Αναφορά για την κατάσταση του άγχους

Transcript

1 Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Ιούλιος 2011 Προσχέδιο Αναφοράς This project has been funded with support from the European Commission. This publication [communication] reflects the views only of the author, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein llp pt-grundtvig-gmp i

2 Εταίροι του STRESSLESS: Sociedade Portuguesa de Inovação Sara Brandão URL: Health Education Milada Krejčí URL: University of Nottingham Stavroula Leka URL: University of Patras Konstantinos Poulas URL: Latvian Adult Education Association Sarmite Pilate URL: Association Européenne des Enseignants Jean-Claude Gonon URL: MBO Raad Manfred Polzin URL: Vedoma Olga Pregl URL: ASSOCIATED PARTNER: European Trade Union Committee for Education Susan Flocken URL: ETUCE_en.html Haute École d'ingénierie et de Gestion du Canton de Vaud Ariane Dumont URL: Βρείτε περισσότερα για το έργο στο: ii

3 Περιεχόμενα 1. Περίληψη Το έργο STRESSLESS Μεθοδολογία Εργαλεία Ερωτηματολόγιο Πίνακας Συνεντεύξεων Διαδικασία Συμμετέχοντες Σημαντικά Ευρήματα: Ερωτηματολόγια Εκπαιδευτών Προφίλ Γενικών Αναγκών Εμπειρίες από τις διάφορες χώρες Πορτογαλία Δημοκρατία της Τσεχίας Ηνωμένο Βασίλειο Ελλάδα Λετονία Βέλγιο Ολλανδία Σλοβενία Ελβετία Σημαντικά Ευρύματα: Συνεντεύξεις Διευθυντών Προφίλ γενικών αναγκών Εμπειρίες ανά χώρα Πορτογαλία Τσέχικη Δημοκρατία Ηνωμένο Βασίλειο Ελλάδα Λετονία Βέλγιο iii

4 Ολλανδία Σλοβενία Ελβετία Συμπεράσματα Παραρτήματα Ερωτηματολόγιο Πίνακας Συνεντεύξεων iv

5 1. Περίληψη 1. Περίληψη 1

6 Η ακόλουθη μελέτη αποτελεί μέρος του έργου STRESSLESS Βελτιώνοντας την Ανθεκτικότητα των Εκπαιδευτικών στο Άγχος. Το STRESSLESS έχει ως στόχο τον εφοδιασμό των εκπαιδευτικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων με ένα χρήσιμο, πρακτικό και επικυρωμένο εργαλείο (το Εγχειρίδιο), έτσι ώστε να προαχθεί η αντοχή τους στο άγχος και να ενισχυθούν οι ικανότητές τους, σε ό,τι αφορά την σωστή διαχείριση των ψυχολογικών κινδύνων, οι οποίοι υπάρχουν στον εκπαιδευτικό τομέα. Ως μέρος του έργου, ο στόχος της μελέτης είναι η εξέταση των αναγκών των εκπαιδευτών και των οργανισμών εκπαίδευσης/κατάρτισης και ο καθορισμός ενός προφίλ για μια επιτυχημένη παρέμβαση. Η ανάλυση αναγκών αποτελείται από μία έρευνα (ερωτηματολόγιο) και από δομημένες συνεντεύξεις για να προσδιοριστούν οι πραγματικές ανάγκες της ομάδας στόχου του έργου. Ερωτήθηκαν συνολικά 660 εκπαιδευτές από τις χώρες των εννέα εταίρων. Επιπρόσθετα, 50 διευθυντές από εκπαιδευτικά ιδρύματα ή ιδρύματα κατάρτισης συμμετείχαν σε λεπτομερείς συνεντεύξεις. Αυτή η ανάλυση αναγκών υλοποιήθηκε στην Πορτογαλία, τη Δημοκρατία της Τσεχίας, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ελλάδα, τη Λετονία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, τη Σλοβενία και την Ελβετία. Δομή της Αναφοράς Η δομή αυτής της αναφοράς έχει ως εξής: Το πρώτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην παρουσίαση του έργου, το δεύτερο κεφάλαιο απασχολείται με τα στοιχεία της μεθοδολογίας, το τρίτο κεφάλαιο αναλύει λεπτομερώς τα αποτελέσματα από τα ερωτηματολόγια που συμπληρώθηκαν από τους εκπαιδευτές, το κεφάλαιο τέσσερα αναλύει λεπτομερώς τα αποτελέσματα των συνεντεύξεων με τους διευθυντές των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ή των ιδρυμάτων κατάρτισης και το πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζει τα συμπεράσματα της ανάλυσης αναγκών. Υποθέσεις Είναι αναγκαίο να εξηγήσουμε δύο σημαντικές προϋποθέσεις προτού παρουσιαστούν περαιτέρω τα ευρήματα της έρευνας. Οι εκπαιδευτικοί, για τους σκοπούς του έργου STRESSLESS, ορίζονται ως δάσκαλοι και εκπαιδευτές που εργάζονται στο εκπαιδευτικό σύστημα, συμπεριλαμβανομένης της επαγγελματικής κατάρτισης. 2

7 Σε κάθε χώρα, ερευνήθηκε ένας ελάχιστος αριθμός των 40 εκπαιδευτικών και πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις από 5 διευθυντές εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ή ιδρυμάτων κατάρτισης. 3

8 2. Το έργο STRESSLESS 2. Το έργο STRESSLESS 4

9 Η βελτίωση της εκπαίδευσης και της εξάσκησης για τους εκπαιδευτικούς έχει καθιερωθεί ως προτεραιότητα στο πρόγραμμα εργασίας «Εκπαίδευση και Εξάσκηση 2010», από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Το πρόγραμμα αυτό τονίζει τη συνάφεια της προσέλκυσης και διατήρησης ατόμων με προσόντα και κίνητρα με το επάγγελμα του εκπαιδευτικού. Η ποιότητα της διδασκαλίας και της κατάρτισης των εκπαιδευτικών αντιμετωπίζεται ως ένας βασικός παράγοντας για την αύξηση των πραγματοποιηθέντων εκπαιδευτικών επιπέδων και την επίτευξη των στόχων της Λισαβόνας 1. Λαμβάνοντας υπόψη τις νέες απαιτήσεις που αφορούν τα εκπαιδευτικά επαγγέλματα, απαιτούνται νέες λύσεις για την αυξημένη κοινωνική πίεση στο εκπαιδευτικό σύστημα συνολικά και για την αύξηση του εργασιακού άγχους των εκπαιδευτών (τα οποία έχουν αρνητικό αντίκτυπο στη διαδικασία και τα αποτελέσματα της μάθησης). Κατέχοντας τη δεύτερη θέση στα προβλήματα υγείας που προξενούνται από την εργασία, κατά τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία, το άγχος αποτελεί ένα σημαντικό πρόβλημα στον εκπαιδευτικό τομέα, απαιτώντας μία πολύπλευρη παρέμβαση, η οποία συνεπάγεται μία επαρκή ανάλυση κινδύνων και ένα συνδυασμό μέτρων, προσανατολισμένων στην εργασία και στον εργαζόμενο, χρησιμοποιώντας κατάλληλη εξωτερική εμπειρογνωμοσύνη, συμμετοχή των εργαζομένων και διαρκείς προληπτικές ενέργειες. Είναι αδύνατο να αγνοούνται τα συμπεράσματα που διατυπώνονται στην Αναφορά του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Κινδύνων (2009), η οποία δείχνει ότι το άγχος επηρεάζει περισσότερους από το 22% των εργαζομένων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ότι ο αριθμός των ανθρώπων, οι οποίοι υποφέρουν από περιστατικά που σχετίζονται με το άγχος, ενδέχεται να αυξηθεί. Όταν οι απαιτήσεις του εργασιακού περιβάλλοντος υπερβαίνουν την ικανότητα του εργαζόμενου να ανταπεξέλθει με αυτές ή να τις ελέγξει, το εργασιακό άγχος συνδέεται με πολλαπλούς παράγοντες κινδύνου και συνεπάγεται την εμφάνιση μίας αντίδρασης κατά του άγχους σε φυσικό και ψυχολογικό επίπεδο, όπως επίσης και σε επίπεδο συμπεριφοράς. Το εργασιακό άγχος ενδέχεται επίσης να επιφέρει μακροχρόνιες αρνητικές επιπτώσεις στους εργαζόμενους (προκαλώντας προβλήματα υγείας, 1 Όταν συναντήθηκαν οι αρχηγοί των Κρατών στην σύνοδο κορυφής της Λισαβόνας το Μάρτιο του 2000, οι αρχηγοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης παρουσίασαν μία νέα στρατηγική, βασιζόμενοι σε μία συναινετική απόφαση των Κρατών Μελών, να κάνουν την Ευρώπη πιο δυναμική και ανταγωνιστική. Η πρωτοβουλία έγινε γνωστή ως «Η Συνθήκη της Λισαβόνας» και κάλυπτε ένα μεγάλο εύρος πολιτικών γραμμών. Η στρατηγική ξαναπαρουσιάστηκε την Άνοιξη του 2005, αφού τα αρχικά αποτελέσματα ήταν μέτρια και εστιαζόταν περισσότερο στην ανάπτυξη και τα επαγγέλματα. 5

10 όπως είναι οι καρδιαγγειακές και οι μυοσκελετικές ασθένειες και επηρεάζοντας την ψυχική υγεία) και σε οργανισμούς (όπως αυξημένη απουσία και μειωμένη αποδοτικότητα). Λαμβάνοντας υπόψη την πολυπλοκότητα του εργασιακού άγχους, το έργο STRESSLESS - Βελτιώνοντας την Ανθεκτικότητα του Εκπαιδευτικού στο Άγχος στοχεύει στη χρήση μίας ολοκληρωμένης προσέγγισης, η οποία θα μπορεί να παρέχει στους εκπαιδευτικούς μονοπάτια για τη βελτίωση των γνώσεων και των ικανοτήτων τους, δημιουργώντας καινοτόμες απαντήσεις σε παλιά και αυξανόμενα προβλήματα και παράγοντας μία θετική επίδραση στην ποιότητα και την αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας και της εξάσκησης, με την αντιμετώπιση του άγχους και την ενίσχυση της υγείας των εκπαιδευτικών. Ως εκ τούτου, το έργο STRESSLESS, μία πρωτοβουλία διάρκειας δύο χρόνων η οποία άρχισε το Νοέμβριο του 2010, αναγνωρίζει την ανάγκη ανάπτυξης αποδοτικών λύσεων για το εργασιακό άγχος, ιδιαίτερα στον τομέα της εκπαίδευσης. Επιδιώκοντας την ανάπτυξη ενός πρακτικού Εγχειριδίου, το οποίο θα βοηθά τους εκπαιδευτικούς και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα να αντιμετωπίζουν τους ψυχολογικούς κινδύνους με ανθεκτικότητα, το έργο έχει ως στόχο την παραγωγή αποτελεσμάτων στους ακόλουθους τρεις βασικούς τομείς: Αύξηση της ευημερίας για άτομα και ιδρύματα. Μείωση άγχους για εργαζομένους και οργανισμούς. Βελτίωση της ποιότητας της εκπαίδευσης. 6

11 3. Μεθοδολογία 3. Μεθοδολογία 7

12 3.1. Εργαλεία Για να επιτευχθεί ο αναμενόμενος στόχος, οι εταίροι συμφώνησαν σε μία μεθοδολογία, η οποία θα περιελάμβανε τη συλλογή των ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων. Ως εκ τούτου, αναπτύχθηκαν δύο εργαλεία για τη συλλογή ανατροφοδότησης από τους ενδιαφερόμενους: ένα ερωτηματολόγιο για τους εκπαιδευτές (Παράρτημα 1) και ένα πρότυπο συνέντευξης για τους διευθυντές των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων (Παράρτημα 2) Ερωτηματολόγιο Το ερωτηματολόγιο υποστηρίχθηκε από δύο εργαλεία: Τη σύντομη έκδοση του Ψυχοκοινωνικού Ερωτηματολογίου της Κοπεγχάγης (Σύντομο COPSOQ II), ένα εργαλείο για τις έρευνες του ψυχοκοινωνικού εργασιακού περιβάλλοντος που αναπτύχθηκε το 2007 από το Εθνικό Κέντρο Εργασιακού Περιβάλλοντος (NRCWE) και την Κλίμακα Ενασχόλησης με την Εργασία του Utrecht (UWES), ένα εργαλείο που αναπτύχθηκε από τους Schaufeli & Bakker το Στο ερωτηματολόγιο ενσωματώθηκαν δύο επιπρόσθετες κοινωνικο-δημογραφικές μεταβλητές: η φύση του ιδρύματος και τα χρόνια εργασίας στο εκπαιδευτικό σύστημα. Σύντομο COPSOQ II Το Σύντομο COPSOQ II ενσωματώνει 40 συνιστώσες σε 19 διαφορετικές διαστάσεις: ποσοτικές απαιτήσεις, ρυθμός, συναισθηματικές απαιτήσεις, επιρροή στην εργασία, πιθανότητες ανάπτυξης, νόημα της εργασίας, δέσμευση στον εργασιακό χώρο, προβλεψιμότητα, ανταμοιβές, σαφήνεια αρμοδιοτήτων, ποιότητα της ηγεσίας, κοινωνική υποστήριξη από τους επιβλέποντες, ικανοποίηση με την εργασία, σύγκρουση εργασίας οικογένειας, εμπιστοσύνη, δικαιοσύνη και σεβασμός, προσωπική βαθμολόγηση της υγείας, εξάντληση και άγχος. Αυτό αποτελεί ένα ερωτηματολόγιο αυτοαξιολόγησης, το οποίο χρησιμοποιεί, στην πλειοψηφία των διαστάσεων, μία κλίμακα Likert των 8 επιπέδων. Οι εξαιρέσεις είναι: η ικανοποίηση με την εργασία (κλίμακα των 3 επιπέδων), οι συγκρούσεις εργασίας οικογένειας (κλίμακα των 6 επιπέδων) και η προσωπική βαθμολόγηση της υγείας (κλίμακα των 4 επιπέδων). Δείτε τον Πίνακα 1. 8

13 Πίνακας 1 Παράγοντες του Εργασιακού Περιβάλλοντος που περιλαμβάνονται στο Σύντομο COPSOQ II Διάσταση Ποσοτικές Απαιτήσεις Ρυθμός Συναισθηματικές Απαιτήσεις Επιρροή στην Εργασία Πιθανότητες Ανάπτυξης Νόημα της Εργασίας Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο Προβλεψιμότητα Ανταμοιβές Σαφήνεια Ρόλου Ποιότητα της Ηγεσίας Κοινωνική Υποστήριξη από τους Επιβλέποντες Θέματα Μένετε πίσω με τη δουλειά σας; Διαθέτετε αρκετό χρόνο για τις εργασίες σας; Εργάζεστε σε υψηλό ρυθμό κατά τη διάρκεια της ημέρας; Είναι απαραίτητο να εργάζεστε σε υψηλό ρυθμό; Η εργασία σας σας βάζει σε συναισθηματικά ενοχλητικές καταστάσεις; Πρέπει να σχετίζεστε με τα προσωπικά προβλήματα άλλων ατόμων, ως μέρος της εργασίας σας; Διαθέτετε μεγάλο βαθμό επιρροής σε ό,τι αφορά την εργασία σας; Μπορείτε να επηρεάσετε τον όγκο της εργασίας που σας ανατίθεται; Η εργασία σας απαιτεί από εσάς να παίρνετε πρωτοβουλίες; Έχετε τη δυνατότητα να μάθετε νέα πράγματα μέσω της εργασίας σας; Έχει νόημα η εργασία σας; Θεωρείτε ότι η δουλειά που κάνετε είναι σημαντική; Θεωρείτε ότι ο εργασιακός σας χώρος έχει μεγάλη σημασία για εσάς; Θα συνιστούσατε σε ένα καλό σας φίλο να κάνει αίτηση για μία θέση στον εργασιακό σας χώρο; Στον εργασιακό σας χώρο, ενημερώνεστε εκ των προτέρων σε σχέση για παράδειγμα με σημαντικές αποφάσεις, αλλαγές ή μελλοντικά σχέδια; Λαμβάνετε όλες τις απαραίτητες πληροφορίες ώστε να πραγματοποιήσετε τη δουλειά σας με επιτυχία; Η διεύθυνση αναγνωρίζει και εκτιμά τη δουλειά σας; Σας συμπεριφέρονται δίκαια στον εργασιακό σας χώρο; Η δουλειά σας έχει ξεκάθαρους στόχους; Γνωρίζετε τι ακριβώς αναμένεται από εσάς στην εργασία σας; Σε τι βαθμό θα λέγατε ότι ο άμεσος ανώτερός σας δίνει υψηλή προτεραιότητα στην επαγγελματική ικανοποίηση; Σε τι βαθμό θα λέγατε ότι ο άμεσος ανώτερός σας είναι καλός στο σχεδιασμό της εργασίας; Πόσο συχνά είναι ο άμεσος ανώτερός σας πρόθυμος να ακούσει για τα εργασιακά σας προβλήματα; Πόσο συχνά δέχεστε βοήθεια και υποστήριξη από τον άμεσο ανώτερό σας; Χαρακτηριστικά Κλίμακας Μέσος Όρος: 3.3 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.8. Μέσος Όρος: 4.7 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.6. Μέσος Όρος: 3.3 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 2.1. Μέσος Όρος: 4.1 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.8. Μέσος Όρος: 5.2 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.5. Μέσος Όρος: 6.0 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.3. Μέσος Όρος: 4.8 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.8. Μέσος Όρος: 4.6 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.7. Μέσος Όρος: 5.2 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.6. Μέσος Όρος: 5.7 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.4. Μέσος Όρος: 4.5 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.8. Μέσος Όρος: 5.6 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.9. Ικανοποίηση με την Εργασία Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας Σε ό,τι αφορά γενικά τη εργασία σας, πόσο ικανοποιημένοι είστε με το επάγγελμά σας συνολικά, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα χαρακτηριστικά του; Αισθάνεστε ότι η εργασία σας απορροφά τόσο μεγάλο μέρος της ενέργειάς σας, ώστε να επιφέρει αρνητικά αποτελέσματα στην προσωπική σας ζωή; Αισθάνεστε ότι η εργασία σας απασχολεί τόσο μεγάλο μέρος του χρόνου σας, ώστε να επιφέρει αρνητικά αποτελέσματα στην προσωπική σας ζωή; Μέσος Όρος: 2.1 βαθμοί. (Εύρος: 0-3). Τ.Α.: 0.6. Μέσος Όρος: 2.1 βαθμοί. (Εύρος: 0-6). Τ.Α.: 1.7. Εμπιστοσύνη Δικαιοσύνη και Σεβασμός Η διεύθυνση δείχνει εμπιστοσύνη στους εργαζόμενους για το αν αυτοί κάνουν καλά τη δουλειά τους; Μπορείτε να εμπιστευτείτε τις πληροφορίες που προέρχονται από τη διεύθυνση; Οι συγκρούσεις σας επιλύονται με δίκαιο τρόπο; Διαμοιράζεται δίκαια η δουλειά; Μέσος Όρος: 5.4 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.5. Μέσος Όρος: 4.8 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). 9

14 Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος Σε γενικές γραμμές, θα λέγατε ότι η υγεία σας είναι: Άριστη, Πολύ Καλή, Καλή, Μέτρια, Κακή; Πόσο συχνά νιώθετε εξαντλημένοι; Πόσο συχνά νιώθετε εξαντλημένοι συναισθηματικά; Πόσο συχνά γίνεστε ευερέθιστοι; Πόσο συχνά νιώθετε αγχωμένοι; Τ.Α.: 1.5. Μέσος Όρος: 2.6 βαθμοί. (Εύρος: 0-4). Τ.Α.: 0.8. Μέσος Όρος: 2.5 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.6. Μέσος Όρος: 2.3 βαθμοί. (Εύρος: 0-8). Τ.Α.: 1.5. Το σύντομο ερωτηματολόγιο περιέχει επίσης ερωτήσεις σχετικά με τη σεξουαλική παρενόχληση, τις απειλές βίας, τη φυσική βία και τον εκφοβισμό. 10

15 UWES Το UWES περιλαμβάνει 17 θέματα ενοποιημένα σε 3 διαστάσεις: το σθένος, την αφοσίωση και την απορρόφηση. Το σύνολο αυτών των αντικειμένων αντικατοπτρίζει μία καθολική διάσταση ενασχόλησης με την εργασία. Αποτελεί επίσης μία κλίμακα αυτοαξιολόγησης, η οποία χρησιμοποιεί μία κλίμακα Likert των έξι επιπέδων. Δείτε τον Πίνακα 2. Πίνακας 2 Παράγοντες Εργασιακού Περιβάλλοντος που συμπεριλαμβάνονται στο Σύντομο COPSOQ II Σθένος Αφοσίωση Διάσταση Θέματα Το Σθένος εκτιμάται από τα ακόλουθα έξι θέματα, τα οποία αφορούν στα υψηλά επίπεδα ενέργειας και ανθεκτικότητας, στην προθυμία καταβολής προσπαθειών, στο να κουράζεται κάποιος με δυσκολία και στην επιμονή κατά την αντιμετώπιση δυσκολιών: Στη δουλειά μου, νιώθω γεμάτος ενέργεια Στη δουλειά μου, νιώθω δυνατός και δραστήριος Όταν ξυπνώ το πρωί, θέλω να πάω στη δουλειά Μπορώ να εργάζομαι συνεχόμενα για πολύ μεγάλες χρονικές περιόδους Στη δουλειά, είμαι πολύ ανθεκτικός ψυχικά. Στη δουλειά, επιμένω πάντα, ακόμη και όταν τα πράγματα δεν πηγαίνουν καλά. Αυτοί που επιτυγχάνουν υψηλή βαθμολογία στο Σθένος διαθέτουν συνήθως πολλή ενέργεια, ενθουσιασμό και σωματική αντοχή όταν εργάζονται, ενώ αυτοί που επιτυγχάνουν χαμηλή βαθμολογία στο Σθένος διαθέτουν λιγότερη ενέργεια, ενθουσιασμό και σωματική αντοχή σε ό,τι αφορά την εργασία τους. Η Αφοσίωση εκτιμάται από πέντε θέματα, τα οποία αναφέρονται στην αίσθηση σημαντικότητας αναφορικά με την εργασία ενός ατόμου, στην αίσθηση ενθουσιασμού και περηφάνιας για τη δουλειά και στην αίσθηση έμπνευσης και πρόκλησης. Βρίσκω τη δουλειά μου γεμάτη νόημα και σκοπό Είμαι ενθουσιασμένος με τη δουλειά μου Η δουλειά μου με εμπνέει Είμαι περήφανος για τη δουλειά που κάνω Για μένα, η δουλειά μου είναι γεμάτη προκλήσεις Χαρακτηριστικά Κλίμακας (Εύρος 0-6) Μέσος Όρος: 4.2 βαθμοί. Τ.Α.: 1.1. Μέσος Όρος: 4.3 βαθμοί. Τ.Α.: 1.4. Απορρόφηση Αυτοί που επιτυγχάνουν υψηλή βαθμολογία στην Αφοσίωση, ταυτίζονται έντονα με τη δουλειά τους επειδή θεωρούν ότι έχει μεγάλη σημασία και είναι γεμάτη έμπνευση και προκλήσεις. Εκτός αυτού, συνήθως νιώθουν ενθουσιασμένοι και περήφανοι για τη δουλειά τους. Αυτοί που επιτυγχάνουν χαμηλή βαθμολογία στην Αφοσίωση, δε νιώθουν ότι η δουλειά τους έχει μεγάλη σημασία, ούτε ότι είναι γεμάτη έμπνευση και προκλήσεις. Επιπλέον, δε νιώθουν καθόλου ενθουσιασμένοι ή περήφανοι για τη δουλειά τους. Η Απορρόφηση εκτιμάται από έξι θέματα, τα οποία αφορούν το γεγονός ότι ένα άτομο είναι ολοκληρωτικά και ευχάριστα απορροφημένο με τη δουλειά του και από το γεγονός ότι το άτομο αυτό δύσκολα αποσπάται από τη δουλειά του με αποτέλεσμα ο χρόνος να περνά γρήγορα και να μην απασχολείται από κανένα στοιχείο του περιβάλλοντα χώρου: Μέσος Όρος: 3.8 βαθμοί. Τ.Α.:

16 Όταν εργάζομαι η ώρα περνά πολύ γρήγορα Όταν εργάζομαι, δε δίνω σημασία σε κανέναν και τίποτα γύρω μου Νιώθω χαρούμενος όταν εργάζομαι έντονα Είμαι απορροφημένος στη δουλειά μου Ενθουσιάζομαι με τη δουλειά μου Είναι δύσκολο να αποσπαστώ από τη δουλειά μου* Αυτοί που επιτυγχάνουν υψηλή βαθμολογία στην Απορρόφηση νιώθουν ότι απασχολούνται πλήρως και με ευχάριστο τρόπο με τη δουλειά τους, νιώθουν απορροφημένοι με τη δουλειά τους και αντιμετωπίζουν δυσκολίες να αποσπαστούν από αυτή επειδή τους ενθουσιάζει. Συνεπώς, οτιδήποτε άλλο στον περιβάλλοντα χώρο αγνοείται και ο χρόνος φαίνεται να περνά πολύ γρήγορα. Αυτοί που επιτυγχάνουν χαμηλή βαθμολογία στην Απορρόφηση, δε νιώθουν απορροφημένοι από τη δουλειά τους, δεν αντιμετωπίζουν δυσκολίες να αποσπαστούν από αυτή ούτε αγνοούν οτιδήποτε άλλο και ο χρόνος δεν φαίνεται να περνά γρήγορα. Ενασχόληση με την Εργασία (Σθένος + Αφοσίωση + Απορρόφηση )/ 3 Μέσος Όρος: 4.1 βαθμοί. Τ.Α.: Πίνακας Συνεντεύξεων Οι Εταίροι ανέπτυξαν επίσης έναν πίνακα συνεντεύξεων, έτσι ώστε να διεξάγονται συνεντεύξεις σε βάθος με επιλεγμένους ενδιαφερόμενους στον εκπαιδευτικό τομέα. Ο πίνακας περιλαμβάνει ερωτήσεις για τη διασαφήνιση των επιπέδων εργασιακού άγχους που κατανοούν οι διευθυντές των διαφορετικών ιδρυμάτων του εκπαιδευτικού τομέα, των κύριων αιτιών και συνεπειών του εργασιακού άγχους, των υπαρχόντων παραδειγμάτων των πρακτικών, των πολιτικών και των κανονισμών μείωσης του εργασιακού άγχους και των υπαρχόντων οικονομικών πόρων που διατίθενται στις παρεμβάσεις που στοχεύουν στην πρόληψη ή τη μείωση του εργασιακού άγχους Διαδικασία Μετά από την κοινή συμφωνία σε ό,τι αφορά τα εργαλεία που θα χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση των αναγκών, οι εταίροι μετέφρασαν την Αγγλική έκδοση του ερωτηματολογίου στις διαφορετικές εθνικές γλώσσες (Τσεχικά, Γερμανικά, Γαλλικά, Ελληνικά, Λετονικά, Πορτογαλικά και Σλοβενικά). Η ίδια διαδικασία επαναλήφθηκε για τον πίνακα συνεντεύξεων. Η πλειοψηφία των εταίρων κατέστησαν την αντίστοιχη εθνική έκδοση του ερωτηματολογίου διαθέσιμη στο διαδίκτυο, έτσι ώστε να διευκολυνθεί η συλλογή των δεδομένων και παρότρυναν τους ενδιαφερόμενους να συμπληρώσουν τη φόρμα, μέσω πρόσκλησης με . Για τις συνεντεύξεις, αναγνωρίστηκαν οι ενδιαφερόμενοι για κάθε χώρα και πραγματοποιήθηκε επικοινωνία με αυτούς με σκοπό την πραγματοποίηση πραγματικών ή τηλεφωνικών συνεντεύξεων με 12

17 διευθυντές εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Οι συνεντεύξεις ηχογραφήθηκαν και στη συνέχεια μεταγράφηκαν και μεταφράστηκαν στα Αγγλικά. Και για τις δύο μεθόδους, δημιουργήθηκαν πρότυπα ερωτηματολογίου και συνέντευξης για το σκοπό της συλλογής και ανάλυσης των δεδομένων, διευκολύνοντας έτσι την πραγματοποίηση συγκρίσεων εντός μίας χώρας ή μεταξύ διαφορετικών χωρών. Το λογισμικό Στατιστικό Πακέτο για τις Κοινωνικές Επιστήμες (SPSS, έκδοση 17) χρησιμοποιήθηκε για την ανάλυση των δεδομένων του ερωτηματολογίου ενώ για τις συνεντεύξεις οι εταίροι χρησιμοποίησαν την ανάλυση περιεχομένου. Η ανάλυση από το SPSS περιλάμβανε: Περιγραφική Στατιστική (αριθμός υποθέσεων, εύρος αποκρίσεων, μέσος όρος και τυπική απόκλιση): τα αποτελέσματα παρείχαν μία βάση σύγκρισης του μέσου όρου που προέκυψε για κάθε ερώτηση της μελέτης με το μέσο όρο που προέκυψε στις αρχικές μελέτες που δημοσιεύθηκαν από το NRCWE (2007) και τους Schaufeli & Bakker (2003). Για τη συγκριτική ανάλυση, διαφορές των 10 βαθμών πάνω ή κάτω από τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης αναγνωρίστηκαν και εκτιμήθηκαν ως σχετικές. Στην περίπτωση του UWES, μόνο ο παγκόσμιος δείκτης (δέσμευσης στην εργασία) λήφθηκε υπόψη, αφού εξέφραζε τα αποτελέσματα του σθένους, της αφοσίωσης και της απορρόφησης. Συσχετίσεις Pearson (στατιστικές σχέσεις που συμπεριλαμβάνουν εξάρτηση): για τις μεταβλητές που αναγνωρίστηκαν ως σχετικές από την περιγραφική στατιστική, αναγνωρίστηκε το προφίλ των πιο σημαντικών σχέσεων μεταξύ των επιλεγμένων μεταβλητών και των άλλων διαστάσεων που περιλαμβάνονταν στο ερωτηματολόγιο. Γραμμική Παλινδρόμηση (εκτίμηση της υπό συνθήκη αναμενόμενης τιμής μίας εξαρτημένης μεταβλητής δεδομένων των μη εξαρτημένων μεταβλητών): δημιουργήθηκαν ορισμένα «μοντέλα» παλινδρόμησης, τα οποία βασίστηκαν στις διάφορες μεταβλητές που αναγνωρίστηκαν κατά τη διάρκεια της ανάλυσης συσχέτισης. Η στατιστική διαδικασία βοήθησε στην εύρεση των μη εξαρτημένων μεταβλητών που σχετίζονταν με την εξαρτημένη μεταβλητή και στην εξερεύνηση των μορφών αυτών των σχέσεων. Κατά τη διάρκεια της ανάλυσης του περιεχομένου των συνεντεύξεων, οι εταίροι χρησιμοποίησαν τις 19 διαστάσεις του Σύντομου COPSOQ II, έτσι ώστε να κατανοήσουν τα κοινά σημεία και τις διαφορές ανάμεσα στις απόψεις των ενδιαφερόμενων (εκπαιδευτές και διευθυντές εκπαιδευτικών ιδρυμάτων). 13

18 3.3. Συμμετέχοντες Η περιλάμβανε συνολικά 710 ενδιαφερόμενους, 660 εκπαιδευτές οι οποίοι συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο και 50 διευθυντές εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που συμμετείχαν στις συνεντεύξεις. Δείτε τον Πίνακα 3. Πίνακας 3 Κατανομή των δειγμάτων Χώρα Αριθμός Ερωτηματολογίων Αριθμός Συνεντεύξεων Πορτογαλία 76 6 Δημοκρατία της Τσεχίας 41 6 Ηνωμένο Βασίλειο 40 5 Ελλάδα 45 4 Λετονία 40 6 Βέλγιο Ολλανδία Σλοβενία Ελβετία 44 4 Σύνολο

