Εθελοντισμός στην Αιμοδοσία στην Ελλάδα

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών ΘΡΟΜΒΩΣΗ ΑΙΜΟΡΡΑΓΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΓΓΙΣΕΩΝ Επιστημονική Υπεύθυνη: Καθηγήτρια Ωρ. Σ. Τραυλού Εθελοντισμός στην Αιμοδοσία στην Ελλάδα ΟΝΟΜΑ : Νικόλαος Νεαρχάκος ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ : Μαριάννα Πολίτου, Επίκουρη Καθηγήτρια Έτος Εισαγωγής :

2 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: 1. Μαριάννα Πολίτου Αιματολόγος, Επίκουρη Καθηγήτρια Ιατρικής Σχολής Ε.Κ.Π.Α., Διευθύντρια Αιμοτολογικού Εργαστηρίου Νοσοκομειακής Υπηρεσίας Αιμοδοσίας, ΓΝΑ «ΑΡΕΤΑΙΕΙΟΝ» 2. Ωρ. Σ. Τραυλού, Αιματολόγος Καθηγήτρια Ιατρικής Σχολής Ε.Κ.Π.Α. 3. Θεοδοσιάδης Γεώργιος, Αιματολόγος, Συντονιστής Διευθυντής Νοσοκομειακής Υπηρεσίας Αιμοδοσίας, «ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ» Νοσοκομείο Αθηνών 1

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μεταπτυχιακή εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών με τίτλο "ΘΡΟΜΒΩΣΗ ΑΙΜΟΡΡΑΓΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΓΓΙΣΕΩΝ". Η εργασία αυτή αποτελείται από δύο μέρη: το πρώτο μέρος "ΕΙΣΑΓΩΓΗ" αναφέρεται σε ορισμούς (αιμοδοσία, εθελοντές αιμοδότες, ομάδες αίματος), τρόπους προσέγγισης, προσέλκυσης και διατήρησης αιμοδοτών, το Νομοθετικό πλαίσιο και την σημασία του εθελοντισμού στην αιμοδοσία.. Στο δεύτερο "ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ" αναλύει τα αποτελέσματα έρευνας που έγινε το χρονικό διάστημα 09/ /2012 σε δότες των νοσοκομειακών μονάδων αιμοδοσίας του "ΠΓΝ ΑΤΤΙΚΟΝ" και του ΑΡΕΤΑΙEIΟΝ. Η έρευνα έγινε με την μέθοδο ερωτηματολογίου, στην διάρκεια της έρευνας συλλέχθηκαν και επεξεργάστηκαν 1362 ερωτηματολόγια. Για την ανάλυση των στατιστικών δεδομένων χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος "Fisher's exact test". Κύριος στόχος της συγκεκριμένης πτυχιακής εργασίας είναι η διερεύνηση των σημαντικότερων παραγόντων που επιρεάζουν την προσέλκυση και την κινητοποίηση των εθελοντών αιμοδοτών. 2

4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω: Την επιβλέπουσα Επίκουρο Καθηγήτρια Μαριάννα Πολίτου για την ανάθεση του θέματος και την καθοδήγηση για την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας. Την Διευθύντρια της Νοσοκομειακής Υπηρεσίας Μονάδας Αιμοδοσίας - Αιματολογικού εργαστηρίου του "ΠΓΝ ΑΤΤΙΚΟΝ" Καθηγήτρια Α. Τραυλού. Επίσης όλο το προσωπικό των μονάδων αιμοδοσίας, χωρίς την προσπάθεια του οποίου θα ήταν αδύνατη η διανομή του ερωτηματολογίου και η συλλογή των απαντήσεων από τους αιμοδότες. Την Επίκουρο Καθηγήτρια Α. Γιαλεράκη και την Λέκτορα Ε. Μερκούρη για τις συμπληρωματικές επιστημονικές συμβουλές που μου παρείχαν κατά την διάρκεια συγγραφής αυτής της μελέτης. Τον παιδικό μου φίλο Χημικό Μηχανικό Λ. Σταθάκη για την πολύτιμη συμβολή στην στατιστική επεξεργασία των δεδομένων, καθώς και - Μαθηματικό MSc. in Data Communication System Ν. Μπαλωτή παλιό συμμαθητή και φίλο για την επιμέλεια του κειμένου. 3

5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η αιμοδοσία στην Ελλάδα δεν επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες. Οι αιμοδότες προέρχονται συνήθως από του εθελοντές αιμοδότες που αιμοδοτούν ατομικά, τους εθελοντές αιμοδότες που αιμοδοτούν σε συλλόγους και τους δότες αντικατάστασης. Ο σκοπός της μελέτης ήταν η καταγραφή των συμπεριφορών των 3 προαναφερθέντων ομάδων, με σκοπό να καταγραφούν οι παράγοντες που θα μπορούσαν να προωθήσουν την εθελοντική αιμοδοσία στην Ελλάδα. ( με σκοπό να εξασφαλίζεται τόσο η επάρκεια όσο και η βελτιστοποίηση της ασφάλειας του συλλεγέντος αίματος. Διανεμήθηκαν και αξιολογήθηκαν 1362 ερωτηματολόγια σε δύο νοσοκομειακές αιμοδοσίες πανεπιστημιακών Νοσοκομείων του Νομού αττικής. συλλέχθηκαν και επεξεργάστηκαν απαντητικά φύλλα. Για την αξιολόγηση των απαντήσεων χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος "Fisher's exact test". Χαρακτηριστικά δημογραφικά, συμπεριφορές αιμοδοσίας, κίνητρα αναλυθήκαν χωριστά για τις 3 κατηγορίες των αιμοδοτών.τα συμπεράσματα που προέκυψαν αναλύονται στη συνέχεια Ηταν εμφανής η υπεραντιπροσώπευση των ανδρών και στις 3 κατηγορίες αιμοδτών διακύμανση από 69.5%-81.8%. Σε όλες τις κατηγορίες αιμοδοτών φαίνεται ότι είναι μεγάλη η αντιπροσώπευση στο ηλικιακό εύρος έτη που κατά τεκμήριο είναι ηλικιακή ομάδα χωρίς προβλήματα υγείας Σταττιστικά σημαντική ήταν η αντιπροσώπευση στην ηλικιακή ομάδα στους συλλόγους (25.8% σε σχέση με 6.8% στους ατομικούς εθελοντές και 3.1% στους δότες αντικατάστασης. Οδηγώντας στο συμπέρασμα ότι οι σύλλογοι διατηρούν την αιμοδοτική συμπεριφορά για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα/ ηλικιακό εύρος.. Σε ότι αφορά στον αριθμό αιμοδοσιών,το ποσοστό των αιμοδοσιών άνω των 10 επαναλήψεων είναι μόνο 26.1% στους δότες αναπλήρωσης έναντι 4

6 34.9% και 46.2% στους εθελοντές ατομικά και συλλογικά αντίστοιχα, συνεπώς η αιμοδοτική συμπεριφορά των αιμοδοτών αναπλήρωσης δεν έχει διάρκεια. Η έλλειψη ενημέρωσης για επαναληπτική αιμοδοσία παίζει ρόλο στην ασυνέπεια αιμοδοσιών των εθελοντών σε ατομική κλίμακα. Η έλλειψη χρόνου είναι πολύ έντονο πρόβλημα και πολύ συχνή αιτία μη αιμοδοσίας σ όλες τις κατηγορίες. Οι δότες αντικατάστασης τείνουν να μην λένε όλη την αλήθεια για την υγεία τους, προκειμένου να εξυπηρετηθεί ο ασθενής/συγγενής την συγκεκριμένη χρονική περίοδο που έχει πρόβλημα. Οι δότες αντικατάστασης δεν έχουν κίνητρο, λόγο ή παρότρυνση να αιμοδοτήσουν επαναληπτικά. Στην συλλογική εθελοντική αιμοδοσία οι αιμοδότες αποκρύπτουν την αλήθεια εξαιτίας κοινωνικής πίεσης και φόβου για απόρριψη από τον κοινωνικό περίγυρο. Οι δότες αναπλήρωσης τείνουν να ψεύδονται προκειμένου να καλύψουν τον συγγενή-ασθενή τους ενώ αντιθέτως οι εθελοντές αιμοδότες ατομικά δεν αποκρύπτουν την αλήθεια Αυτά που θα μπορούσαμε να προτείνουμε είναι η βελτίωση συνθηκώς λήψης ιστορικού στις εξορμήσεις ( να προσομοιάζουν αν είναι δυνατον αυτές στο χώρο της νοσοκομειακής υπηρεσίας για να εξασφαλίσουμε την ειλικρίνεια σε αυτό το τμήμα των αιμοοδτών με την αποδεδειδμένη διάρκεια και απναληψημότητα ( αιμοδότες συλλόγων). Παροχή διευκολύνσεων όπως ευέλικτο ωράριο λειτουργίας προσαρμοσμένο στις κοινωνικές συνθήκες, και προγραμματισμένη αιμοδοσία για την αύξηση των ατομικά εθελοντών. 5

7 ABSTRACT Blood donation in Greece does not suffice in order to meet the needs for blood transfusion. The major sources of blood are volunteer donors, volunteer donors(vds) in groups and replacement donors(rds). The aim of our study was to record differences among the donation attitudes in these three groups in order to find factors that could enhance volunteer blood donation in Greece (adequate and safer blood) questionnaires were distributed and selected in the Blood Banks of two University Hospitals ARETAIEIO and ATTIKON. Demographic characteristics, attitudes toward donation and incentives were analyzed separately for the three above mentioned categories of blood donors RESULTS-DISCUSSION The overrepresentation of men was clear in all 3 categories of donors, range 69.5%-81.8%. The representation in the year age group was higher in all type of donors The31-40 years age group presumed to have less health problems The percentage of donors in group in the age group (25.8%) was statistically significant higher than that observed in VD s (6.8%)s and RDs (3.1%) leading to the conclusion that the group of volunteers can lead to retention of donors for longer time. As a consequence the percentage of donors donating more than 10 donations was 46.2% in volunteers in groups, 34.9% in VDs and 26.1%in RDs Many donors do not donate because they are not reminded to. Lack of time was a major reason for not donating at regulars intervals RDs tend to conceal part of the truth in order to secure blood for their friends or relatives in need of transfusion In VD in group, donors tend to lie due to fear of social rejection from the group 6

8 Recruitment and retention efforts should include better communication with current donors and raising awareness among eligible donors. Blood donation for VDs can be facilitated by prebooking appointments for donation. Staff should be educated in soliciting information from potential donors and sessional venues (outside Blood bank premises) should ensure donors privacy and thus honesty in the prescreening process 7

9 Πίνακας περιεχομένων ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 4 ABSTRACT... 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΑΙΜΑ Τα κυριότερα συστατικά του αίματος Ομάδες αίματος ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΙΜΟΔΟΣΙΑ Ιστορική αναδρομή Αιμοδοσία Διαδικασία της Αιμοδοσίας Χαρακτηριστικά και Καταλληλότητα Αιμοδότη Νομοθεσία και Οργάνωση των Υπηρεσιών Αιμοδοσίας Ανάγκες Μονάδων Αίματος - Επάρκεια σε Αίμα Εναλλακτικοί Τρόποι Μετάγγισης Αίματος ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ Χαρακτηριστικά του Εθελοντή Αιμοδότη - Κατηγορίες Εθελοντών Αιμοδοτών. 36 Η Σπουδαιότητα του Εθελοντισμού στην Αιμοδοσία Γιατί πρέπει να γίνεις εθελοντής αιμοδότης - Ομάδα εθελοντών αιμοδοτών O ρόλος του Marketing στην Κοινωνική προσφορά Η Σημασία της προώθησης της εθελοντικής προσφοράς αίματος Κίνητρα, προσέλκυση και τη διατήρηση των δοτών αίματος Κινητοποίηση και εκπαίδευση των αιμοδοτών Απαραίτητα βήματα δημιουργίας κινήτρων στο δότη Αξιολόγηση των αναγκών και τον καθορισμό στόχων προσέλκυσης Προσέλκυση δοτών Αρχές προσέλκυσης δοτών Αποτελεσματικό πρόγραμμα επικοινωνίας

10 Ανάπτυξη μηνυμάτων Προσεγγίσεις επικοινωνίας Εξασφάλιση της ασφάλειας κατά τη διάρκεια της αιμοδοσίας ΕΠΙΛΟΓΉ ΑΣΦΑΛΩΝ ΑΙΜΟΔΟΤΩΝ Παροχή συμβουλών και δοκιμή Διατήρηση δοτών Διατήρηση αρχείων Παρακολούθηση και Αξιολόγηση ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΥΛΙΚΟ ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΑΙΜΑ Το αίμα είναι ένας ζωντανός ιστός σε ρευστή κατάσταση, που αποτελείται από το πλάσμα μέσα στο οποίο εναιωρούνται τα ερυθρά αιμοσφαίρια, τα λευκά αιμοσφαίρια και τα αιμοπετάλια. Το αίμα περιέχει επίσης μια μεγάλη ποικιλία διαλυμένων χημικών ουσιών, στις οποίες περιλαμβάνονται υδατάνθρακες, πρωτεΐνες, ορμόνες και αέρια όπως το οξυγόνο, το διοξείδιο του άνθρακα και το άζωτο. Το αίμα αποτελείται κατά 22% από στερεά συστατικά και κατά 78% από νερό. Η αναλογία λευκών αιμοσφαιρίων προς ερυθρά αιμοσφαίρια είναι περίπου 500 προς 1. Τα κύτταρα του αίματος ανανεώνονται συνεχώς από μητρικά κύτταρα του μυελού των οστών ή των λεμφαδένων επειδή δε το αίμα είναι ένας ζωντανός ιστός, δεν μπορεί να τον αντικαταστήσει κανένα φάρμακο ή χημική ουσία. Τα κυριότερα συστατικά του αίματος Πλάσμα Το πλάσμα είναι το κύριο συστατικό του αίματος και αποτελεί το 55% του όγκου του. Είναι ένα υποκίτρινο υγρό μέσω του οποίου μεταφέρονται αιμοσφαίρια, πρωτεΐνες και άλλες ουσίες. Αποτελείται κατά 91,5% από νερό, κατά 7% από πρωτεΐνες, όπως η λευκωματίνη (αλβουμίνη), οι σφαιρίνες και το ινωδογόνο, και κατά 1,5% από άλλες ουσίες, όπως θρεπτικά συστατικά, ορμόνες,αναπνευστικά αέρια, ηλεκτρολύτες, βιταμίνες και άχρηστες αζωτούχες ουσίες. Ερυθρά αιμοσφαίρια Τα ερυθρά αιμοσφαίρια ή ερυθροκύτταρα αποτελούν το 38% με 48% του πλήρους αίματος. Είναι τα πιο πολυάριθμα κύτταρα σε κυκλοφορία και δίνουν στο αίμα το χαρακτηριστικό κόκκινο χρώμα του. Τα ερυθρά αιμοσφαίρια χρησιμοποιούνται ευρέως, για να αναπληρώνουν την απώλεια αίματος που προκαλείται από αιμορραγία π.χ. κατά τον τοκετό ή μεγάλο τραυματισμό. Η μετάγγιση ερυθρών αιμοσφαιρίων μπορεί να είναι σωτήρια για τη ζωή του ασθενούς σε συγκεκριμένους τύπους αναιμίας. Η λειτουργία των ερυθρών αφορά τη διατήρηση των ιστών στη ζωή καθώς μεταφέρουν σε αυτούς οξυγόνο και απομακρύνουν το διοξείδιο του άνθρακα. 10

12 Η μέση διάρκεια ζωής τους είναι 120 ημέρες. Η εκατοστιαία αναλογία ερυθρών αιμοσφαιρίων ανά μονάδα όγκου αίματος ονομάζεται αιματοκρίτης. (Σαχίνη-Καρδάση Α. 2004) Αιμοσφαιρίνη Η αιμοσφαιρίνη είναι ένα σύμπλεγμα ενός μορίου αίμης και τεσσάρων σφαιρινικών αλυσίδων. Η λειτουργία της αφορά τη μεταφορά οξυγόνου στους ιστούς. Η αιμοσφαιρίνη υπάρχει μόνο στα ερυθρά αιμοσφαίρια και δίνει στο αίμα το χαρακτηριστικό του χρώμα. Μετριέται σε γραμμάρια (g) ανά 100 χιλιοστολίτρα (ml). Ο ενήλικος έχει συνήθως μέσο όρο αιμοσφαιρίνης 14 g/100ml. Λευκά αιμοσφαίρια Τα λευκά αιμοσφαίρια ή λευκοκύτταρα (WBC) αποτελούν λιγότερο από το 1% του πλήρους αίματος. Η πρωταρχική λειτουργία των λευκοκυττάρων είναι η καταπολέμηση των λοιμώξεων μέσω της επίθεσης και της καταστροφής επιβλαβών ξένων ουσιών. Παράγονται στο μυελό των οστών, στη σπλήνα και τους λεμφαδένες. Αιμοπετάλια Τα αιμοπετάλια ή θρομβοκύτταρα παράγονται από το μυελό των οστών και αποτελούν λιγότερο από το 1% του πλήρους αίματος. Παίζουν καθοριστικό ρόλο στην πήξη του αίματος και την πρωτογενή αιμόσταση, δηλαδή στην αναστολή της αιμορραγίας ή της κυκλοφορίας. (Σαχίνη - Καρδάση Α.2004) Σχηματίζουν θρόμβους ώστε να αποτρέπεται η διαρροή αίματος από το τραυματισμένο αγγείο. Ο αριθμός των αιμοπεταλίων μπορεί να είναι χαμηλός σε περιπτώσεις: Ανεπάρκεια παραγωγής από τον μυελό. Καταστροφή τους στην περιφέρεια μέσω ανοσολογικών ή άλλων μηχανισμών. Ομάδες αίματος Η ομάδα αίματος (ή τύπος αίματος) είναι μια ταξινόμηση του αίματος βασισμένη στην παρουσία ή απουσία κληρονομούμενων αντιγόνων στην επιφάνεια των ερυθρών κυττάρων. Αυτά τα αντιγόνα, μπορεί να είναι πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, γλυκοπρωτεΐνες, γλυκολιπίδια ανάλογα με το σύστημα ταξινόμησης. Κάποια από αυτά τα αντιγόνα μπορεί να 11

