Γνωσιακή προσέγγιση της σηµασιολογικής αλλαγής των προθέσεων της Ελληνικής: η περίπτωση της εἰς

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Γεωργακό ουλος Αθανάσιος Α.Μ.: 588 Γνωσιακή προσέγγιση της σηµασιολογικής αλλαγής των προθέσεων της Ελληνικής: η περίπτωση της εἰς Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΑΘΗΝΑ, Νοέµβριος 2011

2

3 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Γεωργακό ουλος Αθανάσιος Α.Μ.: 588 Γνωσιακή προσέγγιση της σηµασιολογικής αλλαγής των προθέσεων της Ελληνικής: η περίπτωση της εἰς Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΑΘΗΝΑ, Νοέµβριος 2011

4 Επταµελής Εξεταστική Επιτροπή: Επόπτρια: Μέλη: Παναρέτου Ελένη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Παντελίδης Νικόλαος, Επίκουρος Καθηγητής Μπέλλα Σπυριδούλα, Επίκουρη Καθηγήτρια Αντωνοπούλου Ελένη, Καθηγήτρια Μαρµαρίδου Σοφία, Καθηγήτρια Μόζερ Αµαλία, Καθηγήτρια Χαραλαµπάκης Χριστόφορος, Καθηγητής

5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η διατριβή πραγματεύεται το φαινόμενο της σημασιολογικής αλλαγής των προθέσεων της ελληνικής. Συγκεκριμένα, εξετάζει τις πιο ουσιώδεις αλλαγές στο επίπεδο της σημασίας για την πρόθεση εἰς με βάση το θεωρητικό πλαίσιο της γνωσιακής γλωσσολογίας και ακολουθώντας τις γνωσιακές-πραγματολογικές προτάσεις για τη σημασιολογική αλλαγή. Η εμπειρική βάση της διατριβής είναι η ιστορία της ελληνικής. Η μελέτη βασίζεται σε ένα δείγμα αντιπροσωπευτικών κειμένων από τη διαχρονία της ελληνικής που καλύπτουν το διάστημα από την ομηρική περίοδο ως το τέλος της ύστερης μεσαιωνικής. Η μεθοδολογία που ακολουθείται είναι τόσο ποιοτική όσο και ποσοτική. Ένας από τους κύριους στόχους της διατριβής είναι ο προσδιορισμός της πρωτοτυπικής σημασίας της εἰς στην ομηρική περίοδο. Από την ανάλυση καθίσταται σαφές ότι ο συνδυασμός διαφορετικών ενδείξεων είναι απαραίτητος για να καθοριστεί με ακρίβεια ποια είναι η πρωτοτυπική σημασία. Μέσα από την εφαρμογή συγκεκριμένων κριτηρίων διαπιστώνεται ότι δύο είναι οι κυρίαρχες-ανταγωνιστικές σημασίες σε αυτή την περίοδο: η ΕΓΚΙΝΗΣΙΑΚΗ (στην οποία η πρόθεση προβάλλει την κίνηση του τροχιοδείκτη με στόχο το εσωτερικό μιας οριοθετημένης περιοχής) και η ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ (στην οποία η πρόθεση προβάλλει απλώς την κίνηση του τροχιοδείκτη με στόχο το ορόσημο). Σε αντίθεση με τις απόψεις εκείνες που θεωρούν ότι το στοιχείο της δυναμικότητας δεν είναι εγγενές μέρος της βασικής σημασίας των προθέσεων, στο πλαίσιο αυτής της διατριβής υποστηρίζεται ότι οι δυναμικές προθέσεις μπορούν να δηλώνουν κίνηση. Η εμπειρική ένδειξη προς επίρρωση αυτής της θέσης έρχεται από μία συγκεκριμένη δομή - που απαντά στην ομηρική και την κλασική περίοδο - στην οποία δείχνουμε ότι η δυναμικότητα προκύπτει μόνο από την πρόθεση. Η εἰς στις πρωτοτυπικές περιπτώσεις ανακαλεί δύο εικονιστικά σχήματα: αυτό του ΠΕΡΙΕΚΤΗ και το σχήμα ΑΦΕΤΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΤΟΧΟΣ. Τα δύο σχήματα, τα οποία παρέχουν γνωσιακή εξήγηση για το λόγο που μια συγκεκριμένη ομάδα σημασιών συνδέθηκε με την πρόθεση εἰς σε συγχρονικό και διαχρονικό επίπεδο, ενεργοποιούνται τόσο για τις έννοιες που περιλαμβάνονται στο πεδίο του ΧΩΡΟΥ όσο και για τις αφηρημένες έννοιες. Ουσιαστικά και τα δύο σχήματα αποτελούν τα πεδία πηγές για μεταφορικές αντιστοιχίσεις. Η μεταφορά είναι ένας από τους βασικούς συνδετικούς κρίκους που ενώνει τις δύο βασικές σημασίες της εἰς με τις άλλες χρήσεις και σημασίες της πρόθεσης. Ο άλλος σημαντικός κρίκος είναι η μετωνυμία. Πέρα από τη μεταφορά και τη μετωνυμία, η σύνδεση των i