19 Το δείγμα των 660 εκπαιδευτών που συμπλήρωσαν τα ερωτηματολόγια περιλάμβανε σε ποσοστό 38% εκπαιδευτικούς που εργάζονται στο εκπαιδευτικό σύστημα για περισσότερα από 20 χρόνια, σε ποσοστό των 18% για περισσότερα από 5 χρόνια αλλά λιγότερα από 10 χρόνια, σε ποσοστό 16% για περισσότερα από 10 χρόνια αλλά λιγότερα από 15 χρόνια και σε ποσοστό 13% για περισσότερα από 15 χρόνια αλλά λιγότερα από 20 χρόνια. Σχεδόν οι μισοί από αυτούς (48%) εργάζονται σε ιδρύματα δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και το 22% σε ιδρύματα πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Διάγραμμα 1 Συμμετέχοντες: Φύση του Ιδρύματος Διάγραμμα 2 Συμμετέχοντες: Χρόνια εργασίας στο Εκπαιδευτικό Σύστημα 15

20 4. Σημαντικά Ευρήματα: Ερωτηματολόγια Εκπαιδευτών 4. Σημαντικά Ευρήματα: Ερωτηματολόγια Εκπαιδευτικών 16

21 4.1. Προφίλ Γενικών Αναγκών Η ανάλυση που διεξάχθηκε μέσω του SPSS επέτρεψε μία καλύτερη κατανόηση των δεδομένων που συλλέχθηκαν με τη βοήθεια του ερωτηματολογίου. Αναπτύχθηκε ένα γενικό προφίλ με βάση τα αποτελέσματα που συλλέχθηκαν στις εννέα χώρες για τις πιο σημαντικές μεταβλητές της μελέτης: Δέσμευση στην εργασία (UWES), Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας, Εξάντληση και Άγχος (Σύντομο COPSOQ II). Αυτές οι κεντρικές μεταβλητές ορίστηκαν λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορές ανάμεσα στις αρχικές μελέτες (NRCWE, 2007 και Schaufeli & Bakker, 2003) και τα καθολικά αποτελέσματα της ανάλυσης αναγκών που αναπτύχθηκε από το έργο STRESSLESS. Όπως επεξηγήθηκε και στην ενότητα της Διαδικασίας, οι διαφορές των 10 βαθμών (πάνω ή κάτω) θεωρήθηκαν ως σχετικές. Τα αποτελέσματα (μέσος όρος) της Δέσμευσης στην Εργασία παρουσίασαν βαθμολογίες χαμηλότερες από αυτές που προέκυψαν στην αρχική μελέτη του UWES ενώ η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας, η Εξάντληση και το Άγχος συνέλλεξαν βαθμολογίες υψηλότερες από αυτές της αρχικής μελέτης του Σύντομου COPSOQ II (Πίνακας 4). Πίνακας 4 Σχετικές γενικές διαφορές σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης Διαστάσεις Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Απαιτήσεις Αρχικά Καθολικά PT CZ UK GR LV BE NL SI CH M 2 Τ.Α. 3 M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. 4,1 1,1 3,0 1,7 4,3 0,9 4,5 0,6 4,5 0,6 4,2 0,9 4 1,1 1,1 0,7 1,1 0,6 4,4 0,7 2,2 1,8 3,3 1,8 3,8 1,5 3,7 1,1 2,2 1,4 2,5 1,4 4,1 1 3,4 1,3 3,9 1,5 4,3 1,5 4,2 1,1 4 2 Ρυθμός 4,7 1,6 5,4 1,7 5,7 1,6 5,3 1,5 5,2 1,5 5,3 1,3 4,7 2,1 5,4 1,6 5,8 1,3 5,3 2 5,8 1,6 Συναισθηματικές απαιτήσεις Επιρροή στην Εργασία Πιθανότητες Ανάπτυξης Νόημα της Εργασίας Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο 3,3 2,1 4,2 1,6 5,2 1,3 4,6 1,4 4,7 1,3 3,1 1,6 4,1 1,4 4 1,5 3,8 1,2 4,8 1,4 3,3 2,1 4,1 1,8 4,2 1,6 4,6 1,5 4,4 1,6 4,4 1,5 4,5 1,6 3,5 1,5 4,3 1,3 4,2 1,3 3,6 1,6 5,3 1,9 5,2 1,5 5,7 1,4 5,8 1,2 5,2 1,2 5,1 1,2 5,4 1,6 5,4 2,1 5,7 1,4 5,8 1,1 5,7 1,5 6,3 1,1 6 1,3 6,5 1,4 6,7 1,3 7,2 0,8 6,9 1 6,4 1,3 5,3 2,1 6 1,5 6, ,2 6,7 1,5 4,8 1,8 5,4 1,5 5,6 1,6 5,1 1,3 5,1 1,3 5,8 1,4 4,5 1,9 5,4 1,6 5,4 1,2 5,8 1,5 5,6 2 Προβλεψιμότητα 4,6 1,7 4,8 1,8 4,3 1,6 5,3 1,7 5,3 1,8 4,3 2,1 4,8 2,1 4,5 1,7 4,6 1,6 5,4 1,9 5 1,6 Ανταμοιβές 5,2 1,6 5,2 1,7 4,7 1,6 5,3 1,4 5,3 1,4 4,8 1,8 5,1 2 5,1 1,6 5,2 1,3 5, ,8 Σαφήνεια των Αρμοδιοτήτων Ποιότητα Ηγεσίας 5,7 1,4 6 1,5 6 1,6 6,5 1,3 6,5 1,3 5,8 1,8 5,5 2,1 5,6 1,5 5,8 1,2 6,4 1,4 5,9 1,7 4,5 1,8 4,6 1,9 4,5 1,9 5,2 1,6 5,3 1,6 4,2 1,8 4,9 2,2 4,2 1,9 4,2 1,7 5 2,1 5 2,2 2 Μέσος Όρος. 3 Τυπική Απόκλιση. 17

22 Διαστάσεις Κοινωνική Υποστήριξη Ικανοποίηση με την Εργασία Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας Αρχικά Καθολικά PT CZ UK GR LV BE NL SI CH M 2 Τ.Α. 3 M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. 5,6 1,9 5,2 2 5,1 1,9 5,7 1,7 5,8 1,8 4,9 2,1 5 2,2 4,7 1,9 5,1 1,7 5,8 2,1 5,1 2,1 2,1 0,6 2,1 0,6 2 0,8 2,2 0,4 2,3 0,5 2,2 0,5 1,6 0,9 2,1 0,5 2,2 0,5 2,1 0,6 2 0,8 2,1 1,7 3,1 1,7 4,3 1,5 2,6 1,4 2,6 1,5 2,6 1,6 3, ,6 2,9 1,5 3,3 1,6 2,9 1,9 Εμπιστοσύνη 5,4 1,5 5,6 1,6 5,8 1,5 5,8 1,3 5,8 1,3 5,1 1,7 5,1 2 5,5 1,5 5,3 1,3 5,9 1,8 6,3 1,6 Δικαιοσύνη και Σεβασμός Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας 4,8 1,5 4,6 1,7 4,6 1,7 4,8 1,4 4,9 1,2 3,9 1,8 4,7 2,4 4,5 1,8 4,4 1,4 4,7 1,9 5,2 1,5 2,6 0,8 2,4 1 2, ,8 2,8 0,8 2,7 0,8 1,5 0,7 2,4 0,8 2,6 1 2, ,2 Εξάντληση 2,5 1,6 3,5 1,8 5 1,6 3,5 1,3 3,5 1,3 3,3 1,6 4,4 1,8 3 1,6 2,7 1,6 3,7 1,9 3,4 2 Άγχος 2,3 1,5 3,5 1,6 4,6 1,4 3,4 1,2 3,4 1,3 3,5 1,2 3,5 1,9 3,5 1,5 3 1,5 3,6 1,7 3,7 1,7 ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα μπλε κελιά χρησιμοποιούνται για να υποδείξουν μία σχετική χαμηλότερη βαθμολογία στην ανάλυση αναγκών σε σχέση με την αρχική μελέτη. Τα πράσινα κελιά χρησιμοποιούνται για να υποδείξουν μία σχετική υψηλότερη βαθμολογία στην ανάλυση αναγκών σε σχέση με την αρχική μελέτη. Πραγματοποιήθηκαν συγκρίσεις ανάμεσα στα αποτελέσματα που προέκυψαν για κάθε χώρα και δημιουργήθηκαν διαγράμματα κουτιών 4 για λόγους σύγκρισης. Στη συνέχεια συνοψίζονται τα κύρια ευρήματα για το γενικό προφίλ: Δέσμευση στην Εργασία: Η Δημοκρατία της Τσεχίας και το Ηνωμένο Βασίλειο κατείχαν την υψηλότερη θέση κατά τη διάρκεια βαθμολόγησης της μεταβλητής αυτής. Από την άλλη μεριά, το Βέλγιο και η Ολλανδία συνέλλεξαν τη χαμηλότερη βαθμολογία ανάμεσα στους Εταίρους. Οι διαφορές ανάμεσα στις δύο αυτές ομάδες των αποτελεσμάτων ήταν σημαντικές, αφού ο μέσος όρος της πρώτης ομάδας βρισκόταν γύρω στο 4,5 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 6, στην οποία το 0 αντιστοιχεί στο «ποτέ» και το 6 στο «καθημερινά/πάντα») και ο μέσος όρος της δεύτερης ομάδας ήταν 1. Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας: Η Πορτογαλία ήταν η χώρα με τα μεγαλύτερα επίπεδα (το 75% των απαντήσεων ήταν ανάμεσα στους 4 και τους 6 βαθμούς, σε μία κλίμακα από το 0 έως 4 Τα διαγράμματα κουτιών διαχωρίζουν τα αποτελέσματα σε τεταρτημόρια, παρουσιάζουν το μέσο και αναγνωρίζουν τα ελλιπή ή τα ακραία αποτελέσματα (με κουκίδες και αστερίσκους). Για να κατανοήσει κάποιος αυτά τα διαγράμματα, πρέπει να ξεκινήσει με τον μέσο (ο οποίος διαχωρίζει τα αποτελέσματα σε δύο ομάδες των 50%) και στη συνέχεια να παρατηρήσει τα κουτιά. Το τμήμα του κουτιού πάνω από το μέσο αντιπροσωπεύει το 25% των περιπτώσεων που βρίσκονται πάνω από το μέσο (ανάμεσα στο 50% και το 75%) και το τμήμα κάτω από το μέσο αντιπροσωπεύει το 25% των χαμηλότερων περιπτώσεων (κάτω από το μέσο). Το διάγραμμα κουτιών παρέχει μία δυνατή μελέτη της διασποράς των αποτελεσμάτων. Εάν το κουτί και οι γραμμές βρίσκονται σε μικρή απόσταση μεταξύ τους, η διασπορά είναι χαμηλότερη. 18

23 το 6, στην οποία το 0 αντιστοιχεί στο «όχι, καθόλου» και το 6 στο «ναι, βέβαια»). Ταυτόχρονα, η Ελλάδα, η Δημοκρατία της Τσεχίας και το Ηνωμένο Βασίλειο συνέλλεξαν τη χαμηλότερη βαθμολογία (τα αποτελέσματα για τον μέσο όρο ήταν ανάμεσα στο 2 και το 3). Εξάντληση: Και πάλι, η Πορτογαλία ήταν η χώρα με τα υψηλότερα επίπεδα ενώ η Ελλάδα, το Βέλγιο και η Ολλανδία είχαν τις χαμηλότερες βαθμολογίες σε αυτή τη μεταβλητή (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 8, στην οποία το 0 αντιστοιχεί στο «καθόλου» ενώ το 8 αντιστοιχεί στο «συνέχεια»). Η διάσταση αυτή συνέλλεξε έναν μέσο όρο κοντά στο 5 για την Πορτογαλία και γύρω στο 3 για τις υπόλοιπες αναφερθείσες χώρες. Άγχος: Για ακόμη μία φορά, η Πορτογαλία ήταν η χώρα με την υψηλότερη βαθμολογία για αυτή τη μεταβλητή σε κλίμακα από το 0 έως το 8 (στην οποία το 0 αντιστοιχεί στο «καθόλου» και το 8 στο «συνέχεια»), παρουσιάζοντας έναν μέσο όρο περίπου ίσο με 4,5. Αντιθέτως, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Δημοκρατία της Τσεχίας και η Ολλανδία ήταν οι χώρες με τα χειρότερα αποτελέσματα της ομάδας, έχοντας μία βαθμολογία κοντά στο 3. Διάγραμμα 3 Γενικό Προφίλ: Δέσμευση στην Εργασία Διάγραμμα 4 Γενικό Προφίλ: Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας 19

24 Διάγραμμα 6 Γενικό Προφίλ: Άγχος Διάγραμμα 5 Γενικό Προφίλ: Εξάντληση Στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις βρέθηκαν ανάμεσα στα τέσσερις αυτές διαστάσεις και τις άλλες μεταβλητές που μελετήθηκαν: Οι αρνητικές συσχετίσεις (σημειώνονται με μπλε) αναπαριστούν μία σχέση στην οποία η αύξηση της διάστασης που αναλύεται συνοδεύεται από τη μείωση της μεταβλητής που συμμετέχει στη σύγκριση. Οι θετικές συσχετίσεις (σημειώνονται με πράσινο) αναπαριστούν μία σχέση στην οποία η αύξηση της διάστασης που αναλύεται συνοδεύεται από την αύξηση της μεταβλητής που συμμετέχει στη σύγκριση. Για παράδειγμα, η στατιστική διαδικασία που χρησιμοποιήθηκε (συσχέτιση Pearson) επέτρεψε τη σηματοδότηση σημαντικού αριθμού αρνητικών συσχετίσεων ανάμεσα στη Δέσμευση στην Εργασία, τις 20

25 Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Ανάγκες Ρυθμός Συναισθηματ ικές Ανάγκες Επιρροή Εργασίας Ανάπτυξη Νόημα της Εργασίας Δέσμευση Προβλεψιμό τητα Ανταμοιβές Σαφήνεια Αρμοδιοτήτω ν Ηγεσία Κοινωνική Υποστήριξη Ικανοποίηση με την Εργασία Σύγκρουση Εργασίας Ζωής Εμπιστοσύνη Δικαιοσύνη Προσωπική Βαθμολόγησ η Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Ποσοτικές Απαιτήσεις και το Ρυθμό, το οποίο σημαίνει ότι υπήρχε μία αντιστρόφως ανάλογη σχέση. Επίσης, παρατηρήθηκε σημαντικός αριθμός θετικών συσχετίσεων ανάμεσα στη Δέσμευση στην Εργασία και άλλες μεταβλητές, όπως είναι οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις, το Νόημα της Εργασίας, η Προβλεψιμότητα, η Σαφήνεια των Αρμοδιοτήτων, η Ηγεσία, η Κοινωνική Υποστήριξη, η Εμπιστοσύνη, η Δικαιοσύνη, η Εξάντληση και το Άγχος, το οποίο σημαίνει ότι υπάρχει μία ευθέως ανάλογη σχέση. Για τις τελευταίες περιπτώσεις, για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε ότι όταν η Δέσμευση στην Εργασία είναι υψηλότερη, η Εξάντληση και το Άγχος συλλέγουν επίσης υψηλότερες βαθμολογίες. Ο πίνακας 5 παρουσιάζει τις συσχετίσεις που βρέθηκαν πιο σχετικές για τις 4 μεταβλητές, δεδομένων των καθολικών αποτελεσμάτων. Πίνακας 5 Σχετικές γενικές συσχετίσεις ανάμεσα στις διαστάσεις Διαστάσεις Δέσμευση στην Εργασία Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας Εξάντληση Άγχος Με βάση τα αποτελέσματα των συσχετίσεων, δημιουργήθηκαν διαφορετικά προβλεπτικά «μοντέλα» χρησιμοποιώντας μία στατιστική διαδικασία γραμμικής παλινδρόμησης. Για τα «μοντέλα» αυτά, κάθε μία από τις 4 διαστάσεις θεωρήθηκε σαν μία εξαρτημένη μεταβλητή και όλες οι μεταβλητές με σημαντική συσχέτιση αναγνωρίσθηκαν ως ανεξάρτητες μεταβλητές, ανεξάρτητα με το αν είχαν θετικές η αρνητικές συσχετίσεις. Η διαδικασία επέτρεψε τις εξής παρατηρήσεις 5 : Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό, καθώς τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις ανεξάρτητες μεταβλητές (Ποσοτικές Απαιτήσεις, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Πιθανότητες Ανάπτυξης, Σημασία της Εργασίας, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Κοινωνική Υποστήριξη, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας, Εξάντληση και Άγχος) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περισσότερο από το 52% των βαθμολογιών που συνέλλεξε η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας. Οι έξι διαστάσεις επέδειξαν σημαντικές αξίες πρόβλεψης (συμβάλλουν πολύ στην ερμηνεία της Σύγκρουσης Εργασίας Οικογένειας), επομένως μπορεί 5 Δεν προέκυψε κάποιο σημαντικό προβλεπτικό «μοντέλο» από τη διάσταση της Δέσμευσης στην Εργασία 21

26 Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Απαιτήσεις Ρυθμός Συναισθηματ ικές Απαιτήσεις Ανάπτυξη Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας Προσωπική Βαθμολόγησ η Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους να εκτιμηθεί ότι η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας θα είναι υψηλότερη όταν οι Ποσοτικές Απαιτήσεις, ο Ρυθμός, οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις, οι Πιθανότητες Ανάπτυξης, η Εξάντληση και το Άγχος είναι επίσης υψηλότερα. Εξάντληση: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό, αφού τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Ποσοτικές Απαιτήσεις, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Νόημα της Εργασίας, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Σύγκρουση Εργασίας Ζωής, Δικαιοσύνη, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας και Άγχος) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περίπου το 65% των βαθμολογιών που συλλέχθηκαν για την Εξάντληση. Πέντε από αυτές τις διαστάσεις επέδειξαν σημαντική αξία πρόβλεψης (συμβάλλουν πολύ στην ερμηνεία της Εξάντλησης), άρα είναι πιθανή η εκτίμηση ότι η Εξάντληση θα είναι υψηλότερη όταν η Δέσμευση στην Εργασία, οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις, η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας και το Άγχος είναι επίσης υψηλότερα και η Προσωπική Βαθμολόγηση της Υγείας είναι χαμηλότερη. Άγχος: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό καθώς τα αποτελέσματα για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Ποσοτικές Απαιτήσεις, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ηγεσία, Κοινωνική Υποστήριξη, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Σύγκρουση Εργασίας Ζωής, Δικαιοσύνη και Εξάντληση) μπορούν να ερμηνεύσουν περισσότερο από το 59% των βαθμολογιών που επιτεύχθηκαν για το Άγχος. Πέντε από αυτές τις διαστάσεις έδειξαν μία μεγάλη αξία πρόβλεψης, έτσι είναι πάλι πιθανή η εκτίμηση ότι το Άγχος θα είναι υψηλότερο όταν οι Ποσοτικές Απαιτήσεις, ο Ρυθμός, οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις, η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας και η Εξάντληση είναι επίσης υψηλότερες. Πίνακας 6 Σημαντικά Προβλεπτικά «Μοντέλα» για τις σχετικές διαστάσεις Διαστάσεις Δύναμη του «μοντέλου» Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας 52% Εξάντληση 65% Άγχος 59% 22

27 4.2. Εμπειρίες από τις διάφορες χώρες Το γενικό προφίλ αναγκών που παρουσιάστηκε στην προηγούμενη ενότητα στηριζόταν στα εθνικά προφίλ που παρατηρήθηκαν στις συμμετέχουσες χώρες. Για κάθε εταίρο, τα αποτελέσματα που συλλέχθηκαν από τα όργανα που χρησιμοποιήθηκαν για την αξιολόγηση των παραγόντων εργασιακού περιβάλλοντος (Σύντομο COPSOQ II) και των παραγόντων ενασχόλησης με την εργασία ομαδοποιήθηκαν, παρέχοντας τρία είδη πληροφορίας: «Εργασία και Ευημερία»: αποτελείται από τέσσερις διαστάσεις του UWES (κλίμακα από το 0 έως το 6) και συγκεκριμένα από το Σθένος, την Απορρόφηση, την Αφοσίωση και τη Δέσμευση στην Εργασία «Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία»: αποτελούνται από δεκαέξι διαστάσεις του COOPSOQ II (σε κλίμακα από το 0 έως το 8), συγκεκριμένα από τις Ποσοτικές Απαιτήσεις, το Ρυθμό, τις Συναισθηματικές Απαιτήσεις, την Επιρροή στην Εργασία, τις Πιθανότητες Ανάπτυξης, το Νόημα της Εργασίας, τη Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, την Προβλεψιμότητα, τις Ανταμοιβές, τη Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, την Ποιότητα της Ηγεσίας, την Κοινωνική Υποστήριξη από τους Επιβλέποντες, την Εμπιστοσύνη, τη Δικαιοσύνη και το Σεβασμό, την Εξάντληση και το Άγχος. «Άλλες μεταβλητές»: τρεις διαστάσεις από το COOPSOQ II (με διαφορετικές κλίμακες), και πιο συγκεκριμένα την Ικανοποίηση με την Εργασία, τη Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας και την Προσωπική Βαθμολόγηση της Υγείας. «Προσβλητική Συμπεριφορά»: τέσσερις επιπρόσθετες διαστάσεις από το COOPSOQ II, σχετικές με την αξιολόγηση της Σεξουαλικής Παρενόχλησης, τις Απειλές Βίας, τη Φυσική Βία και τον Εκφοβισμό. Όπως προαναφέρθηκε, το COOPSOQ II και το UWES συμπληρώθηκαν με τις «Κοινωνικοδημογραφικές» μεταβλητές και για την ακρίβεια με τη Φύση του Ιδρύματος και τα Χρόνια Εργασίας στο Εκπαιδευτικό Σύστημα. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις πέντε αυτές διαφορετικές ομάδες μεταβλητών περιγράφονται λεπτομερώς για κάθε χώρα ακολούθως: 23

28 Πορτογαλία Οι «κοινωνικο-δημογραφικές» μεταβλητές αποκάλυψαν ότι η πλειοψηφία των εκπαιδευτών που συμπλήρωσαν τα ερωτηματολόγια στην Πορτογαλία προέρχονταν από Γυμνάσια (31,8%), στη συνέχεια από τη συνεχή επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση για ιδρύματα ενηλίκων (27,3%) και από Δημοτικά Σχολεία (16,7%). Η πλειοψηφία των Πορτογάλων εκπαιδευτών διέθετε περισσότερα από 20 χρόνια προϋπηρεσίας στον τομέα αυτό (36,4%), παρ όλα αυτά υπήρχαν και εκπαιδευτές με λιγότερα χρόνια προϋπηρεσίας, εύρους από 10 έως 15 χρόνια και από 5 έως 10 χρόνια (19,7% και 18,2% αντίστοιχα). Διάγραμμα 4 Πορτογάλοι Συμμετέχοντες: Φύση του Ιδρύματος Διάγραμμα 5 Πορτογάλοι Συμμετέχοντες: Χρόνια Προϋπηρεσίας στο Εκπαιδευτικό Σύστημα Ορισμένες από τις διαστάσεις της «Προσβλητικής Συμπεριφοράς» έδειξαν παρόμοια αποτελέσματα συγκρίνοντας τις βαθμολογίες των Πορτογάλων Εκπαιδευτικών με αυτές της αρχικής μελέτης του COOPSOQ II (2007). Η κατάσταση αυτών ήταν: Απειλές Βίας το 10,5% των εκπαιδευτικών ανέφερε ότι έχουν εκτεθεί με κάποιον τρόπο σε απειλές βίας στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των τελευταίων 12 μηνών (στην αρχική μελέτη το αποτέλεσμα ήταν 7,8%). 24

29 Εκφοβισμός το 6,6% των εκπαιδευτών ανέφερε ότι έχουν εκτεθεί με κάποιον τρόπο σε εκφοβισμό στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των τελευταίων 12 μηνών (στην αρχική μελέτη το αποτέλεσμα ήταν 8,3%). Σεξουαλική Παρενόχληση το 2,6% των εκπαιδευτών ανέφερε ότι έχουν εκτεθεί με κάποιον τρόπο σε σεξουαλική παρενόχληση στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των τελευταίων 12 μηνών (στην αρχική μελέτη το αποτέλεσμα ήταν 2,9%). Κανένα περιστατικό Φυσικής Βίας δεν αναφέρθηκε από τους Πορτογάλους εκπαιδευτές. Διάγραμμα 6 Προσβλητική Συμπεριφορά Πορτογαλία Λαμβάνοντας υπόψη τα αποτελέσματα του UWES, ήταν δυνατό να παρατηρήσουμε ότι οι μεταβλητές «Εργασία και Ευημερία» είχαν υψηλότερες βαθμολογίες, ιδιαίτερα η μεταβλητή Αφοσίωση. Γενικά, η Δέσμευση στην Εργασία παρουσίασε θετικά καθολικά αποτελέσματα: 4,3 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 6, στην οποία το 0 αναπαριστά το «ποτέ» και το 6 αντιστοιχεί στο «πάντα/καθημερινά». Στην ομάδα των μεταβλητών «Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στη Δουλειά», τα αποτελέσματα τόνισαν τις θετικές βαθμολογίες του Νοήματος της Εργασίας, της Σαφήνειας Αρμοδιοτήτων, των Δυνατοτήτων Ανάπτυξης, της Εμπιστοσύνης, του Ρυθμού και της Δέσμευσης στον Εργασιακό Χώρο, με όλες τις διαστάσεις να έχουν μέσους όρους κοντά στο 6 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 8, στην οποία το 0 αντιστοιχεί στο «σε ένα πολύ μικρό βαθμό» και το 8 στο «σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό». Στο πλαίσιο αυτό, η Προβλεψιμότητα και οι Ποσοτικές Ανάγκες συνέλλεξαν τις χαμηλότερες βαθμολογίες, επιτυγχάνοντας μέσους όρους γύρω στο 4. 25

30 Τέλος, οι «Άλλες μεταβλητές» έδειξαν ότι η πλειοψηφία των Πορτογάλων εκπαιδευτικών ήταν ικανοποιημένοι με το επάγγελμά τους (με αυτή τη διάσταση να επιτυγχάνει μέσο όρο ίσο με 2, σε μία κλίμακα Likert των 4 επιπέδων, από το 0 έως το 3, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «πολύ δυσαρεστημένος» και το 3 αντιστοιχεί στο «πολύ ικανοποιημένος») και θεωρούσαν ότι η υγεία τους ήταν καλή κατά τη διάρκεια των τεσσάρων τελευταίων μηνών (με αυτή τη διάσταση να επιτυγχάνει μέσο όρο ίσο με 2, σε μία κλίμακα Likert των 5 επιπέδων, από το 0 έως το 4, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «κακή» και το 4 αντιπροσωπεύει το «άριστη»). Αντιθέτως, η πλειοψηφία αυτή πίστευε ότι η εργασία είχε ένα σημαντικό αρνητικό αντίκτυπο στην προσωπική τους ζωή. Αυτή η αντίληψη αντικατοπτρίστηκε με έναν μέσο όσο ίσο με 4 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 6, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «η εργασία δεν επηρεάζει την προσωπική ή οικογενειακή μου ζωή με κανέναν τρόπο» και το 6 «ναι, βέβαια η εργασία επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή ζωή»). 26

31 Διάγραμμα 7 Εργασία και Ευημερία - Πορτογαλία Διάγραμμα 8 Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία - Πορτογαλία Διάγραμμα 9 Άλλες μεταβλητές - Πορτογαλία Τα συνολικά αποτελέσματα που συλλέχθηκαν στην Πορτογαλία έδειξαν ότι η πλειοψηφία των μεταβλητών στη μελέτη 6 ήταν σημαντικά υψηλότεροι σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης και ότι μόνο η μεταβλητή Δέσμευση στην Εργασία παρουσίασε παρόμοια αποτελέσματα. Ταυτόχρονα, άλλες μεταβλητές θεωρήθηκαν σχετικές (επιτυγχάνοντας μία διαφορά των 10 περισσότερων ή λιγότερων βαθμών σε σύγκριση με τα αρχικά αποτελέσματα). Αυτές οι μεταβλητές ήταν ο Ρυθμός και οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις (βλ. Πίνακα 7). 6 Κατά τη διάρκεια της μελέτης (όπως προαναφέρθηκε), οι εταίροι όρισαν 4 σημαντικές μεταβλητές προς ανάλυση, τη Δέσμευση στην Εργασία, τη Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας, την Εξάντληση και το Άγχος. Σε κάθε χώρα, συμπεριλήφθηκαν και άλλες μεταβλητές, όποτε παρουσιάζονταν σημαντικές διαφορές. 27

32 Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Απαιτήσεις Ρυθμός Συναισθηματ ικές Απαιτήσεις Επιρροή Εργασίας Ανάπτυξη Σημασία της Εργασίας Δέσμευση Προβλεψιμό τητα Ανταμοιβές Σαφήνεια Αρμοδιοτήτω ν Ηγεσία Κοινωνική Υποστήριξη Επαγγελματι κή Ικανοποίηση Σύγκρουση Εργασίας Ζωής Εμπιστοσύνη Δικαιοσύνη Σεβασμός Προσωπική Βαθμολόγησ η Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Πίνακας 7 Σχετικές διαφορές για την Πορτογαλία σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης Διαστάσεις Αρχικά Καθολικά PT M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. Ρυθμός 4,7 1,6 5,4 1,7 5,7 1,6 Συναισθηματικές Απαιτήσεις 3,3 2,1 4,2 1,6 5,2 1,3 Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας 2,1 1,7 3,1 1,7 4,3 1,5 Εξάντληση 2,5 1,6 3,5 1,8 5,0 1,6 Άγχος 2,3 1,5 3,5 1,6 4,6 1,4 Σημαντικές στατιστικές συσχετίσεις βρέθηκαν ανάμεσα στις πιο σχετικές διαστάσεις και τις υπόλοιπες μεταβλητές που μελετήθηκαν, όπως παρουσιάζεται στον Πίνακα 8. Πίνακας 8 Σχετικές συσχετίσεις ανάμεσα στις διαστάσεις που παρατηρήθηκαν στην Πορτογαλία Διαστάσεις Ρυθμός Συναισθηματικέ ς Απαιτήσεις Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας Εξάντληση Άγχος ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα μπλε κελιά χρησιμοποιούνται για να τονίσουν μία σχετική αρνητική συσχέτιση Τα πράσινα κελιά χρησιμοποιούνται για να τονίσουν μία σχετική θετική συσχέτιση Η διαδικασία της γραμμικής παλινδρόμησης, η οποία διεξάχθηκε για τις 5 διαστάσεις επέτρεψε τις ακόλουθες παρατηρήσεις 7 : Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν πολύ σημαντικό από στατιστική άποψη, αφού τα αποτελέσματα που αποκτήθηκαν για τις ανεξάρτητες μεταβλητές (Ποσοτικές Απαιτήσεις, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Επιρροή στην Εργασία, Δέσμευση, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Δικαιοσύνη, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας, Εξάντληση και Άγχος) μπορούσαν να εξηγήσουν περισσότερο από το 7 Δεν προέκυψαν σημαντικά προβλεπτικά «μοντέλα» για τις διαστάσεις Ρυθμός και Συναισθηματικές Απαιτήσεις. 28

33 Ποσοτικές Απαιτήσεις Ρυθμός Δέσμευση Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους 52% των βαθμολογιών που επιτεύχθηκαν για τη Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας. Τρεις από αυτές τις διαστάσεις επέδειξαν μία σημαντικότερη προβλεπτική αξία, επομένως μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας θα είναι υψηλότερη όταν ο Ρυθμός και η Εξάντληση είναι υψηλότερα και η Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο είναι χαμηλότερη. Εξάντληση: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν μεγάλης σημασίας από στατιστική άποψη, αφού τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Ποσοτικές Απαιτήσεις, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Επιρροή στην Εργασία, Προβλεψιμότητα, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Σύγκρουση Εργασίας Ζωής, Δικαιοσύνη, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας και Άγχος) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περίπου το 72% των βαθμολογιών που συλλέχθηκαν για την Εξάντληση. Τρεις από αυτές τις διαστάσεις επέδειξαν μία πιο σημαντική αξία πρόβλεψης (ερμηνεύουν την Εξάντληση καλύτερα), άρα είναι πιθανή η εκτίμηση ότι η Εξάντληση θα είναι υψηλότερη όταν η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας και το Άγχος είναι επίσης υψηλότερα και οι Ποσοτικές Απαιτήσεις είναι χαμηλότερες. Άγχος: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό καθώς τα αποτελέσματα για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Σύγκρουση Εργασίας Ζωής και Εξάντληση) μπορούν να ερμηνεύσουν περισσότερο από το 52% των βαθμολογιών που επιτεύχθηκαν για το Άγχος. Η Εξάντληση ήταν η μόνη διάσταση που επέδειξε σημαντική αξία πρόβλεψης (εξηγεί καλύτερα το Άγχος), έτσι είναι δυνατή η εκτίμηση ότι το Άγχος θα είναι υψηλότερο όταν η Εξάντληση είναι επίσης υψηλότερη. Πίνακας 9 Σημαντικά προβλεπτικά «μοντέλα» για τις σχετικές διαστάσεις στην Πορτογαλία Διαστάσεις Δύναμη του «μοντέλου» Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας 52% Εξάντληση 72% Άγχος 52% Δημοκρατία της Τσεχίας Λαμβάνοντας υπόψη τις «Κοινωνικο-δημογραφικές» μεταβλητές, ήταν δυνατό να παρατηρήσουμε ότι η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών που συμπλήρωσαν τα ερωτηματολόγια στη Δημοκρατία της Τσεχίας 29