13 παρουσιάζονται και στην επιφάνεια άλλων τύπων κυττάρων σε πολλούς ιστούς. Η παραγωγή των αντιγόνων τών ερυθροκυττάρων μπορεί να ελέγχεται από ένα ή περισσότερα αλλήλια στενά συνδεδεμένων γονίδιων και αποτελούν ένα σύστημα ομάδας αίματος. Από τη Διεθνή Εταιρεία Μετάγγισης Αίματος αναγνωρίζονται σήμερα συνολικά 30 περίπου συστήματα ομάδων αίματος. Η πιο σημαντική στην μεταγγισιοθεραπεία είναι η ομάδα του συστηήματος ΑΒΟ. Ομάδες αίματος-συμβατότητα Για να γίνει μία μετάγγιση όσο το δυνατό πιο ασφαλής, πρέπει να γίνει πρώτα μια ειδική διαδικασία, η διασταύρωση του αίματος. Διασταύρωση αίματος είναι δοκιμασία ελέγχου αντισωμάτων στον ορό του ασθενούς έναντι των αντιγόνων των μεταγγιζομένων ερυθροκυττάρων. Αποδεκτοί δότες στην μετάγγιση συμπυκνομένων ερυθροκυττάρων. Λήπτης Δότης 0 0 A A και 0 B B και 0 AB AB, A, B και 0 12

14 Αποδεκτοί δότες στην μετάγγιση πλάσματος αίματος. Λήπτης Δότης 0 AB, A, B και 0 A A και AB B B και AB AB AB Παράγοντας Rhesus Εκτός από την ομάδα αίματος ΑΒΟ, στις μεταγγίσεις πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και ο παράγοντας Rhesus D., γιατί ανακαλύφτηκε πρώτα στα ερυθροκύτταρα του πίθηκου Ρέζους Μακάους. Τα 85% των λευκών ανθρώπων είναι θετικοί Rhesus D και τα 15% είναι Rhesus D αρνητικοί. ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΙΜΟΔΟΣΙΑ Ιστορική αναδρομή Η ιδέα ότι με το αίμα μπορούν να καταπολεμηθούν το γήρας και πολλά νοσήματα γεννήθηκε μαζί με τις πρώτες θεραπευτικές αντιλήψεις των πρωτόγονων λαών. Καμιά εξέλιξη στην μετάγγιση δεν παρατηρείτε έως το 1492 όπου η πρώτη «μετάγγιση» θεωρείται ότι έγινε στον Πάπα Ιννοκεντίο τον VIII, στον οποίο μετά από πρόταση Εβραίου γιατρού χορηγήθηκε το αίμα τριών νεαρών ατόμων τα οποία αφαίμαξαν μέχρι θανάτου, χωρίς βελτίωση του ασθενούς..στην εποχή εκείνη ο διαχωρισμός μεταξύ ιατρικής και τσαρλατανισμού δεν ήταν πολύ ευκρινής. Υπήρχαν βέβαια και σοβαροί άνθρωποι όπως (Hieronymus Dardanus ) από το Μιλάνο και ο Magnus Pegelius από το Rastock που προέβλεψαν με αρκετή διαφάνεια ότι η μετάγγιση αίματος από άνθρωπο σε άνθρωπο ήταν δυνατή. Στη Γαλλία επί Λουδοβίκου XIII ο Αndreas Libanius από το Halles 1615 γίνεται ο ένθερμος υποστηρικτής της μετάγγισης αίματος στον άνθρωπο. 13

15 Περιέγραψε με λεπτομέρεια τον καθετηριασμό της αρτηρίας με σωλήνες από άργυρο.εθεωρήθη ποιητής παρά φυσιολόγος. Και αυτός όμως πρέσβευε ότι η λήψη αίματος θα έπρεπε να γίνεται από νεαρό δυναμικό άτομο, για να ανταποκριθεί ικανοποιητικά σε κουρασμένα ηλικιωμένα άτομα. Μεγάλο βήμα έγινε, όταν το 1628 ο William Harvey περιέγραψε την κυκλοφορία του αίματος. Στη μονογραφία του (Exercitatio Anatomikade Motu Cordus et Snquinis in Animabilus) απέδειξε ότι η μάζα του αίματος είναι σε συνεχή κίνηση προς καθορισμένη κατεύθυνση. Η ανακάλυψη της ενδοφλέβιας οδού είναι ένα ακόμα σημαντικό βήμα στην εξέλιξη της μετάγγισης αίματος. Ο Francis Potter εφημέριος του Klimanton το 1552 έκαμε την πρώτη μετάγγιση με αυτόν τον τρόπο από κοτόπουλο σε άλλο κοτόπουλο. Αναφέρει δε ότι ο τρόπος αυτός, δηλαδή η λήψη του αίματος από την φλέβα, δεν επιτρέπει την αφαίρεση μεγάλων ποσοτήτων αίματος. Πάντως περιέγραψε με λεπτομέρεια την φλεβοπαρακέντηση. Μεταφέροντας την τεχνική αυτή στο σκύλο ο sir Christofe Wen ανθρωπιστής, φιλόσοφος, αστρονόμος και ιατρός είναι ο πρώτος που το 1657 χορήγησε φάρμακα δια της ενδοφλέβιας οδού. Πριν από τις έρευνες του Blundell, η ιδέα της μετάγγισης από άνθρωπο σε άνθρωπο ως μέσον ανάνηψης του ανθρώπου, άρχισε να καλλιεργείται, αλλά σκόνταφτε στις πολλές προκαταλήψεις. Εξακολουθούσαν να πιστεύουν ότι το αίμα ζώου μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τον ίδιο σκοπό. Παράδειγμα οι επιστημονικές περιπέτειεςσυμφορές του ιατρού του Λουδοβίκου XIV Jean Denis, που τον Ιούνιο του 1667 χορήγησε πρώτος σε νέο άτομο 270 γρ, αίμα μικρού αρνιού. Ο ασθενής έπασχε από μελαγχολία και δέχτηκε το αίμα χωρίς πολλά επακόλουθα. Πλην όμως ο Denis παρατήρησε ότι ο ασθενής απέβαλε βαθυμέλανα ούρα, σύμπτωμα αιμοσφαιρινουρίας. Όσο για την μελαγχολική κατάσταση του ασθενούς, ουδεμία μεταβολή παρετηρήθη. Ο Denis παίρνοντας θάρρος από αυτήν την σχετικώς καλή επιτυχία υπέβαλε άλλους τρεις ασθενείς στην ίδια θεραπεία. Ο τέταρτος με το όνομα Αntoine Mauroy πέθανε μετά από τρεις μεταγγίσεις με αποτέλεσμα ο Denis να μηνυθεί από τη χήρα του ασθενούς. Το περιστατικό αυτό έγινε αφορμή να ασχοληθεί η Δικαιοσύνη με το φάκελο «Μετάγγιση» και ναι μεν ο Denis αθωώθηκε, αλλά η Ιατρική Σχολή απαγόρευσε αυτού του είδους την θεραπεία χωρίς την έγκρισή της. Το Κοινοβούλιο των Παρισίων το 1678 απαγόρευσε την μετάγγιση. Ακολούθησε 14

16 λίγο αργότερα και το Κοινοβούλιο της Αγγλίας. Ενδιαφέρον είναι ότι στα δημοσιεύματά του ο Denis περιγράφει την πρώτη αναλυτική εικόνα του μεταγγισιακού shock.περιγράφει τα κλασσικά συμπτώματα της αιμολυτικής αντίδρασης: οσφυαλγία, κακουχία και αιμοσφαιρινουρία. Προφανώς ο Denis χορηγούσε μικρές ποσότητες αίματος στους πρώτους ασθενείς του και γι αυτό δεν είχε πιο σοβαρά συμπτώματα. Την ίδια χρονιά, αλλά το Νοέμβριο, οι Lower και Κing χρησιμοποίησαν το αίμα μεγάλου προβάτου. (Molison 1987) Ο Francesco Folli το 1680 βεβαιώνει ότι εφεύρε πρώτος την μετάγγιση αίματος περιγράφοντας στη μονογραφία του όλες τις λεπτομέρειες της τεχνικής, που όπως ομολόγησε αργότερα, ποτέ του δεν έπραξε. Στο τέλος του XVII αιώνα η μετάγγιση εισέρχεται στη νεότερη φάση της ιστορίας της με τα πειράματα του Βlundell ( ) Μαιευτήρας και Φυσιολόγος, o οποίος είναι ο πρώτος που ενήργησε μετάγγιση από άνθρωπο σε άνθρωπο. Αυτή την φορά για ανάνηψη του ασθενούς και όχι μεταβίβαση μεταφυσικών αρετών του αίματος. Μαιευτήρας ο Βlundel είχε πλήρη εικόνα των γυναικών που πέθαναν μετά τον τοκετό από αιμορραγία. Αυτό τον έκανε να δοκιμάσει την μετάγγιση σε τέσσερεις εγκύους με πλήρη επιτυχία. Από ιστορικής πλευράς αναφέρεται ότι ο πρώτος που ενήργησε την μετάγγιση από άνθρωπο σε άνθρωπο είναι ίσως ο ιατρός Ρhilip Syng Physiks από την Φιλαδέλφεια της Αμερικής. Επειδή όμως στον ικανό αυτό ιατρό δεν άρεσαν οι δημοσιεύσεις, έμεινε στην αφάνεια. Παρά ταύτα η ιστορία τον κατατάσσει μεταξύ των πρώτων. Φαίνεται ότι την μετάγγιση την ενήργησε το Ανακάλυψη του πρώτου συστήματος των ομάδων αίματος Όλοι σήμερα γνωρίζουμε ότι ο Κarl Landsteiner είναι ο «εφευρέτης» μεταξύ των άλλων του ανοσολογικού συστήματος των ερυθρών αιμοσφαιρίων. Η συσχέτιση μεταξύ των ομάδων αίματος με τα συμβάματα της μετάγγισης έγινε σιγά-σιγά αντιληπτή. Μέχρι το 1910 ένας Γερμανός ερευνητής ο Volt διαπιστώνει ότι το αίμα του ίδιου του δότη μπορούσε να γίνει ανεκτό μόνο από ορισμένους δέκτες, ενώ σε άλλους να προκαλεί συμβάματα. Αυτό δε χωρίς να αναφέρεται στις ομάδες αίματος Α, Β, 0 που είχαν ήδη περιγραφεί. Η μετάγγιση αίματος εισέρχεται στην ανοσολογική της περίοδο με τις εργασίες του Ηektoen (1907) που υποδεικνύει ότι οι κίνδυνοι της μετάγγισης αίματος 15

17 μπορούσαν να αποφευχθούν σεβόμενοι τους φαινοτύπους των ερυθρών αιμοσφαιρίων. Αλλά κυρίως οι εργασίες του Schultz (1910) και Οttenberg (1911) συνέτειναν στην κατανόηση του ανοσολογικού μηχανισμού των ερυθρών αιμοσφαιρίων συνδυάζοντας την θεωρία με την πρακτική. Η ανακάλυψη του Landsteiner αργοπόρησε να εφαρμοσθεί σε μεγαλύτερη κλίμακα, λόγω των περιπετειών της ονοματολογίας του συστήματος ΑΒΟ. Κατά πρώτον ο Μοss πρότεινε την ονοματολογία με λατινικούς αριθμούς Ι, II, ΙΙΙ, IV. Η Ομάδα 0, για άλλον χαρακτηρίζεται ως Ι, ενώ για άλλον ως IV. Την σύγχυση περί ονοματολογίας επέτεινε η αναγνώριση της τελευταίας από την Ιατρική Ένωση Αμερικής. Το 1928 η Κοινωνία των Εθνών υιοθετεί την ονοματολογία ΑΒΟ. Ο πόλεμος του και δυστυχώς οι επόμενοι , Κορέας, Βιετνάμ όχι μόνον αύξησαν τις μεταγγίσεις αίματος, αλλά τελειοποίησαν την τεχνική στον τομέα της λήψης και συντήρησης του αίματος. Παράλληλα οι ανοσολογικές ανακαλύψεις των Landsteiner, Winer, Levine, Dausset, καιpayne, de Grubb, Coombs, Mourant και Race κ.ά. επέτρεψαν την καλλίτερη κατανόηση των καθυστερημένων συμπτωμάτων στο δέκτη. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Μοss το 1914 είναι ο πρώτος που χρησιμοποιούσε την δοκιμασία συμβατότητας προ πάσης μεταγγίσεως αίματος. Στην πραγματικότητα μετά το 1914 η Βιοχημεία, η Γενετική, η Αιματολογία, η Κρυοβιολογία (για να αναφέρουμε τις πιο σημαντικές) συνέτειναν στην ταχεία εξέλιξη των μεταγγίσεων αίματος. Η Χειρουργική, απελευθερωμένη από το άγχος των αιμορραγιών, μπορούσε να προχωρήσει σε μεγάλες επεμβάσεις μέχρι τότε αδύνατες. Η καρδιοθωρακική αποτελεί το πλέον αποδεικτικό παράδειγμα. Τελευταία, οι αιμορροφιλικοί ασθενείς αντιμετωπίζονται επιτυχώς με τους συμπυκνωμένους παράγοντες της πήξης του αίματος. Η αλλοανοσοποίηση εμβρύου μητέρας, που αντιμετωπιζόταν με την αφαιμαξομετάγγιση, ευρίσκεται σήμερα στην εκρίζωσή της χάρις στην ανοσοσφαιρίνη anti-d. Τέλος, χωρίς να είναι η τελευταία, η μεταμόσχευση οργάνων ευεργετήθηκε από την οργάνωση της αιμοδοσίας. Στη μεγάλη διάδοση των μεταγγίσεων συνετέλεσαν αφ ενός η χρησιμοποίησησυντηρημένου αίματος και αφ ετέρου η δημιουργία Υπηρεσιών Αιμοδοσίας. Σ αυτές επιτελείται η απαραίτητη προεργασία για την αποφυγή δυσάρεστων συμβάντων.πράγματι, μόλις μετά το 1940, γενικεύτηκε 16

18 ο τρόπος συντήρησης του αίματος, με την προσθήκη κιτρικού νατρίου, δεξτρόζης και αργότερα κιτρικού οξέος, ώστε το 1947 να χρησιμοποιείται πια σε όλον τον κόσμο το γνωστό αντιπηκτικό διάλυμα ΑCD (Acide citrque, Citrate de Soude, Dextrose). Οι προσπάθειες να συντηρηθεί το αίμα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα συνεχίστηκαν προς δύο κατευθύνσεις: α. της προσθήκης ουσιών απαραιτήτων για τον μεταβολισμό των ερυθρών αιμοσφαιρίων (τριφωσφορική αδενοσίνη, ινοσίνη) β. της αναστολής ή επιβράδυνσης του μεταβολισμού των ερυθρών αιμοσφαιρίων, δηλαδή την συντήρηση του αίματος μέσα σε γλυκερίνη σε χαμηλή θερμοκρασία -70 C. H μετάγγιση συντηρημένου αίματος, επιτρέπει την δημιουργία αποθεμάτων αίματος, διαθεσίμων, ανά πάσα στιγμή, σε κάθε ανάγκη. Με τη χρησιμοποίηση συντηρημένου αίματος εξουδετερώνεται σχεδόν ο κίνδυνος μετάδοσης διαφόρων νοσημάτων σύφιλης, ηπατίτιδας Β/C, ΑIDS λόγω το προμεταγγισιακού ελέγχου. Η αντικατάσταση της φιάλης από γυαλί με πλαστικούς ασκούς διευκόλυνε όχι μόνο τη συντήρηση του αίματος αλλά κυρίως στη μεταφορά του. Η δυνατότητα συντήρησης του αίματος στο ψυγείο επηρέασε αποφασιστικά την όλη Οργάνωση της αιμοδοσίας. Λεπτομερής βιβλιογραφία για τις πρώτες αναφορές μεταγγίσεως αίματος στην Ελλάδα παρατίθεται σε εργασίες του Μικέ Παϊδούση. Πρώτος διενήργησε μετάγγιση αίματος στην Ελλάδα στην Πολυκλινική Αθηνών το 1916 και το 1919 ο καθηγητής Σπ.Οικονόμου. Για την πρώτη μετάγγιση χρησιμοποίησε αίμα που πήρε από τον βοηθό του Μιχ. Πατρικαλάκη. Ο Οικονόμου συνέχισε να ενδιαφέρεται για το θέμα της μεταγγίσεως, χρησιμοποίησε μάλιστα και αίμα πλακούντα, συντηρημένο στην Τράπεζα Αίματος, την οποία είχε οργανώσει στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο το Μεταγγίσεις αίματος πλακούντα έγιναν και από τον Ν. Πετσάλη (1935). Το 1931 ο Ι. Κ. Καλαϊτζής ανακοίνωσε 22 μεταγγίσεις με την συσκευή Ochlecker, τις οποίες διενήργησε στον Ευαγγελισμό. Την ίδια εποχή χρησιμοποιεί τη μετάγγιση αίματος τόσο στην ιδιωτική όσο και στην Πανεπιστημιακή Κλινική του Δημοτικού Νοσοκομείου (1932) ο καθηγητής Μαρίνος Γερουλάνος. Περί το 1935 μεταγγίσεις αίματος εκτελούνται με την άμεσο και την έμμεσο μέθοδο. Κατά την άμεσο μέθοδο ο αιμοδότης, στον 17

19 οποίο γινόταν αποκάλυψη της φλέβας, βρισκόταν κοντά στον ασθενή, και το αίμα μεταγγιζόταν με τη βοήθεια συσκευής Ochlecker, Beck ή Jube. Κατά την έμμεσο μέθοδο το αίμα του αιμοδότη, ο οποίος ήταν και πάλι κοντά στον ασθενή, λαμβανότα μέσα σε κύλινδρο που περιείχε κιτρικό νάτριο και εχορηγείτο στον ασθενή με σύριγγες. Για να αντιμετωπίσει τη δυσχέρεια εξευρέσεως αιμοδοτών, ο Μαθίος Μακκάς ίδρυσε το 1935 την Οργάνωση Αιμοδοσίας του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (Ε.Ε.Σ.) και εργάσθηκε με πάθος για την πραγματοποίηση των σκοπών της. Από την αιμοδοσία του Ε.Ε.Σ, πρώτος Διευθυντής της οποίας υπήρξε ο Μ. Παϊδούσης, διατέθηκε το 1939 συντηρημένο αίμα για μετάγγιση. Η οργάνωση Αιμοδοσίας του Ε.Ε.Σ. αντιμετώπισε για πολλά χρόνια το βάρος της Αιμοδοσίας στην Ελλάδα και πρόσφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες. Η αλματώδης πρόοδος της Αιμοδοσίας διεθνώς μετά το Β' Παγκόσμιο πόλεμο είχε σαν αποτέλεσμα την επιτακτική ανάγκη αναδιοργάνωσης και εκσυγχρονισμού της όλης οργάνωσης Αιμοδοσίας στη χώρα μας, όπως άλλωστε έγινε και σε άλλες χώρες της Ευρώπης (π.χ. στη Γαλλία). Το 1951 επισημαίνεται από τον καθηγητή Αρκ. Γούττα η ανάγκη δημιουργίας Οργάνωσης Αιμοδοσίας στη βάση Εθνικού Προγράμματος. Το 1952 δημιουργείται στο Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας η Εθνική Υπηρεσία Αιμοδοσίας. Καταρτίζεται το Εθνικό Πρόγραμμα Αιμοδοσίας που στηρίζεται στην αρχή ότι η οργάνωση Αιμοδοσίας πρέπει να είναι ενιαία και κατά συνέπεια δεν είναι δυνατό να υφίσταται άλλη οργάνωση παράλληλη ή ανταγωνιστική της Κρατικής Υπηρεσίας Αιμοδοσίας. Με βάση αυτό το πρόγραμμα, η Εθνική Υπηρεσία Αιμοδοσίας ιδρύει το 1952 τέσσερα Περιφερειακά Κέντρα Αιμοδοσίας (Ιπποκράτειο και Λαϊκό Νοσοκομείο Αθηνών, Γενικό Νοσοκομείο Νίκαιας Πειραιά και το Κέντρο Αιμοδοσίας Θεσσαλονίκης). Από το 1958 αρχίζουν να δημιουργούνται οι πρώτοι Σταθμοί Αιμοδοσίας στα Κρατικά Νοσοκομεία της Χώρας. Σκοπός των Κρατικών Υπηρεσιών Αιμοδοσίας ήταν η εφαρμογή των νέων επιστημονικών μεθόδων για τη συλλογή και μετάγγιση του αίματος, η εκπαίδευση ειδικευμένων στελεχών, φορέων των σύγχρονων αντιλήψεων περί Αιμοδοσίας και η επιστημονική αιματολογική έρευνα. 18

