Ηζηνξηθή θαη Λανγξαθηθή Δηαηξεία Σδνπκέξθσλ. Μειέηε - Πξόηαζε έξγνπ

Transcript

1 Ηζηνξηθή θαη Λανγξαθηθή Δηαηξεία Σδνπκέξθσλ Μειέηε - Πξόηαζε έξγνπ Αξραηνινγηθέο επεκβάζεηο θαη έξεπλεο ζηελ πεξηνρή ηεο αξραίαο Αζακαλίαο θαη ηνπ βπδαληηλνύ Σδεκέξληθνπ Τπεύζπλνη Μειέηεο: Αγγέιε Αλζή Εήδξνπ Κσλζηαληίλα Δπηζηεκνληθόο ύκβνπινο: Σδνπβάξα νύιε Υξπζείο Άγλαληα 2011

2 Ηζηνξηθή θαη Λανγξαθηθή Δηαηξεία Σδνπκέξθσλ Μειέηε - Πξόηαζε έξγνπ Αξραηνινγηθέο επεκβάζεηο θαη έξεπλεο ζηελ πεξηνρή ηεο αξραίαο Αζακαλίαο θαη ηνπ βπδαληηλνύ Σδεκέξληθνπ Τπεύζπλνη Μειέηεο: Αγγέιε Αλζή Εήδξνπ Κσλζηαληίλα Δπηζηεκνληθόο ύκβνπινο: Σδνπβάξα νύιε Υξπζείο Άγλαληα

3 Ηζηνξηθή θαη Λανγξαθηθή Δηαηξεία Σδνπκέξθσλ Έδξα: Άγλαληα Άξηαο Γηνηθεηηθό πκβνύιην Μαξγψλεο Κσλζηαληίλνο, Πξφεδξνο Μπαδνχθαο Αζαλάζηνο, Α Αληηπξφεδξνο (Σκήκα Ζπείξνπ) Καξαγηάλλεο Ναπνιέσλ, Β Αληηπξφεδξνο (Σκήκα Βνξείνπ Διιάδνο) Σξηάληνπ ιγα, Γεληθή Γξακκαηέαο Παηζνχξαο Αζαλάζηνο, Σακίαο Καξαηδέλεο Νηθφιανο, Έθνξνο θψξνο Νηθφιανο, Οξγαλσηηθφο Γξακκαηέαο Φισξάθεο Βαζίιεηνο, Τπεχζπλνο Σχπνπ θαη Γεκνζίσλ ρέζεσλ Μαθξήο Αζαλάζηνο, χκβνπινο Τπεύζπλνη Μειέηεο: Αγγέιε Αλζή, Αξραηνιφγνο ηεο ΛΓ Δ.Π.Κ.Α. Εήδξνπ Κσλζηαληίλα, Αξραηνιφγνο, Τπνςήθηα Γηδάθησξ Αξραηνινγίαο Παλεπηζηεκίνπ Ησαλλίλσλ Δπηζηεκνληθόο ύκβνπινο: Σδνπβάξα νχιε Υξπζείο, η. Καζεγήηξηα Κιαζηθήο Αξραηνινγίαο Παλεπηζηεκίνπ Ησαλλίλσλ Ηζηνξηθή θαη Λανγξαθηθή Δηαηξεία Σδνπκέξθσλ , Άγλαληα Άξηαο URL: Σει (Κσλζηαληίλνο Μαξγψλεο), (Αζαλάζηνο Μπαδνχθαο), (Ναπνιέσλ Καξαγηάλλεο) 3

4 4

5 Πεξηερόκελα Πεξηερφκελα 5 Πξφινγνο 6 Α. Δηζαγσγή 7 Β. Γεσκνξθνινγηθά Γεσγξαθηθά ζηνηρεία 9 Γ. Ηζηνξηθφ πεξίγξακκα 12 1) Προϊστορική περίοδος και Κλασική αρχαιότητα 12 2) Βυζαντινή περίοδος 16 Γ. Οη καξηπξίεο ησλ πεγψλ 19 1) Αρχαία ελληνική γραμματεία 19 2) Γραμματεία της περιόδου της ρωμαιοκρατίας 25 3) Βυζαντινή γραμματεία 37 Δ. Σα κλεκεία 42 1) Αρχαία μνημεία 42 2) Βυζαντινά μνημεία 46 3) Μεταβυζαντινά μνημεία 54 4) Νεότερα μνημεία 59 Σ. Ζ πξφηαζε 62 Ε. Ζ κεζνδνινγία πινπνίεζήο ηεο 64 Ζ. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ζηελ πεξηνρή 65 Θ. Βηβιηνγξαθία 66 Η. Υάξηεο Δηθφλεο 81 5

6 Πξόινγνο Δίλαη πιένλ επηζηεκνληθά απνδεδεηγκέλν φηη ηα πξψηα ίρλε ηεο αλζξψπηλεο παξνπζίαο ζηελ πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ αληρλεχνληαη ζηα βάζε ηεο πξντζηνξηθήο πεξηφδνπ. Ζ αδηάιεηπηε χπαξμε θαη δξαζηεξηφηεηα ησλ θαηνίθσλ ηνπ άγνλνπ νξεηλνχ φγθνπ ησλ Σδνπκέξθσλ απνηππψλεηαη ζηνπο αξραηνινγηθνχο ρψξνπο ηνπ, ζηα επξήκαηα ηεο πξντζηνξηθήο επνρήο, ζηηο ζέζεηο θαη ηηο νρπξψζεηο ηεο θιαζηθήο αξραηφηεηαο, ζηα βπδαληηλά ζξεζθεπηηθά κλεκεία, ζηα πνηθίια λεφηεξα κλεκεία, ζην πιήζνο ησλ πνιηηηζηηθψλ κνξθσκάησλ. Ωζηφζν, είλαη θαλεξή ε εγθαηάιεηςή ηνπο, ε εμαθάληζή ηνπο κέζα ζηελ ππθλή βιάζηεζε ηεο πεξηνρήο, εμαηηίαο ηεο εξήκσζεο ησλ ρσξηψλ θαη ηεο αδηαθνξίαο ηεο Πνιηηείαο, ζηηο ζπλζήθεο ηεο κεηαλενηεξηθφηεηαο θαη ηεο κεηαλάζηεπζεο. Ζ Ηζηνξηθή θαη Λανγξαθηθή Δηαηξεία Σδνπκέξθσλ δε ζα κπνξνχζε λα κείλεη απαζήο θαη αδηάθνξε. Σν Γηνηθεηηθφ πκβνχιην, κεηά απφ πξφηαζε πνπ δηαηππψζεθε ζηε Γεληθή πλέιεπζε ηνπ 2009, απνθάζηζε λα δεηήζεη ηε βνήζεηα ησλ αξραηνιφγσλ θαη κειψλ ηεο Δηαηξείαο, θαο Αλζήο Αγγέιε θαη θαο Κσλ/λαο Εήδξνπ, πνπ θαηάγνληαη απφ ηα Σδνπκέξθα. Υάξε ζηελ πνιχηηκε ζπκβνιή ηνπο, κε ηελ επηζηεκνληθή επηκέιεηα ηεο η. Καζεγήηξηαο ηεο Κιαζηθήο Αξραηνινγίαο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Ησαλλίλσλ, θαο Υξπζείδαο Σδνπβάξα νχιε, ζπγθξνηήζεθε έλαο πιήξεο θάθεινο πνπ ζα απνηειέζεη ηελ αθεηεξία ηεο πξνζπάζεηάο καο γηα ηελ απνθάιπςε, αλάδεημε θαη πξνζηαζία ησλ αξραηνινγηθψλ ρψξσλ θαη κλεκείσλ ζηα Σδνπκέξθα, ζηελ πεξηνρή ηεο αξραίαο Αζακαλίαο θαη ηνπ βπδαληηλνχ Σδεκέξληθνπ. ην επφκελν ζηάδην, κε ηε ζπλεξγαζία ησλ Γήκσλ, ηεο Πεξηθέξεηαο θαη ησλ Αξκνδίσλ Δθνξεηψλ Αξραηνηήησλ, επειπηζηνχκε φηη ζα αξρίζνπλ εξγαζίεο θαζαξηζκνχ, απνςίισζεο θαη ζήκαλζεο ησλ επηιεγκέλσλ ρψξσλ αξραηνινγηθνχ ελδηαθέξνληνο. Διπίδνπκε φηη ζην πξνζερέο κέιινλ ζα μεθηλήζνπλ νξγαλσκέλεο έξεπλεο, γηα λα έξζνπλ ζην θσο νη ζέζεηο θαηνίθεζεο, δξάζεο θαη δεκηνπξγίαο πνιηηηζκνχ αιιά θαη πνιχηηκα επξήκαηα πνπ ζα ζπληειέζνπλ ζηε ζθηαγξάθεζε ηεο ηζηνξηθήο πνξείαο ηεο πεξηνρήο. ΣΟ Γ.. ΣΖ Η.Λ.Δ.Σ. 6

7 Α. Δηζαγσγή Οη πην πξψηκεο αξραηνινγηθέο καξηπξίεο γηα ηελ θαηνίθεζε ζηα Σδνπκέξθα αλάγνληαη ήδε ζηελ επνρή ηνπ Υαιθνχ. Απφ ηηο αξρέο ηεο δεχηεξεο ρηιηεηίαο π.υ., εγθαζίζηαληαη εδψ νη Αζακάλεο, έλα απφ ηα θπξηφηεξα Ζπεηξσηηθά θχια ζηελ αξραηφηεηα. Οη Αζακάλεο, φπσο θαη ηα γεηηνληθά ηνπο θχια, δηήγαλ βίν πνηκεληθφ λνκαδηθφ, κεηαθηλνχκελνη απφ ηνπο ρεηκεξηλνχο ζηνπο ζεξηλνχο βνζθνηφπνπο θαη αληίζηξνθα. Ωο ζπλέπεηα, ν γεσγξαθηθφο ηνπο ρψξνο, γηα πνιινχο αηψλεο, δελ πξέπεη λα νξηδφηαλ κε ζηαζεξά, ζπλερή φξηα, αιιά θαζαξά πνηκεληθέο δηαηξέζεηο. Καηά ηνλ 5 ν θαη ηνλ 4 ν αη. π.υ., πέξαζαλ απφ ηελ αγξνηηθή θνηλσλία ζηνλ αζηηθφ ηξφπν δσήο θαη ηε δηαβίσζε ζηνπο νξγαλσκέλνπο νηθηζκνχο θαη πφιεηο. Ζ πξψηε ηζηνξηθή αλαθνξά αλάγεηαη ζην 395 π.υ., φηαλ κλεκνλεχνληαη σο κέιε ηεο Κνξηλζηαθήο θαη ζηε ζπλέρεηα ηεο Β Αζελατθήο πκκαρίαο. Σν 354 π.υ., ζηνλ Ηεξφ πφιεκν, πνιέκεζαλ ελαληίνλ ησλ Φσθέσλ θαη ην 323 π.υ., ζην Λακηαθφ πφιεκν, ελαληίνλ ησλ Μαθεδφλσλ. Σν 295 π.υ., ν Πχξξνο πξνζάξηεζε ζην βαζίιεηφ ηνπ θαη ηε ρψξα ησλ Αζακάλσλ, επεηδή απέβιεπε ζηελ επίθαηξε γεσγξαθηθή ζέζε θαη ηνλ πιεζπζκφ ηεο, ν νπνίνο έθηνηε αθνινπζνχζε ην βαζηιηά ζηηο εθζηξαηείεο ηνπ. Με ηελ πηψζε ηεο βαζηιείαο ην 232 π.υ. θαη ηελ εγθαζίδξπζε ηεο δεκνθξαηίαο, νη Αζακάλεο αλέθηεζαλ θαη πάιη ηελ αλεμαξηεζία ηνπο. Καηά ηα έηε π.υ., ηελ πεξηνρή θπβεξλνχζαλ νη βαζηιείο Θεφδσξνο θαη Ακχλαλδξνο. Ηδηαίηεξα ν δεχηεξνο αλέπηπμε κεγάιε δηπισκαηηθή δξαζηεξηφηεηα θαη αζθνχζε επξχηεξε πνιηηηθή, έμσ απφ ηα ζηελά φξηα ηεο ρψξαο ηνπ. Ζ Αζακαλία δελ πξέπεη λα απέθπγε ηελ θνηλή κνίξα ηεο Ζπείξνπ ην 167 π.υ., φηαλ νη ιεγεψλεο ηνπ Αηκηιίνπ Παχινπ θαηέζηξεςαλ 70 Ζπεηξσηηθέο πφιεηο θαη ππνδνχισζαλ Ζπεηξψηεο. Βεβαίσο, ε ρψξα δελ θαηαζηξάθεθε νινθιεξσηηθά, θαζψο απφ ηελ επνρή ηνπ Ακπλάλδξνπ ή ιίγν κεηά ην 167 π.υ. θαη ηνπιάρηζηνλ έσο ην 88/87 π.υ., ζηελ Αζακαλία ιεηηνχξγεζε ην Κνηλφ ησλ Αζακάλσλ. Σέινο, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο απηνθξαηνξηθήο επνρήο, γίλεηαη απιή κλεία ησλ Αζακάλσλ, ρσξίο ηδηαίηεξε αλαθνξά ζηελ πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο ρψξαο ηνπο. Με ηελ έλαξμε ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ, ε πεξηνρή, αξρηθά, ζα ππαρζεί δηνηθεηηθά ζηελ επαξρία Παιαηάο Ζπείξνπ θαη αξγφηεξα ζην ζέκα Νηθνπφιεσο, ελψ ζα γλσξίζεη θαη αιιεπάιιειεο βαξβαξηθέο επηδξνκέο. Ο ρψξνο ηεο Αζακαλίαο κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί σο ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο πέξαζκα, ην νπνίν έλσλε ηελ Ήπεηξν κε ηε Θεζζαιία θαη ήιεγρε ηκήκα ηνπ ρεξζαίνπ νδηθνχ δηθηχνπ. Ζ πεξηνρή απέθηεζε ηδηαίηεξε ζεκαζία ηελ πεξίνδν ηνπ «δεζπνηάηνπ ηεο Ζπείξνπ», θαζψο δελ απέρεη ηδηαίηεξα απφ ηελ πξσηεχνπζά ηνπ ηελ Άξηα, αιιά θαη γηα έλαλ επηπιένλ ιφγν επεηδή απφ απηή δηεξρφηαλ θαη ε θπξηφηεξε νδηθή αξηεξία πνπ έλσλε απεπζείαο ηελ Άξηα κε ηα Σξίθαια θαη ηελ Ήπεηξν κε ηε Θεζζαιία. Έηζη ινηπφλ, ε νξεηλή θαη απνκνλσκέλε, αιιά ζηξαηεγηθνχ ραξαθηήξα πέξαζκα ηεο βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο Αζακαλία βξίζθεηαη ηελ επνρή ηνπ Αλεμάξηεηνπ Κξάηνπο ηεο Ζπείξνπ λα πιαηζηψλεη ηελ πξσηεχνπζά ηνπ θαη λα δηαζθαιίδεη ηκήκα ηεο ρεξζαίαο επηθνηλσλίαο ηεο. Ζ εμέρνπζα ζέζε ηεο δελ απνηειεί πιένλ ππφζεζε. Αληίζεηα, απνδεηθλχεηαη απφ ηελ ίδξπζε δπν βπδαληηλψλ κλεκείσλ: ηεο Κφθθηλεο Δθθιεζηάο Βνπξγαξειίνπ θαη ηελ πιαηζίσζή ηεο απφ ηελ αληίζηνηρε Πφξηα Παλαγηά ζηελ Πχιε Σξηθάισλ. Σα δπν κλεκεία δειαδή είλαη ηνπνζεηεκέλα θνληά ζηηο δπν αθεηεξίεο ηεο νδηθήο αξηεξίαο, ηελ νπνία θαη νξίδνπλ. Ζ ακέζσο επφκελε ηζηνξηθή πεξίνδνο είλαη εθείλε ηεο καθξαίσλεο νζσκαληθήο θπξηαξρίαο, ε νπνία μεθηλά γηα ηελ πεξηνρή ζηα ηέιε ηνπ 15 νπ αη., κε ηελ απφθηεζε κάιηζηα θαη ζεκαληηθψλ πξνλνκίσλ θαζψο ήιεγρε ηα πεξάζκαηα ηεο Πίλδνπ. Σν γεγνλφο απηφ είρε σο απνηέιεζκα ηελ ηδηαίηεξε κεηαρείξηζή ηεο. Έηζη, ηα Σδνπκέξθα δελ ζα γλσξίζνπλ ηηο απζαηξεζίεο θαη ηηο βηαηφηεηεο ηνπ Οζσκαλνχ θαηαθηεηή, φπσο άιιεο Ζπεηξσηηθέο πεξηνρέο. Αληίζεηα θαη εμαηηίαο ηεο ζρεηηθήο απηνλνκίαο πνπ απνιάκβαλαλ, ζα απνηειέζνπλ θαηαθχγην γηα πνιινχο δνθηκαδφκελνπο Έιιελεο, πνπ εγθαηέιεηπαλ ηηο εζηίεο ηνπο ζηηο πεδηλέο ζέζεηο θαη επηδίσθαλ ηελ εγθαηάζηαζή ηνπο ζε νξεηλέο θαη δπζπξφζηηεο πεξηνρέο. 7