34 εργάζονταν στην προσχολική εκπαίδευση (43,9%) και στη συνέχεια σε δημοτικά σχολεία (39,02%) και σε τριτοβάθμια ιδρύματα (9,7%). Τα περισσότερα ερωτηματολόγια προέρχονταν από εκπαιδευτές με περισσότερα από 20 χρόνια υπηρεσίας (31,7%) ή με εμπειρία περισσότερου του 1 χρόνου και λιγότερο από 5 χρόνια εργασίας (21,95%). Διάγραμμα 10 Τσέχοι Συμμετέχοντες: Φύση του Ιδρύματος Διάγραμμα 11 Τσέχοι Συμμετέχοντες: Χρόνια Εργασίας στο Εκπαιδευτικό Σύστημα Σε ό,τι αφορά την κατηγορία της «Προσβλητικής Συμπεριφοράς», μόνο η Σεξουαλική Παρενόχληση σημείωσε κάποια βαθμολογία από τους Τσέχους εκπαιδευτικούς. Τα αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν παρουσίασαν ομοιότητες σε σύγκριση με τη βαθμολογία της αρχικής μελέτης του COOPSOQ II του 2007 (ίση με 2,9%), το οποίο σημαίνει ότι το 2,5% των εκπαιδευτών ανέφερε ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε μη επιθυμητή σεξουαλική προσοχή στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 μηνών. Κανένα περιστατικό Απειλών Βίας, Φυσικής Βίας ή Εκφοβισμού δεν αναφέρθηκε από τους Τσέχους εκπαιδευτικούς. 30

35 Διάγραμμα 12 Προσβλητική Συμπεριφορά Δημοκρατία της Τσεχίας Οι μεταβλητές «Εργασία και Ευημερία» παρουσίασαν υψηλότερα συνολικά αποτελέσματα και ο μέσος όρος της Δέσμευσης στην Εργασία βαθμολογήθηκε θετικά με τιμή ίση με 4,5 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 6, στην οποία το 0 αναπαριστά το «ποτέ» ενώ το 6 αντιστοιχεί στο «πάντα/καθημερινά»). Η Αφοσίωση ήταν η υψηλότερη διάσταση και το Σθένος η χαμηλότερη. Παρ όλα αυτά, το Σθένος παρουσίασε μία βαθμολογία κοντά στο 4,3. Λαμβάνοντας υπόψη την ομάδα των μεταβλητών «Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία», ήταν επίσης δυνατή η διάκριση της θετικής βαθμολογίας της διάστασης Σημασία της Εργασίας, η οποία παρουσίασε ένα μέσο όρο κοντά στο 7 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 8, στην οποία το 0 αντιστοιχεί στο «σε ένα πολύ μικρό βαθμό» και το 8 αντιπροσωπεύει το «σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό»). Στο πλαίσιο αυτό, το Άγχος και οι Ποσοτικές Απαιτήσεις συνέλλεξαν τις χαμηλότερες βαθμολογίες, επιτυγχάνοντας μέσους όρους γύρω στο 3 και το 2, αντίστοιχα. Επιπρόσθετα, παρατηρώντας τα αποτελέσματα των «Άλλων μεταβλητών», ήταν δυνατό να παρατηρήσουμε ότι η πλειοψηφία των Τσέχων εκπαιδευτών ήταν ικανοποιημένοι με την εργασία τους (με αυτή τη βαθμολογία να επιτυγχάνει μέσο όρο ίσο με 2, σε μία κλίμακα Likert 4 επιπέδων, από το 0 έως το 3, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «πολύ δυσαρεστημένος» και το 3 το «πολύ ικανοποιημένος») και θεωρούσαν ότι η υγεία τους ήταν πολύ καλή κατά τη διάρκεια των τελευταίων 4 εβδομάδων (με αυτή τη βαθμολογία να επιτυγχάνει μέσο όρο ίσο με 2, σε μία κλίμακα Likert 3 επιπέδων, από το 0 έως το 2, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «κακή» και το 2 το «άριστη»). 31

36 Ταυτόχρονα, οι εκπαιδευτικοί πίστευαν ότι η εργασία είχε ένα σχετικό αρνητικό αντίκτυπο στην προσωπική τους ζωή, με αυτή την αντίληψη να αντικατοπτρίζεται με έναν μέσο όρο ίσο με 3 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 6, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «η εργασία δεν επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή ζωή με κανέναν τρόπο» και το 6 το «ναι, βέβαια η εργασία επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή ζωή»). Διάγραμμα 13 Εργασία και Ευημερία Δημοκρατία της Τσεχίας Διάγραμμα 17 Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία Δημοκρατία της Τσεχίας Διάγραμμα 14 Άλλες Μεταβλητές Δημοκρατία της Τσεχίας Τα δεδομένα που συλλέχθηκαν στη Δημοκρατία της Τσεχίας έδειξαν ότι οι τέσσερις εξαρτημένες μεταβλητές της μελέτης (Δέσμευση στην Εργασία, Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας, Εξάντληση και Άγχος) ήταν υψηλότερες σε σχέση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης. Παρ όλα αυτά, 32

37 λαμβάνοντας υπόψη τη σχετικότητα των διαφορών ανάμεσα στα αρχικά αποτελέσματα και τα αποτελέσματα της ανάλυσης αναγκών, ξεχώρισαν ορισμένες μεταβλητές, συμπεριλαμβανομένων και δύο κοινών μεταβλητών (Εξάντληση και Άγχος) αλλά επίσης και των μεταβλητών Ποσοτικές Απαιτήσεις, Συναισθηματικές Απαιτήσεις και Νόημα της Εργασίας (βλ. Πίνακα 10). Πίνακας 10 Σχετικές διαφορές για τη Δημοκρατία της Τσεχίας σε σύγκριση με τα αποτελέσματα των αρχικών μελετών Διαστάσεις Αρχικά Συνολικά CZ M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. Ποσοτικές Απαιτήσεις 3,3 1,8 3,8 1,5 2,2 1,4 Συναισθηματικές Απαιτήσεις 3,3 2,1 4,2 1,6 4,6 1,4 Σημασία της Εργασίας 6 1,3 6,5 1,4 7,2 0,8 Εξάντληση 2,5 1,6 3,5 1,8 3,5 1,3 Άγχος 2,3 1,5 3,5 1,6 3,4 1,2 Για τις μεταβλητές αυτές, βρέθηκαν σημαντικές στατιστικές συσχετίσεις, εκτός από την περίπτωση της Σημασίας της Εργασίας (βλ. Πίνακα 11). 33

38 Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Απαιτήσιες Ρυθμός Συναισθηματικ ές Απαιτήσεις Επιρροή στην Εργασία Ανάπτυξη ΝόημαΕργασία ς Δέσμευση Προβλεψιμότη τα Ανταμοιβές Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Ηγεσία Κοινωνική Υποστήριξη Επαγγελματική ικανοποίηση Σύγκρουση Εργασίας - οικογένειας Εμπιστοσύνη Δικαιοσύνη Σεβασμός Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Πίνακας 11 Σχετικές συσχετίσεις ανάμεσα στις διαστάσεις που παρατηρήθηκαν στη Δημοκρατία της Τσεχίας Διαστάσεις Ποσοτικές Απαιτήσεις Συναισθηματικές Απαιτήσεις Εξάντληση Άγχος Σχετικά με τα αποτελέσματα των σημαντικών συσχετίσεων, διεξάχθηκε μία διαδικασία γραμμικής παλινδρόμησης για τις 4 πιο σχετικές διαστάσεις, αντικατοπτρίζοντας ένα σύνολο εκτιμήσεων σχετικά με τα προβλεπτικά «μοντέλα» 8. Ποσοτικές Απαιτήσεις: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό, αφού τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Κοινωνική Υποστήριξη, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Σύγκρουση Εργασίας Ζωής, Δικαιοσύνη, Εξάντληση και Άγχος) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περίπου το 58% των βαθμολογιών που συλλέχθηκαν για τις Ποσοτικές Ανάγκες. Μόνο μία διάσταση έδειξε σημαντική αξία πρόβλεψης (εξηγούσε την μεταβλητή Ποσοτικές Απαιτήσεις), επομένως είναι δυνατό να εκτιμήσουμε ότι οι Ποσοτικές Απαιτήσεις θα είναι υψηλότερες όταν η Σύγκρουση Εργασίας Ζωής είναι επίσης υψηλότερη. Εξάντληση: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό, αφού τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Ποσοτικές Απαιτήσεις, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Σύγκρουση Εργασίας Ζωής, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας και Άγχος) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περίπου το 62% των βαθμολογιών που συλλέχθηκαν για την Εξάντληση. Δύο από τις διαστάσεις αυτές παρουσίασαν μία σημαντική αξία πρόβλεψης (εξηγούσαν αρκετά την Εξάντληση), αρά είναι δυνατό να εκτιμήσουμε ότι η Εξάντληση θα είναι υψηλότερη όταν το Άγχος είναι επίσης υψηλότερο και η Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας είναι χαμηλότερη. Άγχος: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό, αφού τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Ποσοτικές Απαιτήσεις, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Επιρροή στην Εργασία, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ηγεσία, Κοινωνική Υποστήριξη, Σύγκρουση Εργασίας Ζωής, Δικαιοσύνη, Προσωπική Βαθμολόγηση 8 Δεν προέκυψε κανένα σημαντικό προβλεπτικό «μοντέλο» από τις Συναισθηματικές Απαιτήσεις. 34

39 Υγείας και Εξάντληση) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περίπου το 62% των βαθμολογιών που συλλέχθηκαν για το Άγχος. Δύο από τις διαστάσεις αυτές παρουσίασαν μία σημαντικότερη αξία πρόβλεψης (συνέβαλαν περισσότερο στην ερμηνεία του Άγχους, αρά είναι δυνατό να εκτιμήσουμε ότι το Άγχος θα είναι υψηλότερο όταν η Εξάντληση είναι επίσης υψηλότερη και η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων είναι χαμηλότερη. 35

40 Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Πίνακας 12 Σημαντικά προβλεπτικά «μοντέλα» για τις σχετικές διαστάσεις στη Δημοκρατία της Τσεχίας Διαστάσεις Δύναμη του «μοντέλου» Ποσοτικές Απαιτήσεις 52% Εξάντληση 62% Άγχος 72% Ηνωμένο Βασίλειο Οι «κοινωνικο-δημογραφικές» μεταβλητές από το Ηνωμένο Βασίλειο αντικατοπτρίζουν ότι περίπου οι μισοί ερωτηθέντες για την έρευνα αποτελούσαν εκπαιδευτές σε τριτοβάθμια ιδρύματα (48,8%). Επίσης, ένα μεγάλο ποσοστό των ερωτηθέντων ήταν μεταδευτεροβάθμιοι εκπαιδευτικοί (34,2%). Επιπρόσθετα, τα περισσότερα ερωτηματολόγια που συμπληρώθηκαν προέρχονταν από εκπαιδευτικούς με εργασιακή εμπειρία εύρους περισσότερου τους ενός χρόνου και λιγότερων των πέντε χρόνων, περισσότερα από πέντε χρόνια και λιγότερα από δέκα χρόνια ή περισσότερα από είκοσι χρόνια υπηρεσίας (με κάθε κατηγορία να αντιπροσωπεύει το 22,0%). Διάγραμμα 15 Συμμετέχοντες Ηνωμένου Βασιλείου: Φύση του Ιδρύματος Διάγραμμα 20 Συμμετέχοντες Ηνωμένου Βασιλείου: Χρόνια Εργασίας στο Εκπαιδευτικό Σύστημα 36

41 Όλες οι διαστάσεις της «Προκλητικής Συμπεριφοράς» επέδειξαν σημαντικά υψηλότερα αποτελέσματα συγκρίνοντας τη βαθμολογία της ανάλυσης αναγκών με τη βαθμολογία της αρχικής μελέτης του COOPSOQ II (2007): Φυσική Βία Το 68,3% των εκπαιδευτών ανέφερε ότι έχουν εκτεθεί με κάποιον τρόπο σε φυσική βία στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη το αντίστοιχο αποτελέσματα ήταν 3,9%) Απειλές Βίας Περίπου το 61,0% των εκπαιδευτών ανέφερε ότι έχουν εκτεθεί με κάποιον τρόπο σε απειλές βίας στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη το αντίστοιχο αποτελέσματα ήταν 37,8%) Σεξουαλική Παρενόχληση - Το 58,5% των εκπαιδευτών ανέφερε ότι έχουν εκτεθεί με κάποιον τρόπο σε ανεπιθύμητη σεξουαλική προσοχή στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη το αντίστοιχο αποτελέσματα ήταν 9,2%) Εκφοβισμός - Το 51,2% των εκπαιδευτών ανέφερε ότι έχουν εκτεθεί με κάποιον τρόπο σε εκφοβισμό στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη το αντίστοιχο αποτελέσματα ήταν 38,3%) Διάγραμμα 16 Προκλητική Συμπεριφορά Ηνωμένο Βασίλειο Λαμβάνοντας υπόψη τα αποτελέσματα του UWES για το Ηνωμένο Βασίλειο, ήταν δυνατή η παρατήρηση ότι οι μεταβλητές «Εργασία και Ευημερία» κατείχαν γενικά υψηλότερες βαθμολογίες, ιδιαίτερα για τις διαστάσεις Αφοσίωση και Απορρόφηση. Γενικά, η Δέσμευση στην Εργασία παρουσίασε θετικά συνολικά αποτελέσματα: 4,5 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 6, όπου το 0 αντιπροσωπεύει το «ποτέ» και το 6 αντιστοιχεί στο «πάντα/καθημερινά».) 37

42 Ταυτόχρονα, στην ομάδα των μεταβλητών «Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία», τα αποτελέσματα έδειξαν τη θετική βαθμολόγηση του Νοήματος της Εργασίας, με ένα μέσο ίσο με 7 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 8, όπου το 0 αντιπροσωπεύει το «σε πολύ μικρό βαθμό» και το 8 αντιστοιχεί στο «σε πολύ μεγάλο βαθμό») και τις χαμηλότερες βαθμολογήσεις του Άγχους και των Ποσοτικών Αναγκών, επιτυγχάνοντας μέσους γύρω στο 3 και το 2, αντίστοιχα. Στην κατηγορία των «Άλλων μεταβλητών», ήταν δυνατό να παρατηρήσουμε ότι οι εκπαιδευτικοί που συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο ήταν ικανοποιημένοι με το επάγγελμά τους (με τη διάσταση αυτή να επιτυγχάνει μέσο αποτέλεσμα ίσο με 3, σε μία κλίμακα Likert των 4 επιπέδων, 0 έως 3, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «πολύ δυσαρεστημένος» και το 3 το «πολύ ευχαριστημένος») και αναγνώρισαν ότι η υγεία τους ήταν πολύ καλή τις τελευταίες 4 εβδομάδες (με τη διάσταση αυτή να επιτυγχάνει μέσο αποτέλεσμα ίσο με 3, σε μία κλίμακα Likert των 5 επιπέδων, 0 έως 4, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «κακή» και το 4 το «άριστη»). Γενικά, οι εκπαιδευτές θεωρούσαν ότι η εργασία είχε μερικό αρνητικό αποτέλεσμα στην προσωπική τους ζωή (με τη μεταβλητή αυτή να επιτυγχάνει μέση τιμή ίση με 3, σε μία κλίμακα από 0 έως 6, όπου το 0 αντιπροσωπεύει το «η εργασία δεν επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή μου ζωή με κανέναν τρόπο» και το 6 το «ναι, βέβαια η εργασία επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή μου ζωή»). Διάγραμμα 22 Εργασία και Ευημερία Ηνωμένο Βασίλειο Διάγραμμα 17 Ψυχοκοινωνικού Παράγοντες στην Εργασία Ηνωμένο Βασίλειο 38

43 Διάγραμμα 18 Άλλες μεταβλητές Ηνωμένο Βασίλειο Τα αποτελέσματα από τα ερωτηματολόγια που συλλέχθηκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο επιβεβαίωσαν ότι οι 4 εξαρτημένες μεταβλητές της μελέτης (Δέσμευση στην Εργασία, Σύγκρουση Οικογένειας Εργασίας, Εξάντληση και Άγχος) ήταν υψηλότερες σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης, παρουσιάζοντας την Εξάντληση και το Άγχος σημαντικά υψηλότερα. Επιπρόσθετα, λαμβάνοντας υπόψη τη σχετικότητα των διαφορών ανάμεσα στα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης και τα αποτελέσματα της ανάλυσης αναγκών (θεωρώντας μία σχετική διαφορά δέκα βαθμών) σημειώθηκε ακόμη μία διάσταση: οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις (βλ. Πίνακα 13) Πίνακας 13 Σχετικές Διαφορές για το Ηνωμένο Βασίλειο σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης Διαστάσεις Συναισθηματικές Απαιτήσεις Αρχικά Συνολικά UK M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. 3,3 2,1 4,2 1,6 4,7 1,3 Εξάντληση 2,5 1,6 3,5 1,8 3,5 1,3 Άγχος 2,3 1,5 3,5 1,6 3,4 1,3 Για τις 3 πιο σχετικές μεταβλητές, εφαρμόστηκε η διαδικασία συσχετίσεων του Pearson και παρατηρήθηκαν ορισμένες σημαντικές στατιστικές σχέσεις ανάμεσα στις Συναισθηματικές Απαιτήσεις, την Εξάντληση και το Άγχος και σε άλλες μεταβλητές που συμπεριλαμβάνονται στο ερωτηματολόγιο, όπως συνοψίζεται στον ακόλουθο πίνακα. 39

44 Εξάντληση Άγχος Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Απαιτήσιες Ρυθμός Συναισθηματικ ές Απαιτήσεις Επιρροή στην Εργασία Ανάπτυξη Σημασία Εργασίας Δέσμευση Προβλεψιμότη τα Ανταμοιβές Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Ηγεσία Κοινωνική Υποστήριξη Επαγγελματική ικανοποίηση Σύγκρουση Εργασίας - οικογένειας Εμπιστοσύνη Δικαιοσύνη Σεβασμός Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Πίνακας 14 Σχετικές συσχετίσεις ανάμεσα στις διαστάσεις που παρατηρήθηκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο Διαστάσεις Συναισθηματικές Απαιτήσεις Εξάντληση Άγχος Τέλος, διεξάχθηκαν διαδικασίες γραμμικής παλινδρόμησης για τη δημιουργία προβλεπτικών «μοντέλων» για τις τρεις διαστάσεις, με αποτέλεσμα τις ακόλουθες παρατηρήσεις 9 : Εξάντληση: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό, αφού τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας και Άγχος) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περίπου το 51% των βαθμολογιών που συλλέχθηκαν για την Εξάντληση. Μόνο το Άγχος παρουσίασε σημαντική αξία πρόβλεψης, επομένως είναι πιθανό να εκτιμήσουμε ότι η Εξάντληση θα είναι υψηλότερη όταν το Άγχος είναι υψηλότερο. Άγχος: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό καθώς τα αποτελέσματα για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Επιρροή στην Εργασία, Κοινωνική Υποστήριξη, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας και Εξάντληση) μπορούν να ερμηνεύσουν περισσότερο από το 50% των βαθμολογιών που επιτεύχθηκαν για το Άγχος. Η Εξάντληση ήταν η μόνη διάσταση που επέδειξε σημαντική αξία πρόβλεψης, έτσι είναι δυνατή η εκτίμηση ότι το Άγχος θα είναι υψηλότερο όταν η Εξάντληση είναι επίσης υψηλότερη. Πίνακας 15 Σημαντικά προβλεπτικά «μοντέλα» για τις σχετικές διαστάσεις για το Ηνωμένο Βασίλειο Διαστάσεις Δύναμη του «μοντέλου» Εξάντληση 51% Άγχος 50% 9 Η διάσταση των Συναισθηματικών Απαιτήσεων δεν παρουσίασε κάποιο σημαντικό προβλεπτικό «μοντέλο» 40

45 Ελλάδα Η κατηγορία των «κοινωνικο-δημογραφικών» μεταβλητών περιελάμβανε μεταβλητές όπως η Φύση του Ιδρύματος και τα Χρόνια Εργασίας στο Εκπαιδευτικό Σύστημα. Για την πρώτη μεταβλητή, τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων που συμπληρώθηκαν από τους Έλληνες Εκπαιδευτικούς έδειξαν ότι τα περισσότερα ιδρύματα ανήκαν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (24,9%), στην τριτοβάθμια εκπαίδευση (23,3%), στη μεταδευτεροβάθμια εκπαίδευση (16,3%) και στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση (14,0%). Επίσης, διαπιστώθηκε ότι σχεδόν οι μισοί εκπαιδευτικοί εργάζονταν για περισσότερα από 5 χρόνια και λιγότερα από 10 χρόνια (23,3%), για περισσότερα από 10 χρόνια και λιγότερα από 15 χρόνια (32,6%) και για περισσότερα από 15 χρόνια και λιγότερα από 20 χρόνια (14,0%). Διάγραμμα 19 Ελλάδα: Φύση του Ιδρύματος Διάγραμμα 20 Ελλάδα: Χρόνια Εργασίας στο Εκπαιδευτικό Σύστημα Η πλειοψηφία των διαστάσεων της «Προκλητικής Συμπεριφοράς» επιβεβαίωσε την ύπαρξη υψηλότερων αποτελεσμάτων για τους Έλληνες εκπαιδευτικούς (σε σύγκριση με τα αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν στην αρχική μελέτη του COOPSOQ II το 2007), με μόνη εξαίρεση τη διάσταση των Απειλών Βίας, στην οποία η αρχική μελέτη συνέλλεξε μεγαλύτερα αποτελέσματα. Εκφοβισμός Το 18,2% των εκπαιδευτικών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε εκφοβισμό στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη το αποτέλεσμα ήταν 8,3%). Σεξουαλική Παρενόχληση Το 6,8% των εκπαιδευτικών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε σεξουαλική παρενόχληση στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη το αποτέλεσμα ήταν 2,9%). 41

46 Απειλές Βίας Το 4,6% των εκπαιδευτικών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε απειλές βίας στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη το αποτέλεσμα ήταν 7,8%). Φυσική Βία Το 4,6% των εκπαιδευτικών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε φυσική βία στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη το αποτέλεσμα ήταν 3,9%). Διάγραμμα 21 Προκλητική Συμπεριφορά - Ελλάδα Η κατηγορία «Εργασία και Ευημερία» (που συνδέεται με τις μεταβλητές UWES) βαθμολογήθηκε με γενικά υψηλά ποσοστά (σε παρόμοιο τρόπο με την αρχική μελέτη). Η διάσταση Αφοσίωση αποτέλεσε την υψηλότερα βαθμολογημένη μεταβλητή και η Αφοσίωση παρουσίασε τα χαμηλότερα αποτελέσματα. Παρ όλα αυτά, όλες οι μεταβλητές συνέλλεξαν συνολικά καλά αποτελέσματα και η Δέσμευση στην Εργασία απόσπασε ένα μέσο κοντά στο 4,2 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 6, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «ποτέ» και το 6 αντιστοιχεί στο «πάντα/καθημερινά»). Οι «Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία», μία άλλη κατηγορία προς ανάλυση, παρουσίασαν τη Σημασία της Εργασίας, τη Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, τη Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο και τις Δυνατότητες για Ανάπτυξη ως τις υψηλότερα βαθμολογημένες μεταβλητές, με μέσους που κυμαίνονταν από το 6,4 μέχρι 6 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 8, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει στο «σε ένα πολύ μικρό βαθμό» και το 8 αντιστοιχεί στο «σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό»). Από την άλλη, το Άγχος, η Εξάντληση και οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις παρουσίασαν χαμηλότερες βαθμολογίες. Οι «Άλλες μεταβλητές», η τελευταία κατηγορία που λήφθηκε υπόψη στην ανάλυση αναγκών, έδειξε ότι η πλειοψηφία των Ελλήνων εκπαιδευτικών ήταν ικανοποιημένοι με το επάγγελμά τους (με αυτή τη 42

47 διάσταση να επιτυγχάνει μέσο αποτέλεσμα ίσο με 2, σε μία κλίμακα Likert των 4 επιπέδων, 0 έως 3, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «πολύ δυσαρεστημένος» και το 3 το «πολύ ευχαριστημένος») και αναγνώρισαν ότι η υγεία τους ήταν πολύ καλή τις τελευταίες 4 εβδομάδες (με τη διάσταση αυτή να επιτυγχάνει μέσο αποτέλεσμα ίσο με 3, σε μία κλίμακα Likert των 5 επιπέδων, 0 έως 4, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «κακή» και το 4 το «άριστη»). Επίσης οι εκπαιδευτικοί αναγνώρισαν ότι η εργασία είχε πολύ λίγο αρνητικό αποτέλεσμα στην προσωπική τους ζωή. Η αντίληψή τους αυτή αντικατοπτρίστηκε με μία μέση τιμή ίση με 2 (σε μία κλίμακα από 0 έως 6, όπου το 0 αντιπροσωπεύει το «η εργασία δεν επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή μου ζωή με κανέναν τρόπο» και το 6 το «ναι, βέβαια η εργασία επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή μου ζωή»). Διάγραμμα 22 Εργασία και Ευημερία - Ελλάδα Διάγραμμα 23 Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία - Ελλάδα Διάγραμμα 24 Άλλες μεταβλητές - Ελλάδα 43

48 Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Απαιτήσιες Ρυθμός Συναισθηματικ ές Απαιτήσεις Επιρροή στην Εργασία Ανάπτυξη Σημασία Εργασίας Δέσμευση Προβλεψιμότη τα Ανταμοιβές Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Ηγεσία Κοινωνική Υποστήριξη Επαγγελματική ικανοποίηση Σύγκρουση Εργασίας - οικογένειας Εμπιστοσύνη Δικαιοσύνη Σεβασμός Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Παρόμοια αποτελέσματα παρατηρήθηκαν ανάμεσα στα δεδομένα ανάλυσης αναγκών που συλλέχθηκαν στην Ελλάδα και στις αρχικές βαθμολογίες του UWES και του Σύντομου COPSOQ II. Για τις εξαρτημένες μεταβλητές που ορίστηκαν από τους εταίρους, μόνο το Άγχος συνέλλεξε σημαντικά υψηλότερα αποτελέσματα και για τις υπόλοιπες μεταβλητές που αναλύθηκαν, ήταν δυνατή η παρατήρηση ότι μόνο η Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο ξεχώρισε (βλ. Πίνακα 16). Πίνακας 16 Σχετικές διαφορές στην Ελλάδα σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης Διαστάσεις Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο Αρχικά Συνολικά GR M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. 4,8 1,8 5,4 1,5 5,8 1,4 Άγχος 2,3 1,5 3,5 1,6 3,5 1,2 Σημαντικές στατιστικές συσχετίσεις βρέθηκαν ανάμεσα στις δύο διαστάσεις αυτές (οι οποίες θεωρήθηκαν ως σχετικές εφόσον παρατηρήθηκαν τουλάχιστον 10 βαθμοί διαφοράς σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης) και τις άλλες μεταβλητές που μελετήθηκαν, όπως φαίνεται στον Πίνακα 17. Πίνακας 17 Σχετικές συσχετίσεις ανάμεσα στις διαστάσεις που παρατηρήθηκαν στην Ελλάδα Διαστάσεις Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο Άγχος Εκτιμώντας τα αποτελέσματα των σημαντικών συσχετίσεων, διεξάχθηκε μία διαδικασία γραμμικής παλινδρόμησης για τις δύο πιο σχετικές διαστάσεις. Σημαντικό προβλεπτικό «μοντέλο» με στατιστική αξία βρέθηκε μόνο για το Άγχος, εφόσον τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις ανεξάρτητες μεταβλητές (Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας και Εξάντληση) μπορούσαν να εξηγήσουν το 50% των βαθμολογιών που επιτεύχθηκαν για το Άγχος. Μόνο οι μεταβλητές Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας και Εξάντληση επέδειξαν σημαντική αξία πρόβλεψης (εκτίμησαν καλύτερα το Άγχος), επομένως είναι δυνατό να εκτιμήσουμε ότι το Άγχος θα είναι 44

49 Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας Εξάντληση Αναφορά για την κατάσταση του άγχους υψηλότερο όταν οι μεταβλητές Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας και Εξάντληση είναι επίσης υψηλότερες. Πίνακας 18 Σημαντικά προβλεπτικά «μοντέλα» για τις σχετικές διαστάσεις στην Ελλάδα Διαστάσεις Δύναμη του «μοντέλου» Άγχος 50% Λετονία Σε ό,τι αφορά τις «Κοινωνικο-δημογραφικές» μεταβλητές, αυτές δείχνουν ότι όλοι οι εκπαιδευτοί που συμπλήρωσαν τα ερωτηματολόγια στη Λετονία εργάζονταν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και οι περισσότεροι από αυτούς διέθεταν περισσότερα από 20 χρόνια προϋπηρεσίας (37,5%) ή περισσότερα από 10 χρόνια και λιγότερα από 15 χρόνια (30,0%). Διάγραμμα 31 Λετονοί Συμμετέχοντες: Φύση του Ιδρύματος Διάγραμμα 32 Λετονοί Συμμετέχοντες: Χρόνια Εργασίας στο Εκπαιδευτικό Σύστημα 45

50 Όλες οι μεταβλητές της κατηγορίας «Προσβλητική Συμπεριφορά» έδειξαν σημαντικά υψηλότερα αποτελέσματα συγκρίνοντας τις βαθμολογίες της ανάλυσης αναγκών με αυτές της αρχικής μελέτης του COOPSOQ II (2007): Εκφοβισμός Το 50,0% των εκπαιδευτικών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιον τρόπο σε εκφοβισμό στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη το αποτέλεσμα ήταν 8,3%). Απειλές Βίας Το 32,5% των εκπαιδευτικών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιον τρόπο σε απειλές βίας στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη το αποτέλεσμα ήταν 7,8%). Σεξουαλική Παρενόχληση Το 25,0% των εκπαιδευτικών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιον τρόπο σε ανεπιθύμητη σεξουαλική προσοχή στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη το αποτέλεσμα ήταν 2,9%). Φυσική Βία Το 25,0% των εκπαιδευτικών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιον τρόπο σε φυσική βία στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη το αποτέλεσμα ήταν 3,9%). Διάγραμμα 25 Προσβλητική Συμπεριφορά - Λετονία Γενικά, οι μεταβλητές «Εργασία και Ευημερία» παρουσίασαν υψηλά αποτελέσματα και ο μέσος της Δέσμευσης στην Εργασία βαθμολογήθηκε θετικά με τιμή ίση με 4,0 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 6, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «ποτέ» και το 6 αντιστοιχεί στο «πάντα/καθημερινά»). Στο πλαίσιο αυτό, η Αφοσίωση ήταν η υψηλότερη διάσταση και το Σθένος η χαμηλότερη. 46

