ γ κ υ ο ς χ ρ ή - ζει ψ υ χ ο λ ο γ ικ ή ς υ π ο σ τή ρ ιξ η ς ό τ α ν β ιώ ν ε ι α ν η σ υ χ ία. Λέξεις κλειδιά: Μ η τ ρ ικ ό s tre s s, Κ ύ η σ η, Ά γχος, s tre s s.

2 112 Abstract MATERNAL ANXIETY AND IMPACTS ON PREGNANCY Dimitrios N. Charos Psychologist - Male Midwife, Agios Savvas" Hospital, Athens, Greece, Maria N. Andriopoulou RN, Agia Olga" Hospital, Athens, Greece. Background: Pregnancy is an im portant transitional period for a woman which requires adjusting to a variety o f new situations. Pregnant woman's emotional state is inextricably linked to fetal development, because biochemical stimuli are transported through the umbilical cord and placenta, which in turn affect fetal development. Aim: The purpose of this study was to review the maternal anxiety effects in both pregnancy and fetus. Method: L ite ra tu re review o f the re le va n t a rtic le s in the databases (MEDLINE, SCIENCEDIRECT, SCOPUS and SCIRUS). Results: A growing number of studies, over the last decade, found that m aternal anxiety and psychological stress in pregnancy influence perinatal health. Specific hormones are excreted that create negative consequences not only for the physical, but also for the mental health o f the mother and infant. However, pregnant women that are less stressed seem to be more active in seeking information about the perinatal health and adopt a healthier lifestyle. Conclusions: Undoubtedly pregnancy is negatively affected by stress and a pregnant woman needs psychological support when experiencing anxiety. Key words: maternal anxiety, pregnancy, anxiety, stress. Εισαγωγή Ο 20ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από τον ψυχολόγο Rollo May ως η «εποχή του άγχους», ενώ πολλοί σήμερα, χαρακτηρίζουν την αυγή του 21ου ως την «εποχή της κατάθλιψης», αφού οι στατιστικές της Παγκόσμιας Ψυχιατρικής Εταιρείας, δείχνουν ότι το 55% του γενικού πληθυσμού είχαν μια βιωματική εμπειρία της κατάθλιψης (Νέστορος I., 2002). Οι έννοιες «άγχος» και «stress» είναι δυο διαφορετικές έννοιες. Ως «stress» κατά τον Hans Seley (1950), ορίζεται η ψυχολογική και σωματική αντίδραση σε εξωτερικά ερεθίσματα, ενώ το «άγχος», αναφέρεται στη σχετική ψυχική διάθεση, στην αντίδραση δηλαδή του ατόμου σε εσωτερικούς και εξωτερικούς στρεσογόνους παράγοντες (Καραδήμας Ε., 2005). Είναι, δηλαδή, η ψυχική αντίδραση στο stress (Atkinson R. et al., 2004). Οι εντατικοί ρυθμοί της σύγχρονης ζωής με τις συνεχείς αλλαγές λειτουργούν ως στρεσογόνοι παράγοντες (Νέστορος I., 2002) και δεν αφήνουν ανεπηρέαστη και την πιο ευαίσθητη περίοδο μιας γυναίκας, την εγκυμοσύνη. Σκοπός Σκοπός της παρούσας βιβλιογραφικής ανασκόπησης είναι να αναδείξει τα δεδομένα των μελετών των τελευταίων ετών σε σχέση με το μητρικό stress και πως μπορεί το άγχος να επηρεάσει την κύηση και το έμβρυο. Υλικό-Μέθοδος