20 Αιμοδοσία Με τον όρο ΑΙΜΟΔΟΣΙΑ εννοούμε τη χορήγηση αίματος με την μετάγγιση και κατ επέκταση την όλη οργάνωση που ασχολείται με τη λήψη, επεξεργασία, συντήρηση και διάθεση του αίματος και των Παραγώγων του. (Φυλλάδιο αιμοδοσίας Υπ.Υ.1998) Ως επιστημονικός τομέας, η αιμοδοσία αποτελεί ιδιαίτερο κλάδο της αιματολογίας με τεράστια ανάπτυξη τα τελευταία 20 χρόνια. Η αιμοδοσία σαν ιδιαίτερα εξειδικευμένος τομέας πλαισιώνεται με επιστημονικό, νοσηλευτικό και τεχνικό προσωπικό υψηλής στάθμης με εξειδίκευση στο τομέα της αιμοδοσίας. Η αιμοδοσία έχει ως έργο της: Την εθελοντική μη αμειβόμενη προσφορά αίματος και την απαγόρευση κέρδους από τη διάθεση προϊόντων αίματος. Τα κριτήρια επιλογής ή αποκλεισμού των αιμοδοτών. Τον τρόπο συλλογής του αίματος. Τον τρόπο παρασκευής των παραγώγων αίματος και πλάσματος. Τις αρχές συντήρησης του αίματος και των παραγώγων. Τον τρόπο παράδοσης και διακίνησης του αίματος και των παραγώγων. Τέλος τον εργαστηριακό έλεγχο με τις εργαστηριακές εξετάσεις που επιβάλλονται (ορολογικές, καθορισμός ομάδων, έλεγχος νοσημάτων που μεταδίδονται με την μετάγγιση και έλεγχος στειρότητας). Την πρακτική της μετάγγισης, δηλ. τον τρόπο αίτησης ενός αίματος για μετάγγιση, τον τρόπο επιλογής του αίματος και τις απαραίτητες εξετάσεις που πρέπει να προηγηθούν από μια μετάγγιση. Τον απαράβατο όρο της τήρησης δελτίων καταγραφής όλων αυτών των διαδικασιών ώστε να είναι δυνατός ο πολλαπλός έλεγχος που εξασφαλίζει την αποτροπή των συμβαμάτων. Οι τομείς που καλύπτουν οι Υπηρεσίες Αιμοδοσίας είναι οι πιο κάτω: α) Η εξασφάλιση της αναγκαίας ποσότητας και κατάλληλης ποιότητας αίματος και παραγώγων. β) Η ασφάλεια στη μετάγγιση με την ελαχιστοποίηση των κινδύνων μετάδοσης λοιμωδών νόσων, όπως η σύφιλη, η ηπατίτιδα Β και C και το HIV, γ) Ο εργαστηριακός έλεγχος και η παρασκευή του αίματος. δ) Η προετοιμασία του αίματος για τη μετάγγιση. 19

21 ε) Η παρακολούθηση χρόνιων ασθενών με συγγενή αιματολογικά νοσήματα και σαν παράδειγμα αναφέρονται η αιμορροφιλία και το μεγάλο πρόβλημα στη χώρα μας, η Μεσογειακή Αναιμία. στ) Ο έλεγχος και η αντιμετώπιση των διαταραχών της πηκτικότητας του αίματος (αιμορραγική διάθεση, θρόμβωση). η) Ο έλεγχος των αυτοάνοσων νοσημάτων του αίματος. ι) Η πλασμα-κυτταροαφαίρεση, ια) Η εκπαίδευση του ιατρικού, νοσηλευτικού και παραϊατρικού προσωπικού. (ΙΑΣΠΙΣ Ιδεώδες Ασκληπιακό Πάρκο Ιατρικής Σχολής, Αθήνας 2009). Διαδικασία της Αιμοδοσίας Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, το Συμβούλιο της Ευρώπης και την Ελληνική Νομοθεσία, η διαδικασία της αιμοδοσίας λαμβάνει χώρα με τον τρόπο ο οποίος περιγράφεται παρακάτω (Politis 2000, Rouger & Hossenlopp 2005). Η επιλογή των αιμοδοτών γίνεται από άρτια εκπαιδευμένο και επαγγελματικά καταρτισμένο προσωπικό που έχει ως σκοπό την ασφάλεια τόσο του αιμοδότη όσο και του δέκτη. Στην είσοδο της αιμοδοσίας υπάρχουν ειδικά έντυπα αυτοαποκλεισμού, τα οποία καλούνται να διαβάσουν όλοι οι άνθρωποι που προσέρχονται προκειμένου να προσφέρουν αίμα. Η αιμοδοσία διαθέτει επίσης έντυπα τα οποία καλούνται Δελτίο Αιμοδότη, στα οποία, κάθε φορά, καταγράφονται πληροφορίες που αφορούν στον αιμοδότη και είναι απαραίτητες για την ταυτοποίηση και την μελλοντική επικοινωνία της υπηρεσίας αιμοδοσίας μαζί του. Κατά την προσέλευση του αιμοδότη στο χώρο αιμοδοσίας λαμβάνεται καταρχάς ένα σύντομο ιατρικό ιστορικό, το οποίο αποτελεί σημαντικό μέρος της επιλογής του αιμοδότη. Οι ερωτήσεις του ιατρικού ιστορικού γίνονται από το προσωπικό της αιμοδοσίας σε ιδιαίτερο χώρο και διασφαλίζεται με αυτόν τον τρόπο το ιατρικό απόρρητο. Ο αιμοδότης έχει τη δυνατότητα να συζητήσει με τον ιατρό προβλήματα υγείας ή άλλους λόγους που θέτουν ενδεχομένως σε κίνδυνο την ασφάλεια του ίδιου ή του δέκτη. Επίσης, ο αιμοδότης εξετάζεται για την αρτηριακή πίεση, το σφυγμό, το βάρος, τον αιματοκρίτη ή την αιμοσφαιρίνη, για πιθανές δερματικές αλλοιώσεις στο σημείο της φλεβοκέντησης καθώς και για τη φυσική του κατάσταση. Ο γιατρός της 20

22 αιμοδοσίας, εφόσον συλλέξει τις απαραίτητες πληροφορίες, κρίνει αν μπορεί κάποιος, ο οποίος προσέρχεται στην υπηρεσία αιμοδοσίας, να προσφέρει αίμα. Η τελική ευθύνη για την επιλογή του αιμοδότη βαρύνει τον ιατρό της αιμοδοσίας. Πρέπει να σημειωθεί, σε αυτό το σημείο, πως είναι απαραίτητη η έγγραφη συγκατάθεση του αιμοδότη ότι δέχεται να αιμοδοτήσει και να εξεταστεί το αίμα του για μεταδοτικά νοσήματα. Σε περίπτωση απόρριψης δίνονται οι απαραίτητες ιατρικές πληροφορίες και εξηγήσεις οι οποίες αφορούν στο λόγο και στη διάρκεια αποκλεισμού. Αφού ληφθεί το ιστορικό, ο αιμοδότης κάθεται στην ειδική καρέκλα της αιμοδοσίας, γίνεται περίδεση του βραχίονα και καλή αντισηψία στην περιοχή της φλεβοκέντησης. Κατά τη διαδικασία της αιμοληψίας λαμβάνονται δείγματα για τις εξετάσεις, όπως προβλέπεται από το νόμο. Λαμβάνονται 450ml αίματος. Ο όγκος του αίματος, που προσφέρεται, αναπληρώνεται λίγες ώρες μετά την αιμοδοσία. Κατά την αιμοληψία, το αίμα συλλέγεται σε ειδικούς ασκούς, που περιέχουν αντιπηκτικές και άλλες ουσίες, οι οποίες βοηθούν στην άριστη διατήρηση του αίματος. Στο τέλος, ο αιμοδότης καλείται να παραμείνει καθιστός για λίγη ώρα, καθώς παράλληλα του προσφέρεται χυμός και κάποιο μικρό πρόχειρο γεύμα. Είναι μια ανώδυνη διαδικασία με μοναδικό πιθανό ενόχλημα ένα μικρό πόνο από τη βελόνα. Η αιμοδοσία είναι ακίνδυνη για τον αιμοδότη. Η περίπτωση να μολυνθεί ο αιμοδότης από AIDS ή άλλο μεταδιδόμενο νόσημα είναι μηδενική, αφού οι βελόνες που χρησιμοποιούνται είναι μιας χρήσης και αποστειρωμένες. Η αιμοδοσία διαρκεί περίπου δέκα λεπτά. Για την όλη διαδικασία, από τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου μέχρι να φύγει ο αιμοδότης, απαιτείται περίπου μισή ώρα. Χαρακτηριστικά και Καταλληλότητα Αιμοδότη Επιλογή του δότη Η σύγχρονη πρακτική µετάγγισης αίµατος βασίζεται στις αρχές των εθελοντικών υπηρεσιών των δοτών, της ανωνυµίας τόσο του δότη όσο και του αποδέκτη, της γενναιοδωρίας του δότη και της έλλειψης κέρδους για τα κέντρα που εµπλέκονται στις υπηρεσίες µετάγγισης αίµατος. Η εθελοντική και µη αµειβόµενη αιµοδοσία είναι ο κύριος παράγων ο οποίος συµβάλει στην 21

23 επίτευξη υψηλών προτύπων ασφαλείας για το αίµα και τα συστατικά αίµατος και, συνεπώς, στην προστασία της ανθρώπινης υγείας. Το αίμα που προσφέρει ο δότης αποτελεί την πρώτη ύλη η ποιότητα της οποίας εγγυάται την ασφάλεια και αποτελεσματικότητα του τελικού προϊόντος που χορηγείται στον ασθενή. Οι ανάγκες σε αίμα στις σύγχρονες κοινωνίες κυμαίνονται από 45 έως 60 μονάδες ανά 1000 κατοίκους ανά έτος. Οι ανάγκες αυτές στις χώρες της Ευρωπαικής Ενωσης καλύπτονται κατά κύριο λόγο από τακτικούς εθελοντές μη αμειβόμενους δότες. Οι δότες μπορούν να προσφέρουν είτε πλήρες αίμα είτε εκλεκτικά ένα προϊόν αίματος (πλάσμα ή αμοπετάλια) με την τεχνική της πλασμα/ αιμοπεταλι- αφαίρεσης. Η επιλογή των δοτών γίνεται με βάση τη λήψη λεπτομερούς ιατρικού ιστορικού, φυσική εξέταση, συμπλήρωση εκτεταμένου ερωτηματολογίου, έγγραφη συγκατάθεση του δότη και επιβεβαίωση της ταυτότητάς του από επίσημο έγγραφο. Οι δότες αίματος μπορούν να αιμοδοτούν ανά τρίμηνο ενώ οι δότες πλάσματος/αιμοπεταλίων ανά λίγες εβδομάδες. Τα δημογραφικά και ιατρικά στοιχεία που που αφορούν στο δότη βρίσκονται αρχειοθετημένα σε έντυπη ή/και ηλεκτρονική μορφή και διατηρούνται σε αρχεία για 30 τουλάχιστον έτη. Τα στοιχεία αυτά φυλασσονται με τρόπο που εξασφαλίζει την ανωνυμία του δότη και την προστασία των προσωπικών του δεδομένων. Κριτήρια επιλογής δοτών Ηλικία 18 έως 65 ετών ότες για πρώτη φορά ηλικίας άνω των 60 ετών κατά την κρίση του ιατρού Άνω των 65 ετών µε την άδεια του ιατρού, η οποία χορηγείται ανά έτος Βάρος σώµατος 50 kg για δότες ολικού αίµατος ή συστατικών του αίµατος για αφαίρεση Αιµοσφαιρίνη για τις γυναίκες 125 g/ l και για τους άνδρες 135 g/l Ισχύει για δότες µονάδων αλλογενούς αίµατος και έµµορφων συστατικών Ολικά λευκώματα 60 g/l Η ανάλυση των πρωτεϊνών για δότες πλασµαφαίρεσης πρέπει να γίνεται τουλάχιστον µια φορά το χρόνο 22

24 Αιµοπετάλια Αριθµός αιµοπεταλίων µεγαλύτερος ή ίσος των 150 x 109/l (για δότες αιµοπεταλίων που λαµβάνονται µε τη διαδικασία της αφαίρεσης) Κριτήρια Οριστικού Αποκλεισμού για Δότες Καρδιαγγειακές παθήσεις Ενδεχόµενοι δότες που έπασχαν ή πάσχουν από σοβαρή καρδιαγγειακή πάθηση, εκτός των συγγενών ανωµαλιών που θεραπεύθηκαν πλήρως Νοσήµατα του κεντρικού νευρικού συστήµατος Αιµορραγική διάθεση ( ιστορικό διαταραχών πήξης) Επανειληµµένες λιποθυµικές κρίσεις ή ιστορικό σπασµών, εκτός σπασµών της παιδικής ηλικίας ή µετά την πάροδο τουλάχιστον τριών ετών από την τελευταία λήψη αντιεπιληπτικών φαρµάκων χωρίς υποτροπή Νόσοι του γαστρεντερικού, του ουρογεννητικού συστήµατος, του αίµατος, του ανοσοποιητικού, του µεταβολικού,του νεφρικού ή του αναπνευστικού συστήµατος (σοβαρή ενεργός, χρόνια ή υποτροπιάζουσα νόσος) Σακχαρώδης διαβήτης εφόσον αντιµετωπίζεται µε ινσουλίνη Λοιµώδη νοσήµατα Ηπατίτιδα B, (εκτός των ατόµων που είναι αρνητικά στο αντιγόνο HΒsAg και έχει αποδειχθεί η ανοσία τους), Ηπατίτιδα C, HIV-1/2, HTLV I/II, Kala Azar (λεϊσµανίαση), Trypanosoma cruzi (νόσος του Chagas) Κακοήθη νοσήµατα Εξαιρουµένου καρκίνου in situ (εντοπισµένου) που θεραπεύθηκε πλήρως Μεταδοτικές σπογγώδεις εγκεφαλοπάθειες (ΜΣΕ), (π.χ. νόσος Creutzfeldt-Jakob, παραλλαγή της νόσου Creutzfeldt-Jakob) Πρόσωπα µε οικογενειακό ιστορικό που συνεπάγεται κίνδυνο ανάπτυξης ΜΣΕ, ή πρόσωπα που ήταν αποδέκτες µοσχεύµατος κερατοειδούς ή σκληράς µήνιγγος, ή οι οποίοι υποβλήθηκαν στο παρελθόν σε αγωγή µε φάρµακα παρασκευασµένα από ανθρώπινη υπόφυση. Για την ποικιλία της νόσου Creutzfeldt Jacob µπορεί να συσταθούν περαιτέρω προληπτικά µέτρα 23

25 Ενδοφλέβια ή ενδοµυϊκή χρήση ουσιών (χωρίς ιατρική συνταγή, συµπεριλαµβανοµένων των αναβολικών στεροειδών ή των ορµονών) Λήπτης ξενοµοσχεύµατος Σεξουαλική συµπεριφορά Πρόσωπα των οποίων η σεξουαλική συµπεριφορά συνεπάγεται υψηλό κίνδυνο µετάδοσης λοιµωδών νοσηµάτων που µπορούν να µεταδοθούν μέσω του αίματος Κριτήρια Προσωρινού Αποκλεισμού για Δότες Λοιµώξεις (Βρουκέλλωση: 2 έτη µετά την πλήρη ανάρρωση, Οστεοµυελίτιδα: 2 έτη µετά από επιβεβαιωµένη θεραπεία, Πυρετός Q: 2 έτη µετά την ηµεροµηνία επιβεβαιωµένης θεραπείας,σύφιλη :1 έτος µετά την ηµεροµηνία επιβεβαιωµένης θεραπείας, Τοξοπλάσµωση: 6 µήνες µετά την ηµεροµηνία κλινικής ανάρρωσης, Φυµατίωση: 2 έτη µετά την ηµεροµηνία επιβεβαιωµένης θεραπείας, Ρευµατικός πυρετός: 2 έτη µετά την ηµεροµηνία εξάλειψης των συµπτωµάτων, εκτός εάν υπάρχουν αποδείξεις χρόνιας καρδιακής πάθησης, Πυρετός > 38 C: 2 εβδοµάδες µετά την ηµεροµηνία εξάλειψης των συµπτωµάτων, Γριππώδες σύνδροµο: 2 εβδοµάδες µετά την εξάλειψη των συµπτωµάτων Ελονοσία: Άτοµα που έζησαν τα πρώτα πέντε χρόνια της ζωής τους σε περιοχές µε ενδηµική ελονοσία: 3 έτη µετά την επιστροφή από την τελευταία επίσκεψη στην ενδηµική περιοχή, υπό την προϋπόθεση ότι το άτοµο δεν παρουσιάζει συµπτώµατα αυτή η περίοδος µπορεί να µειωθεί σε 4 µήνες εάν υπάρχουν αρνητικά αποτελέσµατα µιας ανοσολογικής ή γονιδιακής µοριακής δοκιµασίας σε κάθε αιµοληψία Άτοµα µε ιστορικό ελονοσίας: 3 έτη µετά τη λήξη της θεραπείας και την απουσία συµπτωµάτων. Μετά από την περίοδο αυτή, αποδοχή µόνον εφόσον τα αποτελέσµατα µιας ανοσολογικής ή γονιδιακής µοριακής δοκιµασίας είναι αρνητικά 24