51 Λαμβάνοντας υπόψη την ομάδα μεταβλητών «Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία», ήταν δυνατό να διακριθούν οι θετικές βαθμολογίες που αποκτήθηκαν από τις διαστάσεις Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Δυνατότητες για Ανάπτυξη, Σημασία της Εργασίας και Ανταμοιβές, συλλέγοντας αποτελέσματα γύρω στο 6 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 8, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει στο «σε ένα πολύ μικρό βαθμό» και το 8 αντιστοιχεί στο «σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό»). Οι Ποσοτικές Απαιτήσεις και η Επίδραση στην Εργασία συνέλλεξαν τις χαμηλότερες βαθμολογίες, επιτυγχάνοντας μέσα αποτελέσματα γύρω στο 4 και το 3 αντίστοιχα. Για την κατηγορία «Άλλες μεταβλητές», τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η πλειοψηφία των Λετονών εκπαιδευτικών ήταν ικανοποιημένοι με το επάγγελμά τους με τη διάσταση αυτή να επιτυγχάνει μέσο αποτέλεσμα ίσο με 2, σε μία κλίμακα Likert των 4 επιπέδων, 0 έως 3, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «πολύ δυσαρεστημένος» και το 3 το «πολύ ευχαριστημένος») και αναγνώρισαν ότι η υγεία τους ήταν πολύ καλή τις τελευταίες 4 εβδομάδες (με τη διάσταση αυτή να επιτυγχάνει μέσο αποτέλεσμα ίσο με 3, σε μία κλίμακα Likert των 5 επιπέδων, 0 έως 4, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «κακή» και το 4 το «άριστη»). Ταυτόχρονα, οι εκπαιδευτές αυτοί θεωρούσαν ότι η εργασία είχε σχετικό αρνητικό αποτέλεσμα στην προσωπική τους ζωή (με τη μεταβλητή αυτή να επιτυγχάνει μέση τιμή ίση με 3, σε μία κλίμακα από 0 έως 6, όπου το 0 αντιπροσωπεύει το «η εργασία δεν επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή μου ζωή με κανέναν τρόπο» και το 6 το «ναι, βέβαια η εργασία επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή μου ζωή»). Διάγραμμα 26 Εργασία και Ευημερία - Λετονία Διάγραμμα 27 Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία - Λετονία 47

52 Διάγραμμα 28 Άλλες μεταβλητές - Λετονία Τα συνολικά αποτελέσματα που συλλέχθηκαν για τη Λετονία έδειξαν ότι η πλειοψηφία των μεταβλητών της μελέτης ήταν σημαντικά υψηλότερες σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης και ότι μόνο η Δέσμευση στην Εργασία εξέφρασε παρόμοια αποτελέσματα. Ταυτόχρονα, μία άλλη μεταβλητή θεωρήθηκε σχετική (επιτυγχάνοντας βαθμολογία η οποία διέφερε για τουλάχιστον 10 βαθμούς από τα αρχικά αποτελέσματα): η Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας (βλ. Πίνακα 19). Πίνακας 19 Σχετικές διαφορές για τη Λετονία σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης Διαστάσεις Αρχικά Συνολικά LV M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας 2,1 1,7 3,1 1,7 3,3 2 2,6 0,8 2,4 1 1,5 0,7 Εξάντληση 2,5 1,6 3,5 1,8 4,4 1,8 Άγχος 2,3 1,5 3,5 1,6 3,5 1,9 Για τις 4 αυτές μεταβλητές, βρέθηκαν σημαντικές στατιστικές συσχετίσεις, οι οποίες παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα: 48

53 Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Απαιτήσιες Ρυθμός Συναισθηματικ ές Απαιτήσεις Επιρροή στην Εργασία Ανάπτυξη Σημασία Εργασίας Δέσμευση Προβλεψιμότη τα Ανταμοιβές Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Ηγεσία Κοινωνική Υποστήριξη Επαγγελματική ικανοποίηση Σύγκρουση Εργασίας - οικογένειας Εμπιστοσύνη Δικαιοσύνη Σεβασμός Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Πίνακας 20 Σχετικές συσχετίσεις ανάμεσα στις διαστάσεις που παρατηρήθηκαν στη Λετονία Διαστάσεις Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος Τέλος, πραγματοποιήθηκαν διαδικασίες γραμμικής παλινδρόμησης για τη καθιέρωση των προβλεπτικών «μοντέλων» για τις προαναφερθείσες διαστάσεις, με αποτέλεσμα τις ακόλουθες παρατηρήσεις 10 : Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας: το «μοντέλο» πρόβλεψης που δημιουργήθηκε ήταν στατοστικά σημαντικό, αφού τα αποτελέσματα που αποκτήθηκαν για τις ανεξάρτητες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Επίδραση στην Εργασία, Δυνατότητες Ανάπτυξης, Σημασία της Εργασίας, Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Εμπιστοσύνη, Δικαιοσύνη, Εξάντληση και Άγχος) μπορούσαν να εξηγήσουν περισσότερο από το 82% των βαθμολογιών που επιτεύχθηκαν για τη Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας. Μόνο δύο μεταβλητές έδειξαν σημαντική αξία πρόβλεψης, επομένως μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας θα είναι υψηλότερη όταν η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων και η Εξάντληση είναι υψηλότερες. Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν πολύ σημαντικό από στατιστική άποψη, αφού τα αποτελέσματα που αποκτήθηκαν για τις ανεξάρτητες μεταβλητές (Ποσοτικές Απαιτήσεις, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Ανάπτυξης, Σημασία της Εργασίας, Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ηγεσία, Κοινωνική Υποστήριξη, Εμπιστοσύνη και Δικαιοσύνη) μπορούσαν να εξηγήσουν περισσότερο από το 58% των βαθμολογιών που επιτεύχθηκαν για την Προσωπική Βαθμολόγηση της Υγείας. Τρεις από αυτές τις διαστάσεις επέδειξαν σημαντικότερη προβλεπτική αξία, επομένως μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι η Προσωπική 10 Δεν προέκυψε κανένα σημαντικό προβλεπτικό «μοντέλο» για το Άγχος 49

54 Συναισθηματικ ές Απαιτήσεις Ανταμοιβές Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας Εμπιστοσύνη,Δ ικαιοσύνη Εξάντληση Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Βαθμολόγηση της Υγείας θα είναι υψηλότερη όταν οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις, οι Ανταμοιβές και η Δικαιοσύνη είναι υψηλότερες. Εξάντληση: το «μοντέλο» πρόβλεψης που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό, αφού τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Ποσοτικές Απαιτήσεις, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Επιρροή στην Εργασία, Δυνατότητες Ανάπτυξης, Νόημα της Εργασίας, Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ηγεσία, Κοινωνική Υποστήριξη, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας, Εμπιστοσύνη, Δικαιοσύνη και Άγχος) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περίπου το 78% των βαθμολογιών που συλλέχθηκαν για την Εξάντληση. Μόνο μία μεταβλητή παρουσίασε σημαντική αξία πρόβλεψης και ερμήνεψε καλά την Εξάντληση, άρα μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι η Εξάντληση θα είναι υψηλότερη όταν η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας είναι επίσης υψηλότερη. Πίνακας 21 Σημαντικά προβλεπτικά «μοντέλα» για τις σχετικές διαστάσεις στη Λετονία Διαστάσεις Δύναμη του «μοντέλου» Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας 82% 58% Εξάντληση 78% Βέλγιο Οι «Κοινωνικο-Δημογραφικές» μεταβλητές αποκάλυψαν ότι περισσότεροι από τους μισούς εκπαιδευτικούς που συμπλήρωσαν τα ερωτηματολόγια στο Βέλγιο προέρχονταν από Γυμνάσια (68,8%) και διέθεταν περισσότερο από 20 χρόνια εργασιακής εμπειρίας. 50

55 Διάγραμμα 29 Βέλγοι Συμμετέχοντες Φύση του Ιδρύματος Διάγραμμα 30 Βέλγοι Συμμετέχοντες: Χρόνια Εργασίας στο Εκπαιδευτικό Σύστημα Η πλειοψηφία των διαστάσεων της «Προκλητικής Συμπεριφοράς» επιβεβαίωσε την ύπαρξη υψηλότερων αποτελεσμάτων για τους Βέλγους Εκπαιδευτικούς (σε σύγκριση με τις βαθμολογίες που προέκυψαν από την αρχική μελέτη του COOPSOQ II στο 2007): Εκφοβισμός Το 19,8% των εκπαιδευτικών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε εκφοβισμό στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 8,3%). Απειλές Βίας Το 18,9% των εκπαιδευτικών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε απειλές βίας στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 7,8%). Φυσική Βία Το 7,2% των εκπαιδευτικών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε φυσική βία στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 3,9%). Σεξουαλική Παρενόχληση Το 4,5% των εκπαιδευτικών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε ανεπιθύμητη σεξουαλική προσοχή στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 2,9%). 51

56 Διάγραμμα 31 Προκλητική Συμπεριφορά - Βέλγιο Από μία καθολική προοπτική, οι μεταβλητές «Εργασίας και Ευημερίας» παρουσίασαν σημαντικά χαμηλότερα αποτελέσματα. Ο μέσος της Δέσμευσης με την Εργασία βαθμολογήθηκε αρνητικά με μία τιμή ίση με 1,1 (σε μία κλίμακα από 0 έως 6, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «ποτέ» και το 6 αντιστοιχεί στο «πάντα/καθημερινά»). Λαμβάνοντας υπόψη την κατηγορία «Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία», οι μεταβλητές αυτές παρουσίασαν πιο θετικά αποτελέσματα και τόνισαν τη θετική βαθμολογία που συνέλλεξαν ορισμένες διαστάσεις, όπως τη Σημασία της Εργασίας, οι Δυνατότητες Ανάπτυξης, η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, η Εμπιστοσύνη, ο Ρυθμός, η Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο και οι Ανταμοιβές (με όλες τις διαστάσεις να επιτυγχάνουν μέσα αποτελέσματα γύρω στο 6 σε μία κλίμακα από το 0 έως το 8, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει στο «σε ένα πολύ μικρό βαθμό» και το 8 αντιστοιχεί στο «σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό»). Επιτυγχάνοντας ένα μέσο αποτέλεσμα ίσο με 3, η Εξάντληση ήταν η μεταβλητή με τη χαμηλότερη βαθμολογία σε αυτήν την κατηγορία. Σε ό,τι αφορά την κατηγορία των «Άλλων Μεταβλητών», τα αποτελέσματα που συλλέχθηκαν έδειξαν ότι η πλειοψηφία των Βέλγων εκπαιδευτικών ήταν ικανοποιημένοι με το επάγγελμά τους (με τη διάσταση αυτή να επιτυγχάνει μέσο αποτέλεσμα ίσο με 2, σε μία κλίμακα Likert των 4 επιπέδων, 0 έως 3, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «πολύ δυσαρεστημένος» και το 3 το «πολύ ευχαριστημένος») και αναγνώρισαν ότι η υγεία τους ήταν πολύ καλή τις τελευταίες 4 εβδομάδες (με τη διάσταση αυτή να επιτυγχάνει μέσο αποτέλεσμα ίσο με 2, σε μία κλίμακα Likert των 5 επιπέδων, 0 έως 4, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «κακή» και το 4 το «άριστη»). Παρ όλα αυτά, οι εκπαιδευτές εκτίμησαν ότι η εργασία είχε μερικό αρνητικό αποτέλεσμα στην προσωπική τους ζωή (με τη μεταβλητή αυτή να 52

57 επιτυγχάνει μέση τιμή ίση με 3, σε μία κλίμακα από 0 έως 6, όπου το 0 αντιπροσωπεύει το «η εργασία δεν επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή μου ζωή με κανέναν τρόπο» και το 6 το «ναι, βέβαια η εργασία επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή μου ζωή»). Διάγραμμα 32 Εργασία και Ευημερία - Βέλγιο Διάγραμμα 33 Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία Βέλγιο Διάγραμμα 34 Άλλες μεταβλητές - Βέλγιο Τα χαμηλά αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν για τους Βέλγους συμμετέχοντες σε ό,τι αφορά τις μεταβλητές UWES έδειξαν μία σημαντική διαφορά σε σύγκριση με τα αρχικά δεδομένα και ακόμη και με τα συνολικά αποτελέσματα από την ανάλυση αναγκών (συμπεριλαμβανομένων όλων των συμμετεχόντων χωρών). Μαζί με το Άγχος, η Δέσμευση στην Εργασία συμπεριλάμβανε ένα σύνολο διαστάσεων με μία διαφορά μεγαλύτερη από 10 βαθμούς σε σχέση με τις αρχικές μελέτες (βλ. Πίνακα 22). 53

58 Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Απαιτήσιες Ρυθμός Συναισθηματικ ές Απαιτήσεις Επιρροή στην ργασία Ανάπτυξη Σημασία Εργασίας Δέσμευση Προβλεψιμότη τα Ανταμοιβές Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Ηγεσία Κοινωνική Υποστήριξη Επαγγελματική ικανοποίηση Σύγκρουση Εργασίας - οικογένειας Εμπιστοσύνη Δικαιοσύνη Σεβασμός Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Πίνακας 22 Σχετικές Διαφορές για το Βέλγιο σε σύγκριση με τα αποτελέσματα των αρχικών μελετών Διαστάσεις Αρχικά Καθολικά BE M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. Δέσμευση στην Εργασία 4,1 1,1 3,0 1,7 1,1 0,7 Άγχος 2,3 1,5 3,5 1,6 3,5 1,5 Και για τις δύο αυτές μεταβλητές, υπολογίστηκαν σημαντικές συσχετίσεις. Τα αποτελέσματα συνοψίζονται στον Πίνακα 23. Πίνακας 23 Σχετικές συσχετίσεις ανάμεσα στις διαστάσεις που παρατηρήθηκαν στο Βέλγιο Διαστάσεις Δέσμευση στην Εργασία Άγχος Επιπρόσθετα, διεξάχθηκαν στατιστικές διαδικασίες γραμμικής παλινδρόμησης για την Δέσμευση στην Εργασία και το Άγχος και αξιολογήθηκε η σημασία των προβλεπτικών «μοντέλων», με αποτέλεσμα τα ακόλουθα συμπεράσματα: Δέσμευση στην Εργασία: το «μοντέλο» πρόβλεψης που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό, αφού τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Ρυθμός, Δυνατότητες Ανάπτυξης, Σημασία της Εργασίας, Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Κοινωνική Υποστήριξη, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Εμπιστοσύνη, Δικαιοσύνη και Άγχος) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περίπου το 59% των βαθμολογιών που συλλέχθηκαν για τη Δέσμευση στην Εργασία. Τέσσερις από τις διαστάσεις αυτές παρουσίασαν σημαντικότερη αξία πρόβλεψης, αρά είναι δυνατό να εκτιμήσουμε ότι η Δέσμευση στην Εργασία θα είναι υψηλότερη όταν ο Ρυθμός, η Σημασία της Εργασίας, η Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο και η Εμπιστοσύνη είναι υψηλότερες. Άγχος: το «μοντέλο» πρόβλεψης που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό, αφού τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Ποσοτικές Απαιτήσεις, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Σημασία της Εργασίας, Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ηγεσία, Κοινωνική 54

59 Ποσοτικές Απαιτήσεις Ρυθμός Σημασία της Εργασίας Δέσμευση Σύγκρουση Εργασίας Ζωής Εμπιστοσύνη Εξάντληση Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Υποστήριξη, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Σύγκρουση Εργασίας Ζωής, Δικαιοσύνη, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας και Εξάντληση) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περίπου το 62% των βαθμολογιών που συλλέχθηκαν για το Άγχος. Και πάλι τέσσερις μεταβλητές έδειξαν μία σημαντικότερη προβλεπτική αξία άρα είναι δυνατό να εκτιμήσουμε ότι το Άγχος θα είναι υψηλότερο όταν οι Ποσοτικές Απαιτήσεις, η Σύγκρουση Εργασίας Ζωής και η Εξάντληση είναι υψηλότερες ενώ η Προβλεψιμότητα είναι χαμηλότερη. Πίνακας 24 Σημαντικά προβλεπτικά «μοντέλα» για τις σχετικές διαστάσεις στο Βέλγιο Διαστάσεις Δύναμη του «μοντέλου» Δέσμευση στην Εργασία 59% Άγχος 68% 55

60 Ολλανδία Τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις «Κοινωνικο-δημογραφικές» μεταβλητές όπως είναι η Φύση του Ιδρύματος ή τα Χρόνια Εργασίας στο Εκπαιδευτικό Σύστημα έδειξαν ότι η πλειοψηφία των Ολλανδών ερωτηθέντων ήταν εκπαιδευτικοί που προέρχονταν από Γυμνάσια (86,1%) και διέθεταν περισσότερα από 20 χρόνια προϋπηρεσίας. Διάγραμμα 35 Ολλανδοί Συμμετέχοντες: Φύση του Ιδρύματος Διάγραμμα 44 Ολλανδοί Συμμετέχοντες: Χρόνια Εργασίας στο Εκπαιδευτικό Σύστημα Η ομάδα μεταβλητών που συμπεριλαμβάνονται στην κατηγορία «Προσβλητική Συμπεριφορά» συνέλλεξαν παρόμοια αποτελέσματα, κατά τη σύγκριση των αποτελεσμάτων των Ολλανδών εκπαιδευτών με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης του COOPSOQ II (2007): Απειλές Βίας Το 9,5% των εκπαιδευτών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε απειλές βίας στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 7,8%). Εκφοβισμός Το 6,3% των εκπαιδευτών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε εκφοβισμό στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 8,3%). Φυσική Βία Το 4,7% των εκπαιδευτών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε φυσική βία στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 3,9%). 56

61 Σεξουαλική Παρενόχληση Το 3,2% των εκπαιδευτών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε ανεπιθύμητη σεξουαλική προσοχή στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 2,9%). Διάγραμμα 36 Προκλητική Συμπεριφορά - Ολλανδία Η κατηγορία «Εργασία και Ευημερία» παρουσίασε, γενικά, σημαντικά χαμηλότερα αποτελέσματα, τα οποία αντικατοπτρίστηκαν στη Δέσμευση με την Εργασία με ένα μέσο γύρω στο 1,1 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 6, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «ποτέ» και το 6 αντιστοιχεί στο «πάντα/καθημερινά»). Η κατηγορία «Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία» παρουσίασε συνολικά θετικά αποτελέσματα στην ανάλυση αναγκών. Στο πλαίσιο αυτό, ήταν δυνατός ο τονισμός των υψηλότερων βαθμολογιών που αποκτήθηκαν από ένα σύνολο διαστάσεων, συμπεριλαμβανομένων των διαστάσεων Νόημα της Εργασίας, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ρυθμός, Δυνατότητες Ανάπτυξης και Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο (με τις διαστάσεις αυτές να επιτυγχάνουν μέσα αποτελέσματα γύρω στο 6 σε μία κλίμακα από το 0 έως το 8, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει στο «σε ένα πολύ μικρό βαθμό» και το 8 αντιστοιχεί στο «σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό»). Αντίθετα, το Άγχος και η Εξάντληση αποτέλεσαν τις μεταβλητές με τις χαμηλότερες βαθμολογίες της ομάδας (επιτυγχάνοντας ένα μέσο αποτέλεσμα ίσο με 3). Η τελευταία κατηγορία που ορίστηκε από τους εταίρους, οι «Άλλες μεταβλητές», έδειξαν ότι η πλειοψηφία των Ολλανδών εκπαιδευτών ήταν ικανοποιημένοι με το επάγγελμά τους (με τη διάσταση αυτή να επιτυγχάνει μέσο αποτέλεσμα ίσο με 2, σε μία κλίμακα Likert των 4 επιπέδων, 0 έως 3, στην 57

62 οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «πολύ δυσαρεστημένος» και το 3 το «πολύ ευχαριστημένος») και αναγνώρισαν ότι η υγεία τους ήταν πολύ καλή τις τελευταίες 4 εβδομάδες (με τη διάσταση αυτή να επιτυγχάνει μέσο αποτέλεσμα ίσο με 3, σε μία κλίμακα Likert των 5 επιπέδων, 0 έως 4, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «κακή» και το 4 το «άριστη»). Παρ όλα αυτά, οι εκπαιδευτές εκτίμησαν ότι η εργασία είχε αρνητικό αποτέλεσμα στην προσωπική τους ζωή (με τη μεταβλητή αυτή να επιτυγχάνει μέση τιμή ίση με 3, σε μία κλίμακα από 0 έως 6, όπου το 0 αντιπροσωπεύει το «η εργασία δεν επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή μου ζωή με κανέναν τρόπο» και το 6 το «ναι, βέβαια η εργασία επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή μου ζωή»). Διάγραμμα 37 Εργασία και Ευημερία Ολλανδία Διάγραμμα 38 Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία Ολλανδία Διάγραμμα 39 Άλλες μεταβλητές Ολλανδία 58

63 Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Απαιτήσιες Ρυθμός Συναισθηματικ ές Απαιτήσεις Επίδραση στην Εργασία Ανάπτυξη Σημασία Εργασίας Δέσμευση Προβλεψιμότη τα Ανταμοιβές Σαφήνεια Ρόλου Ηγεσία Κοινωνική Υποστήριξη Επαγγελματική ικανοποίηση Σύγκρουση Εργασίας - οικογένειας Εμπιστοσύνη Δικαιοσύνη Σεβασμός Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Από την ανάλυση των εξαρτημένων μεταβλητών, όπως είναι η Δέσμευση στην Εργασία, η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας, η Εξάντληση και το Άγχος, μόνο στην περίπτωση της πρώτης παρατηρήθηκαν σχετικές διαφορές κατά τη σύγκριση των αποτελεσμάτων της ανάλυσης αναγκών με τις αρχικές μελέτες. Παρ όλα αυτά, οι Ποσοτικές Απαιτήσεις και ο Ρυθμός αποτέλεσαν επίσης μέρος της ομάδας, εφόσον παρουσίασαν διαφορά μεγαλύτερη από 10 βαθμούς ανάμεσα στις δύο πηγές με τις οποίες συγκρίθηκαν (βλ. Πίνακα 25). Πίνακας 25 Σχετικές διαφορές για την Ολλανδία σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης Διαστάσεις Αρχικά Συνολικά NL M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. Δέσμευση στην Εργασία 4,1 1,1 3,0 1,7 1,1 0,6 Ποσοτικές Απαιτήσεις 3,3 1,8 3,8 1,5 4,3 1,5 Ρυθμός 4,7 1,6 5,4 1,7 5,8 1,3 Για τις τρεις πιο σχετικές μεταβλητές, εφαρμόστηκε η διαδικασία συσχέτισης του Pearson και παρατηρήθηκαν ορισμένες σημαντικές στατιστικές σχέσεις ανάμεσα στη Δέσμευση στην Εργασία, στις Ποσοτικές Απαιτήσεις και στο Ρυθμό και σε άλλες μεταβλητές που συμπεριλήφθηκαν στο ερωτηματολόγιο, όπως φαίνεται στον Πίνακα 26. Πίνακας 26 Σχετικές συσχετίσεις ανάμεσα στις διαστάσεις που παρατηρήθηκαν στην Ολλανδία Διαστάσεις Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Απαιτήσεις Ρυθμός Εκτιμώντας τα αποτελέσματα των σημαντικών συσχετίσεων, εφαρμόστηκε μία διαδικασία γραμμικής παλινδρόμησης για τις 3 πιο σχετικές διαστάσεις. Δεν προέκυψε κανένα στατιστικά σημαντικό μοντέλο πρόβλεψης 59

64 Σλοβενία Τα δεδομένα που συλλέχθηκαν από τα ερωτηματολόγια που συμπληρώθηκαν από εκπαιδευτικούς στη Σλοβενία έδειξαν ότι αυτοί κυρίως προέρχονταν από δημοτικά σχολεία (68,4%) και γυμνάσια (22,6%) και διέθεταν περισσότερα από 20 χρόνια προϋπηρεσίας (34,6%) ή περισσότερα από 10 και λιγότερα από 15 χρόνια. Αυτές οι κοινωνικο-δημογραφικές μεταβλητές αντικατοπτρίζονται στα επόμενα Διαγράμματα. Διάγραμμα 40 Σλοβένοι Συμμετέχοντες Φύση του Ιδρύματος Διάγραμμα 50 Σλοβένοι Συμμετέχοντες: Χρόνια Εργασίας στο Εκπαιδευτικό Σύστημα Όλες οι μεταβλητές που ενσωματώθηκαν στην κατηγορία της «Προκλητικής Συμπεριφοράς» παρουσίασαν υψηλότερα αποτελέσματα στην ανάλυση αναγκών της Σλοβενίας, σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης του Σύντομου COOPSOQ II (2007): Εκφοβισμός Το 22,4% των εκπαιδευτών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε εκφοβισμό στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 8,3%). Απειλές Βίας Το 14,2% των εκπαιδευτών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε απειλές βίας στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 7,8%). Φυσική Βία Το 6,7% των εκπαιδευτών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε φυσική βία στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 3,9%). 60

65 Σεξουαλική Παρενόχληση Το 4,5% των εκπαιδευτών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε ανεπιθύμητη σεξουαλική προσοχή στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 2,9%). 61

66 Διάγραμμα 41 Προσβλητική Συμπεριφορά - Σλοβενία Οι μεταβλητές «Εργασίας και Ευημερίας» παρουσίασαν θετικά συνολικά αποτελέσματα και ο μέσος για τη Δέσμευση στην Εργασία βαθμολογήθηκε με μία τιμή ίση με 4,4 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 6, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «ποτέ» και το 6 αντιστοιχεί στο «πάντα/καθημερινά»). Η Αφοσίωση αποτέλεσε την υψηλότερη διάσταση και το Σθένος τη χαμηλότερη (επιτυγχάνοντας βαθμολογίες 4,6 και 4,3 αντίστοιχα). Παρατηρώντας τα αποτελέσματα των μεταβλητών «Ψυχοκοινωνικών Παραγόντων στην Εργασία», ήταν δυνατή η παρατήρηση της θετικής βαθμολογίας που προέκυψε από τις διαστάσεις Σημασία της Εργασίας και Σαφήνεια Ρόλου, με τις δύο αυτές μεταβλητές να επιτυγχάνουν μέσους γύρω στο 7 (σε μία κλίμακα από το 0 έως το 8, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει στο «σε ένα πολύ μικρό βαθμό» και το 8 αντιστοιχεί στο «σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό»). Συλλέγοντας ένα μέσο ίσο με 4, οι Ποσοτικές Απαιτήσεις, η Εξάντληση, το Άγχος και η Επίδραση στην Εργασία συνέλλεξαν τις χαμηλότερες βαθμολογίες της ομάδας. Τελικά, σε ό,τι αφορά τα αποτελέσματα των «Άλλων μεταβλητών» ήταν δυνατό να παρατηρήσουμε ότι η πλειοψηφία των Σλοβένων εκπαιδευτικών ήταν ικανοποιημένοι με το επάγγελμά τους (με αυτή τη διάσταση να επιτυγχάνει μέσο ίσο με 2 σε μία κλίμακα Likert των 4 επιπέδων, 0 έως 3, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «πολύ δυσαρεστημένος» και το 3 το «πολύ ευχαριστημένος») και αναγνώρισαν ότι η υγεία τους ήταν πολύ καλή τις τελευταίες 4 εβδομάδες (με τη διάσταση αυτή να επιτυγχάνει μέσο αποτέλεσμα ίσο με 2, σε μία κλίμακα Likert των 5 επιπέδων, 0 έως 4, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «κακή» και το 4 το «άριστη»). Ταυτόχρονα, οι εκπαιδευτικοί θεωρούσαν ότι η εργασία είχε μερικό αρνητικό αποτέλεσμα στην προσωπική τους ζωή (με τη μεταβλητή αυτή να επιτυγχάνει μέση τιμή ίση 62

67 με 3, σε μία κλίμακα από 0 έως 6, όπου το 0 αντιπροσωπεύει το «η εργασία δεν επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή μου ζωή με κανέναν τρόπο» και το 6 το «ναι, βέβαια η εργασία επηρεάζει την προσωπική και οικογενειακή μου ζωή»). Διάγραμμα 52 Εργασία και Ευημερία - Σλοβενία Διάγραμμα 53 Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία Σλοβενία Διάγραμμα 42 Άλλες μεταβλητές - Σλοβενία 63

68 Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Απαιτήσιες Ρυθμός Συναισθηματικ ές Απαιτήσεις Επιρροή στην Εργασία Ανάπτυξη Σημασία Εργασίας Δέσμευση Προβλεψιμότη τα Ανταμοιβές Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Ηγεσία Κοινωνική Υποστήριξη Επαγγελματική ικανοποίηση Σύγκρουση Εργασίας - οικογένειας Εμπιστοσύνη Δικαιοσύνη Σεβασμός Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Ενώ η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας, η Εξάντληση και το Άγχος επιλέχθηκαν ως σχετικές μεταβλητές (από το αρχικό σύνολο των 4 εξαρτημένων διαστάσεων που περιλαμβάνονται στη Δέσμευση στην Εργασία), άλλες μεταβλητές παρουσίασαν τις απαραίτητες διαφορές των 10 βαθμών περισσότερο ή λιγότερο από την αρχική μελέτη, επομένως θεωρήθηκαν σχετικές. Αυτές είναι οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις, η Σημασία της Εργασίας και η Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο (βλ Πίνακα 27). Πίνακας 27 Σχετικές διαφορές από τη Σλοβενία σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης Διαστάσεις Συναισθηματικές Απαιτήσεις Αρχικά Συνολικά SI M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. 3,3 2,1 4,2 1,6 4,8 1,4 Νόημα της Εργασίας 6 1,3 6,5 1,4 7 1,2 Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας 4,8 1,8 5,4 1,5 5,8 1,5 2,1 1,7 3,1 1,7 3,3 1,6 Εξάντληση 2,5 1,6 3,5 1,8 3,7 1,9 Άγχος 2,3 1,5 3,5 1,6 3,6 1,7 Για την ομάδα αυτή με τις 6 μεταβλητές, εφαρμόστηκε μία διαδικασία συσχέτισης του Pearson και παρατηρήθηκαν σημαντικές σχέσεις ανάμεσα σε αρκετές διαστάσεις που συνέθεσαν το ερωτηματολόγιο (βλ. Πίνακα 28). Πίνακας 28 Σχετικές Συσχετίσεις ανάμεσα στις διαστάσεις που παρατηρήθηκαν στη Σλοβενία Διαστάσεις Συναισθηματικές Απαιτήσεις Νόημα της Εργασίας Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας Εξάντληση Άγχος 64

69 Τέλος, πραγματοποιήθηκαν διαδικασίες γραμμικής παλινδρόμησης για τον καθορισμό των προβλεπτικών «μοντέλων» για τις προαναφερθείσες διαστάσεις, με αποτέλεσμα τις εξής παρατηρήσεις 11 : Σύγκρουση οικογένειας εργασίας: το "μοντέλο" πρόβλεψης που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό δεδομένου ότι τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις ανεξάρτητες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Επιρροή στην Εργασία, Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ηγεσία, Κοινωνική Υποστήριξη, Εργασιακή Ικανοποίηση, Εμπιστοσύνη, Δικαιοσύνη, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας, εξάντληση και Άγχος) μπορούσαν να εξηγήσουν σχεδόν το 65% των βαθμολογιών που επιτεύχθηκαν για τη Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας. Τέσσερις μεταβλητές έδειξαν σημαντική αξία πρόβλεψης, άρα είναι δυνατή η εκτίμηση ότι η Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας θα είναι υψηλότερη όταν ο Ρυθμός, η Εξάντληση και το Άγχος είναι υψηλότερα και η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων είναι χαμηλότερη. Εξάντληση: το "μοντέλο" πρόβλεψης που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό δεδομένου ότι τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις ανεξάρτητες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Επιρροή στην Εργασία, Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ηγεσία, Κοινωνική Υποστήριξη, Εργασιακή Ικανοποίηση, Εμπιστοσύνη, Δικαιοσύνη, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας, Εξάντληση και Άγχος) μπορούσαν να εξηγήσουν σχεδόν το 74% των βαθμολογιών που επιτεύχθηκαν για την Εξάντληση. Τέσσερις μεταβλητές έδειξαν σημαντική προγνωστική αξία, επομένως είναι δυνατή η εκτίμηση ότι η Εξάντληση θα είναι υψηλότερη όταν η Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας και το Άγχος είναι επίσης υψηλότερα και όταν η Δικαιοσύνη και η Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας είναι χαμηλότερες. Άγχος: το "μοντέλο" πρόβλεψης που δημιουργήθηκε ήταν στατιστικά σημαντικό δεδομένου ότι τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις ανεξάρτητες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Επιρροή στην Εργασία, Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ηγεσία, Κοινωνική Υποστήριξη, Εργασιακή Ικανοποίηση, Εμπιστοσύνη, Δικαιοσύνη, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας, Εξάντληση και Άγχος) μπορούσαν να εξηγήσουν σχεδόν το 72% των βαθμολογιών που επιτεύχθηκαν για το Άγχος. 4 μεταβλητές έδειξαν σημαντική προγνωστική αξία, ώστε να είναι δυνατή η εκτίμηση ότι το άγχος θα είναι υψηλότερο όταν οι συναισθηματικές απαιτήσεις, οι 11 Δεν προέκυψε κανένα σημαντικό προβλεπτικό «μοντέλο» για τις διαστάσεις Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Νόημα της Εργασίας και Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο. 65