6 σημασιών της εἰς επιτυγχάνεται και μέσα από διαδικασίες που σχετίζονται με το βαθμό εμπλοκής του υποκειμένου της σύλληψης στην ερμηνεία ενός αντικειμένου ή μιας σκηνής. Ήδη από τον Όμηρο η εἰς αξιοποιείται για να δηλωθεί ένα γεγονός κατά το οποίο μια κίνηση εκτελείται μόνο νοητικά από το υποκείμενο της σύλληψης. Επιπλέον, η καλωδίωση των σημασιών της εἰς γίνεται εφικτή όχι μόνο μέσω των μηχανισμών της μεταφοράς, της μετωνυμίας και των διαδικασιών ερμηνείας αλλά και μέσα από τη συνθετική πολυσημία, η οποία αφορά την απόδοση ενός σημασιολογικού χαρακτηριστικού όχι μόνο σε ένα συστατικό του εκφωνήματος αλλά σε περισσότερα. Περαιτέρω, στη μελέτη αυτή επιχειρείται η διάκριση ανάμεσα σε σημασίες και κειμενικά συναγόμενες ερμηνείες της πρόθεσης υιοθετώντας τα μεθοδολογικά κριτήρια της διεπόμενης από αρχές πολυσημίας των Tyler & Evans (2003). Ωστόσο, η ανάλυση δεν βασίζεται μόνο σε αυτά τα μεθοδολογικά εργαλεία, αλλά προτείνεται ένα πρόσθετο κριτήριο το οποίο λειτουργεί συμπληρωματικά και καλύπτει τις περιπτώσεις εκείνες που δεν εξηγούνται από τα προταθέντα από τους Tyler και Evans κριτήρια. Το συμπληρωματικό αυτό κριτήριο αξιοποιεί τις θεωρητικές έννοιες του πεδίου και της μεταφοράς και εκμεταλλεύεται τη γνωσιακή παραδοχή της έμφασης στη χρήση. Μία ακόμη επιδίωξη της μελέτης αυτής είναι η συνεισφορά στην τυπολογική έρευνα γύρω από τις διαχρονικές αλλαγές. Ειδικότερα, εντοπίζονται ορισμένες τυπολογικές μεταβάσεις που λαμβάνουν χώρα στην ιστορική εξέλιξη της ελληνικής και με αυτό τον τρόπο τα αποτελέσματα της έρευνας εντάσσονται σε ένα γενικότερο προβληματισμό. Για παράδειγμα, εξετάζεται η μεταβολή στην κωδικοποίηση του σημασιολογικού ρόλου του ΑΠΟΔΕΚΤΗ (recipient). Η εξέταση αυτή αποκαλύπτει ότι σε διαφορετικά διαχρονικά στάδια η ελληνική έχει ομοιότητες με διαφορετικές γλώσσες. Τέλος, περιγράφεται η διαδικασία σημασιολογικής επέκτασης που οδηγεί από την ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ σημασία σε τρεις διακριτές αφηρημένες σημασίες, τον ΕΥΕΡΓΕΤΟΥΜΕΝΟ, τον ΑΠΟΔΕΚΤΗ και το ΔΕΚΤΗ. Παρουσιάζονται εμπειρικές ενδείξεις από τη διαχρονία της ελληνικής που υποστηρίζουν την ανεξάρτητη επέκταση των τριών σημασιών (όλες παράγονται από την ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ χωρίς τη μεσολάβηση άλλης σημασίας) και η θέση αυτή ενισχύεται μέσα από διαγλωσσικά δεδομένα. Το σχετικό εύρημα είναι ότι η τυπολογική και η διαχρονική μαρτυρία στο συνδυασμό τους αποδεικνύονται εξαιρετικά χρήσιμες για την αποφυγή υπεργενικεύσεων όσον αφορά την κατεύθυνση της αλλαγής. ii

7 ABSTRACT This dissertation deals with the diachronic analysis of the Ancient Greek allative preposition eis within the theoretical framework of cognitive linguistics. The empirical basis of the dissertation is the history of Greek. The data used in the study stem from a tailor-made special-purpose historical corpus constructed by myself and cover five different stages of Greek, from Homeric to late Medieval Greek. These data have been collected from primary sources and from searchable electronic corpora. The methodology used is both qualitative and quantitative. In the analysis, I establish the prototypical sense of eis based on the methodological criteria proposed by Geeraerts (1997), Langacker (1987) and Tyler & Evans (2003). It is shown that one should rely on different kinds of evidence so as to achieve the highest degree of accuracy in identifying the primary sense. The dissertation illustrates how different vectors (i.e., criteria) point to different directions (i.e., prototypical senses). In fact, I find evidence for two competing senses for eis, the illative (whereby eis designates the motion of a trajector towards the interior of a bounded landmark) and the allative (whereby eis denotes the motion of a trajector towards a landmark, the boundaries of the landmark being irrelevant). In the description of the meaning assigned to the preposition, I adopt the distributed spatial semantics approach (Sinha & Kuteva 1995), which puts forward that spatial relational meaning is carried not only by the preposition, but also by other elements in the syntagm. However, as far as the notion of motion is concerned, it is argued that the distribution of the meaning across various elements, albeit possible, it is not necessary: evidence from a particular construction suggests that dynamic prepositions can encode motion without necessarily depending on the sentential context. Thus, this study lends further support to the idea that dynamic prepositions may incorporate a schematic motion event as part of their meaning. My focus is also on the various senses that are expressed by eis and the cognitive links that connect these senses. The qualitative analysis of the data reveals that various factors, such as metaphor, metonymy and subjectification have to be taken into consideration in order to fully describe the changes that took place at the semantic level across the various diachronic stages. Interestingly, it is shown that the multiple senses of the preposition are obtained not only via the aforementioned mechanisms, but also through the iii

8 interaction between the semantic load of the preposition and the semantics of the co-occurring elements. Moreover, eis is analyzed by endorsing the Principled Polysemy Approach to meaning (Tyler & Evans 2003), which offers certain criteria for deducing what counts as distinct sense so as to avoid attributing to the preposition what instead belongs to the context. Taking this model one step further, I propose one additional criterion of polysemy which accounts for all these instances that are found to be problematic in Tyler & Evans s model. This criterion builds on the notions of domain and metaphor and takes advantage of the assumption made by cognitive linguists that language structure emerges from language use. A further goal of the dissertation is to contribute to the incorporation of the typological perspective in the study of diachronic changes. In doing so, the findings of the study are embedded in a more general context. In particular, a few typological transitions are detected which took place in the course of language change. For example, I examine the typological transition with respect to the encoding of the semantic role RECIPIENT in the history of Greek. This examination reveals that Greek follows different patterns at different diachronic stages regarding the distinction between the ALLATIVE and the RECIPIENT, which has the effect that at different stages Greek is similar to different languages. Finally, I describe the semantic change process leading from ALLATIVE to three abstract senses, i.e. the BENEFICIARY, the RECIPIENT and the ADDRESSEE. I present evidence from the Greek diachrony supporting the independent development of the three senses (all arise out of the ALLATIVE without the mediation of an intermediate sense) and further corroborate these findings through cross-linguistic and typological data. The relevant finding is that typological and diachronic evidence when combined may prove very useful so as to avoid overgeneralizations regarding the pathways of semantic change. iv