26 Ασυµπτωµατικοί επισκέπτες σε ενδηµικές περιοχές: 6 µήνες µετά την αποχώρηση από την ενδηµική περιοχή εκτός εάν τα αποτελέσµατα ανοσολογικής ή γονιδιακής µοριακής δοκιµασίας είναι αρνητικά Άτοµα µε ιστορικό αδιάγνωστης πυρετικής νόσου κατά τη διάρκεια ή εντός έξι µηνών από επίσκεψη σε ενδηµική περιοχή: 3 έτη µετά την εξάλειψη των συµπτωµάτων,µπορεί να µειωθεί η περίοδος σε 4 µήνες εάν µια ανοσολογική ή γονιδιακή µοριακή δοκιµασία είναι αρνητική. Ιός υτικού Νείλου (West Nile Virus WNV): 28 ηµέρες µετά την αποχώρηση από µια περιοχή µε συνεχιζόµενη µετάδοση του WNV σε ανθρώπους Έκθεση σε κίνδυνο µετάδοσης λοίµωξης διά της µετάγγισης o Ενδοσκοπική εξέταση µε τη χρήση εύκαµπτων εργαλείων o Έκθεση βλεννογόνου σε εκτόξευση αίµατος ή ύστερα από νύξη βελόνης o Μετάγγιση συστατικών του αίµατος o Μεταµόσχευση ανθρώπινων ιστών ή κυττάρων Μείζονες χειρουργικές επεµβάσεις Τατουάζ ή τοποθέτηση κοσµηµάτων διά αιχµηρού οργάνου (body piercing) Βελονισµός εκτός εάν έγινε από ειδικό επαγγελµατία και µε αποστειρωµένη βελόνα µιας χρήσης Πρόσωπα που εκτίθενται σε κίνδυνο λόγω της επαφής στο στενό οικογενειακό τους περιβάλλον µε πρόσωπα που πάσχουν από ηπατίτιδα B. Αποκλεισµός για 6 µήνες, ή για 4 µήνες εφόσον τα αποτελέσµατα µιας δοκιµασίας μοριακού ελέγχου (Nucleic Acid Testing (NAT)) για την ηπατίτιδα είναι αρνητικά Πρόσωπα των οποίων η συµπεριφορά ή η δραστηριότητα συνεπάγεται κίνδυνο µετάδοσης λοιµωδών νοσηµάτων που µπορούν να µεταδοθούν µέσω του αίµατος 25

27 Αποκλεισµός αφού σταµατήσει η συµπεριφορά αυτή για περίοδο της οποίας η διάρκεια εξαρτάται από την εν λόγω ασθένεια και από την ύπαρξη κατάλληλων δοκιµασιών Εµβολιασµός Εξασθενηµένοι ιοί ή βακτηρίδια: 4 εβδοµάδες Αδρανοποιηµένοι/νεκροί ιοί, βακτηρίδια ή ρικέτσιες: Αποδεκτοί εφόσον δεν εμφανίζουν κλινικά συμπτώματα Εµβόλια ηπατίτιδας A ή ηπατίτιδας B: Αποδεκτοί εφόσον δεν εμφανίζουν κλινικά συμπτώματα και δεν υπάρχει έκθεση στον ιό Αντιλυσσικό εµβόλιο : Αποδεκτοί εφόσον δεν εμφανίζουν κλινικά συμπτώματα και δεν υπάρχει έκθεση. Αποκλεισµός για ένα έτος εάν ο εµβολιασµός έχει γίνει ύστερα από έκθεση Άλλες περιπτώσεις προσωρινού αποκλεισµού Εγκυµοσύνη: 6 µήνες µετά τον τοκετό ή το τέλος της εγκυµοσύνης, εκτός από ορισµένες εξαιρετικές περιπτώσεις και στη διακριτική ευχέρεια του ιατρού Ήσσονες χειρουργικές επεµβάσεις: 1 εβδοµάδα Οδοντιατρική θεραπεία Συνήθεις οδοντιατρικές εργασίες από οδοντίατρο ή οδοντίατρο υγειονολόγο αποκλεισµός έως την επόµενη ηµέρα. (Η εξαγωγή, τα σφραγίσµατα και οι παρόµοιες εργασίες θεωρούνται ως ήσσονες χειρουργικές επεµβάσεις) Φαρµακευτική αγωγή: Ανάλογα µε τη φύση του φαρµάκου που έχει συνταγογραφηθεί, του τρόπου που ενεργεί και της ασθένειας για την οποία χορηγείται Αποκλεισµός για ειδικές επιδηµιολογικές καταστάσεις Ειδικές επιδηµιολογικές καταστάσεις (π.χ. εκδήλωση ασθένειας): Αποκλεισµός ανάλογα µε την επιδηµιολογική κατάσταση. Νομοθεσία και Οργάνωση των Υπηρεσιών Αιμοδοσίας Η οργάνωση των Υπηρεσιών Αιμοδοσίας διέπεται διεθνώς από ένα ενιαίο σύστημα στo πλαίσιo του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ) και του Συμβουλίου της Ευρώπης. Έτσι, η αιμοδοσία είναι ο μόνος ίσως τομέας της Ιατρικής με ενιαία καθορισμένο νομοθετικά έργο. Σε κάθε χώρα όμως, 26

28 ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, ορίζεται η σχετική νομοθεσία που καθορίζει το έργο και τις αρμοδιότητές της. Η πρώτη επίσημη υπηρεσία αιμοδοσίας ιδρύθηκε στο Παρίσι το 1923 (Σπανός, 1996). Αργότερα ιδρύθηκαν υπηρεσίες αιμοδοσίας και σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Στην Ελλάδα η ανάπτυξη της νομοθεσίας Περί Αιμοδοσίας, οφείλεται στον Μικέ Παΐδούση, ο οποίος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εμπνευστής και μαχητής της αιμοδοσίας, στον Ιπποκράτη Τσεβρένη, αιματολόγο, και στον Ηλία Πολίτη. Η συνεχής αντιπροσώπευση της Ελλάδας στην Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων για την Αιμοδοσία του Συμβουλίου της Ευρώπης από το 1962 (Πολίτης Η , Τσεβρένης Ι , Μανδαλάκη Τ ) συνέβαλε στην παράλληλη διαμόρφωση και συμφωνία της Ελληνικής Νομοθεσίας Περί Αιμοδοσίας με τα Ευρωπαϊκά πρότυπα. Η χρησιμοποίηση του αίματος σε ευρύτερη κλίμακα οδήγησε στην δημιουργία των Υπηρεσιών Αιμοδοσίας. Πρωταρχικός ρόλος των υπηρεσιών αιμοδοσίας είναι η παροχή ασφαλούς και επαρκούς προϊόντος αίματος. Στην Ελλάδα, μέχρι το Β παγκόσμιο πόλεμο, όλο το βάρος της αιμοδοσίας το έφερε ο Ερυθρός Σταυρός σε περιορισμένη όμως βάση και στηριζόμενος σε αμειβόμενους αιμοδότες (Παΐδούσης 1938). Η συσταθείσα Εθνική Υπηρεσία Αιμοδοσίας με βάση το Εθνικό Πρόγραμμα Αιμοδοσίας ίδρυσε το 1952 τέσσερα Περιφερειακά Κέντρα Αιμοδοσίας (Μανδαλάκη, 1989). Το 1952 αποφασίστηκε να αναλάβει το κράτος την ευθύνη της αιμοδοσίας αλλά, για ποικίλους λόγους, αυτή δεν ήταν ούτε πλήρης ούτε αποκλειστική. Το 1955 εκδίδεται Βασιλικό Διάταγμα εμπνευσμένο από το Γαλλικό πρότυπο. Μεταξύ άλλων προέβλεπε την ίδρυση σταθμών αιμοδοσίας και συναφών ειδικών υπηρεσιών σε όλους τους νομούς και όλα τα νοσοκομεία της χώρας. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 άρχισαν να λειτουργούν οι υπηρεσίες αιμοδοσίας (Κέντρα και Σταθμοί Αιμοδοσίας) σε όλα τα μεγάλα Δημόσια Νοσοκομεία, καθώς και σε ορισμένα ιδιωτικά. Παρ όλα αυτά, όμως, εξακολουθεί να είναι ακόμη πραγματικότητα η εμπορία αίματος. Το 1968 η Επιτροπή Αιμοδοσίας εισηγείται μέτρα που αφορούν στην καθιέρωση της Εθελοντικής Αιμοδοσίας και την απαγόρευση κάθε μορφής εμπορίας αίματος. Από το 1974 έως το 1975 αποφασίζεται η διακοπή κάλυψης της δαπάνης του αίματος από όλα τα ασφαλιστικά ταμεία. Από το 1975 και έπειτα ο Ερυθρός Σταυρός διακόπτει τη χρησιμοποίηση 27

29 αμειβόμενων αιμοδοτών και την πώληση αίματος. Το 1979 ο Σπύρος Δοξιάδης, ως Υπουργός Υγείας, έλαβε την ιστορική απόφαση της απαγόρευσης λειτουργίας όλων των ιδιωτικών τραπεζών αίματος. Από το τέλος του 1990 η εξέλιξη της αιμοδοσίας και η ανάγκη ασφαλούς ελέγχου των νέων ιογενών νοσημάτων που μεταδίδονται με τη μετάγγιση, επέβαλαν τον εκσυγχρονισμό της σχετικής νομοθεσίας και των εργαστηριακών δυνατοτήτων των υπηρεσιών αιμοδοσίας, ταυτόχρονα με την ανάγκη εφαρμογής συγκεντρωτισμού στην οργάνωσή τους. Ο συγκεντρωτισμός αυτός είχε ήδη προταθεί από το από την Επιτροπή Αιμοδοσίας, καθώς ήταν επιβεβλημένο για λόγους μεγαλύτερης ασφάλειας των μεταγγίσεων, καλύτερης αξιοποίησης του πλάσματος και οικονομικότερης διαχείρισης της αιμοδοσίας της χώρας. Δυστυχώς όμως μέχρι σήμερα δεν έχει ακόμη υλοποιηθεί. To 2003 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ψήφισε την οδηγία 2002/98 για τη θέσπιση προτύπων ποιότητας και ασφάλειας στη συλλογή, τον έλεγχο, την επεξεργασία, την αποθήκευση και τη διανομή ανθρωπίνου αίματος και συστατικών του αίματος (Angela & Robinson,2007), η οποία ενσωματώθηκε στο Εθνικό μας Δίκαιο με την ψήφιση του Νόμου 3402/2005 «Περί Αναδιοργάνωσης των Υπηρεσιών Αιμοδοσίας». Μέχρι την ψήφιση του νέου νόμου 3402 (ΦΕΚ 258 Α / ) για την «αναδιοργάνωση του συστήματος αιμοδοσίας», η οργάνωση της αιμοδοσίας της χώρας μας σύμφωνα με το νόμο1820 (ΦΕΚ 261 Α/ ) περιελάμβανε την Κεντρική Υπηρεσία (Διεύθυνση Αιμοδοσίας) στο Υπουργείο Υγείας και τις Περιφερειακές Υπηρεσίας (Κέντρα και Σταθμούς Α και Β τάξεως) που εδράζονται στα νοσοκομεία της χώρας. Η οικονομική διασφάλιση της λειτουργίας των Υπηρεσιών Αιμοδοσίας βαρύνει τα νοσοκομεία και μερικά τη Διεύθυνση Ανάπτυξης Μονάδων Υγείας (Τμήμα Αιμοδοσίας). Σύμφωνα με αυτό το οργανωτικό πλαίσιο και αντίθετα με τα ισχύοντα Ευρωπαϊκά δεδομένα, η Ελλάδα έχει ένα πολύ αποκεντρωμένο δίκτυο υπηρεσιών αιμοδοσίας. Ο αριθμός των Αιμοδοσιών είναι μεγάλος (104) σε σχέση με το μέγεθος της χώρας, ενώ η συλλογή, ο εργαστηριακός έλεγχος, η επεξεργασία, και η διανομή του αίματος πραγματοποιούνται από την πλειοψηφία των υπηρεσιών αυτών. Το συγκεκριμένο οργανωτικό σχήμα (μοντέλο οργάνωσης) δημιουργεί σοβαρούς προβληματισμούς για τη διασφάλιση των αυξημένων απαιτήσεων της ποιότητας του αίματος (εφαρμογή μεθόδων ποιοτικού 28

30 ελέγχου, τήρηση των κανόνων επιλογής του αιμοδότη, καλής εργαστηριακής πρακτικής, καταγραφής επιδημιολογικών στοιχείων), της επικοινωνίας και της εκπαίδευσης. Βάση αυτού του οργανωτικού πλαισίου στη χώρα μας είχαν συσταθεί 14 Περιφερειακά Κέντρα από τα οποία 6 συνέλεγαν λιγότερες από μονάδες ετησίως, 14 Σταθμοί Α τάξεως με συλλογή και έλεγχο κάτω από μονάδες ετησίως, και 65 Σταθμοί Β τάξεως με συλλογή και έλεγχο περίπου 9000 μονάδων ετησίως. Όλες οι Υπηρεσίες Αιμοδοσίας ανεξαρτήτως του μεγέθους συλλογής πραγματοποιούν τον απαραίτητο εργαστηριακό έλεγχο του αίματος, ο οποίος έχει προκύψει από μία σειρά υπουργικές αποφάσεις και προεδρικά διατάγματα, και ουσιαστικά δεν διαφοροποιούνται τα καθήκοντα και οι αρμοδιότητες τους. Παρόλο που ο παλαιός νόμος προέβλεπε την εποπτεί και έλεγχο των Σταθμών Αιμοδοσίας από τα Κέντρα με τα οποία είχαν διασυνδεθεί, αυτό πρακτικά δεν λειτούργησε και έτσι τόσο τα Κέντρα όσο και οι Σταθμοί Αιμοδοσίας λειτουργούσαν σχεδόν αυτόνομα χωρίς ουσιαστικά να ελέγχονται από κάποιο ανώτερο θεσμικό όργανο. Ο νέος νόμος 3402/ ουσιαστικά ενσωμάτωσε με σημαντική καθυστέρηση την Ευρωπαϊκή οδηγία 2002/98/ΕΚ για τη θέσπιση προτύπων ποιότητας και ασφάλειας για τη συλλογή, τον έλεγχο, την επεξεργασία, την αποθήκευση και τη διανομή ανθρωπίνου αίματος και συστατικών του αίματος. Η οδηγία αυτή έχει ως κύριο στόχο την εξομάλυνση των υπαρχουσών διαφορών μεταξύ των κρατών μελών αναφορικά με τα πρότυπα ασφάλειας και ποιότητας του αίματος και των παραγώγων του που χρησιμοποιούνται για θεραπευτικούς σκοπούς, και προβλέπει διοικητική δομή αιμοδοσίας σε τρία επίπεδα (αρμόδια αρχή, κέντρα αίματος, νοσοκομειακές υπηρεσίες αιμοδοσίας). Έτσι ο νόμος 3402 αποφάσισε την δημιουργία : Εθνικού Κέντρου Αιμοδοσίας (Ε.ΚΕ.Α) ως την αρμόδια αρχή για τον συντονισμό, έλεγχο, αδειοδότηση και εποπτεία των επιμέρους υπηρεσιών της αιμοδοσίας, με κύρια αποστολή τον συντονισμό της εξεύρεσης και συλλογής αίματος, τον έλεγχο των αποθεμάτων, κατεργασίας, καθώς και τον έλεγχο της διακίνησης του αίματος. Κέντρων Αίματος ως εξωνοσοκομειακών υπηρεσιών αιμοδοσίας με κύριες αρμοδιότητες την διενέργεια αιμοληψιών, 29

31 την επεξεργασία και τον έλεγχο, την διακίνηση των μονάδων αίματος. Νοσοκομειακών Υπηρεσιών Αιμοδοσίας ως νοσοκομειακών μονάδων που συνεργάζονται με τα Κέντρα αλλά έχουν σαν κύρια αρμοδιότητα τους την πραγματοποίηση αιμοληψιών, τη συντήρηση αίματος και παραγώγων και την διενέργεια όλων εκείνων των εξετάσεων προκειμένου να εξασφαλίζεται η ασφαλής και σωστή μετάγγιση του αίματος και των παραγώγων αυτού στον ασθενή. Επίσης, να εφαρμόζουν αποτελεσματικά σύστημα αιμοεπαγρύπνησης ώστε να καταγράφονται όλες οι τυχόν ανεπιθύμητες αντιδράσεις στους ασθενείς από την μετάγγιση αίματος ή παραγώγων του. Ο νέος νόμος ουσιαστικά έπρεπε να σεβαστεί την απαίτηση της Ευρωπαϊκής οδηγίας για πλήρη διαχωρισμό αρμοδιοτήτων μεταξύ υπηρεσιώνπου εξυπηρετούν τον αιμοδότη-κέντρα Αίματος (από τη συλλογή μέχρι τον έλεγχο και επεξεργασία του προσφερόμενου αίματος) και αυτών που προορίζονται για την εξυπηρέτηση των νοσηλευόμενων ασθενών- Νοσοκομειακές Υπηρεσίες. Στην περίπτωση της χώρας μας ο νομοθέτης έδωσε επιπλέον αρμοδιότητα (κατά παρέκκλιση της Ευρωπαϊκής οδηγίας) στις Νοσοκομειακές Υπηρεσίες (να πραγματοποιούν και αιμοληψίες), λαμβάνοντας υπ όψιν ότι μεγάλο μέρος των αιμοληψιών προέρχεται από δότες του συγγενικού περιβάλλοντος, που θα ήταν αδύνατον να κατευθύνονται ΜΟΝΟ προς τα Κέντρα Αίματος (ιδιαίτερα στην επαρχία). Ανάγκες Μονάδων Αίματος - Επάρκεια σε Αίμα Σύμφωνα με διεθνείς στατιστικές, 60% του πληθυσμού θα χρειαστεί μετάγγιση ολικού αίματος ή ενός από τα παράγωγά του σε κάποια στιγμή της ζωής του. Παράλληλα, μόνο το 5% των ανθρώπων που θα μπορούσαν να είναι αιμοδότες δίνουν αίμα.(shcreiber 1999, Glynn et al. 2002) Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι σε κάθε δέκα νοσοκομειακούς αρρώστους, οι δύο χρειάζονται μετάγγιση αίματος, και ότι για να σωθεί ένας βαριά τραυματισμένος απαιτούνται από δέκα μέχρι σαράντα μονάδες αίματος. Επίσης, για κάθε ασθενή με μεσογειακή αναιμία απαιτούνται τουλάχιστον 30