70 Ρυθμός Συναισθηματικ ές Απαιτήσεις Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων - Σύγκρουση Οικογένειας - Εργασίας Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους συγκρούσεις εργασίας οικογένειας και η εξουθένωση είναι επίσης υψηλότερες και όταν η σαφήνεια ρόλου είναι χαμηλότερη. Πίνακας 29 Σημαντικά Προβλεπτικά «μοντέλα» για τις σχετικές διαστάσεις στη Σλοβενία Διαστάσεις Δύναμη του «μοντέλου» Σύγκρουση Οικογένειας - Εργασίας 65% Εξάντληση 74% Άγχος 72% Ελβετία Λαμβάνοντας υπόψη τις «Κοινωνικο-δημογραφικές» μεταβλητές, ήταν δυνατό να παρατηρήσουμε ότι η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών που συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο στην Ελβετία εργάζονταν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Περίπου το 26,2% διέθετε περισσότερο από 5 χρόνια και λιγότερο από 10 χρόνια προϋπηρεσίας, περίπου το 33,3% εργαζόταν στο Εκπαιδευτικό Σύστημα για περισσότερα από 15 χρόνια και λιγότερα από 20 και τουλάχιστον το 23,8% είχε περισσότερα από 20 χρόνια εμπειρίας. Διάγραμμα 55 Ελβετοί Συμμετέχοντες: Φύση του Ιδρύματος Διάγραμμα 56 Ελβετοί Συμμετέχοντες: Χρόνια Εργασίας στο Εκπαιδευτικό Σύστημα 66

71 Μόνο δύο από τις τέσσερις διαστάσεις της «Προκλητικής Συμπεριφοράς» βαθμολογήθηκαν θετικά από τους συμμετέχοντες: ο Εκφοβισμός και η Σεξουαλική Παρενόχληση. Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα των Ελβετών εκπαιδευτών με αυτά της αρχικής μελέτης του COOPSOQ II (2007), ήταν δυνατό να παρατηρήσουμε ότι για την πρώτη περίπτωση σημειώθηκαν υψηλότερες βαθμολογίες και για τη δεύτερη περίπτωση σημειώθηκαν παρόμοια αποτελέσματα. Εκφοβισμός Το 30,0% των εκπαιδευτών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε εκφοβισμό στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 8,3%). Σεξουαλική Παρενόχληση Το 45,0% των εκπαιδευτών ανέφεραν ότι έχουν εκτεθεί με κάποιο τρόπο σε ανεπιθύμητη σεξουαλική προσοχή στον εργασιακό χώρο κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών (στην αρχική μελέτη τα αποτελέσματα ήταν 2,9%). Δεν αναφέρθηκε κανένα περιστατικό Απειλών ή Φυσικής Βίας από τους Ελβετούς εκπαιδευτές. 67

72 Διάγραμμα 43 Προκλητική Συμπεριφορά - Ελβετία Υποθέτοντας μια γενικότερη προοπτική, οι μεταβλητές «Εργασίας και Ευημερίας» παρουσίασαν σημαντικά χαμηλότερες βαθμολογίες, με αποτέλεσμα η μέση Δέσμευση στην Εργασία να βαθμολογηθεί αρνητικά με ονομαστική αξία ίση με 2,2 (σε μια Κλίμακα 0-6, όπου 0 σημαίνει "ποτέ" και 6 αντιστοιχεί στο "πάντα / καθημερινά"). Λαμβάνοντας υπόψη την κατηγορία "Ψυχοκοινωνικών Παραγόντων στην Εργασία» παρατηρήθηκαν πιο θετικά αποτελέσματα για το σύνολο των μεταβλητών και ήταν δυνατό να υπογραμμισθεί η υψηλή βαθμολογία που είχε ληφθεί από η Σημασία της Εργασίας, που παρουσίασε μέσο περίπου στο 7 (σε Κλίμακα από το 0 έως το 8, στην οποία το 0 αντιπροσωπεύει το «σε πολύ μικρό βαθμό» και το 8 αντιστοιχεί στο «σε πολύ μεγάλο βαθμό»). Με μέσα αποτελέσματα κάτω από το 4, το Άγχος, η Εξάντληση και οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις ήταν οι μεταβλητές με τη χαμηλότερη βαθμολογία σε αυτή την κατηγορία. Για την κατηγορία «Άλλες μεταβλητές», τα αποτελέσματα που συγκεντρώθηκαν έδειξαν ότι η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών της Ελβετίας ήταν ικανοποιημένοι με τη δουλειά τους (επιτυγχάνοντας σε αυτή τη διάσταση ένα μέσο αποτέλεσμα ίσο με 2, σε μια κλίμακα Likert 4 επιπέδων, από το 0 έως το 3, με το 0 να αντιπροσωπεύει το «πολύ δυσαρεστημένος» και 3 το «πολύ ικανοποιημένος») και θεώρησαν ότι η υγεία τους ήταν καλή κατά τη διάρκεια των 4 τελευταίων εβδομάδων (επιτυγχάνοντας σε αυτή τη διάσταση με ένα μέσο αποτέλεσμα ίσο με 2, σε μια κλίμακα Likert 5 επιπέδων, από το 0 έως το 4, με το 0 να αντιπροσωπεύει το "κακή" και το 4 το "άριστη"). Τέλος, οι εκπαιδευτικοί θεώρησαν ότι η εργασία είχε μια μικρή αρνητική επίδραση στην ιδιωτική ζωή τους επιτυγχάνοντας για αυτή τη μεταβλητή μέσο μικρότερο από 3 (σε μια Κλίμακα από το 0 έως το 6, με το 0 να αντιπροσωπεύει το «σε 68

73 καμία περίπτωση η εργασία δεν επηρεάζει την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή» και το 6 το «ναι, βεβαίως η εργασία επηρεάζει την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή»). 69

74 Διάγραμμα 44 Εργασία και Ευημερία Ελβετία Διάγραμμα 45 Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία Ελβετία Διάγραμμα 46 Εργασία και Ευημερία Ελβετία Από τις τέσσερις εξαρτημένες μεταβλητές της ανάλυσης (Δέσμευση στην Εργασία, Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας, Εξάντληση και Άγχος) μόνο η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας δεν εμφάνισε σχετικές διαφορές συγκρίνοντας τα αποτελέσματα της ανάλυσης αναγκών στην Ελβετία με τα δεδομένα από τις αρχικές μελέτες του UWES και του Σύντομου COOPSOQ II. Ταυτόχρονα, οι άλλες μεταβλητές παρουσίασαν την απαιτούμενη διαφορά: ο Ρυθμός, η Επιρροή στην Εργασία και οι Δυνατότητες Ανάπτυξης (βλ. Πίνακα 30). 70

75 Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Απαιτήσιες Ρυθμός Συναισθηματικ ές Απαιτήσεις Επιρροή στην Εργασία Ανάπτυξη Σημασία Εργασίας Δέσμευση Προβλεψιμότη τα Ανταμοιβές Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Ηγεσία Κοινωνική Υποστήριξη Επαγγελματική ικανοποίηση Σύγκρουση Εργασίας - οικογένειας Εμπιστοσύνη Δικαιοσύνη Σεβασμός Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Πίνακας 30 Σχετικές διαφοροποιήσεις για την Ελβετία σε σύγκριση με τα αποτελέσματα των αρχικών μελετών Διαστάσεις Αρχικά Συνολικά CH M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. Δέσμευση στην Εργασία 4,1 1,1 3,0 1,7 2,2 1,8 Ρυθμός 4,7 1,6 5,4 1,7 5,8 1,6 Επιρροή στην Εργασία 4,1 1,8 4,2 1,6 5,3 1,9 Δυνατότητες Ανάπτυξης 5,2 1,5 5,7 1,4 6,3 1,1 Εξάντληση 2,5 1,6 3,5 1,8 3,4 2 Άγχος 2,3 1,5 3,5 1,6 3,7 1,7 Σημαντικές συσχετίσεις μελετήθηκαν και αναγνωρίστηκαν οι πιο σημαντικές σχέσεις ανάμεσα στη Δέσμευση στην Εργασία, το Ρυθμό, την Επιρροή στην Εργασία, τις Δυνατότητες Ανάπτυξης, την Εξάντληση και το Άγχος και τις άλλες μεταβλητές που συμπεριλήφθηκαν στο ερωτηματολόγιο με τη βοήθεια της στατιστικής διαδικασίας της συσχέτισης Pearson (βλ. Πίνακα 31). Πίνακας 31 Σχετικές συσχετίσεις ανάμεσα στις διαστάσεις που παρατηρήθηκαν στην Ελβετία Dimensions Δέσμευση στην Εργασία Ρυθμός Επιρροή στην Εργασία Δυνατότητες Ανάπτυξης Εξάντληση Άγχος Στο τέλος, εφαρμόστηκαν διαδικασίες γραμμικής παλινδρόμησης για τον καθορισμό των προβλεπτικών «μοντέλων» για τις 6 διαστάσεις, με αποτέλεσμα τις παρακάτω παρατηρήσεις 12 : Δέσμευση στην Εργασία: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν μεγάλης σημασίας από στατιστική άποψη, αφού τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Ποσοτικές Απαιτήσεις, Ρυθμός, Δυνατότητες Ανάπτυξης, Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ηγεσία, Κοινωνική Υποστήριξη, Επαγγελματική 12 Η διάσταση Ρυθμός δεν παρουσίασε σημαντικό προβλεπτικό «μοντέλο». 71

76 Ικανοποίηση, Εμπιστοσύνη, Δικαιοσύνη, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας, Εξάντληση και Άγχος) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περίπου το 71% των βαθμολογιών που συλλέχθηκαν για τη Δέσμευση στην Εργασία. Πέντε διαστάσεις έδειξαν σημαντική προβλεπτική αξία, άρα είναι δυνατό να εκτιμήσουμε ότι η Δέσμευση στην Εργασία θα είναι υψηλότερη όταν η Ηγεσία, Κοινωνική Υποστήριξη, η Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας, η Εξάντληση και το Άγχος είναι χαμηλότερα. Επιρροή στην Εργασία: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν μεγάλης σημασίας από στατιστική άποψη, αφού τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Ποσοτικές Απαιτήσεις, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Δυνατότητες Ανάπτυξης, Νόημα της Εργασίας, Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ηγεσία, Κοινωνική Υποστήριξη, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Σύγκρουση Οικογένειας - Εργασίας, Εμπιστοσύνη, Δικαιοσύνη, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας, Εξάντληση και Άγχος) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περίπου το 94% των βαθμολογιών που συλλέχθηκαν για την Επίδραση στην Εργασία. Και πάλι πέντε διαστάσεις έδειξαν σημαντική προβλεπτική αξία, άρα είναι δυνατό να εκτιμήσουμε ότι η Επιρροή στην Εργασία θα είναι υψηλότερη όταν οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις, η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, η Σύγκρουση Οικογένειας Εργασίας και η Εμπιστοσύνη είναι επίσης υψηλότερα. Πιθανότητες Ανάπτυξης: το προβλεπτικό «μοντέλο» που δημιουργήθηκε ήταν μεγάλης σημασίας από στατιστική άποψη, αφού τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Ποσοτικές Απαιτήσεις, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Επιρροή στην Εργασία, Νόημα της Εργασίας, Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ηγεσία, Κοινωνική Υποστήριξη, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Σύγκρουση Οικογένειας - Εργασίας, Εμπιστοσύνη, Δικαιοσύνη, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας, Εξάντληση και Άγχος) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περίπου το 96% των βαθμολογιών που συλλέχθηκαν για τις Πιθανότητες Ανάπτυξης. Τέσσερις διαστάσεις έδειξαν σημαντική προβλεπτική αξία, άρα είναι δυνατή η εκτίμηση ότι οι Δυνατότητες Ανάπτυξης θα είναι υψηλότερες όταν το Νόημα της Εργασίας, η Κοινωνική Υποστήριξη, η Εξάντληση και το Άγχος είναι επίσης υψηλότερα. Εξάντληση: το «μοντέλο» πρόβλεψης που δημιουργήθηκε ήταν μεγάλης στατιστικά σημαντικό, αφού τα αποτελέσματα που προέκυψαν για τις μη εξαρτημένες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Ποσοτικές Απαιτήσεις, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Επιρροή στην Εργασία, 72

77 Ποσοτικές Απαιτήσεις Συναισθηματικ ές Απαιτήσεις Ανάπτυξη Νόημα Εργασίας Δέσμευση Ανταμοιβές Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Ηγεσία Κοινωνική Υποστήριξη Επαγγελματική Ικανοποίηση Συγκρούσεις Εργασίας Οικογένειας Εμπιστοσύνη Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος Αναφορά για την κατάσταση του άγχους Δυνατότητες Ανάπτυξης, Νόημα της Εργασίας, Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ηγεσία, Κοινωνική Υποστήριξη, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Σύγκρουση Οικογένειας - Εργασίας, Εμπιστοσύνη, Δικαιοσύνη, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας, Εξάντληση και Άγχος) μπορούσαν να ερμηνεύσουν περίπου το 96% των βαθμολογιών που συλλέχθηκαν για την Εξάντληση. Πέντε διαστάσεις έδειξαν σημαντική αξία πρόβλεψης, άρα μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι η Εξάντληση θα είναι υψηλότερη όταν οι Ποσοτικές Απαιτήσεις, οι Δυνατότητες Ανάπτυξης, η Κοινωνική Υποστήριξη, η Επαγγελματική Ικανοποίηση και το Άγχος είναι επίσης υψηλότερα. Άγχος: το προβλεπτικό "μοντέλο" που δημιουργήθηκε, έχει μεγάλη σημασία από στατιστική άποψη δεδομένου ότι τα αποτελέσματα που λαμβάνονται για τις ανεξάρτητες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Επιρροή στην Εργασία, Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, Προβλεψιμότητα, Ανταμοιβές, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, Ηγεσία, Κοινωνική Υποστήριξη, Επαγγελματική Ικανοποίηση, Εμπιστοσύνη, Δικαιοσύνη, Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας, Εξάντληση και Άγχος) μπορούσαν να εξηγήσουν σχεδόν το 96% των βαθμολογιών που επιτεύχθηκαν για το Άγχος. Τέσσερις διαστάσεις παρουσίασαν σημαντική προγνωστική αξία, επομένως είναι δυνατή η εκτίμηση ότι το Άγχος θα είναι υψηλότερο όταν οι Δυνατότητες Ανάπτυξης, η Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο, η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων και η Εξάντληση είναι επίσης υψηλότερα. Πίνακας 32 Σημαντικά προβλεπτικά "μοντέλα" για τις σχετικές διαστάσεις στην Ελβετία Διαστάσεις Δύναμη του μοντέλου Δέσμευση στην Εργασία Επιρροή στην Εργασία Δυνατότητες Ανάπτυξης 71% 94% 96% Εξάντληση 98% Άγχος 96% 73

78 5. Σημαντικά Ευρύματα: Συνεντεύξεις Διευθυντών 5. Σημαντικά Ευρήματα: Συνεντεύξεις Διευθυντών 74

79 5.1. Προφίλ γενικών αναγκών Μια λεπτομερής εξέταση των στοιχείων που συλλέχθηκαν προσφέρει καλύτερη κατανόηση των στοιχείων συμπεριλαμβανομένων και των στοιχείων από τις συνεντεύξεις. Με βάση τα αποτελέσματα αυτά από τις 9 χώρες αναπτύχθηκε ένα προφίλ γενικών αναγκών. Το προφίλ αυτό στηρίχτηκε στην ανάλυση της κάθε χώρας (σύνολο 9) για τις πιο σημαντικές μεταβλητές της μελέτης, λαμβάνοντας υπόψη περισσότερο 1) τις βαθμολογίες και τις διευκρινίσεις που παρέχονται από διαφορετικά μεγέθη του UWES και του σύντομου COPSOQ II, 2) τις διαφορές ανάμεσα στις αρχικές μελέτες (NRCWE, 2007 και Schaufeli & Bakker, 2003) και τα συνολικά αποτελέσματα της ανάλυσης αναγκών που αναπτύχθηκε από το έργο STRESSLESS και 3) από τα «μοντέλα» γραμμικής παλινδρόμησης που δημιουργήθηκαν. Ο Πίνακας 22 υπογραμμίζει τα μεγέθη που θεωρούνται σημαντικά από τους διευθυντές που ερωτήθηκαν στις συνεντεύξεις. Πίνακας 33 Μεγέθη που τονίστηκαν από τους διευθυντές στις συνεντεύξεις Μεγέθη Ποσοτικές Απαιτήσεις Αρχικά Συνολικά PT CZ UK GR LV BE NL SI CH M 13 Τ.Α. 14 M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. M Τ.Α. 3,3 1,8 3,8 1,5 3,7 1,1 2,2 1,4 2,5 1,4 4,1 1 3,4 1,3 3,9 1,5 4,3 1,5 4,2 1,1 4 2 Ρυθμός 4,7 1,6 5,4 1,7 5,7 1,6 5,3 1,5 5,2 1,5 5,3 1,3 4,7 2,1 5,4 1,6 5,8 1,3 5,3 2 5,8 1,6 Συναισθηματικές Απαιτήσεις Επιρροή στην Εργασία Δυνατότητες Ανάπτυξης Νόημα της Εργασίας Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας 3,3 2,1 4,2 1,6 5,2 1,3 4,6 1,4 4,7 1,3 3,1 1,6 4,1 1,4 4 1,5 3,8 1,2 4,8 1,4 3,3 2,1 4,1 1,8 4,2 1,6 4,6 1,5 4,4 1,6 4,4 1,5 4,5 1,6 3,5 1,5 4,3 1,3 4,2 1,3 3,6 1,6 5,3 1,9 5,2 1,5 5,7 1,4 5,8 1,2 5,2 1,2 5,1 1,2 5,4 1,6 5,4 2,1 5,7 1,4 5,8 1,1 5,7 1,5 6,3 1,1 6 1,3 6,5 1,4 6,7 1,3 7,2 0,8 6,9 1 6,4 1,3 5,3 2,1 6 1,5 6, ,2 6,7 1,5 5,7 1,4 6 1,5 6 1,6 6,5 1,3 6,5 1,3 5,8 1,8 5,5 2,1 5,6 1,5 5,8 1,2 6,4 1,4 5,9 1,7 2,1 1,7 3,1 1,7 4,3 1,5 2,6 1,4 2,6 1,5 2,6 1,6 3, ,6 2,9 1,5 3,3 1,6 2,9 1,9 Εμπιστοσύνη 5,4 1,5 5,6 1,6 5,8 1,5 5,8 1,3 5,8 1,3 5,1 1,7 5,1 2 5,5 1,5 5,3 1,3 5,9 1,8 6,3 1,6 Εξάντληση 2,5 1,6 3,5 1,8 5 1,6 3,5 1,3 3,5 1,3 3,3 1,6 4,4 1,8 3 1,6 2,7 1,6 3,7 1,9 3,4 2 Άγχος 2,3 1,5 3,5 1,6 4,6 1,4 3,4 1,2 3,4 1,3 3,5 1,2 3,5 1,9 3,5 1,5 3 1,5 3,6 1,7 3,7 1,7 ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα πορτοκαλί κελιά χρησιμοποιούνται για να δείξουν τα μεγέθη, στα οποία έδωσαν έμφαση οι διευθυντές κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων.. 13 Μέσος. 14 Τυπική Απόκλιση. 75

80 Τα βασικά ευρήματα αναφορικά με το γενικό προφίλ συνοψίζονται στα ακόλουθα: Εκτός από το Άγχος και την Εξάντληση, οι περισσότεροι διευθυντές από τις χώρες των εταίρων (9/9) ανέφεραν τις Ποσοτικές Απαιτήσεις ως ένα από τα πιο σημαντικά μεγέθη που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη για την αντιμετώπιση του εργασιακού άγχους στους οργανισμούς τους, Ο Ρυθμός και οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις αναφέρθηκαν επίσης ως σημαντικοί ψυχοκοινωνικοί παράγοντες αναφορικά με το εργασιακό άγχος (αναφέρθηκαν σε 5 από τις 9 χώρες), ακολουθεί το Νόημα της Εργασίας, η Σαφήνεια των Αρμοδιοτήτων και οι Δυνατότητες Ανάπτυξης (αναφέρθηκαν σε 4 από 9 χώρες) Η Σύγκρουση Εργασίας και Οικογένειας τονίστηκε μόνο σε 3 χώρες ενώ η Εμπιστοσύνη και η Επιρροή στην Εργασία θεωρήθηκε σημαντική σε 1 χώρα μόνο Εμπειρίες ανά χώρα Το προφίλ γενικών αναγκών που παρουσιάστηκε στην προηγούμενη ενότητα υποστηρίχθηκε από τα εθνικά προφίλ που παρατηρήθηκαν στις συμμετέχουσες χώρες. Για κάθε εταίρο, τα αποτελέσματα που συλλέχθηκαν μέσω των χρησιμοποιηθέντων εργαλείων διασπάστηκαν, παρέχοντας γενικά είδη πληροφορίας: Βαθμολογία σχετιζόμενη με την εργασία : Χρησιμοποιώντας μια κλίμακα 10 επιπέδων όπου το 1 αντιπροσωπεύει «καθόλου άγχος» και το 10 «το υψηλότερο δυνατό άγχος», ο κάθε διευθυντής που ερωτήθηκε έδωσε την δική του αντίληψη για το επίπεδο εργασιακού άγχους στον οργανισμό του. Αυτή η γενική βαθμολογία υποστηρίχθηκε από επιπρόσθετες διευκρινήσεις που εξήγησαν οι διευθυντές, παρέχοντας παραδείγματα αποτελεσμάτων Άγχους και Άγχους και Εξάντλησης. Τελικά η βαθμολογία συγκρίθηκε με τα βασικά αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν από τα ερωτηματολόγια που συμπλήρωσαν οι εκπαιδευτές (για τη μεταβλητή Άγχος). Συγκριτική Ανάλυση : Η ανάλυση των στοιχείων αναγνώρισε αντίστοιχες αναφορές σχετικά με τις διαφορετικές μεταβλητές στην μελέτη και οι αναφορές αυτές συγκρίθηκαν με τα αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν και περιγράφηκαν από τα ερωτηματολόγια που συμπληρώθηκαν από τους εκπαιδευτές (βαθμολόγηση ψυχοκοινωνικών παραγόντων, διαφορές μεγαλύτερες/μικρότερες από 10 μονάδες από την αρχική μελέτη, αποτελέσματα συσχετίσεων και γραμμικής παλινδρόμησης). Αυτή η συγκριτική διαδικασία ήταν σημαντική για την εύρεση των πιο κοινών στοιχείων που θεωρούνται σημαντικά από τους διευθυντές και από 76

81 τους εκπαιδευτές, διευκρινίζοντας (με τα συλλεχθέντα στοιχεία) τη σχετικότητά τους με το εργασιακό άγχος. Άλλα σχετικά ζητήματα : Εκτός από τις προαναφερθείσες μεταβλητές, η κοινοπραξία συμπεριέλαβε στις συνεντεύξεις αναφορά σε υφιστάμενες παρεμβάσεις για τη διαχείριση του άγχους σε επίπεδο πολιτικών ή πρακτικής εφαρμογής και στην κατανομή των πόρων για την αντιμετώπιση του εργασιακού άγχους. Αυτές οι μεταβλητές αναλύθηκαν επίσης μέσα από την διαδικασία ανάλυσης περιεχομένου και κάποιες αναφορές τονίστηκαν Πορτογαλία Έξι διευθυντές από διαφορετικούς εκπαιδευτικούς οργανισμούς συμμετείχαν στις συνεντεύξεις που διεξήχθηκαν στην Πορτογαλία. Τρεις από αυτούς αντιπροσώπευαν μια καθετοποιημένη ομάδα σχολείων 15, ο ένας ήταν από σχολείο πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και οι δύο ήταν μη κερδοσκοπικά ινστιτούτα που προωθούν μαθήματα κατάρτισης (κυρίως επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση). Όταν αξιολογούσαν τα ποσοστά εργασιακού άγχους στους οργανισμούς τους, οι ερωτηθέντες διευθυντές κατέταξαν διαφορετικά τις βαθμολογίες ανάλογα με τη φύση του οργανισμού. Έτσι σε μια κλίμακα από το 1 μέχρι το 10 όπου το 1 αντιπροσωπεύει «καθόλου άγχος» και το 10 «το υψηλότερο δυνατό άγχος» τα αποτελέσματα είναι τα ακόλουθα: Εύρος από 7 έως 10 για τους διευθυντές των καθετοποιημένων ομάδων σχολείων 7 για τους διευθυντές των σχολείων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Εύρος από 6 έως 8 για τους διευθυντές των μη κερδοσκοπικών ινστιτούτων. 15 Μία καθετοποιημένη ομάδα σχολείων ενώνει διαφορετικά σχολεία από διαφορετικά εκπαιδευτικά επίπεδα, συμπεριλαμβανομένων, για παράδειγμα, την προσχολική εκπαίδευση (4 εκπαιδευτικά χρόνια που περιλαμβάνουν παιδιά ηλικίας 6-10 ετών), δημοτική εκπαίδευση (5 εκπαιδευτικά χρόνια που περιλαμβάνουν εφήβους ηλικίας ετών και καλείται επίσης βασικό σχολείο, ενσωματώνοντας δύο διαφορετικά επίπεδα ή κύκλους: 1 ος κύκλος με 2 χρόνια, 2 ος κύκλος με 3 χρόνια), δευτεροβάθμια εκπαίδευση (3 εκπαιδευτικά χρόνια που περιλαμβάνουν εφήβους ηλικίας χρόνων και διαχωρίζεται σε επιστημονικά ανθρωπιστικά μαθήματα και επαγγελματικά μαθήματα). Οι καθετοποιημένες ομάδες σχολείων μπορεί να περιλαμβάνουν Κέντρα Νέων Ευκαιριών, στα οποία οι νέοι ενήλικες ή οι ενήλικες με λιγότερα από 12 εκπαιδευτικά έτη μπορούν να επιτυγχάνουν την επικύρωση της ανεπίσημα αποκτηθείσας γνώσης και ικανοτήτων μέσω μίας διαδικασίας αναγνώρισης, επικύρωσης και πιστοποίησης (η οποία παρέχει σε αυτούς κάτι αντίστοιχο με το τελευταίο έτος της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης ή με το τελευταίο έτος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ανάλογα με την περίπτωση. Τέλος, οι καθετοποιημένες ομάδες σχολείων μπορούν να παρέχουν επίσης μαθήματα κατάρτισης ενηλίκων (που επιτρέπουν σε αυτή την ομάδα-στόχο να επιστρέψουν στο σχολείο και να ασχοληθούν με επαγγελματικά μαθήματα). 77

82 Καθώς τα αναγνωρισμένα επίπεδα του εργασιακού άγχους ήταν συνολικά υψηλά αυτό αναγνωρίσθηκε και στις συνεντεύξεις. Παρακάτω υπάρχει μια επιλογή από αναφορές των διευθυντών σχετικά με αυτό το θέμα: Η αύξηση του άγχους και της ανησυχίας έχει επιδεινώσει κατ εξακολούθηση την προδιάθεση να είναι κάποιος σε κακή διάθεση και αυτό είναι μια αλυσίδα που επηρεάζει τόσο τους δασκάλους όσο και τους μαθητές Το άγχος που προκαλείται από αυτές τις συνθήκες δημιουργεί μια γενικότερη δυσφορία στους δασκάλους που βρίσκονται σε ψυχολογικό πόνο κάθε μέρα. Είναι μια μίξη πολλών πραγμάτων που καταλήγουν να έχουν πολύ αρνητικές επιρροές. Το άγχος μπορεί να ανεβάσει την πίεσή σου, να ρίξει τα επίπεδα σιδήρου στο αίμα σου, να σου προκαλέσει πονοκεφάλους, να αυξήσει ή να μειώσει το βάρος σου (ανάλογα με τον μεταβολισμό σου), να σου προκαλέσει κούραση ή ταραχή που μπορεί να βλάψει την καρδιάς σου. Αν είναι κακό άγχος είναι από αυτά. Πιστεύουμε πως τα σωματικά συμπτώματα είναι πιο συχνά και συσχετίζονται με την κούραση και την έλλειψη χρόνου έκφρασης. Οι άμεσες συνέπειες είναι στη δουλειά, πιστεύω. Αν είμαι μέρος αυτής της πίεσης δεν έχω τη διαθεσιμότητα να κάνω διαφορετικά. Αυτή είναι η πρώτη συνέπεια: ο ρόλος μου ως δάσκαλος βρίσκεται σε κίνδυνο. Μετά είναι άλλες συνέπειες κυρίως αναφορικά με τις ανθρώπινες σχέσεις. Αυτό είναι τρομερό. Μιλάμε με ανθρώπους και νοιώθουμε πως είναι τελείως κουρασμένοι, ενοχλημένοι, σε κακή διάθεση όλο το σετ της επικοινωνίας είναι λίγο σχιζοφρενικό. Ο διάλογος με το προσωπικό είναι σχεδόν ανύπαρκτος είναι απόμακρος και δεν είναι πια συνάδελφοι δάσκαλοι. Φαντάζομαι πως σε προσωπικό επίπεδο οι δάσκαλοι νοιώθουν δυστυχείς όταν επιστρέφουν σπίτι και μιλούν για το σχολείο, τους μαθητές, τα τεστ Δεν πιστεύω πως αυτό συμβάλλει στην ευεξία τους (φυσικά, πνευματικά και σε όλες τις διαστάσεις που παρουσιάζονται στον ορισμό της υγείας από τον WHO). Δεν μιλάμε πολύ για τη λέξη άγχος, οι όροι είναι πιο πολύ: «Τρελαίνομαι!», «Δεν το αντέχω αυτό άλλο!», «Μια από αυτές τις μέρες θα φύγω με αναρρωτική!» Όλες αυτές είναι εκφράσεις για το άγχος. Κλαίνε ο ένας στον ώμο του άλλου και καταθλιπτικές διαταραχές είναι πολύ συνήθεις στους δασκάλους. Οι άνθρωποι νοιώθουν εξαντλημένοι και επιλέγουν να μην επενδύουν πια. Γενικά, αυτές οι απόψεις ήταν συμβατές με τα αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν στα ερωτηματολόγια που συμπληρώθηκαν από τους Πορτογάλους εκπαιδευτές, όπου ήταν πιθανό να 78