9 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Καταρχάς, θα ήθελα να ευχαριστήσω το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ) και τη Γερμανική Υπηρεσία Ακαδημαϊκών Ανταλλαγών (DAAD) για την οικονομική υποστήριξη που μου παρείχαν κατά τη διάρκεια εκπόνησης αυτής της διδακτορικής διατριβής. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω προς την επόπτρια μου Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ελένη Παναρέτου για την επιστημονική καθοδήγησή της, τη συμπαράστασή της σε όλη τη διαδρομή της διατριβής και για την επιμονή της να βάλω σε λέξεις τις σκέψεις μου. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω τις ευχαριστίες μου και στα άλλα δύο μέλη της τριμελούς επιτροπής μου, τον Επίκουρο Καθηγητή Νικόλαο Παντελίδη και την Επίκουρη Καθηγήτρια Σπυριδούλα Μπέλλα, για τις ωφέλιμες παρατηρήσεις τους σε διάφορα στάδια της έρευνάς μου, για τις ώρες που αφιέρωσαν σε μένα και για την προθυμία με την οποία ανταποκρίνονταν σε κάθε μου αίτημα. Η συνεργασία μου και με τα τρία μέλη της επιτροπής μου ήταν άρτια. Θα ήθελα ακόμα να απευθύνω ευχαριστίες και στα υπόλοιπα μέλη της επταμελούς εξεταστικής επιτροπής, τις Καθηγήτριες Ελένη Αντωνοπούλου, Σοφία Μαρμαρίδου, Αμαλία Μόζερ και τον Καθηγητή Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, για τα χρήσιμα σχόλια τους και τα νέα ερεθίσματα που μου έδωσαν για περαιτέρω έρευνα. Θα ήταν παράλειψη μου να μην ευχαριστήσω και όλους τους καθηγητές μου του τομέα Γλωσσολογίας που με μύησαν στον κόσμο της Γλωσσολογίας. Ξεχωριστή μνεία θέλω να κάνω στη βοήθεια που μου παρείχε ο Καθηγητής Σταύρος Σκοπετέας με τον οποίο συζήτησα ατελείωτες ώρες πάνω σε διάφορα ζητήματα της Αρχαίας Ελληνικής, της σημασιολογικής αλλαγής και πάνω σε θέματα που αφορούν τις σχέσεις του χώρου. Ο τρόπος που αντιμετωπίζω την ερευνητική διαδικασία σμιλεύτηκε σε μεγάλο βαθμό σε αυτές τις ώρες, τις μοιρασμένες ανάμεσα σε Βερολίνο και Αθήνα. Θα ήθελα επίσης να απευθύνω θερμές ευχαριστίες και στον Επίκουρο Καθηγητή Γιώργο Μαρκόπουλο, ο οποίος με έβαλε από νωρίς στο νόημα της έρευνας και μου ενστάλαξε το ήθος που πρέπει να τη συνοδεύει. Η διαδρομή αυτής της διατριβής σίγουρα θα ήταν μακρύτερη - τόσο στο επίπεδο του πραγματικού χρόνου όσο και του συλλαμβανόμενου - αν δεν μοιραζόμουν τις σκέψεις, τους ερευνητικούς προβληματισμούς και τα μακροσκελή κείμενά μου με φίλους-συναδέλφους που γνωρίζουν από πρώτο χέρι τη διαδικασία συγγραφής μιας διδακτορικής διατριβής. Αναφέρομαι στους δρ. Ελεονώρα Δημελά, δρ. Χαράλαμπο Θεμιστοκλέους, v

10 Γιάννη Κωστόπουλο, Άννα Πιατά και Γιώργο Χαλκιά. Ξεχωριστά θα ήθελα να ευχαριστήσω τη Μαρία Γιακουμέλου, η οποία είχε επωμιστεί το βάρος της συνεχούς κρίσης της διατριβής στα διάφορα στάδια της συγγραφής της. Η διατριβή αυτή επωφελήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την παρουσία μου ως επισκέπτης ερευνητής στα Πανεπιστήμια Humboldt και Freie του Βερολίνου κατά το ακαδημαϊκό έτος Ως μέλος της ερευνητικής ομάδας TOPOI The formation and Transformation of Space and Knowledge in Ancient Civilizations είχα την ευκαιρία να έρθω σε επαφή με ερευνητές που διερευνούσαν παρόμοια ερωτήματα σε διαφορετικές γλώσσες και που ήταν εξειδικευμένοι σε ζητήματα που αφορούν την έννοια του χώρου, συγκυρία που την εκμεταλλεύτηκα στο έπακρο. Θα ήθελα προσωπικά να ευχαριστήσω τους Camilla Di Biase-Dyson, Frank Kammerzell, Silvia Kutscher, Eliese-Sophia Lincke, Tatiana Nikitina, Marianna Spano και Daniel Werning. Πολύτιμη ήταν και η συνεισφορά πολλών ερευνητών που γνώρισα με τη συμμετοχή μου στα συνέδρια 19 th International Conference on Historical Linguistics (Radboud University Nijmegen) και 4 th DKGL (International Conference of the German Cognitive Linguistics Association; Universität Bremen), στην ημερίδα spatial Tuesday που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου, και στα θερινά σχολεία του Πανεπιστημίου της Παβίας στην Ιταλία και του Πανεπιστημίου του Μάρμπουργκ στη Γερμανία. Ιδιαίτερη αναφορά οφείλω να κάνω στους Walter Bisang, Anetta Kopecka, Silvia Luraghi και Günter Radden, οι οποίοι συνέβαλαν με τα σχόλιά τους και με τα αδημοσίευτα κείμενά τους που έθεσαν στη διάθεσή μου στην άρση σκοτεινών σε μένα σημείων της διατριβής και στη βιβλιογραφική ενημέρωσή μου. Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου, Γρηγόρη και Αγγελική, και τον αδελφό μου Σπύρο που στέκονται πάντα δίπλα μου και στηρίζουν τις επιλογές μου. Η ολοκλήρωση της διατριβής αυτής οφείλει πολλά στις ιδανικές συνθήκες που μου είχαν αυτοί δημιουργήσει, ώστε να δουλεύω απρόσκοπτα. vi