32 τριάντα μονάδες αίματος ετησίως, ενώ κάθε άρρωστος με λευχαιμία χρειάζεται περισσότερες από πενήντα μονάδες αίματος ή αιμοπεταλίων. Είναι, επίσης, ενδεικτικό των αυξημένων αναγκών σε αίμα το γεγονός ότι σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως οι εγχειρήσεις καρδιάς, βαριά γαστρορραγία ή αιμορραγία στον τοκετό, η ανάγκη για κάθε ασθενή για αίμα υπερβαίνει τις δέκα μονάδες. Έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας θεωρεί ότι οι ανάγκες σε αίμα μπορούν να καλυφθούν εάν το 4% περίπου του πληθυσμού είναι συστηματικοί εθελοντές αιμοδότες και προσφέρουν αίμα, κατά μέσο όρο 1,5 φορά ετησίως, ώστε να αναλογούν 60 αιμοληψίες στους 1000 κατοίκους (Glynn et al. 2002, Hinrichs et al. 2008). Εκτιμήσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με τις ανάγκες σε αίμα δείχνουν ότι τα κράτη-μέλη μπορούν να είναι αυτάρκη με αιμοληψίες ανά εκατομμύριο κατοίκους (50 στους 1000) για να καλύπτουν τις κλινικές ανάγκες. Στην Ευρώπη συλλέγονται ετησίως σχεδόν 20 εκατομμύρια μονάδες αίματος και υπολογίζεται ότι εκατομμύρια Ευρωπαίοι είναι αιμοδότες (Mikkelsen, 2004). Παρ όλα αυτά, παγκοσμίως υπάρχει μια συνεχής ανάγκη για νέους αιμοδότες, καθώς η ζήτηση αίματος αυξάνεται, ενώ παράλληλα η προσφορά αίματος μειώνεται. Με βάση πρόσφατα δεδομένα, οι μονάδες αίματος συλλέγονται από λιγότερο από το 10% του πληθυσμού το οποίο είναι σε θέση να δώσει αίμα (Armitage et al. 2001, Gilles et al. 2004, Boulware et al. 2002). Σύμφωνα με στοιχεία του Ελληνικού Υπουργείου Υγείας, κατά το έτος 2005 έχουν συλλεχθεί μονάδες αίματος στην Ελλάδα, από τις οποίες οι (52,84%) προέρχονται από τους λεγόμενους δότες αντικατάστασης (Replacement Donors), οι οποίοι αιμοδοτούν προκειμένου να καλύψουν τις ανάγκες που προκύπτουν από συγγενείς ή φίλους. Ένα ποσοστό της τάξης του 44,35%, δηλαδή μονάδες αίματος προέρχονται από εθελοντές αιμοδότες, οι οποίοι αιμοδοτούν με δική τους πρωτοβουλία καθαρά για ανθρωπιστικούς λόγους. Ένα μικρό ποσοστό, μόλις το 2,81% ( μονάδες) προέρχονται από τις ένοπλες δυνάμεις. Η τελευταία αυτή κατηγορία αιμοδοτών έχει δυνατά κίνητρα να αιμοδοτήσει εθελοντικά, καθώς αποζημιώνονται με άδειες και αποχή από τα καθήκοντά τους. Παρ ότι τα παραπάνω νούμερα είναι ενθαρρυντικά και παρ ότι έχει σημειωθεί μία μικρή αύξηση στις αιμοληψίες κατά το έτος 2005 σε σχέση με 31

33 προηγούμενα χρόνια, αξίζει να σημειωθεί ότι μονάδες αίματος εισήχθησαν από την Ελβετία, προκειμένου να καλυφθούν οι εθνικές ανάγκες για αίμα. (Marantidou et al., 2007) Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, η Ελλάδα διαθέτει έναν ευρύ κατάλογο αιμοδοτών βάσει του οποίου 6 αιμοδότες αντιστοιχούν σε 100 πολίτες, γεγονός που την κατατάσσει δεύτερη ανάμεσα στις χώρες- μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσον αφορά τον αριθμό των ατόμων οι οποίοι έχουν δωρίσει αίμα έστω και μία φορά στη ζωή τους (Eurobarometer, 2003). Επίσης, η Ελλάδα έρχεται πρώτη όσον αφορά τους μη αιμοδότες, οι οποίοι όμως έχουν σκεφτεί να δώσουν αίμα (Eurobarometer, 2005). Παρ όλα τα στοιχεία αυτά όμως, η Ελλάδα που είναι μία χώρα κατοίκων, πολύ συχνά βρίσκεται στη δυσάρεστη αλλά αναπόφευκτη θέση να εισάγει αίμα από το εξωτερικό, καθώς ο ετήσιος αριθμός μονάδων αίματος δεν επαρκεί για να καλυφθούν οι ανάγκες της χώρας (Marantidou et al., 2007). Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι περίπου το 20% ( ) των μονάδων αίματος που παρέχονται ετησίως, διατίθενται για την μετάγγιση 3000 περίπου ασθενών που πάσχουν από θαλασσαιμία και δρεπανοκυτταρική αναιμία. Επίσης, οι ανάγκες αίματος κατά τη διάρκεια διάφορων χειρουργικών επεμβάσεων είναι μεγαλύτερη στην Ελλάδα από ότι σε άλλες χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης, όπως προκύπτει από την έρευνα του ασφαλούς και καλού αίματος (Sirchia et al., 1994), και προσπάθειες να ελαχιστοποιηθεί αυτή η αλόγιστη χρήση έχουν αποβεί προς το παρόν άκαρπες. Η Ελλάδα, όπως και πολλές άλλες χώρες της Ευρώπης, έχουν σημαντικούς λόγους οι οποίοι τις οδηγούν στην επιδίωξη της αύξησης των τακτικών εθελοντών αιμοδοτών. Όπως ήδη προαναφέρθηκε, ο αριθμός των μονάδων αίματος δεν επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες της χώρας με αποτέλεσμα την εισαγωγή αίματος από το εξωτερικό σχεδόν ετησίως. Επιπρόσθετα οι τακτικοί εθελοντές αιμοδότες γενικότερα σχετίζονται με ασφαλέστερες παροχές αίματος όσον αφορά τις μεταδιδόμενες κατά την μετάγγιση ασθένειες (Μανιάτη και συν. 1994, Liu et al.1998). Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και το Συμβούλιο της Ευρώπης υποδεικνύουν ότι το αίμα και τα παράγωγα του αίματος θα πρέπει να συλλέγονται αποκλειστικά από τακτικούς εθελοντές μη αμειβόμενους αιμοδότες (Dhingra 2002, Council of Europe 2003). Συνεπώς, τα συστήματα αιμοδοσίας τα οποία στηρίζονται στους εθελοντές αιμοδότες οι 32

34 οποίοι δίνουν αίμα σε σταθερή βάση, έχουν τη δυνατότητα να διαχειριστούν καλύτερα τις παροχές αίματος και να προγραμματίσουν τις μεταγγίσεις. Τέλος, από ηθική άποψη, δεν είναι σωστό να αναγκάζονται οι συγγενείς ενός ασθενούς σε ανάγκη, να αναζητούν κάτω από ψυχολογική πίεση άτομα για να προσφέρουν αίμα προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες του δικού τους ανθρώπου. Η ευρύτατη εφαρμογή των μεταγγίσεων, σε συνάρτηση με τις δυσκολίες εξασφάλισης των απαιτούμενων ποσοτήτων αίματος για την κάλυψη των αναγκών, δημιουργούν ένα οξύ ιατρο-κοινωνικό πρόβλημα, το οποίο απασχολεί τους υπεύθυνους φορείς υγείας σε όλο τον κόσμο. Η έλλειψη αίματος συνεπάγεται αναβολές χειρουργικών επεμβάσεων, παράταση της παραμονής των ασθενών στα νοσοκομεία, απώλεια εισοδημάτων από την επιβράδυνση της θεραπείας, καθώς και ευρύτερες ψυχολογικές και κοινωνικές επιπτώσεις, οι οποίες επιβαρύνουν τόσο τους ίδιους τους ασθενείς, όσο και το οικογενειακό τους περιβάλλον. Η αντιμετώπιση του προβλήματος απαιτεί την εφαρμογή Εθνικής Αιμοδοτικής Πολιτικής, που στηριζόμενη σε αρχές μη κερδοσκοπικού μάρκετινγκ, θα αποσκοπεί κυρίως στην ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση του κοινού ως προς την εθελοντική αιμοδοσία. (Politis 2000, Marantidou et al. 2007). Επομένως, η προσπάθεια του συστήματος αιμοδοσίας στην Ελλάδα πρέπει να έχει δύο βασικούς στόχους: Πρώτον, τη συνολική αύξηση των μονάδων αίματος που συλλέγονται για να διασφαλιστεί η αυτάρκεια στην παροχή αίματος και δεύτερον, τη μετατροπή των αιμοδοτών αντικατάστασης σε τακτικούς εθελοντές αιμοδότες, προκειμένου να αυξηθεί η ασφάλεια του αίματος και να διευκολυνθεί η διαχείριση των διαθέσιμων μονάδων αίματος και των παραγώγων του. Τέλος, θα πρέπει να τονιστεί ότι στη χώρα μας στο άμεσο μέλλον είναι απαραίτητο να συντελεστούν τόσο οργανωτικές, όσο και επιστημονικές αλλαγές, που θα οδηγήσουν το ταχύτερο δυνατό, στην επίτευξη του πρωταρχικού στόχου αυτή τη στιγμή, στην επίτευξη επάρκειας σε αίμα και παράγωγα αίματος. Επάρκεια η οποία θα πρέπει να προέρχεται αποκλειστικά και μόνο από Εθελοντική Αιμοδοσία. 33

35 Εναλλακτικοί Τρόποι Μετάγγισης Αίματος Η εφαρμογή σύγχρονων τεχνικών διάγνωσης των μεταδιδόμενων με το αίμα λοιμωδών νοσημάτων έχει ελαχιστοποιήσει τους κινδύνους από τη μετάγγιση δεν τους έχει όμως εξαλείψει και για να εξασφαλίσει την επάρκεια αίματος αναζητούνται εναλλακτικοί τρόποι μετάγγισης. Σε αυτούς ανήκουν οι ακόλουθοι Αυτόλογη μετάγγιση με προκατάθεση. Αν δεν υπάρχει αντένδειξη (λόγω καρδιακής ανεπάρκειας, λοίμωξης κ.τλπ) και ο ασθενής έχει αιμοσφαιρίνη >11,ο ασθενής μπορεί να προκαταθέσει 1-2 μονάδες αίμα συνήθως πριν από προγραμματισμένες χειρουργικές επεμβάσεις (ορθοπεδικές-αρθροπλαστική ισχίου ή γόνατος) γυναικολογικές ή αγγειοχειρουργικές), το οποίο και χορηγείται στον ασθενή σύμφωνα με τις ανάγκες. Ισοογκαιμική αραίωση Συλλογή μίας ή περισσοτέρων μονάδων από τον ασθενή αμέσως πριν από την εγχείρηση, αντικατάσταση του όγκου με κρυσταλλοειδή ή κολλοειδή διαλύματα και επαναχορήγηση των μονάδων στο τέλος της εγχείρησης. Διεγχειρητική διάσωση/ συλλογή αίματος. Το αίμα αναρροφάται με ειδικές συσκευές από το στείρο χειρουργικό πεδίο και επαναχορηγείται στον ασθενή είτε χωρίς επεξεργασία ή μετά από πλύσιμο των ερυθρών. Περιεγχειρητική χορήγηση ερυθροποιητίνης. Μπορεί να συνδυαστεί με αυτόλογη προκατάθεση. Η ερυθροποιητίνη που συνήθως χορηγείται μαζί με σκευάσματα σιδήρου από του στόματος 2-3 εβδομάδες προ της εγχειρήσεως, οδηγεί σε επιτάχυνση της ερυθροποίησης και αύξηση της αιμοσφαιρίνης προεγχειρητικά καθώς και γρηγορότερη αποκατάστασή της μετεγχειρητικά παρά την απώλεια αίματος. Υποκατάστατα ερυθρών αιμοσφαιρίων ( μεταφορείς οξυγόνου) Διαλύματα αιμοσφαιρίνης Φθοριοϋδρογονάνθρακες. Αποτελούν συνθετικά οργανικά υγρά στα οποία μπορεί να διαλυθεί 34

36 ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ Εθελοντισμός είναι η δραστηριότητα των ατόμων τα οποία εργάζονται για λογαριασμό άλλων χωρίς να υποκινούνται από οικονομικό ή υλικό όφελος. Ο εθελοντισμός γενικά θεωρείται μια αλτρουιστική δραστηριότητα, η οποία αποσκοπεί στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ανθρώπων. Ο Εθελοντισμός, εάν είναι στάση ζωής, είναι ένα αντίδοτο στον ατομισμό, στην εσωστρέφεια, στην κοινωνική υποκρισία. Το άτομο που διέπεται από τον Εθελοντισμό χαρακτηρίζεται από σεβασμό στη διαφορετικότητα, κατανοεί τις όποιες ανάγκες των συνανθρώπων του, ανεξαρτήτως χρώματος, γένους, φυλής ή θρησκείας και προσπαθεί να βοηθήσει ανιδιοτελώς. Η αναγκαιότητα και η σπουδαιότητα του Εθελοντισμού έχουν κατοχυρωθεί από επίσημους φορείς σε θέματα υγείας και περίθαλψης (Συμβούλιο της Ευρώπης, ΠΟΥ, κ.ά.). Στην εποχή του καταναλωτισμού και της αφθονίας είναι εύκολο να βρεθούν ευημερούντες καλοθελητές. Είναι όμως σπάνιο να υπάρξουν γνήσιοι Εθελοντές με αφοσίωση και ζήλο. Συνεπώς, όλοι οι φορείς της κοινωνίας προσπαθούν να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για ένα Εθελοντικό Κίνημα που θα αποτελείται από γνήσιους εθελοντές, από άτομα που θα προσφέρουν απλά και πηγαία, χωρίς αίσθηση υπεροχής, χωρίς επιτηδευμένη συγκατάβαση και δίχως οποιασδήποτε μορφής άμεσο ή έμμεσο καταναγκασμό. «Ο Εθελοντής προσφέρεται οικειοθελώς» όρισε η Συμβουλευτική Επιτροπή για θέματα νοσηλείας του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού μισό αιώνα πριν (Guide on red Cross Volunteer Service: The League of Red Cross Societies Geneva 1952:5.) Ο Εθελοντισμός έχει αναγνωριστεί και κατοχυρωθεί από την Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης» (Council of Europe Committee of Ministers : Recommendation No R (85) 9 of the Committee of Ministers to Member States of Voluntary work in Social Welfare Activities: 1 / 1, A:4). Ο Εθελοντισμός και η φιλανθρωπία παρακινούνται από κίνητρα αλτρουισμού αλλά και προσωπικού συμφέροντος. Το προσωπικό συμφέρον παρουσιάζει διάφορες διαβαθμίσεις: Ο εγωισμός εγωκεντρισμός αποτελεί μία ακραία μορφή προσωπικού συμφέροντος και παρουσιάζεται, όταν κίνητρο πράξης αποτελεί η προσωπική προβολή και η 35

37 ανάγκη να τροφοδοτηθεί η εικόνα κάποιου. Το αμοιβαίο όφελος παρουσιάζεται, όταν ένα άτομο βοηθάει κάποιο άλλο περιμένοντας ανταπόδοση της προσφοράς και βοήθειας. Έχει διαπιστωθεί ότι, ακόμη και οι άνθρωποι εκείνοι οι οποίοι προσφέρουν με κίνητρο τον αλτρουισμό, θα εισπράξουν κάποιο προσωπικό όφελος από αυτή τη συμπεριφορά τους, ακόμη και αν αυτό το όφελος είναι η προσωπική τους αξία και αναγνώριση και η ανάταση της αυτοεκτίμησής τους (Burlingame, 1993). Αυτό οδηγεί στη σημαντική διαπίστωση ότι εάν ένα άτομο αντιληφθεί ότι μπορεί να εισπράξει προσωπικό όφελος (για παράδειγμα ανάταση της αυτοεκτίμησης), από την φιλανθρωπική του δραστηριοποίηση, τότε η επιθυμία για αυτό το όφελος θα αποτελέσει ισχυρό κίνητρο να επιτελέσει φιλανθρωπικές πράξεις (Clary,1990). Σύμφωνα με τους Clary και Snyder (1990) σε ένα μοντέλο που προσδιορίζει πέντε παράγοντες που υποκινούν τον εθελοντισμό, αυτό που κατά βάση υποκινεί τους εθελοντές είναι ένας συνδυασμός των κινήτρων που προαναφέρθηκαν. Ό ένας παράγοντας είναι η επιθυμία να είναι κάποιος αλτρουιστής, ενώ οι υπόλοιποι παράγοντες εξυπηρετούν το ίδιο το άτομο που προσφέρει. Οι εθελοντές κινητοποιούνται: α) από κοινωνικά προσαρμοσμένες εκτιμήσεις, β) από εγωιστικά αμυντικές εκτιμήσεις και γ) από την επιθυμία να αποκτήσουν γνώση και δεξιότητες. Παρ όλα αυτά πρέπει να σημειωθεί ότι η ισχύς των εγωιστικών κινήτρων ή των αλτρουιστικών κινήτρων διαφέρει ως προς τον άνθρωπο και τη συνθήκη. Ο εθελοντισμός είναι μία σύνθετη έννοια. Προϋποθέτει αγάπη, ανθρωπιά και ανάγκη για προσφορά από τον έναν άνθρωπο στον άλλο που την έχει ανάγκη. Αυτό όμως δεν είναι αρκετό. Ταυτόχρονα χρειάζεται υψηλός βαθμός συνειδητοποίησης των προσωπικών κινήτρων και αξιών. Χαρακτηριστικά του Εθελοντή Αιμοδότη - Κατηγορίες Εθελοντών Αιμοδοτών Σε μια προσπάθεια να συνοψιστούν τα όσα περιγράφτηκαν για τον εθελοντισμό, τα γενικά χαρακτηριστικά ενός εθελοντή είναι τα ακόλουθα (Ανθόπουλος,1998): α) είναι οργανωμένος και εκπαιδευμένος, β) έχει εξειδικευτεί στον τομέα του για να μπορεί να προσφέρει τα μέγιστα τη στιγμή που θα του ζητηθεί, 36