8 Ζ ζεκαζία ηεο Αζακαλίαο έγηλε πξψηα αληηιεπηή απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο αξραίνπο ζπγγξαθείο, φπσο απνδεηθλχεηαη απφ ηηο πνηθίιεο αλαθνξέο ζηα έξγα ηνπο. Οη φξνη Αζακαλία θαη Αζακάλεο απαληνχλ ζε θείκελα ηεο αξραίαο ειιεληθήο γξακκαηείαο απφ κηα πνιχ πξψηκε επνρή, ήδε απφ ηνλ 6 ν αη. π.υ. πλερίδνπλ αδηάθνπα έσο θαη ηελ πεξίνδν ηεο ξσκαηνθξαηίαο θαη πην ζπγθεθξηκέλα έσο θαη ηνλ 2 ν αη. κ.υ. Αληίζηνηρα, εληνπίδνληαη θαη ζηε βπδαληηλή γξακκαηεία απφ ηνλ 5 ν αη. κ.υ. έσο θαη ην 12 ν αη. κ.υ., κε έλα θελφ θαηά ηνπο αηψλεο 4 ν, 7 ν, 8 ν θαη 11 ν. Δθηφο απφ ην κεγάιν ρξνλνινγηθφ εχξνο, αμηνζεκείσηε είλαη ε πνηθηιία ησλ πεγψλ πνπ πεξηιακβάλνπλ ζρεηηθέο αλαθνξέο θαη πιεξνθνξίεο. Πξφθεηηαη γηα έξγα ηζηνξηθά, γεσγξαθηθά, πεξηεγεηηθά, θηινζνθηθά, θηινινγηθά, θαζψο θαη γηα ηα ζπνπδαηφηεξα βπδαληηλά ιεμηθά. Τςίζηεο ζεκαζίαο είλαη ηα αληινχκελα ζηνηρεία γηα ηε ζέζε ηεο πεξηνρήο, θαζψο επηβεβαηψλεηαη ε ηνπνζέηεζή ηεο ζηε ζχγρξνλε πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ, ηε γεηηλίαζή ηεο κε άιια Ζπεηξσηηθά θαη Θεζζαιηθά θχια θαη ηηο ζρέζεηο ηεο κε ηηο φκνξεο επηθξάηεηεο. Δπηπιένλ, ε κειέηε ησλ πεγψλ ζπληειεί ζηε ζθηαγξάθεζε ηεο ηζηνξηθήο ηεο πνξείαο θαηά ηελ θιαζηθή αξραηφηεηα, πξνζθέξεη πνιχηηκα ζηνηρεία γηα ηνλ πνιηηηζκφ ηεο, δηαζψδνληαο επηπξφζζεηα θαη νξηζκέλεο παξαδφζεηο θαη ηέινο απνδεηθλχεη ηε ζεκαζία ηεο θαη ηε ζηξαηεγηθή ηεο ζέζε, θαζψο απνηέιεζε θνκβηθφ ζεκείν γηα ηα φκνξα θχια. Μάιηζηα, είλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ε Αζακαλία δε ιεζκνλήζεθε πνηέ απφ ηνπο ζπγγξαθείο αιιά δηαηήξεζε ηε ζεκαζία ηεο ηφζν θαηά ηελ πεξίνδν ηεο ξσκαηνθξαηίαο φζν θαη θαηά ηελ αληίζηνηρε βπδαληηλή. Αδηάςεπζηνη κάξηπξεο ηεο καθξαίσλεο ηζηνξίαο ησλ Σδνπκέξθσλ ζηέθνπλ ηα κλεκεία ηνπο, πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ηνπο θιαζηθνχο έσο ηνπο κεηαβπδαληηλνχο θαη λεφηεξνπο ρξφλνπο. Αληίζηνηρα, ε θαηνίθεζε, θαηά ηελ πξντζηνξηθή επνρή, απνδεηθλχεηαη απφ θηλεηά επξήκαηα, πνπ ζπλειέγεζαλ απφ δηάθνξεο πεξηνρέο. Ζ Ηζηνξηθή θαη Λανγξαθηθή Δηαηξεία Σδνπκέξθσλ, έλα πλεπκαηηθφ πνιηηηζηηθφ ζσκαηείν, ε δξάζε ηνπ νπνίνπ θαιχπηεη νιφθιεξε ηελ πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ θαη έρεη σο ζηφρν ηελ πεξηζπιινγή, δηάζσζε θαη κειέηε ηνπ ηζηνξηθνχ, αξραηνινγηθνχ, γισζζηθνχ θαη ιανγξαθηθνχ πιηθνχ ηεο πεξηνρήο, θαζψο θαη ηελ πλεπκαηηθή θαη πνιηηηζηηθή ηεο αλάπηπμε, απνθάζηζε ηελ εθπφλεζε ηεο παξνχζαο γεληθήο κειέηεο ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο ησλ Σδνπκέξθσλ θαη ησλ ηξηψλ λνκψλ (Άξηεο, Ησαλλίλσλ θαη Σξηθάισλ). ε απηήλ θαη ζε δηαδνρηθά θεθάιαηα, θαηαγξάθνληαη ε γεσγξαθία ηεο πεξηνρήο, ε ηζηνξηθή ηεο πνξεία, νη γξαπηέο καξηπξίεο, ηα πνηθίια κλεκεία, νη αξραηνινγηθνί ρψξνη, θαζψο θαη ελδεηθηηθέο θσηνγξαθίεο. Απψηεξνο ζηφρνο ηεο κειέηεο είλαη ε ζπγθέληξσζε ηεο θπξηφηεξεο βηβιηνγξαθίαο αλαθνξηθά κε ηελ αξραία Αζακαλία θαη ην βπδαληηλφ Σδεκέξληθν, ε παξνπζίαζε ηεο ηζηνξηθήο ηνπο πνξείαο, θαζψο θαη ησλ γξαπηψλ καξηπξηψλ θαη κλεκείσλ θαη ελ ζπλερεία, ζε ζπλεξγαζία κε ηηο αξκφδηεο ππεξεζίεο ηνπ Τπνπξγείνπ Πνιηηηζκνχ θαη Σνπξηζκνχ, ηελ Σνπηθή Απηνδηνίθεζε θαη Δξεπλεηηθά Ηδξχκαηα, ε έλαξμε εξεπλψλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ αλαζθαθψλ, θαζψο θαη πνηθίισλ επεκβάζεσλ ζηα κλεκεία, πξνθεηκέλνπ γηα ηελ πξνζηαζία θαη αλάδεημή ηνπο. 8