11 vii Στους γονείς µου

12 viii

13 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ i ABSTRACT. iii ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ v ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ix ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ... xiii ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ. xvi ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ.. xvii ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ xx ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ xxi 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στόχοι της έρευνας Μεθοδολογικά Κριτήρια επιλογής της εἰς Η επιλογή των κειμένων για την ποιοτική και την ποσοτική έρευνα Προηγούμενες αναλύσεις για την ιστορική εξέλιξη των προθέσεων της ελληνικής Διάρθρωση διατριβής 25 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΑΦΗΣΗ ΕΝΝΟΙΩΝ 2. ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Εισαγωγικές παρατηρήσεις Βασικές παραδοχές στη Γνωσιακή Γλωσσολογία Η σωματικότητα της σκέψης, ενσώματα βιώματα & εικονιστικά 33 σχήματα Εγκυκλοπαιδική σημασία και έμφαση στη γλωσσική χρήση Ερμηνεία (construal) Εξειδίκευση Εστίαση ix

14 Κυριαρχία Προοπτική Υποκειμενικότητα και Υποκειμενικοποίηση Η έννοια του πεδίου Η τοποθέτηση στο χώρο Συνεκφορά και επιμερισμός σημασιών Οι γραμματικές κατηγορίες στη Γνωσιακή Γραμματική Ολιστική και διαδοχική σάρωση Ομωνυμία, μονοσημία, πολυσημία Ομωνυμία Μονοσημία Πολυσημία Βελτιώνοντας τη διεπόμενη από αρχές πολυσημία Πρωτοτυπική σημασία Μηχανισμοί σημασιολογικής επέκτασης και αλλαγής Μεταφορά Μεταφορά και σημασιολογική αλλαγή Μετωνυμία Η σχέση μετωνυμίας-μεταφοράς Μετωνυμία και σημασιολογική αλλαγή Μοντέλα σημασιολογικής αλλαγής Το μοντέλο των Traugott & Dasher Το μοντέλο των Heine, Claudi & Hünnemeyer Βαθμοί γραμματικοποίησης στους Heine et al ΠΡΟΘΕΣΗ ΚΑΙ ΠΤΩΣΗ Εισαγωγικές παρατηρήσεις Η κατηγορία της πρόθεσης (κυρίως) στον Όμηρο Η πτώση: γενικές παρατηρήσεις Από το πρωτο-ιε στο ελληνικό πτωτικό σύστημα Η πτώση στη γνωσιακή γραμματική Η αιτιατική πτώση στην ομηρική x

15 3.4. Συνεκφορά και επιμερισμός σημασιών στην ομηρική. 138 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΘΕΣΗΣ εἰς 4. ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ Η πρωτοτυπική σημασία Εισαγωγή Κριτήρια επιλογής της πρωτοτυπικής σημασίας Η πρωτοτυπική σημασία της εἰς στον Όμηρο Το λειτουργικό στοιχείο Γενικές παρατηρήσεις Το λειτουργικό στοιχείο της εἰς Το πεδίο του ΧΩΡΟΥ Τοπικές σημασίες της εἰς Έμψυχοι προορισμοί στο πεδίο του ΧΩΡΟΥ Από την πραγματική κίνηση στην υποκειμενική κίνηση Οπτική διαδρομή Constructio praegnans Το πεδίο του ΧΩΡΟΥ στη διαχρονία της ελληνικής με αριθμούς ΑΦΗΡΗΜΕΝΑ ΠΕΔΙΑ Το πεδίο του ΧΡΟΝΟΥ Η σύνδεση του χώρου με το χρόνο Από το ΧΩΡΟ στο ΧΡΟΝΟ Το ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο Από την ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ σημασία στο ΣΚΟΠΟ Από την ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ στο ΤΕΛΙΚΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ Η χρήση του επιμερισμού Από το τελικό όριο της έκτασης στην ΑΝΑΦΟΡΑ Από την έκταση στον χώρο στην ΠΟΣΟΤΗΤΑ Το ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΔΙΟ (Έμψυχοι αφηρημένοι προορισμοί) Από την ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ στον ΕΥΕΡΓΕΤΟΥΜΕΝΟ xi

16 Υποκατηγορίες του ΕΥΕΡΓΕΤΟΥΜΕΝΟΥ στην κλασική ελληνική ΕΥΕΡΓΕΤΟΥΜΕΝΟΣ και ΣΚΟΠΟΣ Ο ΖΗΜΙΟΥΜΕΝΟΣ: εισαγωγικές παρατηρήσεις Η σύνδεση της ΚΙΝΗΣΙΑΚΗΣ με τον ΖΗΜΙΟΥΜΕΝΟ Από την ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ σημασία στον ΑΠΟΔΕΚΤΗ Εισαγωγικές παρατηρήσεις Η έννοια του ΑΠΟΔΕΚΤΗ Η κωδικοποίηση του ΑΠΟΔΕΚΤΗ στη διαχρονία της ελληνικής και τυπολογικές προεκτάσεις Η σύνδεση της ΚΙΝΗΣΙΑΚΗΣ με τον ΑΠΟΔΕΚΤΗ Η μεταφορά ΟΙ ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ ΕΙΝΑΙ ΣΤΟΧΟΙ Συνθετική πολυσημία Διαγλωσσική μαρτυρία Από την ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ σημασία στον ΑΠΟΔΕΚΤΗ: Η κατεύθυνση της 303 αλλαγής Συμπεράσματα της ενότητας Από την ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ σημασία στο ΔΕΚΤΗ Εισαγωγικές παρατηρήσεις Μεταφορά και συνθετική πολυσημία Η διαδρομή της εἰς προς το ΔΕΚΤΗ Από την τυπολογία γλωσσών στην κατεύθυνση της αλλαγής Τα αφηρημένα πεδία στη διαχρονία της ελληνικής με αριθμούς ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ 345 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Πρωτογενείς πηγές (κείμενα) Β. Δευτερογενείς πηγές Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία 366 Ξενόγλωσση βιβλιογραφία. 370 xii