38 γ) μπορεί ύστερα από την κατάλληλη εκπαίδευση να αναλάβει πρωτοβουλίες όπου και όταν χρειαστεί δ) είναι πρόθυμος να οργανωθεί και να συντονιστεί με τις υπόλοιπες ομάδες εθελοντών ή με άλλες κρατικές υπηρεσίες ή οργανωμένες ομάδες που έχουν αναπτύξει ένα εσωτερικό δεσμό και μπορούν να λειτουργούν πιο εύκολα μεταξύ τους. Παράλληλα, όμως, είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι ο φορέας στον οποίο ο εθελοντής προσφέρει ανιδιοτελώς τις υπηρεσίες του πρέπει να μην παραγνωρίζει το δικαίωμα του εθελοντή (Ανθόπουλος,1998). Πιο συγκεκριμένα, πρέπει να αναγνωρίζεται σε έναν εθελοντή ότι: α) έχει ένα συγκεκριμένο καθήκον με αρχή και τέλος, β) το καθήκον του έχει μια συγκεκριμένη ημερομηνία λήξης (θα ήταν αδύνατον ένας εθελοντής να προσφέρει τον ελεύθερο χρόνο του χωρίς να ξέρει πότε θα σταματήσει), γ) έχει τη δυνατότητα να φύγει από το πρόγραμμα όποτε το θελήσει δ) πρέπει να αισθάνεται ασφαλής. Εθελοντής αιμοδότης, σύμφωνα με τα ισχύοντα στην Ευρώπη (Καραβαγγέλη- Βλάτσα, 2005), ορίζεται το άτομο το οποίο δίνει αίμα ή πλάσμα αίματος ή άλλα συστατικά του αίματος με τη θέλησή του και χωρίς καμία αποζημίωση, ούτε χρηματική ούτε άλλου είδους που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως υποκατάστατο του χρήματος, ακόμη και ώρες εκτός εργασίας, με εξαίρεση βεβαίως το χρόνο που απαιτείται για τη μεταφορά και την αιμοδότηση. Τα μικρά δώρα, ή και η καταβολή των εξόδων μετακίνησης, θεωρούνται συμβατά με την έννοια της εθελοντικής αιμοδοσίας. Ο ορισμός της εθελοντικής αιμοδοσίας έχει υιοθετηθεί τόσο από τα κράτη- μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και από το Συμβούλιο της Ευρώπης, το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό και τη Διεθνή Εταιρία Μεταγγίσεων και Αιμοδοσίας (ISBT). Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό, η εθελοντική αιμοδοσία χαρακτηρίζεται από τα ακόλουθα στοιχεία: α) οικειοθελή προσφορά, β) ανωνυμία και γ) μη ανταποδοτικότητα. Οι εθελοντές αιμοδότες κατατάσσονται στις ακόλουθες κατηγορίες (Καραβαγγέλη-Βλάτσα,2005): 1) στους συστηματικούς και αυτόνομους, οι οποίοι προσέρχονται να αιμοδοτήσουν με δική τους αποκλειστικά πρωτοβουλία, 37

39 2) στους οργανωμένους σε συλλόγους ή τράπεζες αίματος που καλούνται να δώσουν αίμα, 3) στους περιστασιακούς που απαντούν σε εκκλήσεις ραδιοφωνικών σταθμών και άλλων μέσων, 4) στους εποχιακούς που δίνουν αίμα κατά την ημέρα της αιμοδοσίας του Δήμου, του πολιτιστικού συλλόγου που ανήκουν και άλλων οργανώσεων. Επίσης υπάρχουν εθελοντές αιμοδότες σε σύστημα υιοθεσίας, δηλαδή αναλαμβάνουν την ευθύνη και την υποχρέωση να δίνουν αίμα για ένα συγκεκριμένο άτομο, το οποίο πάσχει για παράδειγμα από μεσογειακή αναιμία. Υιοθετούν κατά κάποιο τρόπο ένα άτομο το οποίο έχει ανάγκη από μετάγγιση αίματος. Τέλος, υπάρχουν και οι σπάνιοι δότες, τα άτομα δηλαδή, τα οποία φέρουν σπάνιες ομάδες ή συνδυασμούς ομάδων αίματος. Ο πραγματικός βέβαια εθελοντής αιμοδότης ο οποίος χαρακτηρίζεται από όλα εκείνα τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν στον ορισμό του εθελοντή αιμοδότη, είναι εκείνος που προσέρχεται να δώσει αίμα με μοναδικό κίνητρο την κοινωνική αλληλεγγύη και τον αλτρουισμό, δεν τον απασχολεί σε ποιον θα δοθεί το αίμα που πρόσφερε και δεν περιμένει κανένα απολύτως αντάλλαγμα. Από την άλλη μεριά όμως, και σύμφωνα με την καθημερινή πρακτική, οι κατηγορίες που αναφέρθηκαν πιο πάνω δεν μπορούν να μη θεωρηθούν εθελοντές αιμοδότες, έστω και σε κάποιο βαθμό, που απέχει κάπως από τον ιδανικό. Κλείνοντας, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι υπάρχουν: 1) «ιδεατοί» 2) «συμβατικοί» εθελοντές αιμοδότες. Ο παραπάνω διαχωρισμός υπόκειται στους περιορισμούς που θέτει η καθημερινή πρακτική, όπου είναι δύσκολο να βρεθούν άτομα τα οποία να μπορούν να χαρακτηριστούν αμιγώς τακτικοί ενεργοί εθελοντές αιμοδότες, παρ όλα αυτά πληρούν πολλές από τις προϋποθέσεις που τους καθιστούν ενσυνείδητους και αφοσιωμένους εθελοντές αιμοδότες. Ενδεχομένως, θα αποτελούσε ιδανική συνθήκη το γεγονός να συλλέγεται αίμα αποκλειστικά από «ιδεατούς δότες». Παρ όλα αυτά οι υπηρεσίες αιμοδοσίας θα ήταν πολύ ικανοποιημένες, ακόμη και αν ένα μεγάλο ποσοστό των αναγκών μπορούσε να καλυφθεί από ευσυνείδητους ανθρώπους οι οποίοι δωρίζουν αίμα τακτικά. Ένας άλλος διαχωρισμός των αιμοδοτών που χρησιμοποιείται για να εξυπηρετήσει σκοπούς της έρευνας των κοινωνικών επιστημών είναι ο 38

40 ακόλουθος: Οι αιμοδότες διαχωρίζονται σε «νέους» (αρχάριους /πρωτάρηδες) και σε «έμπειρους» αιμοδότες (Ferguson et al., 2002). Το κύριο πρόβλημα όμως που προκύπτει με αυτόν το διαχωρισμό είναι ότι δεν υπάρχει ομοφωνία στην επιστημονική κοινότητα σχετικά με το τι καθορίζει έναν νέο αιμοδότη και τι έναν έμπειρο. Κάποιοι ερευνητές χαρακτηρίζουν «νέους» αιμοδότες αυτούς οι οποίοι έχουν δωρίσει αίμα λιγότερο από τέσσερις φορές στη ζωή τους και «έμπειρους» αιμοδότες αυτούς που έχουν δωρίσει αίμα πάνω από πέντε φορές συνολικά. (Ferguson et al., 2002). Άλλοι ερευνητές θεωρούν «νέους» αιμοδότες αυτούς οι οποίοι δεν έχουν δωρίσει αίμα ποτέ και «έμπειρους» αιμοδότες αυτούς που έχουν δώσει αίμα έστω και μία φορά στο παρελθόν (Godin et al., 2005). Συνεπώς, μία λύση είναι να θεωρούνται ως «νέοι» αιμοδότες όλοι εκείνοι που είτε δεν έχουν δώσει αίμα ποτέ (Lemmens et al 2005, Godin et al 2005) είτε έχουν αιμοδοτήσει μία ή δύο φορές (Charng et al,1988), είτε είναι αιμοδότες της πρώτης φοράς (Godin et al., 2007), είτε έχουν δώσει αίμα έως και τέσσερις φορές στη ζωή τους (Ferguson et al., 2002). Κατά την ίδια λογική «έμπειροι» αιμοδότες θεωρούνται όλοι εκείνοι που είτε έχουν δωρίσει αίμα κάποτε στο παρελθόν (Godin et al 2005, Godin et al 2007, France et al 2007), είτε έχουν αιμοδοτήσει συνολικά τρεις ή περισσότερες φορές (Charng et al,1988), είτε έχουν αιμοδοτήσει περισσότερες από πέντε φορές (Ferguson et al, 2002). Ο σωστός διαχωρισμός και καθορισμός των αιμοδοτών σε νέους και έμπειρους πρέπει να διασαφηνιστεί προκειμένου να εξυπηρετηθούν σωστά και οι σκοποί της επιστημονικής έρευνας. Σε αυτό το πλαίσιο μία έρευνα (Ferguson et al, 2005) έδειξε ότι η αυτοκατηγοριοποίηση των αιμοδοτών ανέδειξε ένα διαχωρισμό σε: 1) μη-αιμοδότες, 2) αιμοδότες της πρώτης φοράς, 3) περιστασιακούς αιμοδότες (Μ.Ο αιμοδοσίας τέσσερις φορές), 4) έμπειρους αιμοδότες (Μ.Ο αιμοδοσίας πέντε φορές) (Ferguson et al, 2002). Η Σπουδαιότητα του Εθελοντισμού στην Αιμοδοσία Ας έλθουμε στα καθ ημάς: στην Αιμοδοσία, η ιδέα του Εθελοντισμού βρίσκει μια απ τις ωραιότερες και ιερότερες εκδηλώσεις της. Η Αιμοδοσία είναι φυτώριο Εθελοντών και «ο Εθελοντισμός στην υγεία και την περίθαλψη, 39

41 ανάγεται σε ελπίδα του μέλλοντος» (Barondess, J.A. 1983: Voluntary Clinical faculty. The Hope of the Future? Arch. Intern. Med. Vol. 143: ) Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πολλά επιχειρήματα για να τεκμηριώσουμε την αξία του εθελοντικού έργου. Αρκούμεθα όμως σε ένα παράδειγμα: «Οι Εθελοντές είναι πολύτιμο ανθρώπινο δυναμικό που δεν επιτρέπεται να μείνει ανεκμετάλλευτο» διαβάζουμε στο περιοδικό «Archives of Internal Medicine.» Είναι, λοιπόν, το εθελοντικό έργο ανεκτίμητο κεφάλαιο για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής. Ύστερα από αυτές τις θεμελιώδεις, νομίζουμε, διευκρινίσεις ερχόμαστε στην παρουσία του Εθελοντή μη αμοιβόμενου αιμοδότη στο χώρο της αιμοδοσίας: σε ένα χώρο ιδιαίτερα ευαίσθητο που καταβάλλει τεράστιες προσπάθειες να πλησιάσει το κοινό και να εξασφαλίσει τη συμπαράστασή του. Διότι η Αιμοδοσία βασίζεται στον Άνθρωπο και την Ανθρωπιά του, σε αυτό το άτομο που χαρακτηρίζεται ως Εθελοντής μη αμοιβόμενος Αιμοδότης. Αν δεχτούμε ότι ποιότητα ζωής είναι μια έννοια δυναμική που συνίσταται στη διαρκή μεταβολή των αξιών του ατόμου, τότε η Εθελοντική Αιμοδοσία αντιπροσωπεύει σταθμό στην πορεία της ζωής. Και αυτό διότι το άτομο καλείται να ενστερνιστεί την αξία της αλληλεγγύης. Η Εθελοντική Αιμοδοσία εντάσσεται σε ένα γενικότερο πλαίσιο που αφορά σε όλα τα ενδιαφερόμενα μέλη της ελληνικής κοινωνίας, όπως Μεταγγιζόμενα άτομα, Επιστημονική κοινότητα, Εθελοντές μη αμοιβόμενοι Αιμοδότες. Ο Εθελοντής μη αμοιβόμενος δότης αίματος, ιστών, οργάνων είναι ο πιο ευαισθητοποιημένος πολίτης, ο οποίος με την κοινωνική ευαισθησία του και τον αλτρουισμό του δεν προσφέρει μόνο ζωή στους έχοντες ανάγκη, αλλά και το κυριότερο, με την προσφορά του περιφρουρεί το πολυτιμότερο αγαθό, αυτή την ίδια τη ζωή. Όσο μεγαλύτερο επίπεδο συνειδητότητας και ευθύνης για την προσφορά του έχει ο Εθελοντής μη αμοιβόμενος αιμοδότης, τόσο συνεπέστερος είναι στη συνεχή συμβολή του στο κοινωνικό σύνολο. 40

42 Ολόκληρος ο μηχανισμός λειτουργίας της Αιμοδοσίας επιδιώκει τη δυνατόν καλύτερη ασφάλεια του δέκτη (άτομο που έχει ανάγκη μεταγγίσεως) προστατεύοντας ταυτόχρονα και την υγεία του αιμοδότη. Η μετάγγιση παραγώγων αίματος αποτελεί πολύτιμο θεραπευτικό μέσο για την αντιμετώπιση πολλών παθολογικών καταστάσεων Το αίμα ΔΕΝ μπορεί να παρασκευαστεί ΔΕΝ υπάρχει τεχνητό αίμα. Το αίμα είναι ΖΩΝΤΑΝΟΣ ΙΣΤΟΣ με περιορισμένη διάρκεια ζωής εάν τα αποθέματα των Υπηρεσιών Αιμοδοσίας δεν ανανεώνονται διαρκώς με τη συστηματική εθελοντική αιμοδοσία, δεν είναι δυνατόν να έχουμε επάρκεια και πόσο μάλλον αυτάρκεια αίματος. Με την αιμοδοσία σε ώρα ανάγκης ΔΕΝ λύνεται το πρόβλημα. Στην Εθελοντική Αιμοδοσία δεν υπάρχουν διακρίσεις μεταξύ των ανθρώπων. Ο εθελοντής αιμοδότης προσφέρει ένα ανεκτίμητο δώρο ζωής σε όποιους συνανθρώπους του το έχουν ανάγκη. Η Εθελοντική Αιμοδοσία είναι έμπρακτο μήνυμα ΖΩΗΣ και ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ. Γιατί πρέπει να γίνεις εθελοντής αιμοδότης - Ομάδα εθελοντών αιμοδοτών Για την προστασία του ίδιου του αιμοδότη δεδομένου ότι βρίσκεται συνεχώς σε κλινικό και εργαστηριακό έλεγχο και επιβεβαιώνεται έτσι η καλή του υγεία. Για την ασφάλεια του αίματος που χορηγείται, γιατί σίγουρα η ασφάλεια του αίματος του εθελοντή είναι μεγαλύτερη από αυτήν του περιστασιακού αιμοδότη όσον αφορά την πιθανότητα μετάδοσης διαφόρων ιογενών νοσημάτων. Για την εγγύηση ότι υπάρχει εφεδρεία αίματος σε συγκεκριμένες περιόδους όπως Καλοκαίρι, Χριστούγεννα κ.λ.π. Γιατί γίνεται μεγαλύτερη και σωστότερη αξιοποίηση του προσφερόμενου αίματος και παρέχονται τα χρονικά περιθώρια που απαιτούνται για την εργαστηριακή επεξεργασία και κλασματοποίηση. Γιατί όσο αυξάνεται η εθελοντική αιμοδοσία τόσο λιγότερο οι υπηρεσίες αιμοδοσίας θα πιέζουν το συγγενικό περιβάλλον για την κάλυψη των ασθενών την στιγμή της ανάγκης. Άλλωστε σίγουρα λόγω σωματικής και ψυχικής ταλαιπωρίας δεν είναι η καταλληλότερη στιγμή για να αιμοδοτήσουν. 41

43 Γιατί ο πραγματικός εθελοντής αιμοδότης ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΚΑΝΕΝΑ ΚΙΝΗΤΡΟ για να αποκρύψει στοιχεία που του ζητούνται φοβούμενος την απόρριψη. Γιατί ο εθελοντής αιμοδότης είναι άνθρωπος ευαισθητοποιημένος και με υψηλό αίσθημα κοινωνικής ευθύνης. Γιατί η κάλυψη των αναγκών με πραγματικά εθελοντικά προσφερόμενο αίμα δημιουργεί αίσθημα ασφάλειας (για την στιγμή της ανάγκης) και υπερηφάνειας (για την συμμετοχή) και καθιστά την χώρα μας αυτάρκη και ανεξάρτητη. Η Ομάδα Εθελοντών Αιμοδοτών είναι ένα σύνολο ατόμων που διεξάγουν σε τακτά χρονικά διαστήματα εθελοντικές αιμοδοσίες, που σκοπό έχουν την αύξηση της εθελοντικής αιμοδοσίας στη χώρα μας αλλά και την διευκόλυνση σε αίμα των μελών της ομάδας. Τέτοιες ομάδες δημιουργούνται σε Δημόσιες Υπηρεσίες, Οργανισμούς, Τράπεζες, Δήμους,Ενορίες, σχολεία πολιτιστικούς συλλόγους, συνδικαλιστικούς φορείς κλπ. Στο νοσοκομείο που έχει συνεργασία η Ομάδα τηρείται βιβλίο με την κατάθεση των μονάδων που έχει προσφέρει, δύο άτομα που θα είναι υπεύθυνοι της ομάδας και μόνο αυτοί θα έχουν επικοινωνία και συνδιαλλαγή με την Αιμοδοσία και οι υποχρεώσεις εκατέρωθεν είναι οι εξής. Αν τα μέλη της ομάδας που θα αιμοδοτήσουν είναι κάτω από είκοσι τα μέλη πηγαίνουν στο Νοσοκομείο και αιμοδοτούν εκεί. Αν είναι περισσότερα το Νοσοκομείο στέλνει την κινητή μονάδα αιμοδοσίας στο χώρος της ομάδας.η Αιμοδοσία έχει υποχρέωση να καλύπτει τα μέλη και τους συγγενείς αυτών Πανελλαδικά, μόνο κατόπιν ζήτησης των υπευθύνων και μόνο.το αίμα που θα ζητηθεί για κάλυψη δεν πρέπει να ξεπεράσει το 70% του προσφερόμενου αίματος. Μέλη της Ομάδος μπορούν να αιμοδοτήσουν και μεμονωμένα σε άλλα Νοσοκομεία της Επαρχίας για λογαριασμό της Ομάδας. (Γραμμένος Σπ. Πρόεδρος του Πανελληνίου Συλλόγου Εθελοντών Αιμοδοτών του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Πρόεδρος της Ένωσης Συλλόγων και Ομάδων Εθελοντών Αιμοδοτών, σύμφωνα με την Υ4γ/ 1992/ εγκύκλιο του Υ.Υ&Π) O ρόλος του Marketing στην Κοινωνική προσφορά. Σχεδόν ολόκληρη η ανθρώπινη ιστορία είναι γεμάτη με παραδείγματα όπου ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων επιχειρεί να επηρεάσει τη δημόσια 42