9 Β. Γεσκνξθνινγηθά Γεσγξαθηθά ζηνηρεία Ζ νξεηλή πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ 1 βξίζθεηαη ζηε δπηηθή πιεπξά ηνπ θεληξηθνχ ηκήκαηνο ηεο νξνζεηξάο ηεο Πίλδνπ 2 θαη κνηξάδεηαη αλάκεζα ζηα γεσγξαθηθά δηακεξίζκαηα ηεο Ζπείξνπ θαη ηεο Θεζζαιίαο. Πην ζπγθεθξηκέλα, αλήθεη ζηελ επνλνκαδφκελε Αζακαληθή ή θεληξηθή Πίλδν, ε νπνία πεξηιακβάλεη ην αλψηεξν ηκήκα ηεο θνηιάδαο ηνπ Αρειψνπ θαη ησλ παξαπνηάκσλ ηνπ, ηα φξε Σξηγγία, Απγφ θαη Κφδηαθαο, ην Λάθκν θαη ηα Αζακαληθά φξε. Δηδηθφηεξα, ε πεξηνρή δηαηξέρεηαη απφ ηελ εληαία νξνζεηξά, κε θαηεχζπλζε απφ βφξεηα πξνο λφηηα, ησλ Αζακαληθψλ νξέσλ, κε ςειφηεξεο θνξπθέο ηελ Καθαξδίηζα θαη ην Καηαθίδη. ηελ αλαηνιηθή πιεπξά ηεο νξίδεηαη απφ ηε ιεθάλε απνξξνήο ηνπ Αρειψνπ, ελψ ζηε δπηηθή, βφξεηα θαη λφηηα απφ ηελ αληίζηνηρε ηνπ πνηακνχ Αξάρζνπ θαη ησλ παξαπνηάκσλ ηνπ. πλνιηθά, ην αλάγιπθν ησλ Σδνπκέξθσλ απαξηίδεηαη απφ ηνπο νξεηλνχο φγθνπο ησλ Αζακαληθψλ φξεσλ θαη ηηο ιεθάλεο ησλ πνηακψλ Αξάρζνπ θαη Αρειψνπ. Γηνηθεηηθά, ε πεξηνρή αλήθεη ζηηο Πεξηθέξεηεο Ζπείξνπ θαη Θεζζαιίαο. Αληίζηνηρα, νη θνηλφηεηεο ππάγνληαη ζην λνκφ Ησαλλίλσλ, θαηαιακβάλνληαο ην αλαηνιηθφ ηκήκα ηνπ, ζην λνκφ Άξηεο, θαηαιακβάλνληαο ην ΒΑ ηκήκα ηνπ θαη ζην λνκφ Σξηθάισλ, θαηαιακβάλνληαο ην δπηηθφ ηκήκα ηνπ. Καηαιπηηθφο παξάγνληαο ζηε δηακφξθσζε ηνπ αλαγιχθνπ ησλ Σδνπκέξθσλ ζηάζεθε ε χπαξμε ησλ δπν κεγάισλ πνηακψλ ηεο πεξηνρήο, ηνπ Αξάρζνπ θαη ηνπ Αρειψνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε θχξηα θνίηε ηνπ Αξάρζνπ θηάλεη ηα 105 ρικ. κήθνο, κε θαηεχζπλζε ΒΒΑ ΝΝΓ. Ζ ιεθάλε απνξξνήο ηνπ θαηαιακβάλεη πεξίπνπ 2000κ 2, θαιχπηεηαη θπξίσο απφ θιχζρε θαη νξίδεηαη Β, ΒΓ απφ ηηο ιεθάλεο απνξξνήο ηνπ Αψνπ θαη ηνπ Βντδνκάηε, αλαηνιηθά απφ ηε ιεθάλε απνξξνήο ηνπ Αρειψνπ θαη δπηηθά απφ ηελ αληίζηνηρε ηνπ Λνχξνπ. εκαληηθή ζέζε θαηέρεη θαη ν παξαπφηακνο ηνπ Αξάρζνπ Καιιαξχηηθνο, ν νπνίνο απνζηξαγγίδεη ηελ επξχηεξε πεξηνρή ησλ βνξείσλ Σδνπκέξθσλ θαζψο θαη ησλ λνηίσλ παξπθψλ ηνπ φξνπο Λάθκνο, ελψ δέρεηαη ηα λεξά πιήζνπο ξεκάησλ θαη ρεηκάξξσλ, κε ζεκαληηθφηεξνπο ηνλ Μειιηζνπξγηψηηθν θαη ηνλ Μαηζνπθηψηηθν πνηακφ. Αληίζηνηρα, ν Αρειψνο έρεη κήθνο ηεο θχξηαο θνίηεο ηνπ πνπ θηάλεη ηα 220 ρικ. Ζ δεχηεξε νλνκαζία ηνπ, Αζπξνπφηακνο, νθείιεηαη ζηε ιεπθή ιάζπε πνπ κεηαθέξεη απφ ηε δψλε ηνπ θιχζρε έσο ηηο εθβνιέο ηνπ. Ζ ιεθάλε απνξξνήο ηνπ έρεη εμίζνπ κεγάιε έθηαζε κε ηελ αληίζηνηρε ηνπ Αξάρζνπ, θαιχπηεηαη θπξίσο απφ αζβεζηνιηζηθνχο ζρεκαηηζκνχο θαη θαηαιακβάλεη ην ζχλνιν ηεο έθηαζεο ηεο αλαηνιηθήο πιεπξάο ησλ Σδνπκέξθσλ. Γεληθά, ε πεξηνρή πξνζδηνξίδεηαη σο θαηεμνρήλ νξεηλή κε έληνλν αλάγιπθν, ην νπνίν, κε ηε ζεηξά ηνπ, ραξαθηεξίδεηαη απφ επηβιεηηθέο βξαρψδεηο αζβεζηνιηζηθέο θνξπθνγξακκέο, πςειέο θνξπθέο, εθηεηακέλα ππναιπηθά νξνπέδηα, ραξάδξεο κε επηθιηλείο πιαγηέο, κεγάιεο, ζε έθηαζε, πεξηνρέο κε εθηεηακέλνπο θαη ππθλνχο ζακλψλεο, δάζε θαη θαηά ηφπνπο δαζσκέλεο εθηάζεηο θαη ππθλφ πδξνγξαθηθφ δίθηπν, απνηεινχκελν απφ κεγάινπο πνηακνχο θαη παξαπνηάκνπο, κε κφληκε ή επνρηαθή ξνή, θαζψο θαη πνιινχο θαηαξξάθηεο. Αληίζεηα, νη επίπεδεο επηθάλεηεο ζπαλίδνπλ. Ωο απνηέιεζκα ηνπ 1 Ωο πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ νξίδεηαη ζπκβαηηθά ε έθηαζε πνπ θαηαιακβάλνπλ νη 47 θνηλφηεηεο, βι. Υάξηε 1, ζχκθσλα κε ηελ άπνςε ηνπ η. Φίινπ βι. Σδνπκεξθνρψξηα, ζ. 12, ε νπνία είλαη απνδεθηή θαη απφ ηελ Η.Λ.Δ.Σ. Βέβαηα, ε αξραία Αζακαλία δελ έρεη νξηνζεηεζεί πιήξσο κε ιεπηνκέξεηεο. Ωζηφζν, ε ζχγρξνλε πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ απνηεινχζε ηκήκα ηεο αξραίαο Αζακαλίαο, ε νπνία, φπσο απνδεηθλχνπλ νη πεγέο θαη ε αξραηνινγηθή έξεπλα, εθηεηλφηαλ θαη αλαηνιηθφηεξα. Αλαθνξηθά κε ην βπδαληηλφ Σδεκέξληθν, ε έξεπλα βξίζθεηαη ζε αξρηθφ ζηάδην θαη δελ κπνξνχλ αθφκε λα εμαρζνχλ ζπκπεξάζκαηα γηα ηα φξηα ηνπ. 2 Οη πιεξνθνξίεο ηνπ θεθαιαίνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ Δηδηθή Πεξηβαιινληηθή Μειέηε Δπξχηεξεο Πεξηνρήο Σδνπκέξθσλ, «ΖΠΔΗΡΟ» ΑΔ ΑΝΑΠΣΤΞΗΑΚΖ ΔΣΑΗΡΔΗΑ, Ησάλληλα 2006, ηεχρνο Α, κέξνο Α, Α1, Γεληθά ζηνηρεία, θεθάιαην 1.2, ζ. 7 11, θεθάιαην 1.3, ζ , ηεχρνο Α, κέξνο Β, Β2, Αλάιπζε ηεο πεξηνρήο κειέηεο, θεθάιαηα , ζ , ηεχρνο Β, πεξίιεςε ΔΠΜ, ζ Βι. θαη Παπαθψζηαο, Ζπεηξσηηθά, βηβιίν ΗΗ, κέξνο πξψην, θεθάιαην 1, ζ θαη νχιεο, Σν θιίκα, ζ.13 23,

10 αλαγιχθνπ, ησλ ζεκαληηθψλ πςνκεηξηθψλ δηαθνξψλ, πνπ θπκαίλνληαη απφ 144 έσο 2429κ, θαη ηεο πιεζψξαο ησλ ξεκάησλ, έξρεηαη ε δεκηνπξγία κηαο πνηθηιίαο βηνηφπσλ. Απηνί ζπλζέηνπλ έλα πνιππνίθηιην ζχλνιν νηθνζπζηεκάησλ, ζηα νπνία δηαβηεί ζεκαληηθφο αξηζκφο έκβησλ φλησλ, ζπρλά αξθεηά ζπάλησλ. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ζηελ πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ έρνπλ εληνπηζηεί 16 θχξηνη ηχπνη πδάηηλσλ ελδηαηηεκάησλ θαη 15 ρεξζαίσλ νηθνζπζηεκάησλ. Μάιηζηα, νξηζκέλεο ελφηεηεο βιάζηεζεο ησλ ρεξζαίσλ νηθνζπζηεκάησλ παξνπζηάδνπλ μερσξηζηφ ελδηαθέξνλ, ιφγσ ηεο ζπαληφηεηαο, ηεο αηζζεηηθήο θαη ηεο απμεκέλεο βηνηπνηθηιφηεηάο ηνπο. Αλαθνξηθά κε ηε γεσινγία, ε πεξηνρή δνκείηαη απφ ζρεκαηηζκνχο πνπ αλήθνπλ ζηηο γεσηεθηνληθέο δψλεο Ηνλίνπ θαη Ωινλνχ Πίλδνπ. Υαξαθηεξηζηηθφ ηεθηνληθφ γλψξηζκα ηεο πξψηεο δψλεο είλαη ηα επάιιεια κεγάια ζχγθιηλα θαη αληίθιηλα, πνπ επσζνχληαη θαη εθηππεχνπλ ην έλα ην άιιν πξνο ηα δπηηθά, κε θαηεχζπλζε θπξίσο ΒΓ ΝΑ. ηνπο γεσινγηθνχο ηεο ζρεκαηηζκνχο πεξηιακβάλνληαη, κε ρξνλνινγηθή ζεηξά θαη μεθηλψληαο απφ ηνπο παιαηφηεξνπο, αζβεζηφιηζνη Ζσθαίλνπ θαη θιχζρεο. Αληίζηνηρα, ε δεχηεξε δψλε ζεσξείηαη σο κηα βαζηά αχιαθα αλάκεζα ζηα πβψκαηα ηεο Πειαγνληθήο θαη Γαβξφβνπ, ε νπνία εκθαλίδεη κεγάιεο ελαιιαγέο ζηελ ηδεκαηνγέλεζε. ηνπο γεσινγηθνχο ηεο ζρεκαηηζκνχο, πεξηιακβάλνληαη, κε ρξνλνινγηθή ζεηξά θαη μεθηλψληαο απφ ηνπο παιαηφηεξνπο, ππξηηηνχρνη αζβεζηφιηζνη, θεξαηφιηζνη θαη ξαδηνιαξίηεο ελαιιαζζφκελνη κε πιαθψδεηο αζβεζηφιηζνπο, αζβεζηφιηζνη Κξεηηδηθνχ, αζβεζηφιηζνη πειαγηθνί ηνπ Άλσ Κξεηηδηθνχ κε ππξηηφιηζνπο, πιηθφ απφ ην νπνίν απνηεινχληαη θαηά θχξην ιφγν ηα Αζακαληθά φξε, θαζψο θαη θιχζρεο. Δηδηθφηεξα, νη αζβεζηφιηζνη παξνπζηάδνπλ κεγάιε επηθαλεηαθή αλάπηπμε ζηελ πεξηνρή, κε πάρνο πνπ θπκαίλεηαη κεηαμχ κεξηθψλ δεθάδσλ έσο πνιιψλ εθαηνληάδσλ κέηξσλ, ελψ δηαθξίλνληαη ζε: αζβεζηφιηζνπο κε θνλδχινπο θαη θαθνχο ππξηηνιίζσλ θαη αζβεζηφιηζνπο δνινκηηηθνχο δνινκίηεο. Πξφθεηηαη γηα έλα γεσινγηθφ ζρεκαηηζκφ κέζεο πςειήο αληνρήο θαη ζπλεθηηθφηεηαο, ν νπνίνο δεκηνπξγεί έληνλν αλάγιπθν κε απφηνκεο θιίζεηο πξαλψλ θαη βαζηέο ραξαδξψζεηο. Ο επφκελνο επξχηαηα δηαδεδνκέλνο γεσινγηθφο ζρεκαηηζκφο ησλ Σδνπκέξθσλ είλαη ν θιχζρεο. Απηφο δηαθξίλεηαη ζε: θιχζρε κε πιηθά ηνπ καλδχα απνζάζξσζεο, θιχζρε κε επηθξάηεζε ησλ ςακκηηηθψλ θάζεσλ θαη θιχζρε κε επηθξάηεζε ησλ ηιπνιηζηθψλ θάζεσλ. Ο ζπγθεθξηκέλνο ζρεκαηηζκφο ιφγσ ηεο ηεθηνληθήο ηνπ θαηαπφλεζεο, ηεο δνκήο, ηεο ιηζνινγηθήο ηνπ ζχζηαζεο θαη ηεο έληνλεο κνξθνινγίαο επλνεί ηελ εθδήισζε θαηαπηψζεσλ ή νιηζζήζεσλ. Δπηθαλεηαθά, απαληνχλ κεηαιπηθνί ζρεκαηηζκνί, πνπ δηαθξίλνληαη ζηηο επφκελεο θαηεγνξίεο: αιινπβηαθέο απνζέζεηο, θνξήκαηα, φπνπ πεξηιακβάλνληαη ηα πξντφληα απνζάζξσζεο ησλ αζβεζηνιίζσλ, πνηάκηεο αλαβαζκίδεο θαη ιηζψλεο, δειαδή απνζέζεηο παγεηψλσλ ζηηο παξπθέο ησλ νξεηλψλ φγθσλ. Αθνινπζεί ην έδαθνο, ην νπνίν ζρεκαηίδεηαη απφ ηελ απνζάζξσζε ησλ πεηξσκάησλ θαη ελ πξνθεηκέλνπ γηα ηελ πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ απφ ηελ απνζάζξσζε ησλ αζβεζηνιίζσλ θαη ηνπ θιχζρε. Οη θπξηφηεξνη εδαθηθνί ηχπνη είλαη: ηα νξθλά δαζηθά εδάθε, ηα φμηλα νξθλά δαζηθά εδάθε, ηα νξθλά πνηζνιηθά εδάθε, νη εξπζξνγαίεο, νη ξεληδίλεο θαη ηα αιινπβηαθά εδάθε. Ωο απνηέιεζκα ηεο γεσκνξθνινγίαο ηεο, ε πεξηνρή δελ ραξαθηεξίδεηαη απφ έληνλε ζεηζκηθή δξάζε. Έρνπλ θαηαγξαθεί ζπρλνί ζεηζκνί κηθξνχ κεγέζνπο, ελψ, αληίζηνηρα, νη ζεηζκνί κεγάινπ κεγέζνπο εκθαλίδνληαη ζπαληφηεξα. Έλαο αθφκε θαηαιπηηθφο παξάγνληαο πνπ επεξεάδεη ηελ αλζξψπηλε παξνπζία θαη εμέιημε είλαη ην θιίκα. ηελ πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ, θαηά θχξην ιφγν, επηθξαηεί θιίκα επεηξσηηθφ νξεηλφ, αληίζηνηρν κε εθείλν ηεο νξεηλήο δψλεο ηεο Ζπείξνπ θαη ηεο δπηηθήο Θεζζαιίαο. Σα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ είλαη ν ηξαρχο ρεηκψλαο, κε άθζνλεο βξνρνπηψζεηο θαη ρηνλνπηψζεηο θαη ην δξνζεξφ θαινθαίξη, κε ηνπηθέο βξνρέο. Ζ εκθάληζε παγεηνχ απνηειεί ζχλεζεο θαηλφκελν θπξίσο απφ ηνλ Οθηψβξην έσο ηνλ Μάην, κε ζπρλή εκθάληζε θαη νιηθψλ παγεηψλ. Άθζνλεο είλαη θαη νη ρηνλνπηψζεηο, ζπρλά θαη κε παξαηεηακέλε ρηνλνθάιπςε. Ζ κέζε εηήζηα ζεξκνθξαζία παξνπζηάδεη απιή δηαθχκαλζε, 10