17 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1.1. Οι κύριες προθέσεις της αρχαίας ελληνικής 8 Πίνακας 1.2. Τα πέντε εξεταζόμενα διαχρονικά στάδια 13 Πίνακας 1.3. Γραπτές πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για την ποιοτική έρευνα (δεν περιλαμβάνονται τα παπυρικά κείμενα) Πίνακας 1.4. Γραπτές πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για την ποσοτική έρευνα Πίνακας 2.1. Παράμετροι της εξασθένησης 50 Πίνακας 2.2. Βασικά πεδία κατά Langacker και Croft 53 Πίνακας 2.3. Τα πεδία στα οποία εμφανίζεται η εἰς στη διαχρονία της 53 ελληνικής. Το κάθε πεδίο είναι η βάση σε σχέση με την οποία ερμηνεύονται οι σημασίες της πρόθεσης Πίνακας 2.4. Οι ιδιότητες του τροχιοδείκτη σε σχέση με το ορόσημο 55 Πίνακας 2.5. Η σχέση ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο & 61 σημασιολογικοί ρόλοι Πίνακας 2.6. Διατήρηση της γνωσιακής τοπολογίας του πεδίου-πηγής 99 Πίνακας 2.7. Τα επίπεδα στα οποία συντελείται η αλλαγή στη 118 γραμματικοποίηση [προσαρμοσμένο από Heine et al. 1991: 103]. Πίνακας 2.8. Μονοπάτια γραμματικοποίησης στους Heine & Kuteva Πίνακας 3.1. Επιρρηματική λειτουργία των πλάγιων πτώσεων στην 130 ομηρική ελληνική Πίνακας 3.2. Τα πτωτικά συστήματα της πρώτο-ιε και της ομηρικής 134 ελληνικής Πίνακας 3.3. Η σχέση και η περιοχή στην ἐν και στην εἰς κατά την ομηρική 145 περίοδο Πίνακας 4.1. Ο τύπος en (*hen) σε διάφορες ΙΕ γλώσσες 150 Πίνακας 4.2. Η πρόθεση εἰς στη σύνθεση με ρήματα Πίνακας 4.3. Επίδραση της σημασιολογίας του ρήματος στο 164 προβαλλόμενο χαρακτηριστικό του οροσήμου Πίνακας 4.4. Παραδείγματα της εἰς με ρήματα κίνησης 180 Πίνακας 4.5. Η προαιρετική δήλωση της περιοχής 201 Πίνακας 4.6. Διασταύρωση συχνοτήτων τοπικών σημασιών - κειμενικού 210 είδους μέσα στα στάδια Α και Β. xiii

18 Πίνακας 4.7. Διασταύρωση συχνοτήτων τοπικών σημασιών - κειμενικού 211 είδους μέσα στο στάδιο Β. Πίνακας 5.1. Εικονιστικό σχήμα ΑΦΕΤΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΤΟΧΟΣ στο ΧΡΟΝΟ 214 Πίνακας 5.2. Οι ιδιότητες των στοιχείων του περιβάλλοντος της εἰς: πρώτο 228 μοτίβο ΣΚΟΠΟΥ Πίνακας 5.3. Οι ιδιότητες των στοιχείων του περιβάλλοντος της εἰς: 229 δεύτερο μοτίβο ΣΚΟΠΟΥ Πίνακας 5.4. Οι ιδιότητες των στοιχείων του περιβάλλοντος της εἰς: 229 δεύτερο μοτίβο ΣΚΟΠΟΥ Πίνακας 5.5. Οι ιδιότητες των στοιχείων του περιβάλλοντος της εἰς: τρίτο 232 μοτίβο ΣΚΟΠΟΥ Πίνακας 5.6. Οι ιδιότητες των στοιχείων του περιβάλλοντος της εἰς στο 232 ΣΚΟΠΟ: σύνοψη Πίνακας 5.7. Αντιστοιχίσεις του πεδίου του ΧΩΡΟΥ με το ΛΟΓΙΚΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟ 241 πεδίο Πίνακας 5.8. Τυπολογία γλωσσών σε σχέση με την κωδικοποίηση της 287 ΚΙΝΗΣΙΑΚΗΣ και του ΑΠΟΔΕΚΤΗ. Πίνακας 5.9. Κωδικοποίηση της ΚΙΝΗΣΙΑΚΗΣ & του ΑΠΟΔΕΚΤΗ στην ομηρική 288 & την κλασική περίοδο Πίνακας Κωδικοποίηση της ΚΙΝΗΣΙΑΚΗΣ και του ΑΠΟΔΕΚΤΗ από την 295 ελληνιστική-ρωμαϊκή περίοδο μέχρι το τέλος της πρώιμης μεσαιωνικής περιόδου Πίνακας Κωδικοποίηση της ΚΙΝΗΣΙΑΚΗΣ και του ΑΠΟΔΕΚΤΗ από το 297 τέλος της ύστερης μεσαιωνικής ελληνικής Πίνακας Κατανομή του λέγω με συμπλήρωμα στην Καινή Διαθήκη 317 Πίνακας Κύρια και δευτερεύουσα στρατηγική για τη δήλωση του 318 ΔΕΚΤΗ σε συγγραφείς της πρώιμης μεσαιωνικής περιόδου Πίνακας Μέσα δήλωσης του ΔΕΚΤΗ στο Δαμασκηνό Στουδίτη 320 Πίνακας Εξεταζόμενα δείγματα για την πολυσημία του ΚΙΝΗΣΙΑΚΟΥ 323 δείκτη στο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ πεδίο Πίνακας Δείγμα γλωσσών για την εξέταση της πολυσημίας του ΚΙΝΗΣΙΑΚΟΥ δείκτη Πίνακας Πιθανοί συγκρητισμοί σημασιολογικών ρόλων στο 325 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ πεδίο xiv