Η μεθοδολογία για τη συγγραφή της συγκεκριμένης ανασκόπησης, περιλαμβάνει την αναζήτηση ερευνητικών μελετών στις ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων (MEDLINE, SCIENCEDIRECT, SCOPUS και SCIRUS), καθώς και βιβλιογραφική ανασκόπηση ξενόγλωσσων και ελληνικών βιβλίων και περιοδικών κυρίως της τελευταίας δεκαετίας. Από ένα αρκετά μεγάλο πλήθος μελετών και αφού αναγνώστηκαν οι περιλήψεις αυτών, επιλέχτηκαν 30 μελέτες για την εκπόνηση του συγκεκριμένου άρθρου. Από αυτές οι περισσότερες φαίνεται να παρουσιάζουν σημαντικά ευρήματα για το ρόλο του άγχους στην κύηση. Πολλές μελέτες απορρίφθηκαν λόγω περιορισμένης εγκυρότητας και αξιοπιστίας καθώς και εκείνες που δεν κατέληγαν σε σαφή συμπεράσματα ή είχαν περιορισμένη δυνατότητα γενίκευσης. Οι λέξεις ευρετηρίου που χρησιμοποιήθηκαν ήταν μητρικό stress", κύηση, άγχος, stress. Αποτελέσματα Επιπτώσεις στη μητέρα Η μητρότητα βιώνεται από πολλές γυναίκες ως μια «κρίση». Αυτό συνεπάγεται την προσαρμογή της γυναίκας σε νέες υποχρεώσεις και καταστάσεις, την αναδόμηση της ταυτότητάς της (Scopeli A. et al., 2007) τη δημιουργία μιας φανταστικής εικόνας για το παιδί και συνδέεται η εικόνα αυτή της μητέρας με φοβίες, άγχος, αγωνία (Μωράίτου Μ. 2004). Τα συναισθήματα που βιώνονται αυτή την περίοδο είναι η σύγχυση που δημιουργεί η εμπειρία της «ύπαρξης των δυο προσώπων σε ένα σώμα», η ευπάθεια, ο φόβος, το stress, η αγωνία, η συναισθηματική αστάθεια (Scopeli A. et al., 2007) και η μεταβλητότητα. Τα συναισθήματα αυτά γίνονται πιο έντονα και αρνητικά όταν συνυπάρχουν και άλλοι - εξωτερικοί ως προς την κύηση - επιβαρυντικοί παράγοντες. Οι παράγοντες αυτοί, εξωτερικοί και περιβαλλοντικοί, παίζουν ιδιαίτερο ρόλο στο μητρικό stress. Έτσι, οι κοινωνικοί παράγοντες, η δυνατότητα στήριξης, τα προσωπικά ψυχικά αποθέματα, καθώς και οι γνωστικές και συναισθηματικές επεξεργασίες, επιδρούν στην έκβαση της εγκυμοσύνης (Scopeli A. et al., 2007). Οι παράγοντες αυτοί είναι αλληλο-

3 113 εξαρτώμενοι και πολλαπλασιάζονται. Επομένως, τα αρνητικά γεγονότα σε συνδυασμό με την ελλιπή στήριξη οδηγούν στο άγχος, στη χαμηλή αυτοεκτίμηση (Μακρή - Μπότσαρη Ε., 2001), στην παραμέληση, στις λανθασμένες αξιολογήσεις, στη διόγκωση των επιπλοκών και των κινδύνων, στην επιδείνωση μιας ήδη υπάρχουσας ψυχολογικής ευπάθειας, στις ψυχοσωματικές αντιδράσεις (ναυτία, ζάλη, κεφαλαλγία κ.α.) (Scopeli A. et al., 2007, Morland L. et al., 2007). Οι παραπάνω αντιδράσεις έχουν ως αποτέλεσμα τους ελλιπείς κλινικούς ελέγχους, την παραμέληση, την κακή διατροφή, την εξασθένηση του ανοσοποιητικού συστήματος (Kalat J., 2003), τη χρήση αλκοόλ και τοξικών ουσιών κ.