44 συμπεριφορά. Από την Εκκλησία του Δήμου της Αρχαίας Αθήνας μέχρι σύγχρονες καμπάνιες παγκοσμίου εμβέλειας, όπως αυτές για την κατάργηση της παιδικής εργασίας ή την ενίσχυση αναπτυσσόμενων χωρών, οι άνθρωποι έχουν χρησιμοποιήσει την ενημέρωση, την πειθώ, σε ακραίες περιπτώσεις και την προπαγάνδα για να καταφέρουν να επηρεάσουν συνανθρώπους τους προς την κατεύθυνση που επιθυμούν. Η ιδέα της χρήσης τεχνικών του εμπορικού τομέα στον κοινωνικό τομέα έχει τις ρίζες της στα μέσα του προηγούμενου αιώνα. Την πρώτη σχετική αναφορά συναντάμε σε άρθρο του Wiebe (Wiebe, ), όπου ο συγγραφέας έθεσε το περίφημο πλέον ερώτημα «Why can t we sell brotherhood like soap?» και κατέληξε στο συμπέρασμα πως όσο περισσότερο μια εκστρατεία κοινωνικού περιεχομένου έχει στοιχεία εμπορικής εκστρατείας τόσο περισσότερο επιτυχημένη είναι. Την ίδια εποχή διάφοροι ερευνητές (Sandage, 1960; Lazarfeld et al, 1949) προσπάθησαν να αξιολογήσουν τη δυναμική της διαφήμισης, ως εργαλείου για την προώθηση κοινωνικών ιδεών και συμπεριφορών (social advertising). Παράλληλα, στο χώρο του Μάρκετινγκ παρατηρείται μια προσπάθεια, κυρίως από την πλευρά των ακαδημαϊκών, να διευρυνθούν τα πεδία εφαρμογής του Μάρκετινγκ εκτός του καθαρά εμπορικού χώρου, με πρώτες κατευθύνσεις τον κοινωνικό και τον πολιτικό χώρο (Kotler & Levy,1969). Έτσι, το 1971 εμφανίζεται για πρώτη φορά ο όρος Social Marketing (Κοινωνικό Μάρκετινγκ ) σε άρθρο των Kotler και Zaltman που δημοσιεύτηκε στο Journal of Marketing. Στο άρθρο αυτό οι δύο συγγραφείς προσπαθούν για πρώτη φορά να δώσουν ένα ορισμό για το Κοινωνικό Μάρκετινγκ, επιχειρηματολογούν για την καταλληλότητα του Μάρκετινγκ ως μέσου προώθησης κοινωνικών ιδεών, και εξηγούν με ποιο τρόπο τα εργαλεία του generic marketing μπορούν να χρησιμοποιηθούν με επιτυχία για την επίτευξη κοινωνικών στόχων. Σκόπιμο είναι να αναφέρουμε ότι παράλληλα με τα τεκταινόμενα στον ακαδημαϊκό χώρο, στοιχεία Μάρκετινγκ μπορούν να εντοπιστούν σε προγράμματα σχετικά με τον οικογενειακό προγραμματισμό που αναπτύχθηκαν στις ΗΠΑ στη δεκαετία του 60, καθώς και σε καμπάνιες επιμόρφωσης σε θέματα υγείας σε αναπτυσσόμενες χώρες, την ίδια περίοδο. Την περίοδο αυτή εμφανίστηκαν και αρκετοί πολέμιοι της επέκτασης των εφαρμογών του Μάρκετινγκ σε χώρους μη-εμπορικούς και ιδιαίτερα στον 43

45 κοινωνικό χώρο. Κάποιοι (Luck, 1974) υποστήριξαν πως η αντικατάσταση του απτού προϊόντος με ιδέες ή αξίες ανατρέπει την έννοια της οικονομικής ανταλλαγής (economic exchange concept), ενώ άλλοι (Laczniack et al, 1979) προβληματίζονταν για την δύναμη του Μάρκετινγκ, φοβούμενοι πως θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να ασκήσει κοινωνικό έλεγχο ή και προπαγάνδα. Τα επόμενα χρόνια τα παραδείγματα κοινωνικών προγραμμάτων που κάνουν χρήση του Κοινωνικού Μάρκετινγκ πολλαπλασιάζονται. Πρόκειται είτε για προγράμματα που λαμβάνουν χώρα εντός των Η.Π.Α., όπως το Stanford Heart Disease Prevention Program και το National High Blood Pressure Prevention Program, είτε για προγράμματα Διεθνών Οργανισμών σε χώρες της Αφρικής με στόχο τον οικογενειακό προγραμματισμό και την καταπολέμηση της αφυδάτωσης. Έτσι, τη δεκαετία του 80 το ερώτημα δεν είναι αν θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί το Μάρκετινγκ σε κοινωνικά θέματα αλλά το πως θα χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά. Παράλληλα, ο όρος Κοινωνικό Μάρκετινγκ εμφανίζεται στα προγράμματα μεγάλων οργανισμών με παγκόσμια δραστηριότητα όπως η Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank) ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organization) και το Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Ασθενειών (Center for Disease Control and Prevention), ενώ εκδίδονται και τα πρώτα βιβλία με κεντρικό θέμα το Κοινωνικό Μάρκετινγκ. Κατά τη δεκαετία του 90 η πρακτική εφαρμογή του Κοινωνικού Μάρκετινγκ διαδίδεται όλο και περισσότερο. Βασικές αιτίες αυτής της εξέλιξης ήταν τα θετικά αποτελέσματα των κοινωνικών προγραμμάτων που σχεδιάστηκαν με τη βοήθεια του Κοινωνικού Μάρκετινγκ και η διάθεση όλο και περισσότερων οργανισμών που ασχολούνται με κοινωνικά θέματα να ζητήσουν τη συνδρομή των ειδικών του Μάρκετινγκ. Ωστόσο, σημαντικό ρόλο έπαιξε και η προθυμία των ίδιων των ανθρώπων του Μάρκετινγκ να εφαρμόσουν την επιστήμη τους για να πετύχουν κοινωνικούς στόχους, πολύ πιθανώς σε απάντηση όλων εκείνων που διατείνονταν την κοινωνική ανευθυνότητα του Μάρκετινγκ, όπως αυτό εφαρμόζεται από τις επιχειρήσεις. 44

46 Η Σημασία της προώθησης της εθελοντικής προσφοράς αίματος Στις περισσότερες χώρες ίδιας βαρύτητας με τον έλεγχο του αίματος από τις υπηρεσίες αιμοδοσίας θεωρείται και η επιλογή ασφαλών αιμοδοτών. Όπως τονίστηκε, ο ασφαλέστερος αιμοδότης είναι ο εθελοντής μη αμειβόμενος, που δίνει αίμα τακτικά, χωρίς πίεση. Το ξεχωριστό αυτό άτομο έχει άριστη υγεία, ελέγχεται συστηματικά και χαρακτηρίζεται από «ασφαλή συμπεριφορά» δηλαδή διάγει βίο ασφαλή για τον εαυτό του και για τον άρρωστο που θα πάρει το αίμα.στην Ελλάδα πάνω από το μισό από το αίμα που συγκεντρώνεται προέρχεται από συγγενείς, το 38,6% από εθελοντές, το 6,2% από τις Ένοπλες Δυνάμεις και το 1,5% ελβετικό (το οποίο θα μπορούσε να σταματήσει να έρχεται αν το υπουργείο Υγείας έπαιρνε την πρωτοβουλία). Οι γυναίκες είναι ασφαλέστερες αιμοδότριες αλλά δυστυχώς αποτελούν μόνο το 25% των αιμοδοτών τη στιγμή που στην Κύπρο είναι 35%-40% και την Ιαπωνία 44%. Το ποσοστό δεν είναι παντού το ίδιο, στις αγροτικές περιοχές είναι μόνο 12%, ενώ με αιμοληψίες σε γραφεία ανεβαίνει στο 35%-37%. Οι κύριοι λόγοι που δικαιολογούν την προαγωγή της εθελοντικής, μη αμειβόμενης αιμοδοσίας είναι οι ακόλουθοι: 1) Προστασία του λήπτη αίματος και προϊόντων αίματος που προέρχονται από άλλο άτομο: οι εθελοντές, μη αμειβόμενοι αιμοδότες εμφανίζουν σταθερά τον μικρότερο επιπολασμό λοιμώξεων που μεταδίδονται με τις μεταγγίσεις, καθώς δεν έχουν λόγο να αποκρύψουν πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση της υγείας τους οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε αποκλεισμό τους από την αιμοδοσία. Οι τακτικοί αιμοδότες είναι κατά κανόνα πιο ασφαλείς από τους νέους αιμοδότες, επειδή είναι καλύτερα ενημερωμένοι για τη σημασία της συμπεριφοράς που σχετίζεται με χαμηλό κίνδυνο λοίμωξης και του αυτο-αποκλεισμού όταν η αιμοδοσία είναι πιθανό να βλάψει το λήπτη. 2) Προστασία του αιμοδότη: η Υπηρεσία Αιμοδοσίας έχει χρέος να αποτρέψει φαινόμενα εκμετάλλευσης και να προστατέψει την υγεία τόσο του δότη όσο και του λήπτη. Οι δότες που προσφέρουν αίμα έναντι χρηματικής αμοιβής ή επειδή δέχονται πίεση από άλλους, είναι δυνατό να αποκρύψουν πληροφορίες που μπορεί να αποτελέσουν λόγο προσωρινού ή μόνιμου αποκλεισμού τους, επειδή η αιμοδοσία μπορεί να βλάψει τη δική τους υγεία. 3) Δεοντολογία: Η Διεθνής Ομοσπονδία των Συλλόγων Ερυθρού Σταυρού και Ερυθράς Ημισελήνου, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και πολλοί άλλοι 45

47 οργανισμοί πιστεύουν ότι είναι ηθικά απαράδεκτο για οποιαδήποτε μορφή φροντίδας υγείας να βασίζεται στην αγορά οργάνων του σώματος, συμπεριλαμβανομένου του αίματος.(διεθνής Ομοσπονδία Συλλόγων Ερυθρού Σταυρού και Ερυθράς Ημισελήνου, 1991). 4) Συμπεριλαμβάνεται στον (Ν.3402/2005) άρθρο ποινικών κυρώσεων. Όποιος προβαίνει σε συναλλαγή με οικονομικό όφελος, που αφορά το αίμα, τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι δύο ετών και με χρηματική ποινή μέχρι τριακόσιες χιλιάδες ευρώ, εκτός εάν προβλέπεται βαρύτερη ποινή από άλλη διάταξη. (Ν.3402/ /1988). Κίνητρα, προσέλκυση και τη διατήρηση των δοτών αίματος Η πιό σημαντική στρατηγική για την εξασφάλιση μιας ασφαλούς και επαρκούς προσφοράς αίματος και προϊόντων του είναι η κινητοποίηση, η προσέλκυση, η επιλογή και η διατήρησης των εθελοντών μη αμειβόμενων αιμοδοτών. Το πρώτο βήμα για την ασφάλεια του αίματος είναι η ενθάρρυνση της εθελοντικής μη αμειβόμενης αιμοδοσίας, από τακτικούς δότες χαμηλού κινδύνου. Ένας τακτικός δότης είναι αυτός που δωρίζει αίμα δύο έως τρεις φορές το χρόνο και συνεχίζει να δωρίζει τουλάχιστον μία φορά το χρόνο. Διεθνώς, εθελοντές μη αμειβόμενοι τακτικοί αιμοδότες που δωρίζουν αίμα από αλτρουισμό θεωρούνται ασφαλείς αιμοδότες. Σε πολλές χώρες, απαιτούνται συνεχείς προσπάθειες για την επίτευξη της εθελοντικής αιμοδοσίας 100%. Έχει αναγνωρισθεί ότι αμειβόμενοι δότες αποτελούν μια ομάδα με συμπεριφορά υψηλού κινδύνου που οδηγεί σε μεγαλύτερες πιθανότητες των μολύνσεων που μεταδίδονται με μετάγγιση στους παραλήπτες. Εάν χρησιμοποιείται το σύστημα αντικατάστασης του αίματος, είναι αναγκαίο να επιβάλλεται αυστηρή επαγρύπνηση για τον εντοπισμό αμειβομένων δοτών που μπορεί να "μεταμφιέζονται" ως συγγενείς και φίλοι. Εξαναγκασμός σε δωρεά αίματος για λήψη αδειών ή άλλων παροχών είναι επίσης μια απαράδεκτη προσέγγιση και θα πρέπει να εναντιωθούμε. Δραστηριότητες για την εξασφάλιση τακτικής και ασφαλούς δωρεάς αίματος: Αναγνώριση δωρητών χαμηλού κινδύνου και ενθάρρυνση της αυτοεξαίρεσης ατόμων με συμπεριφορές υψηλού κινδύνου Εκτίμηση απαιτήσεων αίματος 46

48 ανάπτυξη αποτελεσματικής εκστρατείας εκπαίδευσης και κίνητρα προσέλκυσης εθελοντών αιμοδοτών ανάπτυξη και συντήρηση αποτελεσματικής διαδικασίας για την επιλογή δότη παροχή υψηλού επιπέδου συνολικής φροντίδας του δότη Τήρηση αποτελεσματικών καταγραφών δοτών Ανάπτυξη συστήματος για να διατηρήση των εθελοντών μη αμοιβομένων δοτών. Κινητοποίηση και εκπαίδευση των αιμοδοτών Η δημιουργία κινήτρων σε άτομα να δωρίσουν αίμα είναι ίσως μία από τις πιο σημαντικές πτυχές ενός εθνικού προγράμματος συλλογής αίματος. Είναι επίσης μια μεγάλη πρόκληση σε πολλές χώρες του κόσμου. Κατά το σχεδιασμό της εκστρατείας εκπαίδευσης και κινητοποίησης του δότη, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα εξής: Οι άνθρωποι δεν δωρίζουν αίμα, εκτός εάν τους ζητείται Υπάρχουν αρκετοί δυνητικά διαθέσιμοι δωρητές Υπάρχουν αρκετοί μύθοι και παρανοήσεις σχετικά με τη δωρεά αίματος, Ως εκ τούτου η εκπαίδευση, είναι μια σημαντική γέφυρα μεταξύ της ευαισθητοποίησης και της προσέλκυσης. Η εκπαίδευση δοτών είναι θεμελειώδης για την διασφάλιση της προσέλκυσης ασφαλών αιμοδοτών καθώς είναι πάντα υπαρκτός ο κίνδυνος των ψευδώς αρνητικών ελέγχων, λόγω της φάση παράθυρο των μολύνσεων ή αβεβαιότητα των δοκιμών λόγω της μη διαθεσιμότητας των κατάλληλων εγκαταστάσεων. Απαραίτητα βήματα δημιουργίας κινήτρων στο δότη Βήματα Ευαισθητοποίηση, Πληροφόρηση και Εκπαίδευση Προσέλκυση, Ενδιαφέρον Επιδίωξη Προσέγγιση Σχολεία, δημόσια εκπαίδευση, ΜΜΕ Διαλέξεις και συζητήσεις σε εστιασμένες ομάδες Προσέλκυση οργανωμένων ομάδων ή 47

49 Δράση μεμονομένα άτομα Οργάνωση και παροχή από τους φορείς συστήματος μεταγγισιοθεράπειας Αξιολόγηση των αναγκών και τον καθορισμό στόχων προσέλκυσης Η ανάγκη του αίματος και προϊόντων του σε μια χώρα, εξαρτάται από το πληθυσμό, τη δομή της υγειονομικής περίθαλψης, τις επικρατούσες συνθήκες που δημιουργούν ανάγκες τακτικών μεταγγίσεων, όπως αιμοφιλία και η μεσογειακή αναιμία, η ύπαρξη χειρουργικών μονάδων που χρησιμοποιούν σύγχρονες εξελιγμένες τεχνικές και την ευαισθητοποίηση κλινικών όσον αφορά την ορθολογική χρήση του αίματος. Αυτή η πληροφορία είναι χρήσιμη για την αξιολόγηση κάλυψης της ζήτησης αίματος και προϊόντων αίματος μέσω προσέλκυσης δωρητών αίματος για την συλλογή αίματος και παραγώγων πλάσματος. Μπορεί επίσης να βοηθήσει στην εκτίμηση εθνικού προϋπολογισμού αίματος. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να εκτιμηθεί η συνολική ανάγκη αίματος. Η απαίτηση αίματος αξιολογείται σε σχέση με : συνολικό πληθυσμό αριθμό νοσοκομειακών κλινών ιατρικές εγκαταστάσεις που είναι διαθέσιμες στην περιοχή ετήσια χρήση αίματος (παρελθόν, παρόν και το μέλλον). Στην ιδανική περίπτωση, εάν το 2% του πληθυσμού δωρίζει αίμα, είναι αρκετό να ανταποκριθεί στις ανάγκες των αναπτυσσομένων χωρών. Η ανάγκες αίματος υπολογίζονται συνήθως ως ανάγκες ερυθρών αιμοσφαρίων, οι οποίες υπολείπονται πολύ συχνά για την κάλυψη των αναγκών του πλάσματος. Η ανάγκη για αίμα ποικίλλει από 7-15 μονάδες ανα κλίνη και ανά έτος, ανάλογα με τον τύπο της ιατρικής περίθαλψης που παρέχεται. Σε μια κύρια μονάδα υγειονομικής περίθαλψης, η ανάγκη υπολογίζεται σε 5-7 μονάδες/κρεβάτι/έτος, και σε ένα εξειδικευμένο ίδρυμα η ανάγκη, μπορεί να είναι μονάδες/κρεβάτι/έτος. Πρέπει να θεσπιστεί ένα κατάλληλο πρόγραμμα διαχείρισης συστατικών ώστε να επιτρέπει τη βέλτιστη χρησιμοποίησή του αίματος, προσαρμοσμένη στην ικανοποιήση των 48

50 αναγκών, σύμφωνα με τους διαθέσιμους πόρους σε μια δεδομένη χώρα. Αυτό μπορεί να ποικίλλει σε διάφορες περιοχές της χώρας, καθώς και σε διάφορες νοσηλευτικές μονάδες της ίδιας περιοχής, ανάλογα με την κλινική χρήση. Προσέλκυση δοτών Οι προγραμματικές αρχές του τομέα προσέλκυσης και η μεθοδολογία εφαρμογής τους έχουν καταχωρηθεί στο ιδρυτικό πρωτόκολο εργασίας του τομέα Προσέλκυσης εθελοντών αιμοδοτών (αριθμός αναλυτικού εντύπου κατοχύρωσης πνευματικής ιδιοκτησίας: 106/ / Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος Τμήμα Εισαγωγής). Το έγινε διεύρυνση του πρωτοκόλου εργασίας με προσθήκες που αφορούν στις εξής δραστηριότητες: α. Μεθοδολογία προσέλκυσης αιμοδοτών κινητού συνεργείου, β. Συστηματική επαναδραστηριοποίηση των αδρανών αιμοδοτών γ. Καταγραφή της κίνησης ομάδων αιμοδοτών με δυνατότητα υπολογισμού της διατηρησιμότητας των μελών τους. Η προσέλκυση δοτών προυποθέτει την αναγνώριση, την εκπαίδευση και την κινητοποίηση των δυνητικά δοτών στην Κοινότητα, εκπαιδεύοντας και κινητοποιώντας τους διοργανωτές δωρεών αίματος και προωθητές της εθελοντικής αιμοδοσίας, καθώς και με την τήρηση εμπιστευτικών αρχείων καταγραφής δοτών. Η επένδυση σε ανθρώπινους και υλικούς πόρους για ένα αποτελεσματικό πρόγραμμα προσέλκυσης δοτών μπορεί να βοηθήσει σε: Την διασφάλιση επαρκούς εφοδιασμού αίματος μέσω της ενισχυμένης εθελοντικής, τακτικής και μη αμειβόμενης δωρεάς Την αύξηση της ασφάλειας της αιμοδοσίας μέσω τακτικών δωρητών αίματος οι οποίοι είναι καλά πληροφορημένοι σχετικά με τον κίνδυνο της συμπεριφοράς. Για την ικανοποιητική προσέλκυση δοτών, πρώτο και απαραίτητο βήμα είναι να ξεκινήσει μελέτη για την Γνώση, την Συμπεριφορά και την Πρακτική (Knowledge, Attitude and Practice, KAP) μεταξύ ενός δείγματος των αιμοδοτών και μη-δωρητών. Ο στόχος της μελέτης KAP είναι να κατανοήσει το δημογραφικό προφίλ των δωρητών καθώς και τις επικρατούσες παρανοήσεις, πεποιθήσεις και τους φόβους που οδηγούν σε μια αρνητική στάση έναντι της αιμοδοσίας. Αυτό θα πρέπει επίσης να καλύπτει τους 49