11 κε ηελ ειάρηζηε ηηκή λα εληνπίδεηαη ζπλήζσο ηνλ Ηαλνπάξην, ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ηνλ Φεβξνπάξην θαη ζπάληα ηνλ Γεθέκβξην θαη ηε κέγηζηε ηηκή ηνλ Ηνχιην Αχγνπζην θαη ζπάληα ηνλ Ηνχλην. Ζ κεγάιε ηνπηθή πνηθηινκνξθία ηνπ θιίκαηνο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο ζεκαληηθέο πςνκεηξηθέο δηαθνξέο, θαζψο θαη ηελ έληνλε θαη ζπρλή ελαιιαγή ηνπ αλαγιχθνπ δεκηνπξγνχλ κηα πνηθηιία κηθξνπεξηβαιιφλησλ, ηα νπνία επλννχλ ηελ αλάπηπμε κηαο ηδηαίηεξα αμηφινγεο θαη πινχζηαο ρισξίδαο θαη παλίδαο, κε πιεζψξα ελδεκηθψλ θαη ζπάλησλ εηδψλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, έρνπλ θαηαγξαθεί 7 είδε ςαξηψλ, κε θπξηφηεξα ηελ άγξηα πέζηξνθα, ην ηξνζίδη θαη ηελ κηθξή Αζπξίηζα, 19 είδε εξπεηψλ, αλάκεζά ηνπο θαη ην ηδηαίηεξα ζπάλην θαη ελδεκηθφ ππνείδνο ηεο νξνζεηξάο ηεο Πίλδνπ, ε νρηά ησλ ιηβαδηψλ θαη 6 είδε ακθηβίσλ, κε ζπνπδαηφηεξν ηνλ ζπάλην αιπηθφ ηξίησλα. Αλαθνξηθά κε ηα πηελά, ε πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ απνηειεί κηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο νξεηλέο πεξηνρέο φπνπ δηαβηνχλ αξθεηά απεηινχκελα είδε. Ζ ζεκαζία ηεο έγθεηηαη αξρηθά ζηελ παξνπζία νξηζκέλσλ απφ ηα ζπαληφηεξα είδε θαη ελ ζπλερεία ζην κέγεζφο ηεο, ζην αλάγιπθφ ηεο αιιά θαη ζηελ θνκβηθή ηεο ζέζε ζην θέληξν ηεο λφηηαο Βαιθαληθήο, ζεκείν ζπλάληεζεο πηελψλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, έρνπλ θαηαγξαθεί 144 είδε, απφ ηα νπνία ηα 95 αλήθνπλ ζηα ζηξνπζηφκνξθα, ελψ ηα ππφινηπα 49 ζηα κε ζηξνπζηφκνξθα. ηε δεχηεξε θαηεγνξία, πεξηιακβάλνληαη 21 είδε αξπαθηηθψλ θαη 7 είδε δξπνθνιαπηψλ. Σέινο, ζηελ ίδηα πεξηνρή έρνπλ θαηαγξαθεί θαη 30 είδε ζειαζηηθψλ, κε ζεκαληηθφηεξα ηελ αξθνχδα, ην ιχθν, ην δαξθάδη θαη ην αγξηφγηδν, θαζψο θαη 165 είδε αζπνλδχισλ. Δμίζνπ πινχζηα κε ηελ παλίδα είλαη θαη ε ρισξίδα, φπσο απνδεηθλχεηαη απφ ην γεγνλφο φηη έρνπλ εληνπηζηεί 698 είδε θπηψλ, απφ ηα νπνία ηα 79 έρνπλ ραξαθηεξηζηεί σο ζεκαληηθά θαη ηα 8 σο απεηινχκελα π.ρ. εθηεηακέλα δαζηθά νηθνζπζηήκαηα κε ειάηε, νμηά, καχξε πεχθε, πιαηχθπιιε δξπ θ.α., νηθνζπζηήκαηα ρακειψλ θαη πςειψλ ζακλψλσλ κε αείθπιινπο ζθιεξφθπιινπο ζρεκαηηζκνχο, ζακλψλεο θπιινβφισλ θαη αληίζηνηρνη κηθηψλ αείθπιισλ θαη θπιινβφισλ πιαηχθπιισλ, ραζκνθπηηθή βιάζηεζε, παξαπνηάκηα βιάζηεζε κε αλαηνιηθή πιάηαλν, κηθξέο πεδηλέο θαη θαιιηεξγνχκελεο εθηάζεηο, ρνξηνιίβαδα θ.α. πλνιηθά, ε πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ, γεσκνξθνινγηθά, εκθαλίδεη νξηζκέλα απφ ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ππφινηπεο Ζπείξνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη απφθξεκλνη νξεηλνί φγθνη κε ηηο απφηνκεο βξαρψδεηο πιαγηέο θαη ηα θαξάγγηα ζπλππάξρνπλ κε ηηο ειάρηζηεο πεδηλέο εθηάζεηο. Ηδηαίηεξε ζέζε θαηέρνπλ νη δπν κεγάινη πνηακνί, Άξαρζνο θαη Αρειψνο, κε ηηο θνηιάδεο ηνπο. Ζ γεσκνξθνινγηθή πνηθηιία έρεη σο απνηέιεζκα κηα αληίζηνηρε θιηκαηηθή θαη εδαθηθή πνηθηιία. Οη δηάθνξνη ηχπνη εδαθψλ, κε ηε ζεηξά ηνπο, επλννχλ ηελ αλάπηπμε δηαθνξεηηθψλ εηδψλ ρισξίδαο θαη παλίδαο. Μνλαδηθνί βηφηνπνη, εμαηξεηηθνχ επηζηεκνληθνχ θαη νηθνινγηθνχ ελδηαθέξνληνο, απαληνχλ ζηελ πεξηνρή, φπνπ δηαβηνχλ πιεζψξα θπηηθψλ θαη δσηθψλ εηδψλ θαη αλάκεζά ηνπο θαη νξηζκέλα ζπάληα. Ζ ζθηαγξαθεζείζα εηθφλα δελ ζα έρεη κεηαβιεζεί νπζηαζηηθά απφ ηελ αξραηφηεηα ή ηε κεζαησληθή πεξίνδν, ζχκθσλα κε ηηο γξαπηέο καξηπξίεο, ηα λεφηεξα πεξηεγεηηθά θείκελα, επηζηεκνληθέο έξεπλεο αιιά θαη ην γεγνλφο φηη ην ρξνληθφ δηάζηεκα αθφκε θαη ηεζζάξσλ ρηιηεηηψλ, απφ ηελ εγθαηάζηαζε ζηελ πεξηνρή ησλ Αζακάλσλ, γεσινγηθά δελ επαξθεί ψζηε λα πξνθιεζνχλ ξαγδαίεο αιιαγέο Δπνκέλσο θαη ε ζρέζε ηνπ αλζξψπνπ κε ην θπζηθφ πεξηβάιινλ, νη πνηθίιεο αλάγθεο θαη νη δξαζηεξηφηεηεο ηνπ δελ έρνπλ κεηαβιεζεί θαηαιπηηθά. 11

12 Γ. Ηζηνξηθό πεξίγξακκα 1) Προϊστορική περίοδος και Κλασική αρχαιότητα Οη πην πξψηκεο γλσζηέο έσο ζήκεξα αξραηνινγηθέο καξηπξίεο γηα ηελ θαηνίθεζε ζηελ πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ αλάγνληαη ζηελ επνρή ηνπ Υαιθνχ θαη πξνέξρνληαη απφ ηελ πεξηνρή ησλ Πξακάλησλ θαη ην Κάησ Γξαηθηθφ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ην 1930, ν Hammond 3 βξήθε θνληά ζηελ εθθιεζία ηεο Παλαγίαο ησλ Πξακάλησλ έλαλ ιίζηλν πέιεθπ νξζνγψληαο δηαηνκήο κε απνζηξνγγπιεκέλεο άθξεο θαη κία ιεπίδα κηθξνχ ιίζηλνπ πέιεθπ ή ζκίιεο ηεηξάγσλεο δηαηνκήο. Απφ ηνπο Υξηζηνχο, ζηελ πεξηθέξεηα ησλ Πξακάλησλ, πξνέξρεηαη έλαο ακθίζηνκνο ράιθηλνο πέιεθπο, έλα απνηειεζκαηηθφ φπιν πνπ δηαδφζεθε ζηελ επεηξσηηθή Διιάδα απφ ην Αηγαίν 4. ην Κάησ Γξαηθηθφ, ζην ιφθν ηνπ πξνθήηε Ζιία, ν Γάθαξεο βξήθε έλα ηκήκα αμίλαο κε νπή, θαηαζθεπαζκέλεο απφ γξαληηφιηζν 5. ηελ πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ εηδηθφηεξα θαη ζηελ επξχηεξε πεξηνρή ηνπ άλσ ξνπ ηνπ Αρειψνπ, κεηαμχ ηεο Θεζζαιίαο ζηα αλαηνιηθά θαη ηεο Αθαξλαλίαο ζηα δπηηθά, εγθαζίζηαληαη, απφ ηηο αξρέο ηεο δεχηεξεο ρηιηεηίαο π.υ., νη Αζακάλεο 6. Ο ηξάβσλ 7, αληιψληαο πιεξνθνξίεο απφ ηνλ Θεφπνκπν, αλαθέξεη ηνπο Αζακάλεο ζηελ απαξίζκεζε ησλ έληεθα απφ ηα δεθαηέζζεξα θπξηφηεξα Ζπεηξσηηθά θχια. ηα βφξεηα ησλ Αζακάλσλ θαηνηθνχζαλ νη Αίζηθεο, ζηα δπηηθά ηνπο νη Μνινζζνί θαη ζηα λφηηα νη Ακθηιφρηνη. Οη Αζακάλεο, φπσο θαη ηα γεηηνληθά ηνπο θχια, δηήγαλ βίν πνηκεληθφ λνκαδηθφ, κεηαθηλνχκελνη απφ ηνπο ρεηκεξηλνχο ζηνπο ζεξηλνχο βνζθνηφπνπο θαη αληίζηξνθα. Καηά ζπλέπεηα, ν γεσγξαθηθφο ηνπο ρψξνο, γηα πνιινχο αηψλεο, δελ πξέπεη λα νξηδφηαλ κε ζηαζεξά, ζπλερή φξηα, αιιά θαζαξά πνηκεληθέο δηαηξέζεηο 8. Δμάιινπ, ε έιιεηςε αλαζθαθψλ ζηελ πεξηνρή δελ καο επηηξέπεη λα νξίζνπκε κε αθξίβεηα πνηεο απφ ηηο εληνπηζκέλεο αξραηνινγηθέο ζέζεηο αλήθαλ ζηνπο Αζακάλεο θαη πνηεο ζηνπο Μνινζζνχο, ηδηαίηεξα ζηηο βνξεηφηεξεο θαη ηηο αλαηνιηθφηεξεο πεξηνρέο ησλ Σδνπκέξθσλ. Λφγσ ηνπ ηξφπνπ δσήο ηνπο 9, νη Αζακάλεο πξέπεη λα θαίλνληαλ βάξβαξνη ζηα κάηηα ησλ Διιήλσλ ησλ λνηηφηεξσλ πεξηνρψλ θαηά ηνπο ηζηνξηθνχο ρξφλνπο. Έηζη, ν Θνπθπδίδεο ηνπο ζεσξεί βαξβάξνπο 10, ελψ ν ηξάβσλ 11 γξάθεη «Αηησινί θαη Αθαξλάλεο εηζί θαη Αζακάλεο, εη ρξή θαη ηνχηνπο Έιιελαο εηπείλ». Ωζηφζν, ε θξάζε ηνπ ηξάβσλνο πξέπεη λα εξκελεπζεί σο αληηδηαζηνιή ηνπ πνιηηηζκνχ ησλ Αζακάλσλ κε ηνπο άιινπο Έιιελεο, θαη φρη λα νδεγήζεη ζε ακθηζβήηεζε ηεο ειιεληθφηεηάο ηνπο, ε νπνία είλαη άιισζηε θαηαθαλήο απφ ηα νθηψ γλσζηά ηνπσλχκηα ηεο Αζακαλίαο (Αζήλαηνλ, Αηζνπία, Άθαλζνο, Αξγηζέα, 3 Βι. Hammond, Epirus, ζ Βι. Hammond, ν.π., ζ Βι. Γάθαξεο, Ζ αξραηνινγηθή έξεπλα, ζ Βι. αθειιαξίνπ, Οη γισζζηθέο θαη εζληθέο νκάδεο, ζ Βι. Meineke, Strabonis geographica, v. 2, αιιά θαη Γάθαξεο, πκβνιή, ζ Βι. Hammond, Φπιεηηθέο νξγαλψζεηο, ζ Γηα ηνλ ηξφπν δσήο ησλ Αζακάλσλ βι. Καηζάλνπ, Ο θαηακεξηζκφο εξγαζίαο, ζ Βι. Jones and Powell, Thucydidis historiae, v. 1, Γηα ηε ρξήζε ηνπ φξνπ ζηελ αξραηφηεηα βι θαη Υαηδφπνπινο, Σα φξηα, ζ Βι. Meineke, Strabonis geographica, v. 2,