19 Πίνακας Πολυσημικά μοτίβα γλωσσών & αντιστοίχιση με διαφορετικά διαχρονικά στάδια της ελληνικής Πίνακας Διασταύρωση συχνοτήτων αφηρημένων σημασιών κειμενικού είδους μέσα στα στάδια Α και Β. Πίνακας Διασταύρωση συχνοτήτων αφηρημένων σημασιών κειμενικού είδους μέσα στο στάδιο Β. 343 Πίνακας Αποτελέσματα διωνυμικού ελέγχου για τη διαφορά τοπικώναφηρημένων σημασιών. Πίνακας 6.1. Χρήσεις της εἰς που κωδικοποιούν υποκειμενική κίνηση 349 Πίνακας 6.2. : κειμενικά συναγόμενη χρήση / : συμβατικοποιημένη 351 σημασία xv

20 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Γράφημα 1.1. Συχνότητα εἰς στη διαχρονία της ελληνικής 9 Γράφημα 1.2. Συχνότητες των κύριων προθέσεων της ομηρικής ελληνικής 10 Γράφημα 4.1. Κατανομή των σημασιών της εἰς στην Οδύσσεια (ραψωδίες 158 α-μ αριθμός λέξεων: 44735). Γράφημα 4.2. Συχνότητα των σημασιών του ΧΩΡΟΥ για την εἰς στο 207 εξεταζόμενο corpus ανά συγγραφέα. Γράφημα 4.3. Συχνότητα των σημασιών του ΧΩΡΟΥ για την εἰς στο 208 εξεταζόμενο corpus ανά περίοδο. Γράφημα 4.4. Συχνότητα εμφάνισης των τοπικών σημασιών της εἰς σε 210 διάφορα κειμενικά είδη (στάδιο Β). Γράφημα 5.1. Συνολικός αριθμός εμφάνισης του κάθε σημασιολογικού 330 ρόλου στα τρία δείγματα γλωσσών (ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ πεδίο) Γράφημα 5.2. Ποσοστά εμφάνισης σημασιολογικών ρόλων στα τρία 330 δείγματα γλωσσών (ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ πεδίο) Γράφημα 5.3. Αποδέκτης (31)-Δέκτης(25) 332 Γράφημα 5.4. Αποδέκτης (31)- Ευεργετούμενος (17) 333 Γράφημα 5.5. Ευεργετούμενος (17)- Δέκτης (25) 333 Γράφημα 5.6. Συχνότητα των αφηρημένων σημασιών για την εἰς στο 337 εξεταζόμενο corpus ανά συγγραφέα. Γράφημα 5.7 Συχνότητα των αφηρημένων σημασιών για την εἰς στο 338 εξεταζόμενο corpus ανά περίοδο. Γράφημα 5.8. Συχνότητα εμφάνισης των αφηρημένων σημασιών της εἰς σε 340 διάφορα κειμενικά είδη (στάδιο Β). Γράφημα 5.9. Συχνότητα του συνόλου των σημασιών της εἰς στο 342 εξεταζόμενο corpus ανά συγγραφέα. Γράφημα 6.1. Συχνότητα χρήσης της εἰς στο εξεταζόμενο corpus ανά 357 περίοδο. xvi

21 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 2.1. Έγκλειση (από Johnson 1987: 23) 34 Σχήμα 2.2. Σχήμα 2.3. Σχήμα 2.4. Σχήμα 2.5. Σχήμα 2.6. Το εικονιστικό σχήμα ΑΦΕΤΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΤΟΧΟΣ [από Johnson 1987: 28] Το συνεχές σημασιολογίας-πραγματολογίας [από Langacker 2008a: 40] Εννοιακό περιεχόμενο και διαφορετικές ερμηνείες [προσαρμοσμένο από Langacker 2008a: 44] Πεδίο: ορθογώνιο τρίγωνο, προβεβλημένη οντότητα: υποτείνουσα (α) στατική σχέση και (β) δυναμική σχέση [από Langacker 1987: 167] Σχήμα 2.7α. Συνεκφορά σημασιών 62 Σχήμα 2.7β. Επιμερισμός σημασίας 62 Σχήμα 2.8α. Συνεκφορά περιοχής και σχέσης 63 Σχήμα 2.8β. Επιμερισμός περιοχής 63 Σχήμα 2.8γ. Επιμερισμός σχέσης 63 Σχήμα 2.9. Αγγλική: σχέση δυναμική, περιοχή [ΜΕΣΑ] 63 Σχήμα Αγγλική: σχέση στατική, περιοχή [ΜΕΣΑ] 64 Σχήμα Κροατική: σχέση στατική, περιοχή [ΜΕΣΑ] 64 Σχήμα Κροατική: σχέση δυναμική, περιοχή [ΜΕΣΑ] 65 Σχήμα Φινλανδική: σχέση στατική, περιοχή [ΜΕΣΑ] 65 Σχήμα Φινλανδική: σχέση δυναμική, περιοχή [ΜΕΣΑ] 66 Σχήμα Σχήμα Σχήμα Διαφορά απλής αχρονικής σχέσης (into) και σύνθετης αχρονικής σχέσης (into)[από Langacker 1992 : 291] Οι γραμματικές κατηγορίες σύμφωνα με τη γνωσιακή γραμματική Διαφορά διαδικαστικού κατηγορήματος (enter) με σύνθετη αχρονική σχέση (into)[από Langacker 1992 : 291] Σχήμα Τα διαφορετικά πεδία της ΚΙΝΗΣΙΑΚΗΣ και του ΔΕΚΤΗ 86 Σχήμα Σχέση ακτίνας-κύκλου 90 Σχήμα Το μοντέλο των Traugott & Dasher [από Traugott & Dasher 2002: 38] 110 Σχήμα Το εννοιακό δίκτυο της γραμματικοποίησης (Heine et al.1991: 113 xvii