51 κοινωνικο-οικονομικούς και πολιτιστικούς παράγοντες που σχετίζονται με τη δωρεά αίματος, όπως πχ να ρωτά τους δωρητές πώς αποφάσισαν να δωρίσουν ή να μάθει σχετικά με τα κέντρα αιμοδοσίας. Οι πληροφορίες που λαμβάνονται με αυτό τον τρόπο θα είναι χρήσιμες στην ανάπτυξη κατάλληλων μηνυμάτων που θα χρησιμοποιηθούν κατά τις εκστρατείες προσέλκυσης, τη δημιουργία και ενίσχυση της θετικής στάσης απέναντι στη δωρεά αίματος και ανάπτυξη και την εφαρμογή επικεντρωμένου προγράμματος ευαισθητοποίησης για τους πληθυσμούς-στόχους Αρχές προσέλκυσης δοτών Τονίζοντας τη σημασία της εθελοντικής μη αμοιβόμενης αιμοδοσίας Διαρκή κινητοποίηση και εκπαίδευση των δυνητικά δωρητών Συμμετοχή στα προγράμματα εκπαίδευσης και προσέλκυσης σημαντικών προσωπικοτήτων και ηγετών της κοινότητας Διατήρηση των ασφαλών δωρητών Εκτέλεση εκστρατειών προσέλκυσης δοτών σε συνεχή βάση. Αποτελεσματικό πρόγραμμα επικοινωνίας. Οι δημόσιες σχέσεις βασίζονται στα θεμέλια της καλής επικοινωνίας. Θα πρέπει να αναπτυχθεί μια αποτελεσματική στρατηγική επικοινωνίας με τα ανάλογα μηνύματα και κανάλια προσέγγισης του πληθυσμού στόχου. Ανάπτυξη μηνυμάτων Ενα σαφές και απλό μήνυμα σε μια τοπική γλώσσα είναι πιο αποτελεσματικό. Ένα μήνυμα που είναι αλλοιωμένο ή παραμορφωμένο δημιουργεί σύγχηση τον πληθυσμό στόχο. Όλο το υλικό εκπαίδευσης υγείας ή επικοινωνίας π.χ. αφίσες, φυλλάδια, γραφήματα, κ.λπ, μετά την δημιουργία τους θα πρέπει να ελέγχονται σε πραγματικές συνθήκες σ' ένα υποσύνολο του πληθυσμού-στόχου και να τροποποιούνται κατάλληλα με βάση την ανάδραση από το πεδίο δοκιμής. Στη συνέχεια, κατάλληλο εκπαιδευτικό υλικό για την ομάδα-στόχο πρέπει να προετοιμάζεται και να χρησιμοποιείται για την κινητοποίηση δυνητικών δοτών. Παραδοσιακά μέσα μαζικής ενημέρωσης, όπως τραγούδια, χορός, δρόμενα δρόμου, κουκλοθέατρο, κ.λπ., μπορεί να αποδειχθούν πολύτιμα, ιδιαίτερα στην περιφέρεια. Στην πραγματικότητα, ομάδες της τοπικής κοινότητας και ομάδες νεολαίας να συμμετέχουν ενεργά στην προετοιμασία καθώς και στην χρήση του εν λόγω υλικού προώθησης. 50

52 Στον πληθυσμό-στόχο μπορεί να περιλαμβάνονται: Νεολαία σε σχολεία και Πανεπιστήμια Ατομα σε θέσεις εργασίας, δηλαδή, των εργατών του εργοστασίου, υπαλλήλους γραφείου, κ.λπ. Γενικό πληθυσμό Διοργανωτές εκστρατειών δωρεάς αίματος Θρησκευτικοί και κοινοτικοί ηγέτες. Ο σχεδιασμός των εκστρατειών εκπαίδευσης και κινητοποίησης πρέπει να λαμβάνει υπόψη το προφίλ του ακροατηρίου - στόχου όσον αφορά το κοινωνικοοικονομικό και πολιτιστικό υπόβαθρο, την ομάδα ηλικίας, το φύλου, το επίπεδο της εκπαίδευσης καθώς και όπως είναι φυσικό, το περιβάλλον και άλλους παράγοντες. Προσεγγίσεις επικοινωνίας Οι μέθοδοι και προσεγγίσεις που πρέπει να αναπτυχθούν για την επικονωνία ή ενός προγράμματος ευαισθητοποίησης θα πρέπει να περιλαμβάνουν τη χρήση εντύπων, μέσων μαζικής ενημέρωσης, ραδιοφώνου και της τηλεόρασης- διαπροσωπική επικοινωνία, ομαδικά εκπαιδευτικά εργαστήρια, π.χ., διαλέξεις, έκθεση posters, λάβαρα και χρήση διασημότητων για να μεταδώσει μηνύματα, τακτικές επαφές με δυνητικούς δότες μέσω ευχετήριων κάρτων, τηλεφωνικές κλήσεις, χρήση συστημάτων τηλεειδοποίησης, διοργάνωση αιμοδοσιών σε σημαντικές εθνικές ή άλλες ημέρες, αναγνώρισης των αιμοδοτών, κ.λπ. Η επιλογή ενός λανθασμένου και ακατάλληλου μέσου μπορεί να είναι αντιπαραγωγική. Ορθή και αποτελεσματική επικοινωνιακή στρατηγική μπορεί να σας βοηθήσει να παρακινήσουμε δυνητικοί δότες να γίνουν δωρητές, ενθαρρύνει τους κατάλληλους δότες να είναι τακτικοί δωρητές και αποτρέπει ακατάλληλα άτομα από την αιμοδοσία, μειώνοντας έτσι τις πιθανότητες μετάδοσης μολύνσεων μέσω της μετάγγισης αίματος. Τα κύρια μηνύματα που θα πρέπει να επισημαίνονται το πρόγραμμα επικοινωνίας περιλαμβάνουν τα ακόλουθα: Η σημασία της εθελοντικής αιμοδοσίας από το γενικό πληθυσμό Η ανάγκη για την πρόληψη των μολύνσεων που μεταδίδονται με μετάγγισης και του κινδύνου που σχετίζεται με το αίμα που συλλέγεται από τους δότες αίματος 51

53 Η επιβεβαίωση του αβλαβούς της αιμοδοσίας, την ασφάλεια του αίματος που λαμβάνεται από δότες μέσα από τους προληπτικούς ιατρικούς ελέγχους τη και χρήση εξοπλισμού μίας χρήσης για τη συλλογή αίματος Την κοινοτική ευθύνη για την δωρεά αίματος Συναισθηματική επίκληση σχετικά με την αιμοθεραπέια που απαιτείται για την φροντίδα διαταραχών σχετιζόμενων με το αίμα Τις πληροφορίες σχετικά με τη συλλογή, επεξεργασία και διανομή του αίματος Εξασφάλιση της ασφάλειας κατά τη διάρκεια της αιμοδοσίας Η εξασφάλιση της ασφάλειας κατά τη διάρκεια της αιμοδοσίας κατά τις εκστρατείες αιμοδοσίας, είναι αποφασιστικής σημασίας για την ασφάλεια τόσο των δωρητών όσο και των ληπτών του αίματος. Οι δότες πρέπει να συναινούν ευχαρίστως να δωρίσουν αίμα χωρίς πίεση. Οι διοργανωτές των εκστρατειών δωρεάς θα πρέπει να κληθούν να μην προσφέρουν ακριβά κίνητρα στους αιμοδότες. Η πληροφόρηση και η παροχή συμβουλών είναι ουσιαστικής σημασίας για την ενίσχυση της ευαισθητοποίησης του δότη. Στον δότη, πρέπει να εξασφαλίζεται απόλυτη εμπιστευτικότητα. Επιπλέον, η διαδικασία για τη συλλογή του αίματος πρέπει να γίνεται με πλήρη ασφάλεια, π.χ., χρησιμοποιώντας βελόνες, σύριγγες και τα πακέτα συλλογής αίματος μίας χρήσης για να εμφυσήσουμε την εμπιστοσύνη προς τους δότες σχετικά με την ασφάλεια τους. ΕΠΙΛΟΓΉ ΑΣΦΑΛΩΝ ΑΙΜΟΔΟΤΩΝ Λαμβάνοντας υπόψη την εξάπλωση της μόλυνσης από τον HCV,HBV και το AIDS, καθώς και τους περιορισμούς στη διαδικασία δοκιμής αίματος για τις μεταδοτικές ασθένειες, το πρόγραμμα αιμοδοσίας θα πρέπει να αναπτύξει αυστηρά κριτήρια για την επιλογή των ασφαλών δοτών. Για την ασφάλεια του αίματος, οι δωρεές αίματος από άτομα με συμπεριφορά υψηλού κινδύνου, όπως εκείνες με πολλαπλούς σεξουαλικούς συντρόφους, χρήστες ενδοφλέβιων ναρκωτικών και κρατούμενοι πρέπει να αποφεύγονται. Ένα αναλυτικό ερωτηματολόγιο είναι απαραίτητο για την επιλογή του δότη. Οι δότες πρέπει να είναι ευαισθητοποιημένοι για τίς ορθές και ειλικρινείς απαντήσεις στο ερωτηματολόγιο, τόσο για την ασφάλεια τους όσο και του 52

54 λήπτη. Φυλλάδια για την ευαισθητοποίηση και την εκπαίδευση είναι απαραίτητα για τους τους δότες να κατανοήσουν την σημασία της παροχής όσο το δυνατόν ακριβών απαντήσεων. Πρέπει να προβλεφθούν εγκαταστάσεις για ιδιωτικές συνεντεύξεις. Παροχή συμβουλών και δοκιμή Η πολιτική πληροφόρησης του δότη και η παροχή συμβουλών πρέπει να είναι σαφής και ακριβής. Την ορθή υλοποίηση του προγράμματος για την εκπαίδευση και την παροχή συμβουλών, μειώνει τον αριθμό των μονάδων που απορρίπτοντα, βελτιώνει την σχέση κόστους-αποτελεσματικότητας, μειώνει τον επιπολασμό του HIV/HBV μεταξύ των δοτών και βοηθά στην ανάπτυξη μίας δεξαμενής ασφαλών δοτών. Ο δότης θα πρέπει να ερωτηθεί, αν θα ήθελε να ενημερώνεται για τα αποτελέσματα των δοκιμών του ιού HIV. Το αποτέλεσμα της δοκιμής του ιού HIV πρέπει να μεταφέρονται με τη διατήρηση της πλήρους εμπιστευτικότητας σε εκείνους που θέλουν να γνωρίζουν, μετά την επιβεβαίωση του αποτέλεσματος της δοκιμής. Κατά γενικό κανόνα τα αποτελέσματα των δοκιμών HIV όταν γνωστοποιούνται στον δότη, πρέπει να συνοδεύονται από παροχή συμβουλών, αλλά μόνο όταν συμβουλευτικές δυνατότητες είναι διαθέσιμες. Εγκαταστάσεις για την παροχή συμβουλών και ειδικές κατευθυντήριες γραμμές θα πρέπει να διατίθενται στα κέντρα αίματος από την εθνική υπηρεσία μετάγγισης αίματος. Το προσωπικό του εθνικού συστήματος αιμοδοσίας πρέπει να εκπαιδεύεται στην πρόληψη σοβαρών ιατρικών και ψυχολογικών επιπτώσεις που θα μπορούσαν συμβούν κατά τη στιγμή της αποκαλύψης ενός θετικού αποτελέσματος. Η παροχή συμβουλών και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης βοηθά στην προετοιμασία των αιμοδοτών, να αποδεχθούν τα αποτελέσματα των δοκιμών του HIV και αυξάνει την ευαισθητοποίηση του γενικού πληθυσμού για την νόσο. Θα πρέπει να παραμένει κατά νου ότι άτομα που ήθελαν να γνωρίζουν την κατάστασή τους ως προς τον HIV ενδέχεται να παρουσιάζονται ως δότες με την προσδοκία μιας εξέτασης και με τον τρόπο αυτό θέτουν σε κίνδυνο την ασφάλεια του αίματος. Εναλλακτικές τοποθεσίες εθελοντικής και ανώνυμης εξέτασης πρέπει να καθιερωθούν έτσι ώστε εκείνοι που επιθυμούν να γνωρίζουν την 53

55 HIV κατάστασή τους θα μπορούν να κάνουν χρήση αυτού του μηχανισμού και να προσέρχονται στην συνέχεια στην Τράπεζα αίματος. Σε ορισμένες χώρες, όπου συμβουλευτικές εγκαταστάσεις δεν είναι επαρκώς εξελιγμένες, είναι πολιτική απόφαση ο υποχρεωτικός έλεγχος και η απόρριψη του δωρούμενου αίματος για τον ιό HIV. Σε τέτοιες περιπτώσεις, μονάδες για την παροχή συμβουλών θα πρέπει να υλοποιηθούν το συντομότερο έτσι ώστε να παρέχονται τα αποτελέσματα των δοκιμών στους δότες αν ζητηθούν. Όσοι βρεθούν θετικοί πρέπει να αναφέρεται σε υπάρχοντα κρατικά και μη κρατικά κέντρα συμβουλευτικής για την παροχή συμβουλών και ιατρική υποστήριξη. Διατήρηση δοτών Συνεχείς προσπάθειες απαιτούνται μέσω ενός συστηματικού προγράμματος διατήρησης δοτών, για να αυξηθεί ο αριθμός των δοτών αίματος και να διατηρηθούν ως τακτικοί δότες. Αυτό είναι σημαντικό, επειδή η εμφάνιση του επιπολασμού λοιμώξεων από τακτικούς δότες είναι γνωστό ότι είναι πολύ χαμηλότερη από ότι σε νέους δότες. Προσέλκυση τακτικών αιμοδοτών θα συμβάλει στην αύξηση της απόδοσης του κλασματικού διαχωρισμού πλάσματος για θεραπευτικούς σκοπούς. Οι τακτικοί δότες ελέγχονται κάθε φορά που αιμοδοτούν, το οποίο αυξάνει περαιτέρω την ασφάλεια του αίματος. Για ένα αποτελεσματικό πρόγραμμα διατήρησης δοτών, η οικοδόμηση μιας μακροχρόνιας σχέσης με τους δότες είναι ζωτικής σημασίας. Ορισμένα από τα μέτρα που μπορούν να βοηθήσουν στην διατήρηση του δότη περιλαμβάνουν μια καθαρή και εύκολα προσβάσιμη εγκατάσταση αιμοδοσίας και ένα εξυπηρετικό για τους περισσότερους από τους δότες ωράριο λειτουργίας. Στους δότες θα πρέπει να δοθεί προσωπική προσοχή και προτεραιότητα. Η συμπεριφορά του προσωπικού είναι ίσως το πιο σημαντικό- το προσωπικό πρέπει επομένως να είναι ευγενικό, καταρτισμένο και με εμπειρία στην παροχή ορθής φροντίδας στον δότη, να καταστεί η διαδικασία της αιμοδοσίας μια ευχάριστη και άνετη εμπειρία. Οι δότες πρέπει να εκτιμώνται και να ευχαριστούνται για τη συμβολή τους και να τους εξασφαλίζεται η εμπιστευτικότητα. Τέλος, ιατρική παρακολούθηση και υποστήριξη, εάν είναι απαραίτητο, θα ενισχύσει πολύ την διατήρηση του δότη. 54

56 Διατήρηση αρχείων Αρχεία καταγραφής δοτών που διατηρούνται σε αυστηρή εμπιστευτικότητα, αποτελούν ουσιώδες μέρος του προγράμματος. Είναι χρήσιμο για την διατήρηση δοτών καθώς και με τον εντοπισμό δότη για τυχόν ειδικές ανάγκες, όπως η ανάγκη για σπάνια ομάδα αίματος, ανάκληση δωρητών σε περίπτωση μετα-μετάγγισης μόλυνσης, επιβεβαίωση των αποτελεσμάτων δοκιμών και παροχής συμβουλών. Παρακολούθηση και Αξιολόγηση Η αποτελεσματικότητα ενός προγράμματος εκπαίδευσης, κινήτρων και προσέλκυσης δοτών θα πρέπει να παρακολουθείται και αξιολογείται, να εκτιμάτε κατά πόσον οι δραστηριότητες διενεργούνται σωστά ή όχι και για να εξακριβωθεί κατά πόσον οι στρατηγικές επικοινωνίας έχουν τις επιθυμητές επιπτώσεις. Δείκτες της αποτελεσματικότητας : Αύξηση του συνολικού αριθμού των εθελοντών μη αμοιβόμενων αιμοδοτών Μείωση του αριθμού των μόνιμα εξαιρουμένων δοτών Αύξηση του αριθμού των τακτικών δοτών Αύξηση του αριθμού των οργανισμών ή/και των Κοινοτήτων που εμπλέκονται στην κινητοποίηση της εθελοντικής αιμοδοσίας. 55

57 Εφαρμογή στο ΓΠΝ «ΑΤΤΙΚΟΝ» Η νοσκομειακή υπηρεσία αιμοδοσίας του ΓΠΝ «ΑΤΤΙΚΟΝ» ξεκίνησε την λειτουργία της τον Ιανουάριο του 2009 και εκ τότε συλλέγει στοιχεία για την δημιουργία δεικτών αποτελεσματικότητας. Μερικά από τα στοιχεία αυτών των καταγραφών παρουσιάζονται παρακάτω: 1. Αριθμός αιμοληψιών από εθελοντές αιμοδότες μέλη συλλόγων σε κινητές μονάδες κατά τα έτη

58 2. Κατανομή εθελοντών αιμοδοτών στην υπηρεσία αιμοδοσίας του νοσοκομείου και σε κινητές μονάδες κατά τα έτη 2011 και

59 3. Κατανομή αιμοδοσιών κατ έτος και κατηγορία δοτών. Στο πρόγραμμα προσέλκυσης και διατήρησης εθελοντών αιμοδοτών η υπηρεσία αιμοδοσίας του ΓΠΝ «ΑΤΤΙΚΟΝ» έχει ξεκινήσει διαδικασία αποστολής ενημερωτικών και υπενθυμιστικών επιστολών και ηλεκτρονικών μηνυμάτων μέσω SMS και καθώς και τηλεφωνικών επικοινωνιών με τους δότες. Ταυτόχρονα έχει θέσει σε λειτουργία ηλεκτρονικό σύστημα για την ανάλυση των δεδομένων που σχετίζονται με την αιμοδοτική συμπεριφορά. 58