13 Ζξάθιεηα, Θενδσξία, Κξαλλψλ, Σεηξαθπιία), απφ ηα αλζξσπσλχκηα θαη ηηο επηγξαθέο ησλ λνκηζκάησλ ηεο, πνπ είλαη φια ειιεληθά 12. Ζ ειιεληθφηεηα ηνπ θχινπ ησλ Αζακάλσλ επηβεβαηψλεηαη θαη απφ ηε ζξεζθεπηηθή δσή ησλ θαηνίθσλ, ε νπνία παξάιιεια αληηθαηνπηξίδεη θαη ηηο πνιηηηθνθνηλσληθέο εμειίμεηο. χκθσλα ινηπφλ κε ηηο θηινινγηθέο καξηπξίεο θαη ηα αξραηνινγηθά δεδνκέλα, θχξηα ζεφηεηα ζηελ πεξηνρή ήηαλ ε Αζελά, φπσο πξνθχπηεη θαη απφ ηελ νλνκαζία ηεο αληίζηνηρεο νρπξήο ζέζεο ηνπ Αζήλαηνπ, θαζψο θαη απφ ηα ιείςαλα λανχ ησλ θιαζηθψλ ή ησλ πξψηκσλ ειιεληζηηθψλ ρξφλσλ πνπ έρνπλ απνδνζεί ζε λαφ αθηεξσκέλν ζηε ζεά 13. Ζ ιαηξεία ηεο καξηπξείηαη ηνπιάρηζηνλ απφ ηα ηέιε ηνπ 3 νπ π.υ. αη., επνρή ζηελ νπνία ρξνλνινγνχληαη ηα ράιθηλα λνκίζκαηα πνπ έθνςαλ νη Αζακάλεο, γχξσ ζην π.υ., κε απεηθφληζε ηεο Αζελάο Αξρεγέηηδνο. Σελ παξάζηαζε ζπκπιεξψλεη γιαχθα ζηα πφδηα ηεο ζεάο θαη ε επηγξαθή ΑΘΑΜΑΝΩΝ, ελψ ηνλ νπηζζφηππν θνζκεί θεθαιή Γηψλεο, ηεο θχξηαο γπλαηθείαο ζεφηεηαο ηεο Ζπείξνπ, κε ζηεθάλη θαη θαιχπηξα 14. Ζ ηαπηφρξνλε παξνπζία ζηα λνκίζκαηα ησλ Αζακάλσλ ηεο Αζελάο θαη ηεο Γηψλεο απερεί ηε θηιηθή ζρέζε πνπ δηαηεξνχζαλ κε ηελ Ακβξαθία, ζηελ νπνία παξέκεηλε εμφξηζηνο ν βαζηιηάο ηνπο Ακχλαλδξνο, αιιά θαη κε ηε Γσδψλε, ην Ζπεηξσηηθφ Ηεξφ θαη Μαληείν, ηνπιάρηζηνλ απφ ηνλ 4 ν π.υ. αη., φπνπ ε Γηψλε ιαηξεπφηαλ σο ζχλανο ηνπ Γία. ην ζπκπέξαζκα νδεγεί θαη επηγξαθή απφ ηε Γσδψλε, ηνπ 330 π.υ., ζχκθσλα κε ηελ νπνία ηηκάηαη κε πξνμελία θάηνηθνο ηεο Αζακαληθήο Αξγηζέαο 15. Οη θηιηθέο ζρέζεηο ησλ Αζακάλσλ κε ην Ζπεηξσηηθφ Ηεξφ έγηλαλ ζηελφηεξεο, φηαλ ν Πχξξνο πξνζάξηεζε ηελ πεξηνρή ζην βαζίιεηφ ηνπ, ελψ δηαηεξήζεθαλ κέρξη ηελ πηψζε ηεο Μνινζζηθήο δπλαζηείαο ησλ Αηαθηδψλ, ην 233/232 π.υ 16. Δίλαη πηζαλφηεξν, ε ιαηξεία ηεο Γηψλεο ζηελ Αζακαλία 17 λα θαζηεξψζεθε ηελ επνρή ηνπ Πχξξνπ θαη λα είλαη απφξξνηα ηεο επξχηεξεο ζξεζθεπηηθήο πνιηηηθήο ηνπ 18. Οη κέρξη ηψξα φκσο γλσζηέο καξηπξίεο πνπ αλαθέξνληαη ζηε ιαηξεία ηεο Γηψλεο ζηελ πεξηνρή ρξνλνινγνχληαη ζε κεηαγελέζηεξε επνρή, δειαδή ζηα ηέιε ηνπ 3 νπ κε αξρέο ηνπ 2 νπ π.υ. αη., ηελ επνρή ηνπ Κνηλνχ ησλ Ζπεηξσηψλ. Δπνκέλσο δελ είλαη δπλαηφλ λα απνθιείζνπκε θαη ηελ πεξίπησζε ε ιαηξεία λα θαζηεξψζεθε ζηα ρξφληα ηνπ Κνηλνχ ησλ Ζπεηξσηψλ, ζην νπνίν ζπκκεηείραλ ηα πεξηζζφηεξα Ζπεηξσηηθά θχια κε θέληξν ηε Γσδψλε 19. Ωζηφζν, ζηελ Αζακαλία δε ιαηξεχηεθε ν Γσδσλαίνο Εεπο, αιιά ν Εεπο Αθξαίνο 20, ιαηξεία ζεκαληηθή, γλσζηή ηνπιάρηζηνλ απφ ηα ηέιε ηνπ 3 νπ π.υ. αη., αθνχ ππήξρε ηεξφ 12 Βι. Phillipson Kirsten, Die Griechischen Landschaften, ζ. 171 θ.εμ. θαη Sakellariou, La Migration Grèque, ζ Γηα ηα λνκίζκαηα ησλ Αζακάλσλ ελδεηθηηθά βι. Franke, Die Münzen, ζ. 24 θ.εμ. 13 Βι. Achard, Tite Live, Histoires Romaine, , θαη Heuzeg Daumet, Mission, ζ Γηα ηα λνκίζκαηα βι. Franke, ν.π., ζ. 24, πίλ. IV θαη Gardner, Catalogue, ζ. 96, πίλ. 18, Γηα ηελ επηγξαθή βι. Carapanos, Dodone, ζ. 51, αξ. 4 θαη ζ. 212, πίλ. 28, αξ. 1 θαη Franke, ν.π., ζ. 15, ζεκ. 3 θαη ζ. 19, ζεκ ρεηηθά κε ην ρξφλν πξνζάξηεζεο ηεο Αζακαλίαο ζην βαζίιεην ηνπ Πχξξνπ βι. Cabanes, L Epire, ζ. 133 θαη Lévêque, Pyrrhos, ζ. 185, Γηα ηε ιαηξεία ηεο Γηψλεο ζηελ Αζακαλία βι. νχιε, Λαηξεία, ζ θαη ηεο ηδίαο, Λαηξείεο, ζ Γηα ηε ζξεζθεπηηθή πνιηηηθή ηνπ Πχξξνπ βι. ζρεηηθά νχιε, Ζ ζξεζθεπηηθή πνιηηηθή, ζ Γηα ην Κνηλφ ησλ Ζπεηξσηψλ βι. Γάθαξεο, Θεζπξσηία, ζ. 81 θ. εμ., Franke, Alt Epirus, ζ. 30 θ. εμ., ηνπ ηδίνπ, Die Münzen, ζ. 116 θ. εμ., 134 θ. εμ., 276 θ. εμ. θαη Hammond, Epirus, ζ. 537, 557 θ. εμ. Αληίζηνηρα γηα ηε ιαηξεία ζηελ Αζακαλία ζηνπο ρξφλνπο ηνπ Κνηλνχ βι. νχιε, Λαηξείεο, ζ Γηα ηε ιαηξεία ηνπ Γία Αθξαίνπ ζηελ Αζακαλία βι. νχιε, Λαηξείεο, ζ. 56 θ. εμ. 13

14 ηνπ ζενχ θαη κάιηζηα ζηελ πξσηεχνπζα ησλ Αζακάλσλ, φπσο πιεξνθνξεί ν Λίβηνο 21. Καη πην ζπγθεθξηκέλα, ν Λίβηνο, αλαθεξφκελνο ζηηο πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο ηνπ Φηιίππνπ Δ ελαληίνλ ησλ Αζακάλσλ, θάλεη ιφγν γηα ηεξφ ηνπ Γία Αθξαίνπ θνληά ζηελ Αξγηζέα. ζνλ αθνξά ηνλ ηφπν πξνέιεπζεο ηεο ιαηξείαο, πξέπεη λα ζεσξήζνπκε σο πηζαλφηεξν ηε Θεζζαιία, πεξηνρή ζηελ νπνία ν ζεφο γλψξηζε ηδηαίηεξε ιαηξεία 22, φπσο απνηππψλεηαη ζηα αζεκέληα θαη ράιθηλα λνκίζκαηα απφ ηνπο Γφκθνπο. Σα λνκίζκαηα ρξνλνινγνχληαη ζην 340 π.υ. 23 θαη δίλνπλ ηνλ εηθνλνγξαθηθφ ηχπν ηνπ Γία Αθξαίνπ, ν νπνίνο πξνζηδηάδεη ζηελ ηδηφηεηά ηνπ, δειαδή ηνπ ζενχ ησλ νξέσλ. Ο Εεπο εηθνλίδεηαη ζε βξάρν κε ζθήπηξν ζην δεμί ηνπ ρέξη θαη ην αξηζηεξφ λα αθνπκπά ζην βξάρν, ελψ ηε ζθελή ζπκπιεξψλνπλ θεξαπλφο θαη ε επηγξαθή ΦΗΛΗΠΠΟ/ΠΟΛΗΣΩΝ. Ο βξάρνο πνπ θαηά κηα άπνςε ππαηλίζζεηαη ηελ νξνζεηξά ηεο Πίλδνπ 24, ζε λεφηεξεο θνπέο, ησλ αξρψλ ηνπ 3 νπ π.υ. αη., έρεη αληηθαηαζηαζεί απφ ζξφλν 25. Παξάιιεια, ν ζεφο, αληί ζθήπηξνπ, θξαηά θεξαπλφ ζην δεμί ηνπ ρέξη. Μηα άιιε ιαηξεία ζηελ Αζακαλία, πνπ πηζαλφλ πξνέξρεηαη απφ ηε γεηηνληθή Ακβξαθία, είλαη απηή ηνπ Απφιισλα. Ο ζεφο εηθνλίδεηαη ζηα ράιθηλα λνκίζκαηα ησλ Αζακάλσλ πνπ θφπεθαλ γχξσ ζην π.υ., κε πηζαλφηεξε ρξνλνιφγεζε ην 190 π.υ., ελψ ηνλ νπηζζφηππν θαηέρεη βνχθξαλν θαη επηγξαθή ΑΘΑΜΑΝΩΝ 26. Με αλάινγν ηξφπν, ν Απφιισλ εηθνλίδεηαη ζηνλ εκπξνζζφηππν ησλ ράιθηλσλ λνκηζκάησλ απφ ηελ Ακβξαθία ησλ εηψλ 230 / 168 π.υ. Δπεηδή ν Απφιισλ γλψξηζε ζεκαληηθή ιαηξεία ζηελ Ακβξαθία απφ ηελ αξρατθή επνρή κέρξη θαη ηε ξσκατθή 27, είλαη επφκελν ε ιαηξεία ηνπ λα εμαπιψζεθε θαη ζηηο φκνξεο πεξηνρέο θαη κάιηζηα ζηελ Αζακαλία, κε ηελ νπνία ε Ακβξαθία δηαηεξνχζε, φπσο ήδε αλαθέξζεθε, θηιηθέο ζρέζεηο. Μηα αθφκε ιαηξεία γλσζηή ζε νιφθιεξε ηελ Ήπεηξν, εθείλε ηνπ Πνζεηδψλα, καξηπξείηαη θαη ζηελ Αζακαλία, ζχκθσλα κε επηγξαθή ηνπ 2 νπ π.υ. αη. 28, πνπ βξέζεθε ζηελ Κέξθπξα θαη αθνξά ζηε ζπλζήθε θαζνξηζκνχ ησλ νξίσλ αλάκεζα ζε δπν πεξηνρέο, ηελ Αζακαλία θαη κηα άιιε πνπ δπζηπρψο δελ ζψδεηαη. ηελ επηγξαθή, γίλεηαη ιφγνο θαη γηα ηεξφ ηνπ Πνζεηδψλα ζηελ Αζακαλία. Ο ζεφο γλψξηζε ζεκαληηθή ιαηξεία ζηελ Ήπεηξν ηνπιάρηζηνλ απφ ηνλ 4 ν π.υ. αη., ζχκθσλα κε επηγξαθηθέο θαη θηινινγηθέο καξηπξίεο αιιά θαη λνκηζκαηηθνχο ηχπνπο. Αμηνζεκείσηα είλαη δπν ρσξία ηεο Οδχζζεηαο φπνπ αλαθέξεηαη φηη 29 ν Οδπζζέαο, χζηεξα απφ ζπκβνπιή ηνπ κάληε Σεηξεζία, έπξεπε λα κεηαβεί ζε ηφπν, φπνπ νη άλζξσπνη δελ γλψξηδαλ ηε ζάιαζζα θαη δελ ρξεζηκνπνηνχζαλ αιάηη ζηελ ηξνθή ηνπο γηα λα εμηιεψζεη κε ζπζίεο ηνλ Πνζεηδψλα, χζηεξα απφ ην θφλν ησλ κλεζηήξσλ. Ζ ζέζε απηή ηνπνζεηείηαη, απφ ηνπο ζρνιηαζηέο ηνπ Οκήξνπ, ζηα Βνχλεηκα ηεο Ζπείξνπ, θνληά ζηελ άγλσζηε πφιε Σξάκππα, πηζαλφλ, θαηά ηνλ Hammond, ζην Βνηνλφζη. Με 21 Βι. Achard, Tite Live, Histoires Romaine, Γηα ηε ιαηξεία ηνπ Γία Αθξαίνπ ζηε Θεζζαιία βι. Moustaka, Kulte und Mythen, ζ , 73, 77 θαη Stählin, Das hellenische Thessalien, ζ. 42, ζεκ Γηα ηα λνκίζκαηα βι. Gardner, Catalogue, ζ. 19, πίλ 3 (2) θαη Moustaka, ν.π., ζ. 97 κε ηελ παιαηφηεξε βηβιηνγξαθία. 24 Βι. Moustaka, ν.π., ζ Βι. Moustaka, ν.π., ζ. 97, αξ. 2 θαη πίλ. 2 κε ηελ παιαηφηεξε βηβιηνγξαθία. 26 Γηα ηα λνκίζκαηα βι. Franke, Die Münzen, ζ , πίλ V , R Γηα ηα λνκίζκαηα ηεο Ακβξαθίαο βι. Gardner, ν.π., ζ. 94, πίλ 32, αξ Γηα ηελ επηγξαθή βι. IG IX, I 690 θαη Franke, ν.π., ζ. 22, ζεκ Βι. Merry, Homer Odyssey, ι 118 θ. εμ., ς 265 θ.εμ. 14