83 παρατηρηθεί πως το μέγεθος του Άγχους αξιολογήθηκε με μια μέση τιμή 4, 6 σε μια κλίμακα μέχρι το 6. Εκτός από το Άγχος, η ανάλυση περιεχομένου των συνεντεύξεων τόνισε επίσης άλλες σημαντικές μεταβλητές που αξιολογήθηκαν με υψηλές βαθμολογίες από τους εκπαιδευτικούς στα ερωτηματολόγια, συμπεριλαμβανομένων των μεταβλητών Ποσοτικών Απαιτήσεων, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Νόημα της Εργασίας, Σύγκρουση Οικογένειας Εργασίας (βλ. Πίνακα 34). Πίνακας 34 Μεγέθη που αναφέρθηκαν από τους διευθυντές και τους εκπαιδευτικούς στην Πορτογαλία Μεγέθη Ποσοτικές Απαιτήσεις Ρυθμός Συναισθηματικές Απαιτήσεις Σημασία της Εργασίας Σύγκρουση Εργασίας- Οικογένειας Σχέση με τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων Η γραμμική παλινδρόμηση έδειξε πως στην Πορτογαλία, τα υψηλά επίπεδα Εξάντλησης συνδέονται με τα υψηλά επίπεδα Ποσοτικών Απαιτήσεων. Αυτή η μεταβλητή παρουσιάστηκε ως ένας σημαντικός παράγοντας πρόβλεψης για την Εξάντληση. Παρ όλα αυτά, οι Πορτογάλοι εκπαιδευτικοί θεωρούσαν πως δεν ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς ψυχοκοινωνικούς παράγοντες. Ο Ρυθμός παρουσίασε μια σημαντική διαφορά στην Πορτογαλία (συγκριτικά με τα αποτελέσματα των αρχικών μελετών) καθώς τα ερωτηματολόγια αποκάλυψαν ότι υψηλότερα επίπεδα είχαν αναγνωριστεί από τους Πορτογάλους εκπαιδευτικούς. Γενικά, οι συμμετέχοντες θεωρούσαν πως ο Ρυθμός είναι ένας σχετικός ψυχοκοινωνικός παράγοντας. Την ίδια στιγμή, η γραμμική παλινδρόμηση έδειξε πως ο Ρυθμός αποτελεί έναν σημαντικό παράγοντα πρόβλεψης για τη Σύγκρουση Εργασίας-Οικογένειας. Οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις παρουσίασαν μια σχετική διαφορά στην Πορτογαλία (συγκριτικά με τα αποτελέσματα των αρχικών μελετών) καθώς τα ερωτηματολόγια έδειξαν πως υψηλότερα επίπεδα άγχους αναγνωρίστηκαν από τους Πορτογάλους εκπαιδευτικούς. Η συμασία της Εργασίας ήταν ένας από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που αναφέρθηκε στα ερωτηματολόγια και συγκέντρωσε υψηλές βαθμολογίες. Η Σύγκρουση Εργασίας-Οικογένειας παρουσίασε σχετική διαφορά στην Πορτογαλία (συγκριτικά με τα αποτελέσματα των αρχικών μελετών), καθώς τα ερωτηματολόγια έδειξαν πως στην Πορτογαλία η Σύγκρουση Εργασίας-Οικογένειας είναι υψηλότερη όταν ο Ρυθμό; και την Δέσμευση είναι χαμηλότερα. Η ίδια διαδικασία έδειξε πως η Εξάντληση είναι ένας σημαντικός παράγοντας για την Σύγκρουση Εργασίας-Οικογένειας. 79

84 ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ Υψηλός φόρτος εργασίας αναφέρθηκε κατ επανάληψη από τους ερωτηθέντες ως βασικό ζήτημα. Σήμερα, οι δάσκαλοι βιώνουν μια μείωση στις παιδαγωγικές εργασίες και μια αύξηση στις γραφειοκρατικές εργασίες. Η διαφορά είναι οι γραφειοκρατικές εργασίες: περισσότερη ώρα αναλώνεται σε μια συνάντηση, μεγαλύτερες συναντήσεις, πιο διοικητικές εργασίες, περισσότερες εργασίες γενικά. Αυτές είναι οι βασικές αιτίες της κούρασης και είναι συνδεδεμένες με την μείωση της αξίας που η παιδαγωγική υποφέρει ως επαγγελματική δραστηριότητα. ΡΥΘΜΟΣ Η ανάγκη διατήρησης της εργασίας σε έναν υψηλό ρυθμό ήταν επίσης κοινό θέμα στις συνεντεύξεις. Όχι αρκετή ώρα (...). Το γεγονός ότι πολλές φορές αναλώνουν τα 20λεπτα διαλείμματά τους για να συμπληρώσουν εργασίες αντί για να ξεκουράζονται πριν ξεκινήσουν κάποιο άλλο μάθημα. Κατά τη διάρκεια αυτών των διαλειμμάτων βλέπουμε τους δασκάλους να τρέχουν να φέρουν εις πέρας γραφειοκρατικά και διοικητικά θέματα. Η κατάσταση έχει αναγκάσει τους δασκάλους (αυτούς που μπορούν) να μένουν 1 ή 2 ώρες παραπάνω στο σχολείο, και αφήνοντας λιγότερο χρόνο για τις οικογένειές τους, αν θέλουν να ολοκληρώσουν αυτές τις εργασίες (αν όχι θα πρέπει να αναλάβουν αυτές τις εργασίες και να ζουν σε συνεχές άγχος). Ένα άλλο ζήτημα σχετίζεται με τον χρόνο. Ο χρόνος που οι δάσκαλοι καταναλώνουν για το σχολείο έχει αυξηθεί σημαντικά. Σε μερικές περιπτώσεις ο χρόνος αυτός αποσπάται από τον οικογενειακό/ ιδιωτικό τους χρόνο. Είναι σύνηθες να επεκτείνονται οι συναντήσεις πέρα από το κανονικό (6 μ.μ ή 7 μ.μ). Οι δάσκαλοι έχουν συναντήσεις όλη την ώρα και νοιώθουν πως η έλλειψη είναι επαγγελματική και προσωπική καθώς είναι σύνηθες να μην αναγνωρίζονται οι προσπάθειές τους (σε όρους αξιοποίησης και αποτελεσμάτων). Έχουμε μια καινούρια παθολογία σχετικά με τους δασκάλους: δεν έχουν χρόνο για τίποτα, μια μέρα περιλαμβάνει μόνο 24 ώρες. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ Οι Συναισθηματικές απαιτήσεις είναι συνδεδεμένες με τις διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ μαθητών και γονιών, και δίνουν έμφαση στα προβλήματα που σχετίζονται με το κοινωνικο-οικονομικό υπόβαθρο των μειονεκτούντων ομάδων. Σήμερα, οι δάσκαλοι βιώνουν μια μείωση στις παιδαγωγικές εργασίες και μια αύξηση στις γραφειοκρατικές. Η διαφορά είναι πως οι γραφειοκρατικές εργασίες: περισσότερες ώρες αναλώνονται σε συναντήσεις, μεγαλύτερες συναντήσεις, πιο γραφειοκρατικές εργασίες, περισσότερες εργασίες γενικά. Αυτές είναι οι βασικές αιτίες της κούρασης και είναι συνδεδεμένες με την μείωση της αξίας που η παιδαγωγική υποφέρει ως επαγγελματική δραστηριότητα. Είναι πολύ απλό: έχουμε μια εσωτερική πίεση, μια πίεση που δημιουργείται από την κατάσταση του σχολείου, από τις σχέσεις με τους γονείς και τους μαθητές (που τώρα φέρνουν νέα και διαφορετικά προβλήματα στους δασκάλους) και μοιάζει σαν να εκρήγνυται το σχολείο με τα διαφορετικά παιδιά χωρίς κανόνες (ή με διαφορετικούς κανόνες). Δεν καταλαβαίνω τι συμβαίνει η εικόνα είναι τελείως διαφορετική σχετικά με τις αξίες, τη συμπεριφορά και το ενδιαφέρον στις εργασίες του σχολείου. Όλο αυτό εκρήγνυται στα χέρια των δασκάλων, του προσωπικού, των γονέων Εκρήγνυται στα χέρια των ενηλίκων και είναι εκτός ελέγχου, παράγοντας υψηλά επίπεδα άγχους και δυσλειτουργίας Χρειαζόμαστε απλά 5 λεπτά να μείνουμε στην αίθουσα των δασκάλων: όλοι μιλούν για το ίδιο πράγμα τα προβλήματα που είχαν 5 λεπτά πριν μπουν στην τάξη και τα προβλήματα που θα έχουν στην επόμενη τάξη (αυτό δεν είναι υγιεινό, ένας φαύλος κύκλος που αναδύεται από ανεπιθύμητο περιεχόμενο). Επιπρόσθετα, η πλειοψηφία των μαθητών είναι από μειονεκτούντα κοινωνικά υπόβαθρα και δεν έχουν τις απαραίτητες ικανότητες ούτε την απαιτούμενη αυτοσυγκέντρωση για την σωστή επίτευξη των στόχων εκμάθησης. Ο αγώνας μας είναι να τους διδάξουμε και να τους εκπαιδεύσουμε παράλληλα. ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Οι Εκπαιδευτές θεωρούνται ως μια κινητοποιημένη δύναμη στο εκπαιδευτικό σύστημα παρά την αυξημένη αποθάρρυνσή τους σχετικά με το Νόημα της Εργασίας. Δεν μπορούμε να πούμε πως οι δάσκαλοι νοιώθουν μικρότερη κινητοποίηση για εργασία. Αλλά παρατηρούμε πως αποθαρρύνονται όλο και περισσότερο σχετικά με την εργασιακή τους αποτελεσματικότητα. Η προδιάθεση και το πνεύμα αποστολής των ανθρώπων που υπήρχε στο σχολείο μας έχει εξαφανιστεί. ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ-ΖΩΗΣ Κάποιοι από τους συμμετέχοντες ανέφεραν χαμηλή ισορροπία εργασίας-προσωπικής ζωής κυρίως λόγω φόρτου εργασίας. Ακόμα και όταν έχουμε μείωση του εργασιακού προγράμματος σημαίνει ότι πάμε σπίτι και κάνουμε εργασίες στα πλαίσια του οικογενειακού χρόνου. Ναι, όντως έχουμε ένα μειωμένο πρόγραμμα, αλλά στην πραγματικότητα πάμε σπίτι πολύ αργά (αντί να ερχόμαστε στις 6 μ.μ, πολλές φορές πάμε γύρω στις 7/8 μ.μ). Αυτό το πρόβλημα αντανακλάται και στην επαγγελματική μας ζωή στο σχολείο και στην προσωπική μας ζωή. Αναλογιζόμενοι τον προσδιορισμό των παρεμβάσεων για τη διαχείριση του άγχους σε επίπεδο πολιτικής αλλά και σε πρακτικό επίπεδο, οι Πορτογάλοι διευθυντές αναφέρθηκαν στην ύπαρξη 80

85 παραδειγμάτων που αντανακλούσαν πρωτοβουλίες που υλοποιήθηκαν στους οργανισμούς τους. Μερικές αναφορές δίνονται παρακάτω: Το μόνο πράγμα που έχει ο οργανισμός μας (και έχει εγκριθεί και από τη Διοίκηση) είναι μια ελαστικότητα σε όρους εργασιακού προγράμματος για τη συμφιλίωση της επαγγελματικής και της προσωπικής ζωής. Έχουμε μια πολιτική καλών πρακτικών αναφορικά με αυτό το ζήτημα που αναγνωρίζονται για την ενεργοποίηση για παράδειγμα της τηλε-εργασίας. Δεν υπάρχουν επίσημες πολιτικές, κανονισμοί, πρωτοβουλίες. Αναλογιζόμενοι την ύπαρξη συγκεκριμένων πρακτικών για την πρόληψη του άγχους σε ένα τόσο προκαθορισμένο τρόπο Πρέπει να απαντήσω αρνητικά Όχι δεν μπορώ να αναφερθώ σε κάποιο παράδειγμα. Έχουμε κάποια ασήμαντα θέματα που αποτελούν μέρος της οργανωτικής μας κουλτούρας και έχουν κάποια αξία για μας. Τέλος, οι περισσότεροι ερωτηθέντες ανέφεραν την ανάγκη επενδύσεων που να αφορούν την επαγγελματική ανάπτυξη των εκπαιδευτών καθώς και τη σημασία περεταίρω εργασιών κατάρτισης για αυτή την ομάδα στόχο. Επίσης, ανέφεραν δυσκολίες λόγω έλλειψης χρηματοδότησης. Το σχολείο δεν έχει ίδια χρηματοδότηση. Χρησιμοποιεί δημόσια χρηματοδότηση εκτός αν το σχολείο έχει υποβάλει για κάποιο πρόγραμμα δεν θα έχει χρήματα για να υποστηρίξει τις πρωτοβουλίες Δημοκρατία της Τσεχίας Στην Τσεχία 6 συνεντεύξεις έγιναν με διευθυντές από τα εξής σχολεία: 1 προ-πρωτοβάθμιας, 3 πρωτοβάθμιας, και 1 δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Επιπρόσθετα, ένας διευθυντής από τριτοβάθμια εκπαίδευση ερωτήθηκε. Η αξιολόγησή τους για τα επίπεδα εργασιακού άγχους έδειξε διαφορετικές μέσες τιμές που σχετίζονταν με τη φύση του οργανισμού. Λαμβάνοντας υπόψη την κλίμακα 10 επιπέδων, στην οποία το 1 αντιπροσωπεύει «καθόλου άγχος» και το 10 «το υψηλότερο επίπεδο άγχους», τα αποτελέσματα που λήφθηκαν είναι: 5 από τους διευθυντές ήταν από σχολείο προ-πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης Εύρος 2 έως 6 από τους διευθυντές από σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης 6,5 για τον διευθυντή του σχολείου δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης 5,5 για τον διευθυντή από την τριτοβάθμια εκπαίδευση 81

86 Γενικά, αυτοί οι προβληματισμοί ήταν συνεπείς με τα αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν στα ερωτηματολόγια των Τσέχων εκπαιδευτικών, στα οποία παρατηρήθηκε πως το μέγεθος του Άγχους αξιολογήθηκε με μέση τιμή 3,4 σε κλίμακα έως 6. Παρ όλο που τα αποτελέσματα από αυτή τη μεταβλητή ήταν υψηλότερα από τα αποτελέσματα στην αρχική μελέτη, το ποσοστό που παρατηρήθηκε στο Άγχος ήταν από τα χαμηλότερα, συγκριτικά με όλες τις χώρες. Μερικά αποτελέσματα για το άγχος που αναφέρθηκαν από τους διευθυντές είναι κυρίως συνδεδεμένα με την αποθάρρυνση, την νευρικότητα, την έλλειψη θέλησης, την έλλειψη δημιουργικότητας, την απάθεια, την κούραση και την ενόχληση των εκπαιδευτών. Εκτός από το Άγχος, η ανάλυση περιεχομένου για τις συνεντεύξεις τονίζει και άλλες μεταβλητές που αξιολογήθηκαν ως σημαντικές με υψηλότερα ή χαμηλότερα ποσοστά από τους εκπαιδευτές στα ερωτηματολόγια, συμπεριλαμβανομένων των Ποσοτικών Απαιτήσεων, Συναισθηματικών Απαιτήσεων, Νόημα της Εργασίας, Σαφήνεια των Αρμοδιοτήτων, και Σύγκρουση Εργασίας-Οικογένειας (βλ. Πίνακα 35). Πίνακας 35 Μεγέθη που αναφέρθηκαν από τους εκπαιδευτές στην Τσεχία Μεγέθη Ποσοτικές Απαιτήσεις Συναισθηματικές Απαιτήσεις Σημασία της Εργασίας Σαφήνεια αρμοδιοτήτων Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας Σχέση με τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων Οι Ποσοτικές Απαιτήσεις παρουσίασαν διαφορά στην Τσεχία (συγκριτικά με τα αποτελέσματα των αρχικών μελετών) καθώς τα ερωτηματολόγια έδειξαν χαμηλότερα επίπεδα άγχους για τους Τσέχους εκπαιδευτικούς. Γενικά, οι συμμετέχοντες θεώρησαν πως οι Ποσοτικές Απαιτήσεις δεν ήταν σχετικός ψυχοκοινωνικός παράγοντας. Ακόμα και έτσι η διαδικασία γραμμικής παλινδρόμησης έδειξε πως οι Ποσοτικές Απαιτήσεις θα είναι υψηλότερε όταν η Σύγκρουση Εργασίας-Οικογένειας είναι αυξημένη, αποδεικνύοντας την προβλεπόμενη σημασία της τελευταίας σε σχέση με την πρώτη. Οι συναισθηματικές Απαιτήσεις παρουσίασαν διαφορά στην Τσεχία (συγκριτικά με τις αρχικές μελέτες) καθώς τα ερωτηματολόγια έδειξαν πως υψηλότερα επίπεδα άγχους ήταν αντιληπτά από τους Τσέχους εκπαιδευτικούς. Η Σημασία της Εργασίας παρουσίασε διαφορά στην Τσεχία (συγκριτικά με τις αρχικές μελέτες) καθώς τα ερωτηματολόγια έδειξαν πως υψηλότερα επίπεδα άγχους ήταν αντιληπτά από τους Τσέχους εκπαιδευτικούς. Γενικά, οι συμμετέχοντες θεώρησαν την Σημασία της Εργασίας ως έναν σημαντικό ψυχοκοινωνικό παράγοντα. Η σαφήνεια των αρμοδιοτήτων ήταν ένας από τους ψυχοκοινωνικούς κινδύνους που επισημάνθηκε με τη μεγαλύτερη βαθμολογία από τους ερωτηθέντες. Η διαδικασία της γραμμικής παλινδρόμησης έδειξε πως οι Ποσοτικές Απαιτήσεις σχετίζονται σημαντικά με τη Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας καθώς η τελευταία μεταβλητή έχει σημαντική αξία πρόβλεψης για την εκτίμηση της παρουσίας Ποσοτικών Απαιτήσεων. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ Οι διευθυντές αναφέρθηκαν στην υπερφόρτωση που νοιώθουν οι εκπαιδευτές, και γενικά επισήμαναν την παρουσία υπερβολικής γραφειοκρατικής δουλειάς και χαμηλά επίπεδα μισθών. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ Έλλειψη πειθαρχίας και η αλαζονεία των μαθητών ήταν ζητήματα που αναφέρθηκαν από τους διευθυντές για να δικαιολογήσουν τη συναισθηματική ανάμιξη των εκπαιδευτών σε προβληματικές σχέσεις μεταξύ των μαθητών και των γονιών τους. ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 82

87 Η αυτό-ικανοποίηση και η ολοκλήρωση θεωρήθηκαν ως δύο σημαντικοί λόγοι που μπορούν να εξηγήσουν πως η εργασία των δασκάλων έχει σημασία. ΣΑΦΗΝΕΙΑ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΩΝ Συνολικά, οι διευθυντές θεώρησαν πως οι εκπαιδευτές έχουν και ξέρουν τους στόχους τους και τους κανόνες. ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ-ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Κάποιοι από τους διευθυντές θεώρησαν πως η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας δεν είχε διευθετηθεί στους οργανισμούς τους και μερικές φορές οι εκπαιδευτές μπορούν να νοιώθουν πως δεν έχουν αρκετό χρόνο για την οικογένειά τους και για τα χόμπι τους. Αναφέρθηκε πως η διδασκαλία είναι μια εργασία που απαιτεί πολύ χρόνο και για αυτό αποτελεί πολλές φορές αιτία για οικογενειακές διαμάχες. Αναλογίζοντας τον προσδιορισμό των παρεμβάσεων για διαχείριση του άγχους σε πρακτικό επίπεδο ή επίπεδο πολιτικών, οι Τσέχοι διευθυντές ανέφεραν την ύπαρξη κάποιων παραδειγμάτων που έδειχναν πρωτοβουλίες που υλοποιήθηκαν από τους οργανισμούς τους όπως: σεμινάρια διαχείρισης άγχους, συνεδρίες μασάζ, κατάρτιση σε τεχνικές διαλογισμού και προώθηση της αυτοανάλυσης. Παρ όλα αυτά οι ερωτηθέντες ανέφεραν επίσης την ανάγκη για ψυχολόγους και ειδικούς τοποθετημένους σε διαφορετικές εργασίες για τη μείωση του εργασιακού άγχους και την προώθηση ενός θετικού τρόπου σκέψης. 83

88 Ηνωμένο Βασίλειο Πέντε διευθυντές από διαφορετικούς εκπαιδευτικούς οργανισμούς συμμετείχαν στις συνεντεύξεις που διεξήχθησαν στο Ηνωμένο Βασίλειο: 1 αντιπροσώπευε ένα γυμνάσιο, 2 ένα κολλέγιο και 2 τριτοβάθμια ινστιτούτα. Οι βαθμολογίες του εργασιακού άγχους στους οργανισμούς παρουσίασε μια ποικιλία ανάμεσα σε 4 (γυμνάσιο) 6/8 (κολλέγια) και 6/7 (πανεπιστήμια), λαμβάνοντας υπόψη μια κλίμακα 10 επιπέδων, στην οποία το 1 αντιπροσωπεύει «καθόλου άγχος» και το 10 «το υψηλότερο επίπεδο άγχους». Και οι δύο διευθυντές των πανεπιστημίων ανέφεραν πως αυτά διαφέρουν από τμήμα σε τμήμα. Απεικονίζοντας την αξιολόγηση των διευθυντών πολλά αποτελέσματα εργασιακού άγχους αναφέρθηκαν. Αυτά περιλαμβάνουν: απουσία λόγω ασθένειας (και σε πολλές περιπτώσεις μακροπρόθεσμη), προβλήματα ύπνου, χαμηλή κινητοποίηση, χαμηλή παραγωγικότητα, έλλειψη δέσμευσης, έλλειψη συντονισμού, χαμηλά επίπεδα διαπροσωπικών σχέσεων, χαμηλή ανατροφοδότηση από τους μαθητές. Έχουν υπάρξει περιπτώσεις απουσίας λόγω ασθενειών, συνήθως βραχυπρόθεσμη,, παρ όλα αυτά έχουν υπάρξει επίσης περιστατικά που το προσωπικό δεν έχει επιστρέψει στη δουλειά για μεγάλες περιόδους. Άλλες περιπτώσεις περιλαμβάνουν έλλειψη δέσμευσης, χαμηλότερη παραγωγικότητα που οδηγεί σε επιπρόσθετη πίεση στο άτομο. Συγκρίνοντας τις απαντήσεις των διευθυντών με τις αξιολογήσεις των εκπαιδευτών, είναι πιθανό να δούμε αποτελέσματα από τις συνεντεύξεις ελαφρώς υψηλότερα από αυτά των ερωτηματολογίων, όπου δείχνουν πως το μέγεθος του Άγχους αξιολογήθηκε με μια μέση τιμή 3,4 σε μια κλίμακα έως 6. Εκτός από το Άγχος, η ανάλυση περιεχομένου των συνεντεύξεων τόνισε άλλες μεταβλητές που αξιολογήθηκαν ως σημαντικές σε χαμηλότερα ή υψηλότερα ποσοστά από τους εκπαιδευτές των ερωτηματολογίων, συμπεριλαμβάνοντας Ποσοτικές Απαιτήσεις, Ρυθμό, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων και Εμπιστοσύνη (βλ. Πίνακα 36). Πίνακας 36 Μεγέθη που αναφέρθηκαν από τους διευθυντές και τους εκπαιδευτές στο ΗΒ Μεγέθη Ποσοτικές Απαιτήσεις Ρυθμός Συναισθηματικές Απαιτήσεις Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Σχέση με τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων Οι Ποσοτικές Απαιτήσεις παρουσίασαν μία σχετική διαφορά στο Ηνωμένο Βασίλειο (σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης), αφού τα ερωτηματολόγια αποκάλυψαν ότι τα χαμηλότερα επίπεδα γίνονταν αντιληπτά από τους εκπαιδευτές. Γενικά, οι συμμετέχοντες θεώρησαν ότι οι Ποσοτικές Απαιτήσεις δεν αποτελούσαν ένα σχετικό ψυχοκοινωνικό παράγοντα. Ο ρυθμός ήταν ένας από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που πήρε υψηλή βαθμολογία. Οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις παρουσίασαν σχετική διαφορά στο ΗΒ (συγκριτικά με τα αποτελέσματα των αρχικών μελετών) καθώς έδειξαν υψηλότερα επίπεδα άγχους από τους εκπαιδευτικούς. Η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων ήταν ένας από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που πήρε υψηλή βαθμολογία 84

89 Εμπιστοσύνη Η εμπιστοσύνη ήταν ένας από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που πήρε υψηλή βαθμολογία. 85

90 ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ Υψηλά επίπεδα φόρτου εργασίας αναφέρθηκαν συχνά από τους ερωτηθέντες ως βασικό ζήτημα. Αυτό ήταν επίσης σχετικό με την ύπαρξη διαφορετικών μαθημάτων και έναν υψηλό λόγο μαθητών/ προσωπικού σε κάποιους από τους εκπαιδευτικούς οργανισμούς. Η ύπαρξη πολλών κτιρίων αναφέρθηκε επίσης ως πρόβλημα για τα μέλη του προσωπικού που έπρεπε να διδάξουν σε πολλά από αυτά σε ένα Πανεπιστήμιο. Οι υψηλές απαιτήσεις εργασίας είναι από τους πιο σημαντικούς λόγους που προκαλούν άγχος, μαζί με την έλλειψη υποστήριξης από την άμεση διεύθυνση, η διαδραστικότητα με τους μαθητές και οι σχέσεις με τους συναδέλφους. ΡΥΘΜΟΣ Η πίεση του χρόνου και οι αυστηρές προθεσμίες αναφέρθηκαν επίσης ως αιτίες άγχους. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ Οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις αναγνωρίστηκαν σε σχέση με την αντιμετώπιση των μαθητών, ειδικά όταν αυτοί προέρχονται από διαφορετικούς χώρους και έχουν διαφορετικές ανάγκες. Επίσης, οι υψηλές προσδοκίες αναφέρθηκαν ως παράγοντας άγχους. ΣΑΦΗΝΕΙΑ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΩΝ Αυτό επίσης αναφέρθηκε ως πρόβλημα σε σχέση με τον αριθμό των μαθητών. ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ Αυτή αναφέρθηκε επίσης ως πρόβλημα σε σχέση με τους υψηλούς αριθμούς μαθητών. Η εμπιστοσύνη γενικά αναφέρθηκε θετικά παρ όλο που οι διευθυντές των Πανεπιστημίων επεσήμαναν διαφορετικές κουλτούρες σε διαφορετικά τμήματα. Η κατάσταση διαφοροποιείται ανάμεσα στα τμήματα και εξαρτάται από την ατμόσφαιρα σε κάθε ανεξάρτητη μονάδα. Λαμβάνοντας υπόψη την αναγνώριση των παρεμβάσεων για τη διαχείριση του άγχους σε επίπεδο πολιτικών αλλά και σε πρακτική εφαρμογή, οι συμμετέχοντες αναφέρθηκαν στην προσκόλληση στη σχετική νομοθεσία. Αναφέρθηκαν στο ότι έχουν πολιτικές επαγγελματικής υγείας και ασφάλειας που αφορούν το θέμα του εργασιακού άγχους στο χώρο εργασίας καθώς και στην παρενόχληση και τη βία. Επίσης, ανέφεραν πως έχουν κώδικες συμπεριφοράς και διαδικασίες για την αντιμετώπιση παρενόχλησης και παραπόνων. Έχουμε επίσης κώδικες συμπεριφοράς προσωπικού, κώδικες συμπεριφοράς μαθητών και συμμορφώνονται με όλη τη νομοθεσία για την ασφάλεια.. Πολλοί διευθυντές ανέφεραν τη διαθεσιμότητα ελαστικών διευθετήσεων εργασίας για το προσωπικό, την υλοποίηση πληροφοριακών συστημάτων για την υλοποίηση της επικοινωνίας, την εισαγωγή ετήσιων διαδικασιών αξιολόγησης προσωπικού για να συμφωνεί με τους στόχους του προσωπικού που είναι επιτεύξιμοι, την εισαγωγή μικρών ομαδικών μαθημάτων για την ελαχιστοποίηση του φόρτου εργασίας και δυνατοτήτων ανάπτυξης καριέρας (μερικές φορές μέσα από τις παροχές ενός Κέντρου Επαγγελματικής Ανάπτυξης). Έχει δοθεί έλεγχος στο φόρτο εργασίας στα μέλη του προσωπικού, όπου θέτουν τους ετήσιους στόχους τους και τους συμφωνούν με τους διευθυντές τους. 86

91 Επίσης, ανέφεραν την παροχή κατάρτισης για τη διαχείριση του άγχους, κατάρτιση για αυτοπεποίθηση, κατάρτιση για διαχείριση χρόνου καθώς και συμβουλευτικές υπηρεσίες και καθοδήγηση: Επενδύουμε πολλά στην κατάρτιση του προσωπικού, έχουμε ένα Κέντρο Επαγγελματικής Ανάπτυξης, που βοηθάει το προσωπικό στην ανακάλυψη των δυνατοτήτων τους καθώς εργάζονται με άλλους στο Πανεπιστήμιο και μέσα από κοινούς μας στόχους. Θεωρούμε πως η κατάρτιση μέσα στο Πανεπιστήμιο είναι επαρκής παρ όλα αυτά παρέχουμε και χρηματοδότηση και άλλες δυνατότητες για το προσωπικό μας να παρακολουθούν εξωτερικά μαθήματα όταν προκύψει η ανάγκη. Το Πανεπιστήμιο παρέχει επίσης ένα μεγάλο εύρος από υπηρεσίες εμπιστευτικής συμβουλευτικής, σε όλα τα μέλη του προσωπικού για να τους κάνει ικανούς να λειτουργήσουν πιο αποτελεσματικά στο χώρο εργασίας τους και στις προσωπικές τους ζωές. Συμβουλευτική υποστήριξη είναι επίσης διαθέσιμη για το προσωπικό που αντιμετωπίζει προβλήματα με την προσωπική του ζωή καθώς και στο χώρο εργασίας τους. Αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν άγχος, κατάθλιψη, πένθος, αλλαγές τομέα και καριέρας. Τέλος, αναλογιζόμενοι την διανομή πόρων για την αντιμετώπιση του εργασιακού άγχους οι διευθυντές ανέφεραν πως οι περισσότερες επενδύσεις που έγιναν αφορούσαν επαγγελματική ανάπτυξη και εργασίες κατάρτισης. Παρ όλα αυτά κάποιοι ανέφεραν δυσκολίες εξαιτίας της έλλειψης χρηματοδότησης. Βρισκόμαστε σε ένα πολύ δύσκολο οικονομικό κλίμα και υπάρχει έλλειψη χρηματοδότησης, οργανώνουμε καταρτίσεις διαχείρισης άγχους και άλλες αντίστοιχες δραστηριότητες όσο το δυνατόν περισσότερο Ελλάδα Στην Ελλάδα έγιναν 5 συνεντεύξεις που περιλάμβαναν 5 διευθυντές από διάφορους εκπαιδευτικούς οργανισμούς: από 1 σχολείο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, 1 από Τεχνολογικό Επαγγελματικό Ινστιτούτο (ΤΕΙ), 2 από οργανισμούς ΕΕΚ και έναν από Ινστιτούτο Ανώτερης Εκπαίδευσης (Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο). Οι συμμετέχοντες ερωτήθηκαν για τις αντιλήψεις τους σχετικά με την αξιολόγηση του άγχους στους οργανισμούς τους και παρείχαν διαφορετικά αποτελέσματα λαμβάνοντας υπόψη μια κλίμακα 10 επιπέδων, στην οποία το 1 αντιπροσωπεύει «καθόλου άγχος» και το 10 «το υψηλότερο επίπεδο άγχους». Τα αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν ήταν τα ακόλουθα: 6 για τον διευθυντή του σχολείου πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, 87