α (Scopeli A. et al., 2007). Οι μελέτες δείχνουν ότι γυναίκες που εμφανίζουν άγχος κατά τη διάρκεια της κύησης, φαίνεται ότι συνεχίζουν να είναι αγχώδεις και μετά τον τοκετό. Το προγεννητικό άγχος αποτελεί προβλεπτικό παράγοντα για το άγχος μετά τον τοκετό όπως και για τις διαταραχές της διάθεσης (Grant Κ. et al., 2008, Tamaki R. et al., 1997). Τέλος, το άγχος και το stress, σε συνδυασμό με ορμονικούς παράγοντες, μπορεί να οδηγήσει στην κατάθλιψη σε ποσοστό 39% (Da Costa D. et al., 2002), η οποία τις περισσότερες φορές δεν αναγνωρίζεται εύκολα. Η περίοδος είναι τέτοια, που τα συμπτώματά της δεν γίνονται αντιληπτά ή συγχέονται με σωματικές παθήσεις ή οι γυναίκες τα θεωρούν φυσιολογικά. Επιπλέον, υπάρχει σημαντική θετική συσχέτιση μεταξύ προγεννητικής κατάθλιψης και επιλόχειας κατάθλιψης (Da Costa D. et al., 2002). Πολλοί μελετητές θεωρούν την προγεννητική κατάθλιψη ως τον κύριο προβλεπτικό αιτιολογικό παράγοντα της επιλόχειας κατάθλιψης (O Hara Μ. et al., 1996). Επιπτώσεις στο έμβρυο Διάφορες μελέτες των τελευταίων ετών παρουσιάζουν το stress ως προδιαθεσικό παράγοντα επιπλοκών κατά την κύηση αλλά και αργότερα στη διάρκεια ανάπτυξης του παιδιού (Bergman Κ. et al., 2007). To stress επηρεάζει την ισορροπία του αυτόνομου νευρικού συστήματος, εκκρίνοντας περίσσεια ποσότητα ορμονών. Οι ορμόνες του άγχους, οι κατεχολαμίνες (αδρεναλίνη και ντοπαμίνη) κυρίως, μπορούν να διαπεράσουν τον πλακουντιακό φραγμό και να φτάσουν στο έμβρυο (Glover V. et al., 2009). Οι ορμόνες αυτές ενδέχεται να αλλοιώσουν τη ροή αίματος προς τον πλακούντα με αποτέλεσμα τη μείωση της οξυγόνωσης του εμβρύου (Wisborg Κ. et al., 2008). Σε μια ενδιαφέρουσα μελέτη 10 ετών που έγινε από Δανούς επιστήμονες με δείγμα έγκυες, έδειξε ότι υπάρχει σχέση μεταξύ έντονου stress και θνησιγένειας. Συγκεκριμένα, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι γυναίκες με υψηλό επίπεδο stress είχαν 80% μεγαλύτερη πιθανότητα θνησιγένειας σε σύγκριση με γυναίκες με λιγότερη ή καθόλου ανησυχία. Ο παράγοντας stress βρέθηκε ανεξάρτητος από το εάν μια γυναίκα ήταν παχύσαρκη, καπνίστρια ή λιγότερο μορφωμένη (Wisborg Κ. et al., 2008). Οι έγκυες γυναίκες με υψηλά επίπεδα stress, επίσης, διατρέχουν αυξανόμενο κίνδυνο για αυτόματη έκτρωση και πρόωρο τοκετό (Me Anarney Ε. et al. 1990, Nelson D. et al. 2003, Mancuso R. et al. 2004, Weinstock M. 2001), καθώς και γέννηση παιδιών με σωματικές δυσμορφίες (Μωράίτου Μ. 2004, Mulder Ε. et al. 2002). Μελέτη που έγινε στο Λονδίνο σε δείγμα 365 γυναικών με ηλικία κύησης εβδομάδες, έδειξε ότι οι μητέρες που νιώθουν stress εκκρίνουν κορτιζόλη. Η κορτιζόλη είναι ένας πιθανός παράγοντας που μπορεί να οδηγήσει σε νευροαναπτυξιακά προβλήματα στο παιδί. Παράγεται από το φλοιό των επινεφριδίων ενώ αυξάνει τα επίπεδα της γλυκόζης στο αίμα και επιταχύνει τον μεταβολισμό. Ανάλογες έρευνες δείχνουν παρόμοια αποτελέσματα. (Glover V. et al. 2009, Bea R. et al. 2005, Talge N. et al. 2009, Obel C. et al. 2005). To αυξανόμενο μητρικό stress κατά τη διάρκεια της κύησης φαίνεται να είναι