15 βάζε ηα παξαπάλσ, θαίλεηαη πηζαλφηεξν ν Πνζεηδψλ λα είρε αλάινγε ιαηξεία θαη ζηελ νξεηλή θαη απνκαθξπζκέλε Αζακαλία. ην Πάλζεν ηεο Αζακαλίαο αλήθεη θαη ε ιαηξεία ησλ Νπκθψλ, πνπ αλαθέξεηαη ζηελ αξραία γξακκαηεία ήδε απφ ηνλ 4 ν π.υ. αη. θαη απφ φπνπ πιεξνθνξνχκαζηε θαη ην ηειεηνπξγηθφ ηεο 30. πσο είλαη γλσζηφ απφ αληίζηνηρεο κειέηεο γηα ηε ιαηξεία ησλ Νπκθψλ ζηελ Ήπεηξν, νη Νχκθεο ιαηξεχηεθαλ ηδηαίηεξα ηφζν ζηηο θνξηλζηαθέο απνηθίεο φζν θαη ζε θάπνηεο Ζπεηξσηηθέο πφιεηο. Με ην πέξαζκα ησλ αηψλσλ, ηα Ζπεηξσηηθά θχια κεηέβεζαλ απφ ηελ αγξνηηθή θνηλσλία ζηνλ αζηηθφ ηξφπν δσήο θαη ηε δηαβίσζε ζηνπο νξγαλσκέλνπο νηθηζκνχο θαη πφιεηο ηνπ 5 νπ θαη ηνπ 4 νπ αη. π.υ. 31 Ζ θίλεζε απηή εληάζεθε ιφγσ ηεο πνιηηηθνζηξαηησηηθήο αλαζθάιεηαο ηνπ 3 νπ θαη ησλ αξρψλ ηνπ 2 νπ αη. π.υ., φηαλ νη καθεδνληθνί πφιεκνη θαη ε ξσκατθή δηείζδπζε αλαγθάδνπλ ηνπο Ζπεηξψηεο, αθφκε θαη ησλ πην δπζπξφζηησλ πεξηνρψλ, λα ζπλνηθίδνληαη ζε νρπξσκέλεο πφιεηο ή κηθξφηεξα πνιίζκαηα, εγθαηαιείπνληαο ηελ χπαηζξν ζε πεξίνδν θηλδχλνπ. Σελ ζπγθεθξηκέλε θίλεζε αθνινπζνχλ θαη νη Αζακάλεο, φπσο καξηπξνχλ νη ηεηρηζκέλνη νηθηζκνί πνπ εληνπίδνληαη ζηελ πεξηνρή ηνπο, θπξίσο θαηά κήθνο δηαβάζεσλ πνπ φξηδαλ θαη ηηο ζπλνξηαθέο γξακκέο. Ζ πξψηε ηζηνξηθή αλαθνξά γηα ηνπο Αζακάλεο αλάγεηαη ζην 395 π.υ., φηαλ αλαθέξνληαη σο κέιε ηεο Κνξηλζηαθήο 32 θαη ζηε ζπλέρεηα ηεο Β Αζελατθήο πκκαρίαο 33. Σν 354 π.υ., ζηνλ Ηεξφ πφιεκν, πνιέκεζαλ ελαληίνλ ησλ Φσθέσλ 34 θαη ην 323 π.υ., ζην Λακηαθφ πφιεκν, ελαληίνλ ησλ Μαθεδφλσλ 35. Σν 295 π.υ., ν Πχξξνο πξνζάξηεζε ζην βαζίιεηφ ηνπ ηε ρψξα ησλ Αζακάλσλ, επεηδή απέβιεπε ζηελ επίθαηξε γεσγξαθηθή ζέζε θαη ηνλ πιεζπζκφ ηεο, ν νπνίνο, έθηνηε, αθνινπζνχζε ην βαζηιηά ζηηο εθζηξαηείεο ηνπ. Δμάιινπ έλα απφ ηα επξήκαηα ζηελ πεξηνρή, κία παξαγλαζίδα θξάλνπο κε ηα αξρηθά ΜΟ ησλ Μνινζζψλ 36, επηβεβαηψλεη ηε ζπκκεηνρή ησλ θαηνίθσλ ηεο ζηηο θνηλέο εθζηξαηείεο ηνπ Πχξξνπ. Με ηελ πηψζε ηεο βαζηιείαο, ην 232 π.υ., νη Αζακάλεο αλέθηεζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο. Καηά ηα έηε π.υ., ηελ πεξηνρή θπβεξλνχζαλ νη βαζηιείο Θεφδσξνο θαη Ακχλαλδξνο. Ηδηαίηεξα ν δεχηεξνο αλέπηπμε κεγάιε δηπισκαηηθή δξαζηεξηφηεηα θαη αζθνχζε επξχηεξε πνιηηηθή, έμσ απφ ηα ζηελά φξηα ηεο ρψξαο ηνπ. Δλδεηθηηθφ ηεο επξχηεξεο πνιηηηθήο ησλ βαζηιέσλ ησλ Αζακάλσλ είλαη ε αλαγξαθή ησλ νλνκάησλ ηνπο ζηνλ θαηάινγν ησλ ζεσξνδφθσλ ησλ Γειθψλ 37 θαη νη ζρέζεηο ηνπο κε άιια ηεξά, φπσο ηεο Γήινπ θαη ηεο Κιάξνπ Γηα ηε ιαηξεία ησλ Νπκθψλ ζηελ αξραία Ήπεηξν βι. νχιε, Ζ ιαηξεία ησλ Νπκθψλ, ζ Βι. Dakaris, Organisation, ζ Βι. Vogel and Fischer, Diodori bibliotheca historica, Γηα ηελ ηζηνξία ησλ Αζακάλσλ βι. Hammond, Φπιεηηθέο νξγαλψζεηο, ζ , ηνπ ηδίνπ, Ζ πνιηηηζηηθή ζπγγέλεηα, ζ , ηνπ ηδίνπ, Ζ είζνδνο, ζ , Lévêque, Ζ βαζηιεία ηνπ Πχξξνπ, ζ , ηνπ ηδίνπ, Ζ βαζηιεία ηνπ Αιεμάλδξνπ Β, ζ , νχιε, Λαηξείεο, ζ κε ηελ παιαηφηεξε βηβιηνγξαθία, ηεο ηδίαο, Ζ Αζακαλία θαη νη ιαηξείεο ηεο, ζ. 5 7 θαη Φίινο, Σα Σδνπκεξθνρψξηα, ζ Βι. Vogel and Fischer, Diodori bibliotheca historica, Βι. Vogel and Fischer, Diodori bibliotheca historica, Βι. Hammond, Epirus, ζ Γηα ηελ επηγξαθή ησλ Γειθψλ βι. Franke, Die Münzen, ζ. 16, Hammond, Epirus, ζ. 656, νχιε, Λαηξείεο, ζ. 53, ζεκ. 15 γηα ζρεηηθή βηβιηνγξαθία. 38 Βι. Franke, ν.π., ζ

16 Ζ Αζακαλία δελ πξέπεη λα απέθπγε ηελ θνηλή κνίξα ηεο Ζπείξνπ ην 167 π.υ., φηαλ νη ιεγεψλεο ηνπ Αηκηιίνπ Παχινπ θαηέζηξεςαλ 70 Ζπεηξσηηθέο πφιεηο θαη ππνδνχισζαλ Ζπεηξψηεο Βεβαίσο, ε ρψξα δελ θαηαζηξάθεθε νινθιεξσηηθά, θαζψο απφ επηγξαθηθέο καξηπξίεο πιεξνθνξνχκαζηε φηη απφ ηελ επνρή ηνπ Ακπλάλδξνπ ή ιίγν κεηά ην 167 π.υ. ζηελ Αζακαλία ιεηηνχξγεζε ην Κνηλφ ησλ Αζακάλσλ, ηνπιάρηζηνλ κέρξη ην 88/87 π.υ. 41. Ωζηφζν, ζηελ απηνθξαηνξηθή επνρή γίλεηαη απιή κλεία ησλ Αζακάλσλ, ρσξίο ηδηαίηεξε αλαθνξά ζηελ πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο ρψξαο ηνπο 42. 2) Βυζαντινή περίοδος Καηά ηε δηάξθεηα ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ, ε πεξηνρή αξρηθά ζα ππαρζεί δηνηθεηηθά ζηελ επαξρία Παιαηάο Ζπείξνπ θαη αξγφηεξα ζην ζέκα Νηθνπφιεσο, ζα γλσξίζεη ηηο αιιεπάιιειεο βαξβαξηθέο επηδξνκέο, ίζσο φρη κε ηελ ίδηα έληαζε φζν ε ππφινηπε πην εχθνια πξνζβάζηκε Ήπεηξνο θαη θπξίσο ηα αζηηθά θέληξα ηεο χζηεξεο αξραηφηεηαο, ηηο ιεειαζίεο, ηε ζιαβηθή θαηάθηεζε, ηελ πξφζθαηξε βνπιγαξηθή θαηνρή, ελψ κεηά ην 1204 ζα απνηειέζεη ηκήκα ηνπ Αλεμάξηεηνπ Κξάηνπο ηεο Ζπείξνπ. ε γεληθέο γξακκέο, κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε φηη ε πνξεία ηεο Αζακαλίαο ελζσκαηψλεηαη θαη ηαπηίδεηαη κε ηελ αληίζηνηρε ηεο ππφινηπεο Ζπείξνπ. Δπεηδή φκσο ε έξεπλα γηα ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν βξίζθεηαη ζε αξρηθφ αθφκε ζηάδην ελψ θαη ηα ειάρηζηα ππάξρνληα ζηνηρεία πξνζθέξνπλ πνιχ γεληθέο πιεξνθνξίεο, ζα πξέπεη λα πεξηνξηζηνχκε ζε γεληθεχζεηο θαη ππνζέζεηο ζρεηηθά κε ηε ζέζε ηεο θαη ηελ πνξεία ηεο θαηά ηε βπδαληηλή επνρή. Πην ζπγθεθξηκέλα, δελ ππάξρνπλ ζηνηρεία θαη καξηπξίεο γηα ηνλ πιεζπζκφ θαη ηηο απμνκεηψζεηο ηνπ, ηηο ζέζεηο εγθαηάζηαζεο θαη ηε κνξθή ηνπο, ηηο ηπρφλ πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο θαη γεληθφηεξα ηελ νηθνλνκηθή, πνιηηηθή θαη θνηλσληθή νξγάλσζε. Ωζηφζν, ν ρψξνο ηεο Αζακαλίαο κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί σο ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο πέξαζκα, ην νπνίν έλσλε ηελ Ήπεηξν κε ηε Θεζζαιία θαη ήιεγρε ηκήκα ηνπ ρεξζαίνπ νδηθνχ δηθηχνπ. Ζ ζεκαζία ηνπ απηή είρε γίλεη αληηιεπηή ήδε απφ ηελ θιαζηθή αξραηφηεηα, φπσο απνδεηθλχεηαη απφ ην γεγνλφο φηη απνηέιεζε ζπρλά αληηθείκελν δηεθδίθεζεο αλάκεζα ζε δηάθνξα θχια 43. Γεδνκέλνπ φηη νη αλάγθεο επαθήο θαη επηθνηλσλίαο ηεο Ζπείξνπ κε ηηο φκνξεο πεξηνρέο δε κεηαβιήζεθαλ νπζηαζηηθά ζηα πιαίζηα ηεο απηνθξαηνξίαο, θαληάδεη ινγηθή ε ππφζεζε φηη ε Αζακαλία εμαθνινχζεζε λα δηαηεξεί ηελ εμέρνπζα ζέζε πνπ ηεο εμαζθάιηδε ε γεσγξαθία ηεο. Λεηηνπξγνχζε επνκέλσο σο κηα απφ ηηο θχξηεο δηφδνπο πξνο ηε Θεζζαιία, κηα πεξηνρή κε ηελ νπνία ε Ήπεηξνο είρε ηδηαίηεξεο ζρέζεηο θαη παξάιιειε ηζηνξηθή πνξεία. Ζ ζεκαζία ηεο απμήζεθε ηελ πεξίνδν ηνπ «Γεζπνηάηνπ ηεο Ζπείξνπ», θαζψο ε Αζακαλία δελ απέρεη ηδηαίηεξα απφ ηελ πξσηεχνπζα Άξηα, ελψ επηπιένλ απφ απηή δηεξρφηαλ θαη ε θπξηφηεξε νδηθή αξηεξία πνπ έλσλε απεπζείαο ηελ Άξηα κε ηα Σξίθαια θαη ηελ Ήπεηξν κε ηε Θεζζαιία. Έηζη ινηπφλ, ε νξεηλή θαη απνκνλσκέλε Αζακαλία αιιά πέξαζκα ζηξαηεγηθνχ ραξαθηήξα ηεο βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο βξίζθεηαη ηελ επνρή ηνπ 39 Βι. Achard, Tite Live, Histoires Romaine, 45.34, Buttner-Wobst, Polybii historiae, v. 3, 30.15, Mayhoff, Plini Secundi Naturalis Historiae, , Meineke, Strabonis geographica, v. 2, 7.7.3, Publicola, Plutarque Vies, Αηκίιηνο Παχινο 29 θαη Viereck - Roos Gabba, Appiani historia Romana, Illyrica, vol. 1, Βι. Dakaris, Cassopaia, ζ. 21 θ.εμ. θαη ηνπ ηδίνπ, Θεζπξσηία, ζ. 192 θ.εμ. 41 Βι. Dakaris, Cassopaia, ζ. 226, ζεκ. 426 θαη Franke, Die Münzen, ζ. 16, ζεκ Βι. Franke, ν.π., ζ Βι. ζρεηηθά Hammond, Ζ Ήπεηξνο, ζ. 54,