22 Σχήμα ) Αλυσίδα αυξανόμενης γραμματικοποίησης των πτωτικών λειτουργιών [από Heine et al. 1991: 159] 119 Σχήμα Γενική κλίμακα γραμματικοποίησης (από Heine et al. 1991: 120 Σχήμα Σχήμα ) Κανάλια γραμματικοποίησης των πτώσεων [από τον Lehmann : 99] Σημασίες της αιτιατικής στην ομηρική ελληνική [προσαρμοσμένο από Luraghi forthcoming] Σχήμα 3.2. Ομηρική ελληνική: σχέση στατική, περιοχή [ΜΕΣΑ] 139 Σχήμα 3.3. Ομηρική ελληνική: σχέση δυναμική, περιοχή [ΜΕΣΑ] 140 Σχήμα 3.4. Ομηρική ελληνική: σχέση στατική, περιοχή [ ] 141 Σχήμα 3.5. Ομηρική ελληνική: σχέση δυναμική, περιοχή [ ] 141 Σχήμα 4.1. Σχήμα 4.2. Η πρωτοτυπική σκηνή για την over σύμφωνα με τους Tyler & Evans (2003: 66) Η πρωτοτυπική σκηνή για την above σύμφωνα με τους Tyler & Evans (2003: 112) Σχήμα 4.3. Η πρωτοτυπική σκηνή για την εἰς στον Όμηρο 160 Σχήμα 4.4. ἴμεν ἐς θάλαμον: δήλωση της σχέσης και της περιοχής 161 Σχήμα 4.5α. ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ σημασία (η περιοχή δεν παίζει ρόλο) 162 Σχήμα 4.5β. Η χρήση της κατεύθυνσης (η περιοχή δεν παίζει ρόλο) 162 Σχήμα 4.6. Ο τροχιοδείκτης μέσα στο ορόσημο (πρβλ. το σχήμα της έγκλεισης του Johnson 1987: 23) 166 Σχήμα 4.7. Η πρωτοτυπική σκηνή για την εἰς στον Όμηρο 168 Σχήμα 4.8. Η πρωτοτυπική σκηνή για την πρὸς στον Όμηρο 170 Σχήμα 4.9. Ομηρική ελληνική: κίνηση με την πρόθεση πρὸς 171 Σχήμα 5.1. Σχήμα 5.2. Η σημασία του ΧΡΟΝΙΚΟΥ ΟΡΙΟΥ για τις ἐκ και εἰς (προβεβλημένα τα όρια, μη προβεβλημένη η διαδρομή) Η σημασία της ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ για την εἰς (προβεβλημένη η διαδρομή) Σχήμα 5.3. Επέκταση στο πεδίο του ΧΡΟΝΟΥ για την εἰς στον Όμηρο 221 Σχήμα 5.4. Από την ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ στο ΤΕΛΙΚΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ 247 Σχήμα 5.5. Μετάβαση από την ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ στην ΑΝΑΦΟΡΑ 252 Σχήμα 5.6. Σημασίες και χρήσεις της εἰς στο ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο 258 Σχήμα 5.7. Πρωτοτυπική περίπτωση ΕΥΕΡΓΕΤΟΥΜΕΝΟΥ: παρόντες και οι 263 xviii

23 Σχήμα 5.8. Σχήμα 5.9. Σχήμα Σχήμα τρεις μετέχοντες Μη πρωτοτυπική περίπτωση ΕΥΕΡΓΕΤΟΥΜΕΝΟΥ: χωρίς το ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΥΕΡΓΕΣΙΑΣ Μη πρωτοτυπική περίπτωση ΕΥΕΡΓΕΤΟΥΜΕΝΟΥ: χωρίς τον ΕΥΕΡΓΕΤΟΥΝΤΑ Οι λειτουργίες του κινησιακού πτωτικού δείκτη στις γλώσσες Ik και Kanuri (οι λειτουργίες που δεν είναι με έντονα γράμματα αφορούν τη γλώσσα Ik) [από Heine et al. 1991: 151] Ο σημασιολογικός χάρτης των τυπικών λειτουργιών της δοτικής (χωρίς την κατευθυντικότητα) [προσαρμοσμένο από Haspelmath 2003: 213] Σχήμα Από την ΚΙΝΗΣΙΑΚΗ στον ΑΠΟΔΕΚΤΗ και τον ΕΥΕΡΓΕΤΟΥΜΕΝΟ 311 Σχήμα Σχήμα Σχήμα Σχήμα 6.1. Προτεινόμενος σημασιολογικός χάρτης για την πολυσημία του ΚΙΝΗΣΙΑΚΟΥ δείκτη στο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ πεδίο [χωρίς κατευθυντικότητα]. Προτεινόμενος σημασιολογικός χάρτης για την πολυσημία του ΚΙΝΗΣΙΑΚΟΥ δείκτη στο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ πεδίο [με κατευθυντικότητα Σημασιολογικός χάρτης για την πολυσημία του ΚΙΝΗΣΙΑΚΟΥ δείκτη στο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ πεδίο κατά τους Rice & Kabata (2007) Ο συνολικός χάρτης χρήσεων και σημασιών της εἰς στη διαχρονία της ελληνικής [περίοδος: 8 ος π.χ. 16 ος μ.χ] xix

24 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 2.1. Εικόνα 2.2. Το ψάρι μέσα στην γυάλα [εικόνα 32 από τη σειρά Topological Relation Picture Series του Max Planck Institute for Psycholinguistics (Bowerman & Pederson 1992, Bowerman 1996) Διαφορετικό σημείο θέασης- διαφορετική γλωσσική κωδικοποίηση Εικόνα 2.3. Το κορίτσι μπροστά από το σπίτι 54 Εικόνα 2.4. Το κορίτσι αριστερά από το σπίτι (σχετικό πλαίσιο αναφοράς) 57 Εικόνα 2.5. Το κορίτσι νότια από το σπίτι (απόλυτο πλαίσιο αναφοράς) 58 Εικόνα 4.1. Το κουτί μέσα στην τσάντα [εικόνα 14 από τη σειρά Topological Relation Picture Series του Max Planck Institute for Psycholinguistics (Bowerman & Pederson 1992, Bowerman 1996) 168 xx

25 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΙΤ ΑΜΕΤΑΒ. ΑΟΡ ΑΠΟΚΛ ΑΡΘ ΒΟΗΘ ΓΕΝ ΔΟΤ ΔΥΝ ΕΓΚ ΕΝ ΕΝΕΣΤ ΚΙΝ ΜΕΤΑΒ ΜΕΛ ΟΥΔ ΠΑΡ ΠΡΟΣ ΠΛΗΘ ΠΦ ΣΥΝΔ ΥΠΟΤ Χ/Α n.s. Αιτιατική αμετάβατος αόριστος αποκλειστική (αντωνυμία) άρθρο βοηθητικό ρήμα γενική δοτική δυναμικός εγκινησιακή ενικός ενεστώτας κινησιακή μεταβατικός μέλλοντας ουδέτερο παρελθόν προσωπική αντωνυμία πληθυντικός προθετική φράση συνδετικό υποτακτική δείκτης χρόνου/άποψης non significant (= μη σημαντικό) xxi