και ένας από τους παράγοντες καθυστέρησης της ανάπτυξης των νηπίων (Buitelaar J. et al. 2003, Kofman ). Αυτό, συμβαίνει διότι οι ορμόνες του stress, σε κρίσιμες περιόδους ανάπτυξης, μπορεί να τροποποιήσουν τους νευρώνες του εγκεφάλου του εμβρύου, με αποτέλεσμα τις διαταραχές μάθησης και μνήμης, άγχος και κατάθλιψη (Weinstock Μ., 2008) καθώς και αυξανόμενο κίνδυνο προβλημάτων συμπεριφοράς (O Connor Τ. et al., 2002) και ανάπτυξης (Brouwers Ε. et al., 2001). Επιπλέον, συγκρίσεις που έγιναν μεταξύ επιθυμητών και ανεπιθύμητων κυήσεων, έδειξαν ότι τα παιδιά των ανεπιθύμητων κυήσεων, βρίσκονταν σε αυξημένο κίνδυνο κοινωνικών και ψυχικών διαταραχών στην ενήλικη ζωή, καθώς και χρήσης τοξικών ουσιών κ.α. (Cole Μ. et al., 2002). Η ενδομήτρια έκθεση στο stress συνδέεται και με τη σχιζοφρένεια. Σε μελέτη που πραγματοποιήθηκε στο Ισραήλ σε γεννήσεις που έγιναν την περίοδο κατά τη διάρκεια του πολέμου, βρέθηκε μια αύξηση εμφάνισης σχιζοφρένειας για τα παιδιά που ήταν στο 2ο μήνα της εμβρυϊκής ζωής τους (Malaspina D. et al., 2008). Μια δεύτερη μελέτη που έγινε από Δανούς επιστήμονες σε 1893 περιπτώσεις σχιζοφρένειας, έδειξε ότι ο θάνατος συγγενών προσώπων πρώτου βαθμού της μητέρας όταν αυτή ήταν στο πρώτο τρίμηνο της κύησης, συνδέεται σημαντικά με τη σχιζοφρένεια (Khashan A. et al., 2008). Τέλος, όταν μια γυναίκα βρίσκεται κάτω από υπερβολικό stress, έχει περισσότερες πιθανότητες να γεννήσει ένα παιδί ευερέθιστο και υπερκινητικό (Glover V. et al. 2000, O Connor T. et al. 2002), χαμηλού βάρους γέννησης, (Scopeli A. et al. 2007) με άσθμα (Cookson M. et al. 2008), με προβλήματα διατροφής, ύπνου και πέψης (Cole Μ. et al. 2002).

4 114 Συζήτηση-Συμπεράσματα Σε σχετικά ευνοϊκές συνθήκες πολλές γυναίκες μπορεί να βιώνουν ελάχιστο stress στη διάρκεια της εγκυμοσύνης, να υιοθετούν πιο υγιείς συνθήκες ζωής και να αναζητούν πιο εύκολα τεχνικές χαλάρωσης και μείωσης του stress. Αντίθετα, σε δυσμενείς συνθήκες η έγκυος ανησυχεί για το πώς θα παρέχει τα απαραίτητα εφόδια στο παιδί της πριν και μετά τη γέννησή του. Εντούτοις, η εγκυμοσύνη από μόνη της, αποτελεί μια περίοδο, πολλών κοινωνικών, οικονομικών, συναισθηματικών και φυσιολογικών αλλαγών, επηρεάζοντας την ψυχική διάθεση της γυναίκας. Οι περισσότερες μελέτες δείχνουν ότι το μητρικό stress μπορεί να επιφέρει πολλές επιπτώσεις στην κύηση και στο έμβρυο, αποστερώντας βαθμηδόν το κατάλληλο περιβάλλον για υγιή κυοφορία. Οι γυναίκες που λαμβάνουν την κατάλληλη υποστήριξη κατά τη διάρκεια της κύησης έχουν καλύτερη ψυχική και σωματική υγεία. Αντίθετα, οι γυναίκες που στερούνται υποστήριξης παρουσιάζουν περισσότερα συμπτώματα άγχους (Collins Ν. et al., 1993). Οι επιπτώσεις αυτές μεταφέρονται αργότερα στη ζωή του παιδιού και έτσι αρχίζει ένας φαύλος κύκλος σημαντικών προβλημάτων. Παρά τους μεθοδολογικούς περιορισμούς σε ορισμένες μελέτες, οι