17 Αλεμάξηεηνπ Κξάηνπο ηεο Ζπείξνπ λα πιαηζηψλεη ηελ πξσηεχνπζά ηνπ θαη λα δηαζθαιίδεη ηκήκα ηεο ρεξζαίαο επηθνηλσλίαο ηεο. Ζ εμέρνπζα ζέζε ηεο δελ απνηειεί πιένλ ππφζεζε. Αληίζεηα, απνδεηθλχεηαη απφ ηελ ίδξπζε ζηελ πεξηνρή ηεο Κφθθηλεο Δθθιεζηάο Βνπξγαξειίνπ θαη ηελ πιαηζίσζή ηεο απφ ηελ αληίζηνηρε Πφξηα Παλαγηά ζηελ Πχιε Σξηθάισλ 44. Σα δπν κλεκεία δειαδή είλαη ηνπνζεηεκέλα θνληά ζηηο δπν αθεηεξίεο ηεο νδηθήο αξηεξίαο, ηελ νπνία θαη νξίδνπλ. Δπηπξφζζεηεο πιεξνθνξίεο γηα ηελ ίδηα πεξίνδν αληινχληαη θαη απφ δπν πνιχ ζεκαληηθέο ηζηνξηθέο καξηπξίεο, νη νπνίεο σζηφζν δελ θαηέζηε αθφκε δπλαηφ λα απνδνζνχλ κε πιήξε βεβαηφηεηα ζηελ πεξηνρή ησλ Σδνπκέξθσλ 45. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζην βηβιηνγξαθηθφ ζεκείσκα ηνπ θψδηθα Cromwell 11 ηνπ , ελφο απφ ηα Ζπεηξσηηθά ρεηξφγξαθα, ν γξαθέαο ηνπ, αλαγλψζηεο Μηραήι Παπαδφπνπινο, δηαζψδεη αλάκεζα ζε άιιεο πιεξνθνξίεο φηη ν ίδηνο ήηαλ πηφο ηνπ ηεξέσο Γεσξγίνπ, θαηαγφκελνο απφ ην ζέκα ησλ Ησαλλίλσλ θαη θάηνηθνο ζηνλ δξφγγν Σδεκεξλίθνπ. Αληίζηνηρα ζην ρξπζφβνπιν 47 ηνπ Απηνθξάηνξα Αλδξνλίθνπ Παιαηνιφγνπ ηνπ 1321, κε ην νπνίν παξαρσξήζεθαλ πξνλφκηα ζηε λενζπζηαζείζα κεηξφπνιε, φπσο θαη ζηελ πφιε ησλ Ησαλλίλσλ, ε ελνξία Σδεκεξλίθνπ ζπγθαηαιέγεηαη αλάκεζα ζηηο πέληε ελνξίεο ηνπ ζέκαηνο ησλ Ησαλλίλσλ. Απφ ηηο δπν πξναλαθεξζείζεο πεγέο, απνδεηθλχεηαη ε θαηνίθεζε ηεο πεξηνρήο θαηά ηελ πζηεξνβπδαληηλή πεξίνδν. Δπηπιένλ, απνθαιχπηεηαη ε δηνηθεηηθή ηεο δηαίξεζε, θαζψο ν φξνο δξφγγνο 48 ραξαθηεξίδεη ηελ νξεηλή δηνίθεζε ζε πνηθίιεο κεζαησληθέο πεγέο, αιιά θαη ε αληίζηνηρε εθθιεζηαζηηθή, θαζψο απνηεινχζε ελνξία ηνπ ζέκαηνο Ησαλλίλσλ, ππαγφκελε ζηελ νκψλπκε Μεηξφπνιε. Σα παξαπάλσ ζηνηρεία ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ παξαγσγή ρεηξνγξάθσλ ζηελ νξεηλή θαη δπζπξφζηηε πεξηνρή ηνπ Σδεκέξληθνπ καο νδεγνχλ ζην ζπκπέξαζκα φηη θαηά ηελ πεξίνδν ηνπ Αλεμάξηεηνπ Κξάηνπο ηεο Ζπείξνπ, φρη κφλν θαηνηθνχληαλ ή ζεσξνχληαλ ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο ιφγσ ηεο θαίξηαο γεσγξαθηθήο ηεο ζέζεο αιιά ήηαλ πιήξσο εληαγκέλε ζηε δνκή θαη δηνίθεζε ηφζν ηνπ θξάηνπο φζν θαη ηεο εθθιεζίαο, δηάγνληαο κάιηζηα θαη κηα επνρή γεληθφηεξεο αθκήο, φπσο απνδεηθλχεηαη απφ ηελ παξαγσγή ρεηξνγξάθσλ. Ζ ακέζσο επφκελε ηζηνξηθή πεξίνδνο είλαη εθείλε ηεο καθξαίσλεο νζσκαληθήο θπξηαξρίαο, ε νπνία μεθηλά γηα ηελ πεξηνρή ζηα ηέιε ηνπ 15 νπ αη., κε ηελ απφθηεζε κάιηζηα θαη ζεκαληηθψλ πξνλνκίσλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, κεηά ηε ζπλζεθνιφγεζε ησλ Ησαλλίλσλ ην 44 Γηα ηε ζπγθεθξηκέλε άπνςε βι. Παπαδνπνχινπ, Ζ βπδαληηλή Άξηα, ζ θαη ηεο ηδίαο, Οδνηπνξηθφ, ζ Γηα ηελ ηαχηηζε ηνπ ηνπσλπκίνπ κε ηα Σδνπκέξθα, γηα ηα επηρεηξήκαηα ππέξ ηεο ζπγθεθξηκέλεο άπνςεο θαη γηα ηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία βι. Κσλζηαληηλίδεο, Έλα ρεηξφγξαθν, ζ Τπνζηεξηθηέο ηεο άπνςεο είλαη θαη νη Αξαβαληηλφο, Υξνλνγξαθία, ηνκ. Β, ζ. 309, ζεκ. 8, Miklosich Müller, Acta, v. III, ζ. 278, Nicol, Σν δεζπνηάην, ζ. 148, ζεκ. 21 θαη Soustal Koder, Nikopolis, ζ Ζ ηαχηηζε ηνπ ηνπσλπκίνπ γίλεηαη θαη απφ πεξηεγεηέο ηνπ 19 νπ αη. βι. Κσλζηαληηλίδεο, ν.π., ζ. 219, ζεκ. 31, Hughes, Travels, v. Η, ζ. 481 θαη Leake, Travels, v. IV, ζ. 161, ζεκ. 1, 258, Γηα ηνλ θψδηθα αλαιπηηθά βι. Κσλζηαληηλίδεο, ν.π., ζ , φπνπ παξαηίζεηαη ιεπηνκεξεηαθά θαη ε βηβιηνγξαθία. Βι. επίζεο Υξπζφο, Ηζηνξηθά ζηνηρεία, ζ , Spatharakis, Corpus, ζ. 49, Turyn, Dated Greek Manuscripts, ζ θαη Weyl Carr, Oxford, ζ Γηα ην βηβιηνγξαθηθφ ζεκείσκα ηνπ θψδηθα αλαιπηηθά, φπνπ παξαηίζεηαη θαη ε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία, φπσο θαη γηα ηελ αλάγλσζε θαη εξκελεία ηνπ βι. Κσλζηαληηλίδεο, ν.π., ζ , Κνξδψζεο, Σα Γηάλλελα, ζ. 136, Υξπζφο, ν.π., ζ θαη Turyn, ν.π., ζ Γηα ην ρξπζφβνπιιν αλαιπηηθά βι. Βξαλνχζεο, Υξνληθά, ζ , Λάκπξνο, Υξπζφβνπιινλ, ζ , Μέξηδηνο, Σν δεχηεξνλ ρξπζφβνπιινλ, ζ θαη Nicol, Σν δεζπνηάην, ζ , 146, ζεκ. 9, 148, ζεκ. 23 θαη πην ζχληνκα Κνξδψζεο, ν.π., ζ. 43, 128, Κσλζηαληηλίδεο, ν.π., ζ. 219, Nicol, Ζ Ήπεηξνο, ζ. 207 θαη Soustal Koder, ν.π., ζ. 68, Γηα ηνλ φξν θαη ηε ζεκαζία ηνπ ζε δηάθνξεο πεγέο βι. Κσλζηαληηλίδεο, ν.π., ζ

18 1430 θαη ηελ αλαίκαθηε παξάδνζε ηεο Άξηαο ην , νη Οζσκαλνί, εθηηκψληαο ηελ θαίξηα γεσγξαθηθή ζέζε θαη ηε κεγάιε ζεκαζία ηεο πεξηνρήο ησλ Σδνπκέξθσλ, επηδίσμαλ λα ηελ ππνηάμνπλ, πξνθεηκέλνπ λα εδξαηψζνπλ ηελ θπξηαξρία ηνπο ζηελ επξχηεξε επηθξάηεηα 50 θαη λα απνθχγνπλ ηπρφλ επαλαζηαηηθά θηλήκαηα, ηα νπνία ζα κπνξνχζε λα ππνζάιςεη εμαηηίαο ηεο νξεηλήο θαη δπζπξφζηηεο γεσκνξθνινγία ηεο. Ωζηφζν νη θάηνηθνί ηεο, φπσο θαη ζε άιια ηκήκαηα ηεο επεηξσηηθήο ππαίζξνπ π.ρ. ζην Αλαηνιηθφ Εαγφξη θαη ζε ηκήκαηα ηεο πεξηνρήο ηνπ Μαιαθαζίνπ, δελ ππνηάρηεθαλ ακέζσο αιιά εμαθνινχζεζαλ λα αληηζηέθνληαη 51. Σειηθά, ην 1478 ζα αλαγθαζηνχλ λα ζπλζεθνινγήζνπλ, επηηπγράλνληαο φκσο πξνλνκηαθφ θαζεζηψο εκηαλεμαξηεζίαο θαη απηνδηνηθήζεσο, κε ηδηαίηεξα επλντθνχο φξνπο 52. Δπηπιένλ, νξηζκέλα ρσξηά π.ρ. Καιαξξχηεο, πξξάθν ηέζεθαλ ππφ ηελ πξνζηαζία ηεο βαζηινκήηνξνο Βαιηδέ νπιηάλαο εμαηηίαο ηεο ζηξαηεγηθήο ηνπο ζέζεο 53, θαζψο ήιεγραλ ηα πεξάζκαηα ηεο Πίλδνπ. Σν γεγνλφο απηφ είρε σο απνηέιεζκα ηελ ηδηαίηεξε κεηαρείξηζή ηνπο. Έηζη, ηα Σδνπκέξθα δελ ζα γλσξίζνπλ ηηο απζαηξεζίεο θαη ηηο βηαηφηεηεο ηνπ Οζσκαλνχ θαηαθηεηή, φπσο άιιεο Ζπεηξσηηθέο πεξηνρέο 54. Αληίζεηα θαη εμαηηίαο ηεο ζρεηηθήο απηνλνκίαο πνπ απνιάκβαλαλ, ζα απνηειέζνπλ θαηαθχγην γηα πνιινχο δνθηκαδφκελνπο Έιιελεο, πνπ εγθαηέιεηπαλ ηηο εζηίεο ηνπο ζηηο πεδηλέο ζέζεηο θαη επηδίσθαλ ηελ εγθαηάζηαζή ηνπο ζε νξεηλέο θαη δπζπξφζηηεο πεξηνρέο. 49 Γηα ηελ παξάδνζε ησλ Ησαλλίλσλ θαη ηεο Άξηαο βι. Βξαλνχζεο θπξφεξαο, Απφ ηελ ππνηαγή, ζ θαη Φίινο, Σα Σδνπκεξθνρψξηα, ζ Γηα ηε ζπγθεθξηκέλε άπνςε βι. Φίινο, ν.π., ζ Βι. ζρεηηθά Παπαζηάζεο, ξνη ππνηαγήο, ζ Γηα ηα πξνλφκηα βι. Παπαθίηζνο, Απφ ηελ Σδνπκεξθηψηηθε ιαιηά, ζ. 339, Παπαζηάζεο, ν.π., ζ. 241 θαη Φίινο, ν.π., ζ Γηα ηα ρσξηά θαη ηα πξνλφκηα ηνπο βι. Παπαζηάζεο, ν.π., ζ. 243 θαη Φίινο, ν.π., ζ Βι. ζρεηηθά Βξαλνχζεο θπξφεξαο, ν.π., ζ