92 3 έως 6 για τους διευθυντές των ΚΕΚ 7 για τον διευθυντή του ΤΕΙ 8 για τον διευθυντή του Ινστιτούτου Ανώτερης Εκπαίδευσης. Τα επίπεδα αυτά αξιολόγησης εργασιακού άγχους συνέβαλαν σε συγκεκριμένα αποτελέσματα και οι διευθυντές τόνισαν τα ακόλουθα: αυξημένη συχνότητα εργασιακών λαθών, κακή διάθεση και ένταση ανάμεσα στους συναδέλφους, προβλήματα στις σχέσεις ανάμεσα στους δασκάλους και γενικά έλλειψη οργάνωσης (που απαιτεί περισσότερες ώρες για την επίτευξη των στόχων που απαιτούν λιγότερη ώρα). Γενικά (και λαμβάνοντας υπόψη την εξαίρεση του χαμηλότερου αποτελέσματος των 3 που παρουσιάστηκε από έναν διευθυντή ΚΕΚ), οι αντιλήψεις αυτές ήταν σύμφωνες με τα αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν στα ερωτηματολόγια των Ελλήνων εκπαιδευτικών, στα οποία εμφανίζεται το μέγεθος του Άγχους με αξιολόγηση μέσης τιμής 3,5 σε μια κλίμακα μέχρι το 6. Εκτός από το Άγχος, η ανάλυση περιεχομένου των συνεντεύξεων έδωσε έμφαση σε άλλες μεταβλητές που αξιολογήθηκαν με υψηλή βαθμολογία από τους εκπαιδευτικούς των ερωτηματολογίων, συμπεριλαμβανομένων των Συναισθηματικών Απαιτήσεων και της Σημασίας της Εργασίας (βλ. Πίνακα 37) Πίνακας 37 Μεγέθη που αναφέρθηκαν από τους διευθυντές και τους εκπαιδευτικούς στην Ελλάδα Μεγέθη Συναισθηματικές Απαιτήσεις Νόημα της Εργασίας Σχέση με τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων Οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις ήταν από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που αναφέρθηκαν πιο πολύ στα ερωτηματολόγια και συγκέντρωσαν την χαμηλότερη βαθμολογία από τους Έλληνες εκπαιδευτικούς. Παρ όλα αυτά οι διευθυντές θεώρησαν σημαντικό να την αναφέρουν. Το Νόημα της Εργασίας ήταν από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που αναφέρθηκαν πιο πολύ στα ερωτηματολόγια και συγκέντρωσε υψηλή βαθμολογία. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ Η έλλειψη σωστής οργανωτικής δομής, κατάλληλων παροχών και υποδομών επισημάνθηκαν ως οι παράγοντες που οι εκπαιδευτικοί θεωρούν σχετικούς για τη επεξήγηση των καθημερινών προβλημάτων των δασκάλων. Γενικά, θεωρήθηκε πως οι εκπαιδευτικοί δεν έχουν τις απαιτούμενες συνθήκες για να αισθανθούν ασφάλεια και ηρεμία. Επίσης ανέφεραν πως οι εκπαιδευτικοί φέρνουν εις πέρας μια δουλειά με μεγάλη ευθύνη που περιλαμβάνει συναισθηματικές απαιτήσεις. Η από κοινού έλλειψη κατάλληλων συνθηκών και η υποβολή σε συναισθηματικές καταστάσεις αγωνίας επισημάνθηκαν ως σχετικοί ψυχοκοινωνικοί παράγοντες που αυξάνουν τα ποσοστά άγχους για το εκπαιδευτικό προσωπικό. ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η αβεβαιότητα και η φτωχή επικοινωνία ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς αναφέρθηκε από τους διευθυντές ως σημαντική αιτία για τη μείωση της σημασίας της εργασίας των εκπαιδευτικών. Όταν δεν μπορούμε να αποφασίσουμε για ένα συγκεκριμένο θέμα, είναι δύσκολο να οργανώσουμε συγκεκριμένες δραστηριότητες για τις καθημερινές λειτουργίες του σχολείου. 88

93 Σχεδόν όλοι οι διευθυντές ανέφεραν πως δε διαθέτουν επίσημες πολιτικές ή κανονισμούς σχετικά με το Άγχος. Παρ όλα αυτά, παρείχαν 2 παραδείγματα παρεμβάσεων σε πρακτικό επίπεδο: Συζήτηση με τους συναδέλφους (οργανωμένη σε ομάδες, με μεταφορά τεχνογνωσίας) και συνεργασία μεταξύ εκπαιδευτών και μαθητών. Οι διευθυντές τόνισαν επίσης τη σημασία της ύπαρξης δυνατής υποστήριξης από τους ιθύνοντες. Σχετικά με την διανομή των πόρων που έχουν να κάνουν με το εργασιακό άγχος και αναλογιζόμενοι τη σημασία τους, οι διευθυντές ανέφεραν την ύπαρξη χρηματοδότησης για δραστηριότητες με αυτούς τους στόχους στα ελληνικά ινστιτούτα: Είναι μια ακριβή υπηρεσία και υπάρχει ήδη αρκετή έλλειψη χρηματοδότησης και για άλλες σημαντικές δραστηριότητες. 89

94 Λετονία 6 εκπαιδευτικοί διευθυντές συμμετείχαν στις συνεντεύξεις από την Λετονία: Οι 5 αντιπροσώπευαν σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και ο ένας έναν οργανισμό ΕΕΚ. Όταν ερωτήθηκαν για τα επίπεδα άγχους του οργανισμού τους αυτοί οι διευθυντές παρείχαν τις εξής αξιολογήσεις (λαμβάνοντας υπόψη μια κλίμακα 10 επιπέδων, στην οποία το 1 αντιπροσωπεύει «καθόλου άγχος» και το 10 «το υψηλότερο επίπεδο άγχους»: Κλίμακα από 4 έως 9 για τους διευθυντές των σχολείων δευτεροβάθμιας 3 για τον διευθυντή του ΚΕΚ. Πολλά αποτελέσματα του εργασιακού άγχους αναφέρθηκαν από τους Λετονούς διευθυντές για να διευκρινίσουν την αξιολόγηση, συμπεριλαμβανομένων των χαμηλών γενικών επιπέδων υγείας που παρατηρούνται στους εκπαιδευτικούς, στο προσωπικό ακόμα και στους διευθυντές, της αίσθησης απάθειας και δυσαρέσκειας για τη δουλειά και τον εργασιακό χώρο, της συνολικής κούρασης και της μειωμένης ικανότητας δημιουργικότητας στη δουλειά. Οι διευθυντές ανέφεραν επίσης την παρουσία καταστάσεων εξάντλησης σε μερικούς εκπαιδευτικούς. Συνολικά, αυτές οι παρατηρήσεις ήταν συμβατές με τα αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν στα ερωτηματολόγια που συμπληρώθηκαν από τους Λετονούς εκπαιδευτικούς στα οποία φαίνεται το μέγεθος του Άγχους να αξιολογείται με μέση τιμή 3,5 σε μια κλίμακα μέχρι 6. Εκτός από το Άγχος και την Εξάντληση, η ανάλυση περιεχομένου των συνεντεύξεων έδωσε έμφαση στις μεταβλητές που αξιολογήθηκαν με υψηλές βαθμολογίες από τους εκπαιδευτές στα ερωτηματολόγια, συμπεριλαμβανομένων των Ποσοτικών Απαιτήσεων, Συναισθηματικών Απαιτήσεων, Πιθανοτήτων Ανάπτυξης, Σαφήνειας Αρμοδιοτήτων και Σύγκρουσης Εργασίας-Οικογένειας (βλ. Πίνακα 38). Πίνακας 38 Μεγέθη που αναφέρθηκαν από τους διευθυντές και τους εκπαιδευτικούς στη Λετονία Μεγέθη Ποσοτικές Απαιτήσεις Συναισθηματικές Απαιτήσεις Πιθανότητες ανάπτυξης Σχέση με τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων Συγκεντρώνοντας μια από τις χαμηλότερες βαθμολογίες, οι Ποσοτικές Απαιτήσεις ήταν ένας ψυχοκοινωνικός παράγοντας που δε θεωρήθηκε σημαντικός από τους ερωτηθέντες. Οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις αποκάλυψαν μια σημαντική δύναμη πρόβλεψης και ήταν ένας από τους παράγοντες που σηματοδοτήθηκε από τη γραμμική παλινδρόμηση που διεξήχθη από το «μοντέλο» της Προσωπικής Βαθμολόγησης της Υγείας. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως όταν οι Συναισθηματικές απαιτήσεις είναι υψηλότερες τόσο υψηλότερη θα είναι η Προσωπική Βαθμολόγηση της Υγείας. Οι Πιθανότητες Ανάπτυξης ήταν ένας από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που επισημάνθηκε στα ερωτηματολόγια και έλαβε υψηλή βαθμολογία. 90

95 Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Σύγκρουση Εργασίας- Οικογένειας Η Σαφήνεια των Αρμοδιοτήτων ήταν ένας από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που επισημάνθηκε στα ερωτηματολόγια και έλαβε υψηλή βαθμολογία. Επιπρόσθετα, αποκαλύφθηκε πως είναι ένας σημαντικός παράγοντας πρόβλεψης για τη Σύγκρουση Εργασίας- Οικογένειας καθώς η διαδικασία γραμμικής παλινδρόμησης έδειξε πως όταν η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων είναι υψηλότερη, τότε είναι και η Σύγκρουση Εργασίας- Οικογένειας. Η Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας παρουσίασε μια σχετική διαφορά στη Λετονία (συγκριτικά με τα αποτελέσματα των αρχικών μελετών), καθώς τα ερωτηματολόγια έδειξαν υψηλότερα επίπεδα άγχους στους Λετονούς εκπαιδευτές. Την ίδια στιγμή, η γραμμική παλινδρόμηση έδειξε πως στη Λετονία η Σύγκρουση Εργασίας- Οικογένειας είναι υψηλότερη όταν η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων και η Εξάντληση είναι υψηλότερες. 91

96 ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ Ο υψηλός φόρτος εργασίας και οι χαμηλοί μισθοί των εκπαιδευτών αναφέρθηκαν από τους ερωτηθέντες ως σημαντικό ζήτημα σχετικά με τις Ποσοτικές Απαιτήσεις. Παρά το γεγονός πως οι εκπαιδευτικοί έχουν χαμηλούς μισθούς, δουλεύουν πολλές ώρες και συμμετέχουν σε διαφορετικά έργα. Οι ερωτηθέντες ανέφεραν πως οι εκπαιδευτικοί αντιμετωπίζουν κάποια προβλήματα στη διαχείριση των εργασιών τους. Γενικά περιέγραψαν τη σχέση μεταξύ των Ποσοτικών Απαιτήσεων και της ύπαρξης κάποιων συγκρούσεων στο σχολείο καθώς και στην αύξηση των συμπτωμάτων εξάντλησης. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ Σύμφωνα με την οπτική των διευθυντών, οι Συναισθηματικές απαιτήσεις συσχετίζονται κυρίως με υψηλές απαιτήσεις και υψηλό συναίσθημα ευθύνης που αφορά τη διασφάλιση εκπαιδευτικής ποιότητας και υπευθυνότητας: ψυχοσυναισθηματικές διαπλοκές, που απορρέουν από συμπεριφορικά προβλήματα και την απειθαρχία των μαθητών. Οι εκπαιδευτικοί μερικές φορές παρουσιάζουν δυσκολίες στην αντιμετώπισή του. Υπάρχει ένα σχετικά υψηλό ποσοστό εκφοβισμού στα σχολεία από τους μαθητές μεγαλύτερων τάξεων. Οι περισσότεροι δάσκαλοι παραπονιούνται για μαθητές που είναι αγενείς και βλασφημούν. Οι μαθητές έχουν προβλήματα στο σπίτι (οι γονείς δεν δίνουν προσοχή, τα παιδιά νοιώθουν να υποεκτιμούνται, και φέρνουν τα προβλήματα στο σχολείο)».. Για τους διευθυντές το άγχος προκαλείται από αβεβαιότητα των οικονομικών των ινστιτούτων που προκύπτουν κάθε μέρα: Διαμάχες στο σχολείο, σπάσιμο σωλήνων και καλωδίων, ανεπάρκεια οικονομικών μέσων για τη διατήρηση του σχολείου σε τάξη, ανεπαρκείς δυνατότητες για εκτυπώσεις και φωτοτυπίες εγγράφων, μεθοδολογικού υλικού, βιβλίων κτλ. ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Οι διευθυντές ανέφεραν πως οι εκπαιδευτικοί έχουν Δυνατότητες Ανάπτυξης και συμμετέχουν σε διαφορετικά μαθήματα και σεμινάρια, πολλά από τα οποία είναι δωρεάν (καθώς αρκετά προγράμματα καλύπτονται από τα σχολεία και την τοπική διοίκηση). Παρ όλα αυτά οι συμμετέχοντες αναγνώρισαν πως ένας αυξημένος αριθμός σχολείων διαμαρτύρονται και θεωρούν πως υπάρχει μια γενικότερη έλλειψη χρηματοδότησης εκπαιδευτικών προγραμμάτων. ΣΑΦΗΝΕΙΑ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΩΝ Η Σαφήνεια των Αρμοδιοτήτων δεν παρουσιάστηκε σαν πρόβλημα σύμφωνα με τους διευθυντές. Επισημάνθηκε πως οι εκπαιδευτικοί έχουν ξεκάθαρους στόχους στη δουλειά τους που απορρέουν από απαιτήσεις που το Υπουργείο Επιστημών & Εκπαίδευσης έχει για κάθε σχολείο. Κάθε εκπαιδευτικός έχει μια περιγραφή θέσης και ένα σαφή ορισμό της αναμενόμενης δουλειάς. ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ-ΕΡΓΑΣΙΑΣ Κάποιοι από τους συμμετέχοντες ανέφεραν ότι η ύπαρξη ενός μεγάλου φόρτου εργασίας επηρεάζει την ισορροπία μεταξύ εργασίας και οικογενειακής ζωής. Για τους διευθυντές οι δάσκαλοι αναγνωρίζουν πως ο φόρτος εργασίας καταναλώνει πάρα πολύ ενέργεια και χρόνο, επηρεάζοντας την προσωπική ζωή και αυξάνοντας τα επίπεδα άγχους. Λαμβάνοντας υπόψη τις παρεμβάσεις για τη διαχείριση του εργασιακού άγχους σε επίπεδο πολιτικών και πρακτικής εφαρμογής δόθηκαν κάποια παραδείγματα που περιελάμβαναν την ανάπτυξη μιας συλλεκτικής κουλτούρας και αθλητικών δραστηριοτήτων, την υλοποίηση επισκέψεων σε θέατρα μερικές φορές το χρόνο, την προώθηση κατάρτισης διαχείρισης άγχους και την ύπαρξη παροχών για χαλάρωση. Τέλος, σχετικά με την διανομή των πόρων για την αντιμετώπιση του εργασιακού άγχους, οι διευθυντές εξέφρασαν πως δεν υπάρχουν συγκεκριμένες χρηματοδοτήσεις για τη μείωση του επιπέδου άγχους και της εξάντλησης (καθώς τα σχολεία διοικούνταν με έναν «προϋπολογισμό επιβίωσης». Παρ όλα αυτά θεώρησαν πως σε περίπτωση σημαντικού προβλήματος, το ινστιτούτο θα διανέμει τους οικονομικούς πόρους και θα προσπαθήσει να βρει μια κατάλληλη λύση. 92

97 Βέλγιο Η ανάλυση αναγκών για το Βέλγιο περιελάμβανε 9 διευθυντές από διαφορετικά εκπαιδευτικά ινστιτούτα που συμφώνησαν να συμμετέχουν στις συνεντεύξεις αντιπροσωπεύοντας διαφορετικά επίπεδα του εκπαιδευτικού συστήματος από την πρωτοβάθμια στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και από σχολεία μέχρι οργανισμούς κατάρτισης για κατάρτιση ενηλίκων. Σε γενικές γραμμές, φάνηκε πως η πλειοψηφία των συμμετεχόντων εκτίμηση το εργασιακό άγχος στο επίπεδο 7, λαμβάνοντας υπόψη μια κλίμακα 10 επιπέδων, στην οποία το 1 αντιπροσωπεύει «καθόλου άγχος» και το 10 «το υψηλότερο επίπεδο άγχους». Εξαιτίας της διαφορετικής φύσης των ινστιτούτων το εύρος των απαντήσεων για τους διευθυντές διαμορφώθηκε από το 2 στο 8. Τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων έδειξαν πως οι εκπαιδευτές αντιλήφθηκαν το εργασιακό άγχος με παρόμοιο τρόπο, αλλά το βαθμολόγησαν με ελαφρώς χαμηλότερες τιμές (σχηματίζοντας ένα τελικό μέσο αποτέλεσμα 3,5 σε μια κλίμακα έως 6. Εκτός από το Άγχος, η ανάλυση περιεχομένου των συνεντεύξεων ανέδειξε και άλλες σημαντικές μεταβλητές που βαθμολογήθηκαν με υψηλά ποσοστά από τους εκπαιδευτές στα ερωτηματολόγια, συμπεριλαμβανομένων των Ποσοτικών Απαιτήσεων, το Ρυθμό, τις Πιθανότητες για Ανάπτυξη και τη Σαφήνεια των Αρμοδιοτήτων (βλ. Πίνακα 39). Πίνακας 39 Μεγέθη που αναφέρθηκαν από τους διευθυντές και τους εκπαιδευτές στο Βέλγιο Μεγέθη Ποσοτικές Απαιτήσεις Ρυθμός Πιθανότητες Ανάπτυξης Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Σχέση με τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων Οι Ποσοτικές Απαιτήσεις αποκάλυψαν μια σημαντική δύναμη πρόβλεψης και έναν από τους παράγοντες που επισημάνθηκαν στη γραμμική παλινδρόμηση για το μοντέλο του άγχους. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως όταν οι Ποσοτικές Απαιτήσεις είναι υψηλότερες θα είναι και το Άγχος. Ο Ρυθμός ήταν ένας από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που επισημάνθηκαν στα ερωτηματολόγια και έλαβε υψηλές βαθμολογίες. Παράλληλα, η γραμμική παλινδρόμηση έδειξε πως ο Ρυθμός στο Βέλγιο έχει μια σημαντική αξία πρόβλεψης σχετικά με τη Δέσμευση στην Εργασία. Έδειξε πως όταν ο Ρυθμός είναι χαμηλότερος η Δέσμευση στην Εργασία θα είναι υψηλότερη. Οι Πιθανότητες Ανάπτυξης ήταν ένας από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που επισημάνθηκαν στα ερωτηματολόγια και έλαβε υψηλές βαθμολογίες. Η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων ήταν ένας από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που επισημάνθηκαν στα ερωτηματολόγια και έλαβε υψηλές βαθμολογίες ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ Οι Διευθυντές ανέφεραν την ύπαρξη πολλών διοικητικών εργασιών και δομικών αλλαγών κάθε χρόνο που δημιουργούσαν κάποια αβεβαιότητα σχετικά με την κατάσταση στη δουλειά. Η κατάσταση αυτή συνοδεύεται από πρόσθετες απαιτήσεις με ξεκάθαρες επιπτώσεις στις Ποσοτικές Απαιτήσεις. ΡΥΘΜΟΣ Γενικά, οι ερωτηθέντες διευθυντές θεώρησαν πως η δουλειά των εκπαιδευτών θα γίνεται πάντα γρήγορα και με μεγάλη πίεση προερχόμενη από πολλές διευθύνσεις (διοίκηση, μαθητές, γονείς κτλ.) 93

98 ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Κάποιοι διευθυντές ανέφεραν τη πιθανότητα διευκρίνισης των διαδικασιών και την καλύτερη περιγραφή και κατανομή των εργασιών. Άλλοι επεσήμαναν την ατμόσφαιρα ανάμεσα στους συναδέλφους και ανάμεσα στους δασκάλους και στη διοίκηση: Η Επικοινωνία θα πρέπει να είναι ανοιχτή έτσι ώστε όλα τα είδη των προβλημάτων να συζητούνται σε αρχικό στάδιο και να βρίσκονται λύσεις. ΣΑΦΗΝΕΙΑ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΩΝ Η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων θεωρείται ένας σημαντικός παράγοντας από όλες τις απόψεις. Η ποσότητα των αρμοδιοτήτων και η κατανομή τους θα πρέπει να είναι ξεκάθαρες (γνωρίζοντας πως αυτό μπορεί να είναι δύσκολο). Αναλογιζόμενοι τον προσδιορισμό των παρεμβάσεων για το άγχος σε επίπεδο πολιτικής αλλά και σε πρακτικό επίπεδο οι διευθυντές στο Βέλγιο ανέφεραν κάποια παραδείγματα όπως: συμμετοχή των δασκάλων σε συζητήσεις νέων προτάσεων, δημιουργία κολεγιακής ατμόσφαιρας με εσωσχολικές και εξωσχολικές δραστηριότητες, ύπαρξη διαδικασιών ή ανθρώπων για ελαχιστοποίηση του φόρτου εργασίας, γενικά ανοιχτή επικοινωνία με τη διοίκηση για τη σαφήνεια των αρμοδιοτήτων Ολλανδία Στην Ολλανδία, 5 διευθυντές συμφώνησαν να συμμετέχουν στη συνέντευξη: 2 αντιπροσώπευαν σχολεία πρωτοβάθμιας και 3 αντιπροσώπευαν σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Για τους συμμετέχοντες το εργασιακό άγχος στους οργανισμούς τους βαθμολογήθηκε διαφορετικά με ένα εύρος από 2 έως 7, λαμβάνοντας υπόψη μια κλίμακα 10 επιπέδων, (στην οποία το 1 αντιπροσωπεύει «καθόλου άγχος» και το 10 «το υψηλότερο επίπεδο άγχους».) Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα με αυτά που αποκτήθηκαν από τα ερωτηματολόγια των Βέλγων εκπαιδευτών φάνηκε πως είχαν αντίστοιχες βαθμολογίες. Υποθέτοντας πως τα μέσα αποτελέσματα των διευθυντών ήταν 4,5 είναι πιθανό να συμπεράνουμε πως οι βαθμολογίες των εκπαιδευτών ήταν επίσης χαμηλότερες κυμαινόμενες στο 3,0 σε μια κλίμακα έως το 6. Εκτός από το Άγχος, η ανάλυση περιεχομένου για τις συνεντεύξεις έδειξε και άλλες μεταβλητές που έλαβαν υψηλές βαθμολογίες από τους εκπαιδευτές στα ερωτηματολόγια, όπως οι Ποσοτικές Απαιτήσεις, ο Ρυθμός, οι Πιθανότητες Ανάπτυξης και η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων (βλ. Πίνακα 40). Πίνακας 40 Μεγέθη που αναφέρθηκαν από τους διευθυντές και τους εκπαιδευτές στην Ολλανδία Μεγέθη Ποσοτικές Απαιτήσεις Σχέση με τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων Οι Ποσοτικές Απαιτήσεις παρουσίασαν διαφορά στην Ολλανδία (συγκριτικά με τα αποτελέσματα των αρχικών μελετών), καθώς τα ερωτηματολόγια αποκάλυψαν υψηλότερα επίπεδα από τους Ολλανδούς εκπαιδευτικούς. 94

99 Ρυθμός Πιθανότητες Ανάπτυξης Νόημα της Εργασίας Ο Ρυθμός παρουσίασε διαφορά στην Ολλανδία (συγκριτικά με τα αποτελέσματα των αρχικών μελετών), καθώς τα ερωτηματολόγια αποκάλυψαν υψηλότερα επίπεδα από τους Ολλανδούς εκπαιδευτικούς. Ο Ρυθμός ήταν επίσης ένας από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που επισημάνθηκαν στα ερωτηματολόγια και πήρε υψηλές βαθμολογίες. Οι Πιθανότητες Ανάπτυξης ήταν ένας από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που επισημάνθηκαν στα ερωτηματολόγια και πήρε υψηλές βαθμολογίες. Το Νόημα της Εργασίας ήταν ένας από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που επισημάνθηκαν στα ερωτηματολόγια και πήρε υψηλές βαθμολογίες. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ Ο φόρτος εργασίας αναφέρθηκε ως σημαντικός παράγοντας στην κατηγορία των Ποσοτικών Απαιτήσεων. Οι Διευθυντές ανέφεραν πως ο φόρτος εργασίας είναι ένα παράπονο που αναφέρεται συχνά από τους εκπαιδευτές και αναφέρεται ως πίεση της εργασίας. Κατά τη γνώμη τους, οι εκπαιδευτές μιλούν συχνά για μεγάλο αριθμό νέων εργασιών στις γενικές τους αρμοδιότητες. ΡΥΘΜΟΣ Αναλογιζόμενοι πως οι εκπαιδευτές εργάζονται συνήθως σε γρήγορους ρυθμούς, οι ερωτηθέντες διευθυντές ανέφεραν επίσης πως ο επιπλέον χρόνος και η ενέργεια που απαιτούνται για επιπρόσθετες εργασίες και αρμοδιότητες (συναντήσεις, μαθήματα, συζητήσεις και γραφειοκρατική δουλειά) είναι προβλήματα που δεν θα πρέπει να αγνοηθούν. ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Συνήθως υπάρχει διαθέσιμος προϋπολογισμός για επαγγελματική κατάρτιση (σε ευρεία έννοια) σε επίπεδο σχολείου, αλλά οι διευθυντές συμφώνησαν πως γενικά οι δάσκαλοι δεν έχουν πληροφορίες για αυτόν. ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Στις συνεντεύξεις, οι διευθυντές υπογράμμισαν επίσης το γεγονός πως μερικοί εκπαιδευτές έχουν να κάνουν με αισθήματα αβεβαιότητας που προκαλεί η πίεση του χρόνου (από μαθητές, γονείς, διοίκηση), φτωχή οργάνωση, ασαφείς πληροφορίες. Μερικές φορές οι εκπαιδευτές αισθάνονται επίσης πως δεν έχουν επαρκή υποστήριξη από τους διευθυντές. Αναλογιζόμενοι τον προσδιορισμό των παρεμβάσεων για διαχείριση άγχους σε επίπεδο πολιτικών και πρακτικής, οι Ολλανδοί διευθυντές ανέφεραν κάποια παραδείγματα όπως: συζητήσεις ανάμεσα στους εκπαιδευτές, τους υπευθύνους των ομάδων και του διοικητικού προσωπικού, δίκαιη κατανομή εργασιών, σωστή κατανομή σε ξεχωριστές περιπτώσεις, καθοδήγηση και σαφήνεια για τους διαφορετικούς ρόλους δασκάλων και γονιών Σλοβενία Πέντε διευθυντές εκπαιδευτικών ιδρυμάτων συμμετείχαν στις συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν στη Σλοβενία, εκπροσωπώντας ένα προσχολικό/πρωτοβάθμιο ίδρυμα, ένα δημοτικό σχολείο και τρεις οργανισμούς που απασχολούνται με το δευτεροβάθμιο επίπεδο του Εκπαιδευτικού Ιδρύματος. Οι βαθμολογίες για το εργασιακό άγχος στα ιδρύματα που εκπροσωπούσαν διαφοροποιούνταν ανάμεσα στο 6 (προσχολικό/πρωτοβάθμιο), 4/5(δημοτικό) και 3/5 (δευτεροβάθμιο), θεωρώντας μία κλίμακα των 10 επιπέδων, στην οποία το 1 αντιπροσωπεύει το «καθόλου άγχος» και το 10 το «υψηλότερα δυνατά επίπεδα άγχους». Συνολικά, αυτές οι απόψεις ήταν λιγότερο θετικές σε σχέση με τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τα ερωτηματολόγια που συμπληρώθηκαν από τους Σλοβένους Εκπαιδευτές, στα οποία είναι δυνατό να 95

100 παρατηρήσουμε ότι η διάσταση του Άγχους βαθμολογήθηκε με ένα μέσο ίσο με 3,6 σε μία κλίμακα 6 επιπέδων. Εκτός από το Άγχος και την Εξάντληση, η ανάλυση περιεχομένου των συνεντεύξεων τόνισε μία άλλη μεταβλητή που βαθμολογήθηκε χαμηλά από τους εκπαιδευτές των ερωτηματολογίων: Ποσοτικές Απαιτήσεις (βλ. Πίνακας 41). Πίνακας 41 Διαστάσεις στις οποίες αναφέρθηκαν οι διευθυντές και οι εκπαιδευτές στη Σλοβενία Διαστάσεις Ποσοτικές Απαιτήσεις Σχέσεις με τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων Συλλέγοντας μία από τις χαμηλότερες βαθμολογίες, οι Ποσοτικές Απαιτήσεις αποτέλεσαν έναν ψυχοκοινωνικό παράγοντα, για τον οποίο αποφασίστηκε από τους εκπαιδευτές ότι δεν είναι σχετικός. Παρ όλα αυτά, οι διευθυντές θεώρησαν ότι αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη. ΠΟΣΟΤΙΚΈΣ ΑΠΑΙΤΉΣΕΙΣ Οι διευθυντές ανέφεραν την ύπαρξη γενικού φόρτου, κούρασης, απροθυμίας και δυσαρέσκειας. Δε δόθηκαν παραδείγματα παρεμβάσεων για τη διαχείριση του άγχους σε επίπεδο πρακτικής ή πολιτικής από τους Σλοβένους διευθυντές. 96

101 Ελβετία Δύο διευθυντές από διαφορετικά τριτοβάθμια ιδρύματα συμμετείχαν στις συνεντεύξεις της Σλοβενίας. Ανέφεραν ότι το εργασιακό άγχος ποικίλλει ανάμεσα στα τμήματά τους. Οι ερωτηθέντες δεν αξιολόγησαν τις αντιλήψεις τους με βάση την κλίμακα των 10 επιπέδων, στην οποία το 1 αντιστοιχεί στο «καθόλου άγχος» και το 10 στο «υψηλότερο δυνατό επίπεδο άγχους». Παρ όλα αυτά, ανέφεραν ορισμένες σημαντικές συνέπειες, όπως είναι τα προβλήματα στον ύπνο, η έλλειψη κοινωνικών ενεργειών και κινήτρων, η χαμηλή παραγωγικότητα και οι απουσίες λόγω ασθένειας. Εκτός από το Άγχος, η ανάλυση περιεχομένου των συνεντεύξεων τόνισε ότι και άλλες μεταβλητές βαθμολογήθηκαν υψηλά από τους εκπαιδευτές στα ερωτηματολόγια και αυτές αφορούν τις Ποσοτικές Απαιτήσεις, το Ρυθμό, την Επιρροή στην Εργασία και τις Δυνατότητες Ανάπτυξης (βλ. Πίνακα 42). Πίνακας 42 Διαστάσεις που αναφέρθηκαν από τους διευθυντές και τους εκπαιδευτές στην Ελβετία Διαστάσεις Ποσοτικές Απαιτήσεις Ρυθμός Επιρροή στην Εργασία Δυνατότητες Ανάπτυξης Σχέσεις με τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων Η διαδικασία γραμμικής παλινδρόμησης που διεξάχθηκε για τη δημιουργία ενός επεξηγηματικού μοντέλου για την Εξάντληση έδειξε ότι οι Ποσοτικές Απαιτήσεις έχουν έναν σημαντικό προβλεπτικό παράγοντα, το οποίο σημαίνει ότι όταν οι Ποσοτικές Απαιτήσεις βαθμολογούνται με υψηλά αποτελέσματα, είναι πιθανό να αναμένουμε ότι η Εξάντληση θα επιτυγχάνει επίσης υψηλές βαθμολογίες. Ο Ρυθμός παρουσίασε μία σχετική διαφορά στην Ελβετία (σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης), αφού τα ερωτηματολόγια αποκάλυψαν ότι υψηλότερα αποτελέσματα γίνονταν αντιληπτά από τους Ελβετούς εκπαιδευτές. Η Επιρροή στην Εργασία παρουσίασε μία σχετική διαφορά στην Ελβετία (σε σύγκριση με τα αποτελέσματα των αρχικών μελετών), αφού τα ερωτηματολόγια αποκάλυψαν ότι υψηλότερα αποτελέσματα γίνονταν αντιληπτά από τους Ελβετούς εκπαιδευτές. Ταυτόχρονα, η διαδικασία γραμμικής παλινδρόμησης που δημιουργήθηκε για αυτή τη μεταβλητή έδειξε ότι οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις, η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων, η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας και η Εμπιστοσύνη αποτέλεσαν σημαντικές προβλεπτικές μεταβλητές για το «μοντέλο» που δημιουργήθηκε για την Επιρροή στην Εργασία. Άρα, όταν αυτές οι μεταβλητές βαθμολογούνται υψηλά είναι δυνατό να αναμένουμε ότι η Επιρροή στην Εργασία θα συλλέγει επίσης υψηλά αποτελέσματα. Οι Δυνατότητες Ανάπτυξης αποτέλεσαν έναν από τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που υπογραμμίστηκαν στα ερωτηματολόγια και συνέλλεξε υψηλές βαθμολογίες. Ταυτόχρονα, παρουσίασε μία σχετική διαφορά στην Ελβετία (σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης), αφού τα ερωτηματολόγια αποκάλυψαν ότι υψηλότερα αποτελέσματα γίνονταν αντιληπτά από τους Ελβετούς εκπαιδευτές. Τέλος, η διαδικασία γραμμικής παλινδρόμησης που δημιουργήθηκε για αυτή τη μεταβλητή έδειξε ότι το Νόημα της Εργασίας, η Κοινωνική Υποστήριξη, η Εξάντληση και το Άγχος ήταν σημαντικές προβλεπτικές μεταβλητές του «μοντέλου» που δημιουργήθηκε για τις Δυνατότητες Ανάπτυξης. Άρα, όταν αυτές οι μεταβλητές βαθμολογούνται υψηλά είναι δυνατό να αναμένουμε ότι οι Δυνατότητες Ανάπτυξης θα συλλέγουν υψηλότερες βαθμολογίες. Αυτή η μεταβλητή έδειξε επίσης μία προβλεπτική αξία για τα «μοντέλα» Άγχους και Εξάντλησης. ΠΟΣΟΤΙΚΈΣ ΑΠΑΙΤΉΣΕΙΣ Ο βαρύς φόρτος εργασίας παρουσιάστηκε από τους Ελβετούς διευθυντές ως ένα σημαντικό θέμα το οποίο σχετίζεται στενά με τα προβλήματα άγχους. Η έλλειψη υποστήριξης αναφέρθηκε επίσης ως ένα σημαντικό πρόβλημα, αφού ορισμένοι εκπαιδευτές πρέπει να διδάσκουν σε τρεις διαφορετικές περιοχές για το ίδιο σχολείο. Οι διευθυντές τόνισαν επίσης την αυξημένη αρνητική πίεση που σχετίζεται με την εφαρμοσμένη έρευνα και την απαίτηση για δημοσιεύσεις. ΡΥΘΜΌΣ Σύντομες προθεσμίες και μη εξισορροπημένος φόρτος εργασίας με αποκορύφωμα το τέλος κάθε εξαμήνου αναφέρθηκαν ως στρεσογόνα στοιχεία. 97