περισσότερες δίνουν σαφή συμπεράσματα ειδικότερα στο κυριότερο εύρημα τους, δηλαδή στο γεγονός της αλληλεπίδρασης του stress με τις ορμόνες και τους νευροδιαβιβαστές. Ωστόσο, μεταγενέστερες έρευνες με πιο έγκυρα και τεκμηριωμένα μεθοδολογικά εργαλεία μπορούν να δώσουν καλύτερα αποτελέσματα. Έτσι θα παρέχουν στους επαγγελματίες υγείας μια πλήρη εικόνα για το πώς θα διαγνώσουν και θα αντιμετωπίσουν μια έγκυο με stress. 0 ρόλος του επαγγελματία υγείας είναι καταλυτικός στην προσπάθεια ανίχνευσης του μητρικού άγχους, στην παροχή κατάλληλης συμβουλευτικής στήριξης (Gamble J. et al., 2005), όπως και στην παραπομπή σε δομές ψυχικής υγείας για την κατάλληλη τεχνική παρέμβασης μείωσης και διαχείρισης του stress και του άγχους. Βιβλιογραφία: Atkinson RL, Atkinson RC, Smith E, Bern D, Nolen S.: Ε ισ α γω γή σ τ η ν ψ υ χ ο λ ο γ ία τ ο υ H ilg a rd, Τ ό μ ο ς Β, (Μ ε- τ α φ. Μ.Σ ο λ μ α ν ), Ε κ δ ό σ ε ις Π α π α ζ ή σ η, Α θ ή ν α, , σελ Bea RH, M ulder Ε et al.: A n t e n a t a l m a t e r n a l a n x ie ty a n d s tre s s a n d th e n e u ro b e h a v io u ra l d e v e lo p m e n t o f th e fe tu s a n d c h ild : lin k s a n d p o s s ib le m e c h a n is m s. A re v ie w. N e u ro s c ie n c e a n d B io b e h a v io r a l R e v ie w s , 2 9 : Bergman K et al.: M a te r n a l S tre s s D u r in g P re g n a n c y P re d ic ts C o g n itiv e A b ility a n d F e a rfu ln e s s in In fa n c y. J o u r n a l o f t h e A m e r ic a n A c a d e m y o f C h ild a n d A d o le s c e n t P s y c h ia try , 4 6 ( 1 1 ) : Brouwers EP, Baar AL, Pop VJ.: M a te r n a l a n x ie ty d u rin g p re g n a n c y a n d s u b s e q u e n t in fa n t d e v e lo p m e n t. In fa n t B e h a v io r & D e v e lo p m e n t , 2 4 : Buitelaar JK, Huizink AC, Mulder EJ et al.: P re n a ta l s tre s s a n d c o g n itiv e d e v e lo p m e n t a n d t e m p e r a m e n t in in fa n ts. N e u ro b io lo g y o f A g in g , 2 4 : S S 6 0. Cole M, Cole S.: Η α ν ά π τυ ξ η τω ν π α ιδ ιώ ν. A Τ όμο ς. (Μ ε- τα ψ. Μ.Σ ο λ μ α ν ), Ε κ δ ό σ ε ις Τ υ π ω θ η τώ, Α θ ή ν α, , σελ Collins NL, Dunkel-Schetter C, Lobel M et al.: S o c ia l s u p p o r t in p r e g n a n c y : p s y c h o s o c ia l p r e d ic to r s o f b ir t h o u tc o m e s a n d p o s t p a r t u m d e p r e s s io n. J. o f P e rs o n a lity a n d S o c ia l P s y c h o lo g y, Vol 6 5 (6 ), , d o i: / Cookson MB, G ranell R, Joinson C, Ben-Shlom o Y, Henderson AJ.: M o th e r s ' a n x ie ty d u r in g p r e g n a n c y is a s s o c ia te d w ith a s th m a in th e ir c h ild re n. ALS P A C : A v o n L o n g it u d in a l S tu d y o f P a r e n ts a n d C h ild re n, ( 4 ) : e l l., d o i: / j. ja c i Da Costa D, Larouche MP, D ritsa ME, Brender W.: P s y c h o s o c ia l c o rre la te s o f p re p a rtu m a n d p o s