19 Γ. Οη καξηπξίεο ησλ πεγώλ 1) Αρχαία ελληνική γραμματεία 55 Ζ ζεκαζία ηεο Αζακαλίαο έγηλε πξψηα αληηιεπηή απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο αξραίνπο ζπγγξαθείο, φπσο απνδεηθλχεηαη απφ ηηο πνηθίιεο αλαθνξέο ζηα έξγα ηνπο. Ζ ζεκαζία απηή επηηείλεηαη θαη κέζσ ηεο ζχγθξηζεο ησλ ζρεηηθά πεξηνξηζκέλσλ αλαθνξψλ ηεο αξραίαο ειιεληθήο γξακκαηείαο ζηελ Ήπεηξν ζπλνιηθά, κε εμαίξεζε ίζσο ηελ Ακβξαθία θαη ην Ηεξφ θαη Μαληείν ηεο Γσδψλεο θαη ησλ αληηζηνίρσλ γηα ηελ Αζακαλία, ζρεηηθά πνιππιεζψλ γηα έλα ηνπηθφ θχιν. Πξψηνο ινηπφλ ν Μηιήζηνο γεσγξάθνο Δθαηαίνο 56 ηνλ 6 ν π.υ. αη., ζην έξγν ηνπ «Πεξηήγεζηλ», φπνπ πεξηγξάθεη ηνλ ηφηε γλσζηφ θφζκν θαη ζην θεθάιαην πνπ αλαθέξεηαη ζηελ Διιάδα, πεξηιακβάλεη αλάκεζα ζηα Ζπεηξσηηθά έζλε θαη ηνπο Αζακάλεο καδί κε ηνπο Θεζπξσηνχο, ηνπο Καζζσπαίνπο, ηνπο Ακθηιφρνπο θαη ηνπο Μνινζζνχο (Δθαηαίνο, Πεξηήγεζε, 1α, 1f, 119, 17 18). Βέβαηα, ν Δθαηαίνο ζεσξεί ηνπο Ζπεηξψηεο, φπσο θαη ηνπο Ηιιπξηνχο θαη ηνπο Θξάθεο, σο βαξβάξνπο πνπ πεξηβάιινπλ ηνπο Έιιελεο θαη ζπλνξεχνπλ καδί ηνπο. Ωζηφζν, ν ζπγθεθξηκέλνο ραξαθηεξηζκφο ίζσο αθνξά πεξηζζφηεξν πνιηηηθά θαη ιηγφηεξν πνιηηηζηηθά θξηηήξηα, νπσζδήπνηε φκσο φρη εζλνινγηθά ή γισζζηθά 57. ην ίδην έξγν θαη ιίγν πην θάησ ζπλαληνχκε θαη ηελ πξψηε αλαθνξά ζηελ Αζακαλία. Πην ζπγθεθξηκέλα, ν Δθαηαίνο ππνζηεξίδεη φηη, εθηφο απφ ηελ πειαζγηθή πφιε Κξαλλψλ ζηα Σέκπε ηεο Θεζζαιίαο, ππάξρεη θαη κηα νκψλπκε ζηελ Αζακαλία, ηδξπκέλε απφ ηνλ Κξάλλσλα ηνλ Πειαζγφ (Δθαηαίνο, Πεξηήγεζε, 1α, 1f, 133, 1 3). Σν ζπγθεθξηκέλν ρσξίν απνηειεί ηελ πξψηε καξηπξία γηα ηελ χπαξμε πφιεσλ ζηελ πεξηνρή ηεο Αζακαλίαο. Παξάιιεια, θαλεξψλεη ηε ζεκαζία θαη ηε θήκε ηεο ζε νιφθιεξν ηνλ ειιαδηθφ θφζκν, θαζψο είλαη ήδε γλσζηή, ζε κηα ηφζν πξψηκε επνρή, ζην Μηιήζην ινγνγξάθν. Δδψ, απνδεηθλχνληαη επίζεο νη ζηελέο ζρέζεηο κε ηε Θεζζαιία κέζσ ησλ θνηλψλ δεζκψλ θαηαγσγήο, φπσο θαη ε πξνζπάζεηα ησλ Αζακάλσλ γηα ηελ εδξαίσζε θαη ηζρπξνπνίεζή ηνπο κε ηε δεκηνπξγία ελφο παξειζφληνο ζπλδεδεκέλνπ κε κπζηθνχο ήξσεο, θαηά ηα πξφηππα ησλ άιισλ ειιεληθψλ πφιεσλ ηεο θιαζηθήο αξραηφηεηαο. Μεηαβαίλνληαο πιένλ ζηε θιαζηθή πεξίνδν θαη πην ζπγθεθξηκέλα ζηνλ 4 ν π.υ. αη. θαη ζην έξγν ηνπ Αξηζηνηέιε 58, απαληά ε επφκελε κλεία ζηελ Αζακαλία. Ο κεγάινο ηαγεηξίηεο θηιφζνθνο ζηα «Νφκηκα Βαξβαξηθά» ηνπ, φπνπ πεξηγξάθεη αμηνκλεκφλεπηα ήζε θαη έζηκα βαξβαξηθψλ θχισλ, δηαζψδεη ηελ πιεξνθνξία φηη ζηελ Αζακαλία νη γπλαίθεο είλαη απηέο πνπ θαιιηεξγνχλ ηε γε, ελψ νη άληξεο αζρνινχληαη κε ηελ θηελνηξνθία (Αξηζηνηέιεο, Νφκηκα Βαξβαξηθά, 8, 45, 611, 260, 54). Καη ην ζπγθεθξηκέλν ρσξίν απνδεηθλχεη ηε θήκε ηεο Αζακαλίαο ζην λνηηνειιαδηθφ θφζκν, παξά ηελ απνκφλσζε εμαηηίαο ηεο γεσγξαθηθήο ηεο ζέζεο, επηβεβαηψλεη ηνλ θαζαξά αγξνηηθφ ραξαθηήξα ηεο νηθνλνκίαο ηεο θαη ηνλίδεη ηε ζεκαληηθή ζέζε ησλ γπλαηθψλ, νη νπνίεο πξνζθέξνπλ ηζφηηκα κε ηνπο άληξεο. Σν γεγνλφο φηη νη Αζακάλεο ζπγθαηαιέγνληαη αλάκεζα ζηα βαξβαξηθά θχια ζα πξέπεη λα εμεγεζεί θαη πάιη ζχκθσλα κε πνιηηηθά θαη πνιηηηζηηθά θξηηήξηα 59. Μηα αθφκε άμηα ιφγνπ καξηπξία ζην έξγν ηνπ Αξηζηνηέιε 55 Γηα ηηο πεγέο ηεο αξραίαο ειιεληθήο γξακκαηείαο φπνπ εκπεξηέρνληαη νη φξνη Αζακαλία θαη Αζακάλεο βι. αλαιπηηθά Εήδξνπ, Ο φξνο, ζ Γηα ηνλ Δθαηαίν θαη ην έξγν ηνπ βι. Easterling Knox, Ηζηνξία, ζ θαη Lesky, Ηζηνξία, ζ Γηα ηελ άπνςε απηή θαη ηελ αλάιπζή ηεο βι. Υαηδφπνπινο, Σα φξηα, ζ Γηα ηνλ Αξηζηνηέιε θαη ην έξγν ηνπ βι. Easterling Knox, ν.π., ζ , θαη Lesky, ν.π., ζ Βι. ζρεηηθά ν.π., ζ

20 εκπεξηέρεηαη ζηα «Μεηεσξνινγηθά», φπνπ εμεηάδνληαη θαη πεξηγξάθνληαη θαηλφκελα ηνπ νπξαλνχ. Δθεί, επηδηψθεη λα νξηνζεηήζεη ηελ αξραία Διιάδα, ε νπνία επιήγε απφ ηνλ θαηαθιπζκφ ηνπ Γεπθαιίσλα. Έηζη, ηελ ηνπνζεηεί αλάκεζα ζηε Γσδψλε θαη ηνλ Αρειψν, ζπκπεξηιακβάλνληαο θαη ηελ Αζακαλία, παξφιν πνπ δελ ηελ θαηνλνκάδεη (Αξηζηνηέιεο, Μεηεσξνινγηθά, 352 α). ηνλ ίδην αηψλα, ηνλ 4 ν π.υ. αηψλα, δξαζηεξηνπνηείηαη ν ζεκαληηθφο δάζθαινο ηεο Αθαδεκίαο, καζεκαηηθφο, αζηξνλφκνο θαη θηιφζνθνο Δχδνμνο απφ ηελ Κλίδν 60. ην έξγν ηνπ «Αζηξνλνκία» θαη ζην θεθάιαην Γεο Πεξίνδνο αλαθέξεη φηη ζηελ Αζακαλία ππάξρεη ηεξφ ησλ Νπκθψλ, ζηελ θξήλε ηνπ νπνίνπ ην λεξφ είλαη θαηλνκεληθά θξχν. Αλ φκσο θάπνηνο ζθχςεη επάλσ ηνπ, απηφ ζεξκαίλεηαη θαη εάλ πιεζηάζεη θάηη, φπσο έλα θξχγαλν, θαίγεηαη κε θιφγα (Δχδνμνο, Αζηξνλνκία, 351, 1 5). Σν ζπγθεθξηκέλν ρσξίν επηβεβαηψλεη ηε θήκε ηεο Αζακαλίαο, ε νπνία είλαη γλσζηή θαη άμηα ιφγνπ γηα ην κεγάιν δάζθαιν ηεο Αθαδεκίαο Δχδνμν, ελψ ζα έγηλε αθφκε πην γλσζηή κέζα απφ ην έξγν ηνπ, αιιά απνηειεί θαη ηελ πξψηε κλεία ζηα ζξεζθεπηηθά δξψκελα ηεο πεξηνρήο. Δπηπιένλ, απνδεηθλχεηαη ε χπαξμε ιαηξείαο ησλ Νπκθψλ ζηελ Αζακαλία, κηαο ιαηξείαο αξθεηά δηαδεδνκέλεο ζηελ Ήπεηξν θαη ηδηαίηεξα ζηελ Ακβξαθία 61, απφ ηελ νπνία έρεη δερηεί αξθεηέο ιαηξεπηηθέο επηδξάζεηο. ηνλ 4 ν π.υ. αη. αλάγεηαη θαη ην έξγν ηνπ ηζηνξηθνχ Θεφπνκπνπ απφ ηε Υίν 62. ηελ απνζπαζκαηηθά ζσδφκελε «Ηζηνξία ηνπ», δηαζψδεη κηα θήκε φηη ζηελ πφιε Κξαλλψλα ηεο Θεζζαιίαο ππήξραλ κφλν δπν θφξαθεο, ελψ πνηέ δελ είραλ δεη πεξηζζφηεξνπο. Μάιηζηα, απηνί απνηεινχζαλ ην έκβιεκά ηεο θαη απεηθνλίδνληαλ επάλσ ζηηο δηάθνξεο ζπλζήθεο ηεο. Ωζηφζν, πφιε Κξαλλψλ απαληά θαη ζηελ Αζακαλία, ηδξπκέλε απφ ηνλ Κξάλλσλα ηνλ Πειαζγφ. Καη ζε απηή, ιέγεηαη φηη ππάξρνπλ κφλν δπν θφξαθεο, ελψ φηαλ γελληνχληαη λένη νη παιηνί εγθαηαιείπνπλ ηελ πφιε (Θεφπνκπνο, Ηζηνξία, 2b, 115f, 267b, 1 4). Δδψ, πξφθεηηαη μεθάζαξα γηα κηα κπζηθή παξάδνζε, ε νπνία επηλνήζεθε κε ζθνπφ λα εμεγεζεί ην έκβιεκα ηεο ζεζζαιηθήο πφιεο θαη πηζαλψο ζρεηίδεηαη κε θάπνην κπζηθφ πεξηζηαηηθφ απφ ην παξειζφλ ηεο. Δπηπιένλ, νχηε ν ίδηνο ν Θεφπνκπνο δείρλεη λα ηελ πηζηεχεη θαη λα ηελ απνδέρεηαη, φπσο πξνθχπηεη απφ ηε ρξήζε ηνπ «ιέγεηαη». Ωζηφζν, ν ηζηνξηθφο είλαη ππνρξεσκέλνο λα ηελ παξαζέζεη ζηα πιαίζηα ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο θαη πξνθεηκέλνπ γηα ηελ πιεξφηεηα θαη αληηθεηκεληθφηεηα ηνπ έξγνπ ηνπ, ρσξίο φκσο λα ζπκθσλεί θαη ν ίδηνο. Ζ ζεκαζία ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ρσξίνπ έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη πξφθεηηαη γηα ηελ ίδηα αθξηβψο καξηπξία κε ηελ αληίζηνηρε ηνπ Δθαηαίνπ. Ζ άληιεζε ηεο πιεξνθνξίαο θαη ε ρξήζε ηεο απφ ην Θεφπνκπν απνδεηθλχεη φηη ε θήκε ηεο Αζακαλίαο εμαθνινπζεί θαη ζηελ θιαζηθή επνρή, δηαθνξεηηθά ν ηζηνξηθφο ζα απέθεπγε λα αλαθεξζεί ζε κηα πεξηνρή άγλσζηε θαη αζήκαληε γηα ηνπο αλαγλψζηεο ηνπ. Δπηπιένλ, νη θνηλνί δεζκνί κε ηε Θεζζαιία εμαθνινπζνχλ, θαζψο νη ζρέζεηο ησλ δπν πεξηνρψλ ππθλψλνπλ. Μάιηζηα, ην ρσξίν ηνπ Θεφπνκπνπ κπνξεί λα απνηειεί θαη έλα πνιηηηθφ παηρλίδη πξνζέιθπζεο ησλ Αζακάλσλ ζηε Θεζζαιία θαη δηαηήξεζεο ηεο ζπκκαρίαο καδί ηνπο 63 κέζσ ηνπ θνηλνχ παξειζφληνο πνπ ηνπο ελψλεη θαη ηαπηφρξνλα απνηξνπήο δεκηνπξγίαο ζρέζεσλ ή ζπκκαρίαο κε ηα ππφινηπα Ζπεηξσηηθά θχια. 60 Γηα ηνλ Δχδνμν θαη ην έξγν ηνπ βι. Easterling Knox, Ηζηνξία, ζ θαη Lesky, Ηζηνξία, ζ Γηα ηε ιαηξεία ησλ Νπκθψλ ζηελ Ήπεηξν αλαιπηηθά βι. νχιε, Λαηξείεο, ζ Γηα ην Θεφπνκπν θαη ην έξγν ηνπ βι. Easterling Knox, ν.π., ζ θαη Lesky, ν.π., ζ Οη Αζακάλεο καδί κε ηνπο Αίζηθεο, ήδε απφ ηνλ 5 ν π.υ. αη., θαίλνληαη λα αλήθνπλ πεξηζζφηεξν ζηε Θεζζαιία απφ φηη ζηελ Ήπεηξν, βι. Hammond, Ζ Ήπεηξνο, ζ. 54,