102 ΕΠΙΡΡΟΗ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΊΑ Και οι δύο διευθυντές ανέφεραν ότι έχουν μία ανοιχτή και συνεργατική κουλτούρα που βασίζεται στην επικοινωνία. ΔΥΝΑΤΌΤΗΤΕΣ ΑΝΆΠΤΥΞΗΣ Οι συμμετέχοντες ανέφεραν ότι η επαγγελματική κατάρτιση ενθαρρύνεται και παρέχεται δωρεάν και στα δύο ιδρύματα, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις η έλλειψη χρόνου εμποδίζει τους εκπαιδευτές από το να επωφελούνται από αυτές τις δυνατότητες. Λαμβάνοντας υπόψη την αναγνώριση των παρεμβάσεων για τη διαχείριση του άγχους σε επίπεδο πρακτικής ή πολιτικής, δόθηκαν ορισμένα παραδείγματα, συμπεριλαμβανομένης της δυνατότητας ευέλικτου ωραρίου, της ψυχολογικής βοήθειας και άλλων εκπαιδεύσεων για τη διαχείριση του άγχους. Επιπρόσθετα, οι διευθυντές υπογράμμισαν ότι και τα δύο ιδρύματα διαθέτουν κανόνες διεξαγωγής και διαδικασίες σε περίπτωση νομικών θεμάτων όπως είναι η βία και οι παράνομες ενέργειες προς τους εκπαιδευτές, το προσωπικό και τους μαθητές. Τέλος, σε ό,τι αφορά τον καταμερισμό των πόρων για την αντιμετώπιση του εργασιακού άγχους, οι διευθυντές εξέφρασαν ότι ο επιτρεπόμενος προϋπολογισμός για επαγγελματική ανάπτυξη δεν αποτελεί θέμα αλλά η έλλειψη χρόνου για τους εκπαιδευτές αποτελεί. Με άλλα λόγια, ανέφεραν ότι οι εκπαιδευτές δεν επωφελούνται από όλες τις δυνατότητες που τους προσφέρονται για να αντιμετωπίσουν τις επαγγελματικές τους ανησυχίες. 98

103 6. Συμπεράσματα 6. Συμπεράσματα 99

104 Το έργο STRESSLESS Βελτιώνοντας την ανθεκτικότητα των εκπαιδευτών στο άγχος αποτελεί μία πρωτοβουλία, υποστηριζόμενη από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο του Προγράμματος Lifelong Learning Programme (Δια Βίου Μάθησης), κύριος στόχος του οποίου είναι η ανάπτυξη ενός εργαλείου για την καταπολέμηση των συνεπειών της αυξανόμενης πίεσης που αντιμετωπίζουν οι εκπαιδευτές και το εκπαιδευτικό σύστημα σαν σύνολο. Για να διασφαλιστεί η συνάφεια και η χρησιμότητα των δραστηριοτήτων αυτού του εργαλείου (Εγχειρίδιο), οι εταίροι διεξήγαγαν μία ανάλυση αναγκών, η οποία αποτελούταν από τρία βήματα. Το πρώτο βήμα αποτέλεσε η αναγνώριση του γεγονότος ότι το άγχος ενυπάρχει στον εκπαιδευτικό τομέα: Μελετήθηκαν σχετικές δημοσιεύσεις και αναγνωρίστηκαν σημαντικά ευρήματα, τα οποία αποδείκνυαν ότι το εργασιακό άγχος αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ευρώπη στις μέρες μας, σε ό,τι αφορά την υγεία και την ασφάλεια. Το άγχος αποτελεί ένα παράγοντα που σχετίζεται με το 50%-60% όλων των χαμένων εργασιακών ημερών και το άγχος αποτελεί το 2 ο πιο συχνά αναφερόμενο εργασιακό πρόβλημα υγείας. Το 2005, το 22% των εργαζομένων της ΕΕ βίωνε άγχος, το οποίο είναι ιδιαίτερα επικρατές στην εκπαίδευση (Ευρωπαϊκές Κοινότητες, 2009). Το δεύτερο βήμα ήταν να καθοριστεί τι ακριβώς καλύπτει ο όρος άγχος και ο ορισμός του: Λαμβάνοντας υπόψη τις ήδη υπάρχουσες προοπτικές, από τις οποίες μπορεί να αναπτυχθεί το άγχος: ( α) η πίεση που ασκείται στους δασκάλους των σχολείων, β) οι μορφές αντίδρασης των δασκάλων σε αυτές τις πιέσεις ή γ) τόσο οι πιέσεις όσο και οι αντιδράσεις και η σχέση τους με τους πόρους αντιμετώπισης), οι εταίροι σκέφτηκαν ένα διαδραστικό μοντέλο που τονίζει όχι μόνο τη σημαντικότητα της αναγνώρισης των απαιτήσεων που οι δάσκαλοι θεωρούν και βιώνουν ως αγχωτικές και τη συμπεριφορά που υιοθετούν για να αντιμετωπίσουν τις απαιτήσεις αυτές (Dunham, 2002), αλλά επίσης και τη σχέση ανάμεσα στο άτομο και το περιβάλλον. Στο έργο αυτό, οι εταίροι εκτίμησαν ότι το άγχος συμβαίνει στο σημείο αυτό, όπου το μέγεθος των ερεθισμάτων άγχους υπερβαίνει την ικανότητα αντίστασης και αντιμετώπισης του ατόμου και αναγνωρίστηκε η σημαντικότητα μελέτης τριών βασικών τομέων: των πηγών του άγχους των δασκάλων, τους μεσολαβητές της αντίδρασης των δασκάλων στο άγχος και των εκδηλώσεων του άγχους των δασκάλων (Travers & Cooper, 1996). Το τρίτο βήμα ήταν η διασαφήνιση της έννοιας της ανθεκτικότητας: Λαμβάνοντας υπόψη ότι η ανθεκτικότητα είναι η διαδικασία, η ικανότητα ή το αποτέλεσμα μία επιτυχούς προσαρμογής 100

105 παρά την ύπαρξη προκλητικών ή απειλητικών καταστάσεων, οι εταίροι συμφώνησαν στη θεώρηση ότι η ανθεκτικότητα ενισχύεται όταν ο εκπαιδευτής είναι ικανός να εκτιμήσει τις αντίξοες καταστάσεις, να αναγνωρίσει τις επιλογές για αντιμετώπιση και να καταλήξει σε κατάλληλες λύσεις (Dworkin, 2009). Αυτά τα τρία βήματα ακολουθήθηκαν κατά τη διάρκεια της υλοποίησης της ανάλυσης αναγκών, στην οποία παρουσιάζονται και αναλύονται τα αποτελέσματα που προέκυψαν. 101

106 Η ανάλυση αναγκών διεξάχθηκε στις χώρες όλων των εταίρων και συμπεριλάμβανε τρεις γενικές ομάδες, οι οποίες προέκυψαν με βάση τα ευρήματα των ερευνών που προηγήθηκαν. Χώρες με επίπεδα άγχους υψηλότερα από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο (π.χ. Ελλάδα, Λετονία, Σλοβενία και Ελβετία) Χώρες με επίπεδα άγχους χαμηλότερα από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο (π.χ. Βέλγιο, Δημοκρατία της Τσεχίας, Ηνωμένο Βασίλειο και Ολλανδία) Χώρες με επίπεδα άγχους ίσο με τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο (Πορτογαλία) Τα αποτελέσματα της Αναφοράς του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Κινδύνου λειτούργησε ως αναφορά για το τμήμα αυτό (Ευρωπαϊκές Κοινωνίες, 2009). Ο στόχος της ανάλυσης αναγκών ήταν η αξιολόγηση των ψυχοκοινωνικών κινδύνων (συνθήκες στο εργασιακό περιβάλλον που προκαλούν άγχος, εξάντληση, κλπ) και της δέσμευσης στην εργασία (παράγοντες που συμβάλλουν στην ανθεκτικότητα), ανακαλύπτοντας προοπτικές τόσο για τους εκπαιδευτικούς και τους διευθυντές των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, αναγνωρίζοντας ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα σε διαφορετικές χώρες. Για το σκοπό της ανάλυσης αναγκών, όλα τα διαφορετικά επίπεδα του επαγγελματικού και εκπαιδευτικού συστήματος λήφθηκαν υπόψη (προσχολική, πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια, μεταδευτεροβάθμια και επαγγελματική και εκπαιδευτική κατάρτιση). Για να επιτευχθεί ο αναμενόμενος στόχος, οι εταίροι συμφώνησαν σε μία μεθοδολογία που υποστηρίχθηκε από δύο όργανα: Το ερωτηματολόγιο, το οποίο περιείχε μία σύντομη έκδοση του Ψυχοκοινωνικού Ερωτηματολογίου της Κοπεγχάγης (Short COPSOQ II), ενός εργαλείου για έρευνες σχετικές με το ψυχοκοινωνικό εργασιακό περιβάλλον που αναπτύχθηκε το 2007 από το Εθνικό Κέντρο του Εργασιακού Περιβάλλοντος (NRCWE), την Κλίμακα Δέσμευσης με την Εργασία του Utrecht, που είναι ένα εργαλείο που αναπτύχθηκε από τους Schaufeli & Bakker το 2003 και δύο επιπρόσθετες κοινωνικο-δημογραφικές μεταβλητές (φύση του ιδρύματος και χρόνια εργασίας στο εκπαιδευτικό σύστημα) Τον πίνακα συνεντεύξεων για τη διεξαγωγή συνεντεύξεων σε βάθος με τους επιλεγμένους ενδιαφερόμενους του εκπαιδευτικού τομέα. 102

107 Τα αποτελέσματα βασίστηκαν σε ένα δείγμα των 660 εκπαιδευτών και των 50 εκπαιδευτικών διευθυντών και μία βιβλιογραφική έρευνα σε διάφορες βάσεις δεδομένων. Χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό SPSS για την ανάλυση των δεδομένων του ερωτηματολογίου ενώ για τις συνεντεύξεις οι εταίροι χρησιμοποίησαν μία ανάλυση περιεχομένου. Σε ό,τι αφορά το ερωτηματολόγιο, τα αποτελέσματα για το γενικό προφίλ μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: Οι «Κοινωνικο-δημογραφικές» μεταβλητές αποκάλυψαν ότι η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών απασχολούνται με διδακτικές/εκπαιδευτικές δραστηριότητες για περισσότερα από 10 χρόνια, κυρίως σε ιδρύματα που συνδέονταν με το δευτεροβάθμιο και το μεταδευτεροβάθμιο επίπεδο και με το επίπεδο Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης. Οι μεταβλητές «Προκλητικής Συμπεριφοράς» παρουσίασαν σημαντικά αποτελέσματα για την πλειοψηφία των χωρών, αλλά ιδιαίτερα για το Ηνωμένο Βασίλειο και τη Λετονία, στις οποίες παρατηρήθηκαν προϋπάρχοντα ποσοστά Σεξουαλικής Παρενόχλησης, Απειλών Βίας, Φυσικής Βίας και Εκφοβισμού. Οι μεταβλητές «Εργασίας και Ευημερίας» βαθμολογήθηκαν με θετικό τρόπο (παρά το γεγονός ότι δε διέφεραν αρκετά από την αρχική μελέτη) για την πλειοψηφία των χωρών. Οι εξαιρέσεις που παρατηρήθηκαν ήταν το Βέλγιο, η Ολλανδία και η Ελβετία. Και πάλι, οι περισσότερες χώρες έδειξαν ότι η Αφοσίωση αποτελούσε την πιο σημαντική μεταβλητή για τη Δέσμευση στην Εργασία (το οποίο σημαίνει την αναγνώριση με την εργασία, αφού βιώνεται ως γεμάτη νόημα, έμπνευση και προκλήσεις). Παρ όλα αυτά, για τις τρεις προαναφερθείσες χώρες, οι υψηλότερες βαθμολογίες συλλέχθηκαν από το Σθένος (το οποίο σημαίνει ενέργεια, ενθουσιασμό και αντοχή κατά τη διάρκεια της εργασίας). Οι μεταβλητές «Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία» τόνισαν τη σημασία της διάστασης Σημασία της Εργασίας, η οποία παρουσιάστηκε από τους εκπαιδευτές όλων των χωρών ως σχετικός ψυχοκοινωνικός παράγοντας. Η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων και οι Δυνατότητες Ανάπτυξης αποτέλεσαν επίσης διαστάσεις με την υψηλότερη βαθμολογία. Από την άλλη, εκτός από το Άγχος και την Εξάντληση, οι Ποσοτικές Απαιτήσεις αποτέλεσαν ένα εξαρτημένο χαρακτηριστικό, το οποίο παρουσιάστηκε από τους εκπαιδευτές σαν ένα σημαντικό στοιχείο όταν λαμβάνονται υπόψη οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες που συνδέονται με το εργασιακό άγχος. 103

108 Οι «άλλες μεταβλητές» που περιλήφθηκαν στο ερωτηματολόγιο επιβεβαίωσαν την ύπαρξη ενός γενικά θετικού ποσοστού της Επαγγελματικής Ικανοποίησης των εκπαιδευτών. Επίσης, η μεταβλητή Προσωπική Βαθμολόγηση της Υγείας συνέλλεξε παρόμοιες υψηλές βαθμολογίες, το οποίο σημαίνει ότι η πλειοψηφία των συμμετεχόντων θεωρεί ότι η υγεία τους ήταν καλή ή πολύ καλή κατά τη διάρκεια των τελευταίων εβδομάδων. Παρ όλα αυτά, αναλογιζόμενοι την επιρροή της εργασίας στην προσωπική ζωή, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι περισσότεροι συμμετέχοντες ανέφεραν την ύπαρξη ενός σχετικού αρνητικού αποτελέσματος. Και πάλι, παρατηρήθηκαν τέσσερις εξαιρέσεις: στην Πορτογαλία, οι εκπαιδευτικοί αναγνώρισαν την ύπαρξη μίας σημαντικής αρνητικής επίδρασης, στο Ηνωμένο Βασίλειο έγινε αντιληπτή μερικός αρνητικός βαθμός επίδρασης και στην Ελλάδα όπως και στην Ελβετία, οι συμμετέχοντες αξιολόγησαν την αρνητική επιρροή ως ελάχιστη. Για τις καθολικά πιο σχετικές μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία, Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας, Εξάντληση και Άγχος) βρέθηκε ότι: Η Δέσμευση στην Εργασία ήταν υψηλότερη στη Δημοκρατία της Τσεχίας, στο Ηνωμένο Βασίλειο και τη Σλοβενία και χαμηλότερη στο Βέλγιο, την Ολλανδία και την Ελβετία. Η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας ήταν υψηλότερη στην Πορτογαλία, τη Λετονία και τη Σλοβενία και χαμηλότερη στη Δημοκρατία της Τσεχίας, την Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο. Η Εξάντληση ήταν υψηλότερη στην Πορτογαλία, τη Λετονία και τη Σουηδία και χαμηλότερη στην Ελλάδα, το Βέλγιο και την Ολλανδία. Το Άγχος ήταν υψηλότερο στην Πορτογαλία, τη Σλοβενία και τη Σουηδία και χαμηλότερη στη Δημοκρατία της Τσεχίας, στο Ηνωμένο Βασίλειο και τη Σουηδία. Πίνακας 43 Αποτελέσματα Εξαρτημένων Μεταβλητών (σύνθεση) Διαστάσεις PT CZ UK GR LV BE NL SI CH 16 Δέσμευση στην Εργασία Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας Εξάντληση 16 Τα σύμβολα αναπαριστούν τις τρεις αρχικές ομάδες που αναγνωρίστηκαν με βάση προηγούμενα ευρήματα: Χώρες με επίπεδα άγχους υψηλότερα από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο (π.χ. Ελλάδα, Λετονία, Σλοβενία και Ελβετία), Χώρες με επίπεδα άγχους χαμηλότερα από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο (π.χ. Βέλγιο, Δημοκρατία της Τσεχίας, Ηνωμένο Βασίλειο και Ολλανδία), Χώρες με επίπεδα άγχους ίσο με τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο (Πορτογαλία). 104

109 Διαστάσεις PT CZ UK GR LV BE NL SI CH 16 Άγχος ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα πράσινα κελιά χρησιμοποιούνται για την αναγνώριση των τριών χωρών με τα υψηλότερα επίπεδα. Τα μπλε κελιά χρησιμοποιούνται για την αναγνώριση των τριών χωρών με τα χαμηλότερα επίπεδα. Λαμβάνοντας υπόψη τα αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν για τις διαστάσεις Άγχος και την Εξάντληση, ήταν δυνατό να παρατηρήσουμε ότι τα δεδομένα που συλλέχθηκαν συμφωνούσαν με την αρχική κατανομή των χωρών στις περισσότερες περιπτώσεις. Ως εκ τούτου, από τη μία μεριά η Λετονία, η Σλοβενία και η Ελβετία παρουσίασαν τις υψηλότερες βαθμολογίες για τουλάχιστον μία από τις 2 μεταβλητές αυτές, ενώ από την άλλη μεριά η Δημοκρατία της Τσεχίας, το Ηνωμένο Βασίλειο, το Βέλγιο και η Ολλανδία παρουσίασαν τα χαμηλότερα αποτελέσματα, επιβεβαιώνοντας έτσι την έρευνα που προηγήθηκε για την ομαδοποίηση των συμμετεχουσών χωρών. Παρ 'όλα αυτά, η Πορτογαλία και η Ελλάδα συγκέντρωσαν εκπληκτικά αποτελέσματα, αφού η πρώτη είχε συμπεριληφθεί στην ομάδα υψηλότερης βαθμολογίας για την εξάντληση και το άγχος (αν και θεωρείται αρχικά μια χώρα με μέσο επίπεδο εργασιακού άγχους), και η δεύτερη είχε συμπεριληφθεί στην ομάδα με τα χαμηλότερα σκορ για την εξάντληση (αν και αρχικά είχε θεωρηθεί ως χώρα με υψηλότατα επίπεδα εργασιακού άγχους). Οι ανωτέρω εξαιρέσεις θα μπορούσαν να σχετίζονται με τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τις υπόλοιπες εξαρτημένες μεταβλητές (Δέσμευση στην Εργασία και Σύγκρουση Εργασίας-Οικογένειας) ή ακόμη και με τις άλλες διαστάσεις που μελετήθηκαν, όπως δείχνουν οι συσχετίσεις και η γραμμική παλινδρόμηση των αποτελεσμάτων. Πράγματι, ήταν δυνατό να δούμε ότι: Περισσότερο από το 65% των αποτελεσμάτων που λαμβάνονται για την Εξάντληση θα μπορούσε να εξηγηθεί κυρίως από τα αποτελέσματα της Δέσμευσης στην Εργασία, των Συναισθηματικών Απαιτήσεων, των Συγκρούσεων Εργασίας - Οικογένειας, της Προσωπικής Βαθμολόγησης της Υγείας (η μόνη με αρνητική συσχέτιση) και το Άγχους. Πάνω από το 59% των αποτελεσμάτων που συγκεντρώθηκαν για το Άγχος προκύπτουν από μεταβλητές όπως Ποσοτικές Απαιτήσεις, Ρυθμός, Συναισθηματικές Απαιτήσεις, Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας και Εξάντληση. Οι Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας, μια μεταβλητή που περιλαμβάνεται και στα δύο "μοντέλα", βαθμολογήθηκε υψηλότερα για την Πορτογαλία και με το χαμηλότερο σκορ για την Ελλάδα, 105

110 συμβάλλοντας στην τήρηση των επιπέδων της εξουθένωσης και του άγχους (δεν ευθυγραμμίζονται με την προηγούμενη κατηγοριοποίηση). Την ίδια στιγμή: Πάνω από το 52% των αποτελεσμάτων που παρατηρήθηκαν για τη Σύγκρουση Εργασίας-Οικογένειας θα μπορούσαν να δικαιολογηθούν ειδικά από τα αποτελέσματα των Ποσοτικών Απαιτήσεων, του Ρυθμού, των Συναισθηματικών Απαιτήσεων, των Δυνατοτήτων Ανάπτυξης, της Επαγγελματικής Ικανοποίησης, της Εξάντλησης και του Άγχους. Στην Πορτογαλία, εκτός από την Εξάντληση και το Άγχος, επίσης ο Ρυθμός και οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις βαθμολογήθηκαν με υψηλότερα αποτελέσματα (σε σύγκριση με το αρχικό αποτελέσματα και με τις βαθμολογίες από άλλες χώρες). Στην Ελλάδα, καμία από τις μεταβλητές που περιλαμβάνονται στο «μοντέλο» δεν πέτυχε την υψηλότερη βαθμολογία (βλ. Πίνακας 44). Πίνακας 44 Οι σχετικές γενικές διαφοροποιήσεις σε σύγκριση με τα αποτελέσματα της αρχικής μελέτης (συλλογή) Διαστάσεις PT CZ UK GR LV BE NL SI CH Δέσμευση στην Εργασία Ποσοτικές Απαιτήσεις Ρυθμός Συναισθηματικές Απαιτήσεις Επιρροή στην Εργασία Δυνατότητες για Ανάπτυξη Σημασία της Εργασίας Δέσμευση στον Εργασιακό Χώρο Σύγκρουση Εργασίας-Οικογένειας Προσωπική Βαθμολόγηση Υγείας Εξάντληση Άγχος ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα μπλε κελιά χρησιμοποιούνται για να επισημάνεται μια σχετική χαμηλότερη βαθμολογία στην ανάλυση των αναγκών σε σύγκριση με την αρχική μελέτη. Τα Πράσινο κελιά χρησιμοποιούνται για να επισημάνεται μια σχετική υψηλότερη βαθμολογία στην ανάλυση των αναγκώνσε σύγκριση με την αρχική μελέτη. Σε γενικές γραμμές, εκτός από τη Σύγκρουση Εργασίας-Οικογένειας, την Εξάντληση και το Άγχος, η Δέσμευση στην Εργασία, ο Ρυθμός και οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις αποτέλεσαν μεταβλητές που 106

111 επισημάνθηκαν από τους εκπαιδευτές από περισσότερες από 2 χώρες. Επιπλέον, οι Ποσοτικές Απαιτήσεις, το Νόημα της Εργασίας και η Δέσμευση στο Χώρο Εργασίας υπογραμμίζονται από τους ερωτηθέντες από τουλάχιστον 2 χώρες. Σημαντικές συσχετίσεις παρατηρήθηκαν σε κάθε χώρα για τις μεταβλητές αυτές, αλλά η διαδικασία γραμμικής παλινδρόμησης παρήγαγε μόνο σχετικά «μοντέλα» (με προβλεπτική δύναμη) για τις Ποσοτικές Απαιτήσεις, τη Σύγκρουση Εργασίας-Οικογένειας, την Εξάντληση και το Άγχος. Δε βρέθηκαν σχετικά «μοντέλα» για τη Δέσμευση στην Εργασία, το Ρυθμό και τις Συναισθηματικές Απαιτήσεις (βλ. Πίνακα 45). Πίνακας 45 Σχετικά μοντέλα (συλλογή) Διαστάσεις Γενικό Προφίλ PT CZ UK GR LV BE NL SI CH Ποσοτικές Απαιτήσεις 52% 59% Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας 52% 52% 82% 65% Εξάντληση 65% 72% 62% 51% 78% 74% 98% Άγχος 59% 52% 72% 50% 50% 68% 72% 96% ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα πορτοκαλί κελιά χρησιμοποιούνται για να τονίσουν τις χώρες, στις οποίες βρέθηκε ένα σχετικό μοντέλο» μέσω της διαδικασίας γραμμικής παλινδρόμησης. Ομοιότητες βρέθηκαν στις απαντήσεις των εκπαιδευτικών και των διευθυντών των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Τα αποτελέσματα των συνεντεύξεων παρείχαν επιπρόσθετες πληροφορίες σχετικά με το εθνικό πλαίσιο και τις ποιοτικές διαφορές για κάθε μία από τις διαστάσεις που μελετήθηκαν. Ως εκ τούτου, εκτός από την Εξάντληση και το Άγχος, οι περισσότεροι διευθυντές από τις εταιρικές χώρες ανέφεραν τις Ποσοτικές Απαιτήσεις σαν μία από τις πιο σημαντικές διαστάσεις προς συλλογισμό κατά τη διάρκεια της αντιμετώπισης του εργασιακού άγχους στα ιδρύματά τους. Ταυτόχρονα, ο Ρυθμός και οι Συναισθηματικές Απαιτήσεις, από την μία μεριά και η Σύγκρουση Εργασίας Οικογένειας από την άλλη μεριά αναγνωρίστηκαν επίσης ως οι κύριοι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες που σχετίζονται με το εργασιακό άγχος. Τέλος, διατέθηκε επιπρόσθετη πληροφόρηση έτσι ώστε να υπογραμμιστεί η σχετικότητα των άλλων μεταβλητών όπως είναι η Σημασία της Εργασίας, η Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων και οι Δυνατότητες Ανάπτυξης (βλ. Πίνακας 46). 107

112 Πίνακας 46 Διαστάσεις που τονίστηκαν από τους διευθυντές κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων Διαστάσεις PT CZ UK GR LV BE NL SI CH Ποσοτικές Απαιτήσεις Ρυθμός Συναισθηματικές Απαιτήσεις Νόημα της Εργασίας Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων Δυνατότητες Ανάπτυξης Σύγκρουση Εργασίας - Οικογένειας NOTE: Τα πορτοκαλί κελιά χρησιμοποιούνται για να τονίσουν τις χώρες, στις οποίες οι διευθυντές υπογράμμισαν τη σημασία των μεταβλητών και παρέθεσαν επιπρόσθετες διασαφηνίσεις. Οι μεταβλητές αυτές που τονίστηκαν από διευθυντές και εκπαιδευτές έχουν αναγνωριστεί από άλλες έρευνες για το εργασιακό άγχος ως βασικοί παράγοντες άγχους. Για παράδειγμα, οι Ποσοτικές Απαιτήσεις και ο Ρυθμός, σε ό,τι αφορά τον εργασιακό φόρτο και τον εργασιακό ρυθμό, ήταν ανάμεσα στους πιο σημαντικούς παράγοντες άγχους που αναγνωρίστηκαν από την έρευνα της ETUCE για τους δασκάλους (2007). Επίσης, η μελέτη έδειξε ότι η οργάνωση και οι διαδικασίες της εργασίας (τα εργασιακά ωράρια, το περιεχόμενο και ο διαμοιρασμός των εργασιών) όπως επίσης και οι εργασιακές συνθήκες και το εργασιακό περιβάλλον αποτελούσαν σχετικούς παράγοντες άγχους, αφού συνδέονται με τη Σαφήνεια Αρμοδιοτήτων και τη Σημασία της Εργασίας (σε ό,τι αφορά τον πολλαπλασιασμό των περιοχών ευθύνης και τους ρόλους). Τελικά, η μελέτη τονίζει επίσης τη σημαντικότητα των Συναισθηματικών Απαιτήσεων, οι οποίες συνδέονται με τη μη αποδεκτή συμπεριφορά των μαθητών, το κακό κοινωνικό κλίμα/ατμόσφαιρα στο σχολείο και την έλλειψη γονικής υποστήριξης. Τέλος, είναι ενδιαφέρουσα η σύγκριση των ευρημάτων της μελέτης αυτής και άλλων μελετών που επικεντρώνονται στους δασκάλους ως ερωτηθέντες ως προς τα ευρήματα της EU-OSHA Ευρωπαϊκής έρευνας για τις επιχειρήσεις σχετικά με Νέους & Αναδυόμενους Κινδύνους. Η έρευνα αυτή επικεντρώνεται στους διευθυντές και αφορά τον Εκπαιδευτικό Τομέα. Σύμφωνα με τα ευρήματα της τρέχουσας μελέτης, οι διευθυντές ανέφεραν ότι ο εκφοβισμός ή η παρενόχληση, η βία ή οι απειλές βίας όπως επίσης και το εργασιακό άγχος προκαλούν μεγάλη ανησυχία στον Εκπαιδευτικό τομέα, παρ όλα αυτά οι διαδικασίες για την αντιμετώπιση αυτών των θεμάτων υπάρχουν σε λιγότερες από το 40% 108

113 των επιχειρήσεων (EU-OSHA, 2010). Επιπρόσθετα, οι περισσότερες εταιρίες παρέχουν εκπαίδευση και εμπιστευτική συμβουλευτική ή διαδικασίες επίλυσης συγκρούσεων. Παρ όλα αυτά, η υλοποίηση των βέλτιστων πρακτικών είναι περιορισμένη σε ό,τι αφορά τα μέτρα πρόληψης για την αντιμετώπιση των θεμάτων αυτών. Η μελέτη δήλωσε ότι «υπάρχουν σημαντικές διακυμάνσεις ανάμεσα στις χώρες σχετικά με την επικράτηση των ιδρυμάτων που εφαρμόζουν διαδικασίες, αλλά στην περίπτωση των τριών ψυχοκοινωνικών κινδύνων (εργασιακό άγχος, εκφοβισμός ή παρενόχληση και εργασιακή βία) οι υψηλότερες Συχνότητες βρίσκονται στο Ηνωμένο Βασίλειο. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι ενώ τα ιδρύματα στη Δημοκρατία της Τσεχίας και την Πορτογαλία ήταν ανάμεσα στους πιο συχνά αναγνωριζόμενους ψυχοκοινωνικούς κινδύνους (ειδικά σε αυτούς που σχετίζονται με το άτομο), όλα ήταν κάτω από το μέσο όρο σε ό,τι αφορά τις διαδικασίες πρόληψης. Αυτά τα ευρήματα είναι συνολικά συνεπή με την ανάλυση αναγκών που διεξάχθηκε για το Έργο STRESSLESS. 109

114 7. Αναφορές 7. Αναφορές 110

115 BILLEHOEJ, H. Αναφορά για την έρευνα του ETUCE με θέμα το εργασιακό άγχος των δασκάλων, ETUCE, DUNHAM, J. Το άγχος στην εκπαίδευση. Λονδίνο, Routledge, DWORKIN, G. Η εξάντληση των δασκάλων και η ανθεκτικότητα των δασκάλων. Ένα διεθνές εγχειρίδιο ερευνών για τους δασκάλους και την εκπαίδευση. SAHA, L and DWORKIN, G. Νέα Υόρκη: Springer Science+Business Media, LLC, ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ. OSH σε αριθμούς: το άγχος στην εργασία γεγονότα και αριθμοί. Luxembourg, European Communities, GOLD, Y. & ROTH, R. Η διαχείριση του άγχους και η πρόληψη της εξάντλησης για τους Δασκάλους. Νέα Υόρκη, Routledge, NCWE. Ψυχοκοινωνικοί Παράγοντες στην Εργασία: Σύντομη έκδοση του ψυχοκοινωνικού ερωτηματολογίου της Κοπεγχάγης. Copenhagen: Εθνικό Κέντρο για το Εργασιακό Περιβάλλον της Κοπεγχάγης, SCHAUFELI, W. & BAKKER, A. Η κλίμακα εργασιακής δέσμευσης του Utrecht. Utrecht: Ψυχολογική Μονάδα Επαγγελματικής Υγείας, TRAVERS, C. & COOPER, C. Δάσκαλοι με άγχος. Νέα Υόρκη, Routledge,

116 7. Παραρτήματα 8. Παραρτήματα 112