tp a rtu m d e p re s s e d m o o d. J o u rn a l o f A ffe c tiv e D is o rd e rs , 5 9 : G am ble J, C reedy D, M oyle W,: W e b s t e r J a t a l. E ffe c tiv e n e s s o f c o u n s e lin g in t e r v e n t io n a f t e r a T ra u m a tic C h ild b irth. A R a n d o m iz e d C o n tro lle d Trial, , V o lu m e 3 2, Is s u e 1, P ag es G lo ver V, B e rgm an K, S a rk a r P, O C o n n o r T. : A s s o c i a t io n b e t w e e n m a t e r n a l a n d a m n i o t i c f lu i d c o r t is o l is m o d e r a te d b y m a t e r n a l a n x ie ty. P s y c h o n e u ro e n d o c rin o lo g y , 3 4 (3 ): Glover V, O Connor T, Heron J & Golding J. :A n te n a ta l s tr e s s a n d a n x ie ty : e f f e c t s o n t h e f e t u s a n d th e c h ild. P a p e r p re s e n te d a t th e M a rc e S o c ie ty B ie n n ia l C o n fe re n c e, M a n c h e s te r U K Grant KA, McMahon C, Austin MP.: M a t e r n a l a n x ie ty d u r in g th e t r a n s itio n to p a r e n th o o d : A p r o s p e c tiv e

5 115 s tu d y. J o u rn a l o f A ffe c tiv e D is o rd e rs , : Kalat J.: Β ιο λ ο γ ικ ή ψ υ χ ο λ ο γ ία. (Μ ε τ ά φ ρ. Κ α σ τ ε λ λ ά κ η ς Α., Χ ρ η σ τ ίδ η ς Δ.), Τ ό μ ο ς Β, Ε κ δ ό σ ε ις Έ λλην, Α θ ή ν α , σ ε λ Khashan AS, Abel KM, M cnam ee R, Pedersen MG, Webb RT et al.: H ig h e r ris k o f o ffs p r in g s c h iz o p h re n ia f o llo w in g a n t e n a t a l m a t e r n a l e x p o s u r e to s e v e re a d v e rs e life e v e n ts. A rc h iv e s o f G e n e ra l P s y c h ia try P u b M e d, ;6 5 ( 2 ) : d o i: M alaspina D, Corcoran C, K leinhaus KR, Perrin MC, Fennig S et al.: A c u te m a te r n a l s tre s s in p r e g n a n c y a n d s c h iz o p h re n ia in o ffs p r in g : A c o h o rt p ro s p e c tiv e stud y. B M C P s y c h ia try, , 8 :7 1 d o i: / X Mancuso RA, Schetter CD, Rini CM, Roesch SC, Hobel CJ. : M a t e r n a l P r e n a ta l A n x ie ty a n d C o r tic o tr o p in - R e le a s in g H o rm o n e A s s o c ia te d w ith T im in g o f D e live ry. P s y c h o s o m a tic M e d ic in e , 6 6 : McAnarney ER, Stevens-Simon C.: M a te rn a l p s y c h o lo g ic a l s t r e s s / d e p r e s s io n a n d lo w b ir th w e ig h t. Is th e re a re la tio n s h ip? A m J D is C h ild ,1 4 4 : M o rla n d L e t a l. P o s ttra u m a tic S tre ss D isord e r and Pregnancy Health: P r e lim in a r y U p d a te a n d Im p lic a tio n s. P s y c h o s o m a tic s , 4 8 (4 ): Mulder EJ, Robles de Medina PG, Huizink AC, Van den Bergh BR, Buitelaar JK, Visser GH.: P re n a ta l m a te rn a l s tre s s : e ffe c ts o n p r e g n a n c y a n d th e (u n b o rn ) c h ild. E a rly H u m a n D e v e lo p m e n t , 7 0 : Nelson DB et al.: Does s tre s s in flu e n c e e a rly p re g n a n c y lo s s? A n n E p id e m io l ,1 3 ( 4 ) : O ConnorTG, Heron J, Glover V. '.A n te n a ta l a n x ie ty p re d ic ts c h ild b e h a v io r a l/e m o tio n a i p ro b le m s in d e p e n d e n tly o f p o s t n a t a l d e p r e s s io n. J A m A c a d C h ild A d o le s c P sych , 4 1 ( 1 2 ) : O Hara MW, Swain AM.: R a te s a n d r is k o f p o s tp a r tu m d e p re s s io n -A m e ta -a n a ly s is. In te r n a tio n a l R e v ie w o f P s y c h ia try , 8 ( l) : Obel C, Hedegaard M, Henriksen TB, Secher NJ, Olsen J, Levine S.: S tr e s s a n d s a liv a r y c o r t is o l d u r in g p r e g n a n c y. P s y c h o n e u r o e n d o c r in o lo g y , 3 0 : O ConnorTG, Heron J, Golding J etal.: M a te rn a l a n te n a ta l a n x ie ty a n d c h ild r e n s b e h a v io ra l/e m o tio n a i p ro b le m s a t 4 y e a rs. R e p o rt fro m th e A v o n L o n g itu d in a l S tu d y o f P a re n ts a n d C h ild re n. B r itis h J o u r n a l o f P s y c h ia try , : Scopeli A, Viterbori P,: P s ic o lo g ia d e lla M a te rn ita. L e c to r jr, R o m a, ,σ ε λ , Talge NM, Neal C, Glover V.: A n te n a ta l m a te r n a l s tre s s a n d lo n g -te rm e ffe c ts o n c h ild n e u ro d e v e lo p m e n t: h o w a n d w h y? J o u rn a l o f c h ild p s y c h o lo g y a n d p s y c h ia try , Tam aki R, M urata M, & Okano T.: R is k f a c t o r s f o r p o s t p a r t u m d e p r e s s io n in J a p a n. P s y c h ia tr y a n d C lin ic a l N e u ro s c ie n c e s l9 9 7, 5 1 : Weinstock M.: A lte ra tio n s in d u c e d b y g e s ta tio n a l s tre s s in b r a in m o r p h o lo g y a n d b e h a v io r o f th e o ffs p r in g. P ro g re s s in N e u ro b io lo g y , 6 5 : Weinstock M.: T he lo n g -te rm b e h a v io u ra l c o n s e q u e n c e s o f p r e n a ta l s tre s s. N e u ro s c ie n c e a n d B io b e h a v io ra l R e vie w s ,3 2 : W isborg K, Barklin A, Hedegaard M, Henriksen TB.: P s y c h o lo g ic a l s tre s s d u r in g p re g n a n c y a n d s tillb ir th : p ro s p e c tiv e s tu d y. B Jog , (7 ): Kofman 0.: The ro le o f p r e n a ta l s tre s s in th e e tio lo g y o f d e v e lo p m e n ta l b e h a v io u ra l d is o rd e rs. N e u ro s c ie n c e a n d B io b e h a v io ra l R e v ie w s , 2 6 : Καραδήμας E.: Ψ υ χ ο λ ο γ ία τ η ς Υ γ εία ς. Ε κ δ ό σ ε ις Τ υπ οθητώ, Α θ ή ν α , σ ελ Μακρη-Μττότσαρη Ε.: Α υ τ ο α ν τ ίλ η ψ η κ α ι Α υ τ ο ε κ τ ίμ η σ η. Ε κ δ ό σ ε ις Ε λ λ η ν ικ ά Γ ρ ά μ μ α τ α, Α θ ή ν α , σ ε λ Μωραίτου Μ.: Το β ίω μ α τ η ς μ η τ ρ ό τ η τ α ς. Ε κ δ ό σ εις Β ή τα, Α θ ή ν α , σ ε λ , , Νέστορος Ι.Ν.: Η ψ υ χ ο π α θ ο λ ο γ ία τ η ς σ ύ γ χ ρ ο ν η ς ζω ής. Ε π ιμ έ λ ε ια : Ν. Π ο λ ε μ ικ ό ς, Μ. Κ α ΐλ α. Ε κ π α ιδ ε υ τ ικ ή, Ο ικ ο γ ε ν ε ια κ ή κ α ι Π ο λ ιτικ ή Ψ υ χ ο π α θ ο λ ο γ ία. Τ ό μ ο ς Δ ', Ε κ δ ό σ εις Α τρ α π ό ς, Α θ ή ν α , α ε λ