26 xxii

27 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή ΚΕΥΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΑΓΩΓΗ 1.1. τόχοι της έρευνας τόχος της παρούσας διατριβής είναι να επιχειρήσει μια προσέγγιση στη σημασιολογική αλλαγή της πρόθεσης εἰς με βάση το θεωρητικό πλαίσιο της Γνωσιακής Γλωσσολογίας 1, όπως αυτό οριοθετείται πρωτίστως από το έργο των Lakoff & Johnson (1980), Johnson (1987), Lakoff (1987), Langacker (1987, 1991b, 2008), και με βάση τις θεωρητικές προτάσεις για τη γλωσσική αλλαγή, όπως αυτές εκφράζονται στο έργο των Heine et al. (1991) και των Traugott & Dasher (2002). Η βασική μας θεωρητική υπόθεση είναι ότι οι αλλαγές στις σημασίες της εἰς συμβαίνουν με συστηματικό τρόπο και ότι το σύνολο των σημασιών που προσγράφονται στην πρόθεση οργανώνονται ακτινωτά -όπως ακριβώς οι ακτίνες ενός τροχού- γύρω από μια σημασία, την πρωτοτυπική (βλ. Lakoff 1987, Langacker 1987, 1991a: 35, 55-56, Taylor 1988, Janda 1990, Nikiforidou 1991, Tyler & Evans 2003). Η ιδέα αυτή, κυρίαρχη στις σημασιολογικές αναλύσεις που βασίζονται στη γνωσιακή οπτική, διατρέχει το σύνολο της διατριβής. τη βιβλιογραφία δεν απουσιάζουν έρευνες σχετικές με τις προθέσεις της αρχαίας ελληνικής (ενδεικτικά Horrocks 1981, Luraghi 2003, 2010, Skopeteas 2002, Hewson & Bubenik 2006, Bortone 2000, 2010). Ψστόσο, 1 Ακολουθώ την πρόταση των Κατή, Κονδύλη & Νικηφορίδου (1999: 37) για την απόδοση του όρου cognitive και χρησιμοποιώ τον όρο γνωσιακός (βλ. και Βελούδης 2005: 67). Εξάλλου, και ο όρος Cognitive Science αποδίδεται περισσότερο επιτυχώς ως Γνωσιακή Επιστήμη, διότι η Γνωσιακή Επιστήμη δεν ασχολείται μόνο με την περιγραφή των γνωστικών διαδικασιών της αντίληψης, μνήμης, σκέψης, κλπ., αλλά αναφέρεται σε θέματα που αφορούν στο ίδιο το αντικείμενο της γνώσης (Βοσνιάδου 2004: 4). ημειώνεται ότι στην ελληνική γλωσσολογική βιβλιογραφία ο όρος αποδίδεται εναλλακτικά και ως γνωστικός, απόδοση που ακολουθεί τη μετάφραση του cognitive psychology ως γνωστική ψυχολογία (βλ. ενδεικτικά Μπέλλα 2001). 1

28 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή αυτές οι έρευνες είτε επικεντρώνονται σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο (π.χ. ο Horrocks [1981+ εστιάζει στην ομηρική 2, και η Luraghi [2003] στην ομηρική και την κλασική), είτε επεκτείνουν το πεδίο έρευνάς τους στο σύνολο της διαχρονίας της ελληνικής, επιλογή που αναπόδραστα αποβαίνει σε βάρος της σε βάθος εξέτασης των φαινομένων, αν η εξέταση αφορά το σύνολο των προθέσεων και το σύνολο των σημασιών (π.χ. Bortone 2010), είτε εφαρμόζουν ονομασιολογική και όχι σημασιολογική προσέγγιση (π.χ. Skopeteas 2002). Μια ενδελεχής και σε βάθος έρευνα θα απαιτούσε μια πολύ μεγάλη σε όγκο μελέτη, και η επίτευξη αυτού του στόχου σε μία και μόνο μονογραφία καθίσταται απαγορευτική. Η περιγραφή καθεμίας πρόθεσης χρήζει ξεχωριστής μελέτης, αν σκοπός είναι να φωτιστούν πτυχές που συνδέονται με την κάθε πρόθεση στο σύνολό τους, π.χ. οι τοπικές ιδιότητες των προθέσεων, η σχέση προθέσεων-πτώσεων, η πρωτοτυπική σημασία με εφαρμογή κριτηρίων διαφορετικής φύσης, το σύνολο των σημασιών που εμφανίζει η πρόθεση σε κάθε διαχρονικό στάδιο, η διάκριση των σημασιών με συγκεκριμένα κριτήρια, οι ποικίλοι μηχανισμοί που συνδέουν τις σημασίες μεταξύ τους, η κατανομή των σημασιών ανά διαχρονικό στάδιο, οι ομοιότητες με άλλες γλώσσες όσον αφορά τη δήλωση των σημασιών και οι λόγοι που οδηγούν στην επανάληψη συγκεκριμένων μοτίβων πολυσημίας σε διάφορες γλώσσες. Η καινοτομία της παρούσας διατριβής έγκειται ακριβώς στην προσπάθεια συγκερασμού όλων των παραπάνω στοιχείων. ε ένα πρώτο επίπεδο, όσον αφορά το ζήτημα των τοπικών σημασιών, υποστηρίζεται η θέση ότι δεν είναι μόνο η πρόθεση που φέρει την τοπική σημασία, αλλά ότι αυτή η σημασία ενδέχεται να επιμερίζεται συνταγματικά σε περισσότερα από ένα συστατικά του εκφωνήματος, π.χ. στο ρήμα, στην πρόθεση και στην πτώση (βλ. Sinha & Kuteva 1995, Zlatev 2 Επιπλέον, ο Horrocks ρίχνει το βάρος στην ανάλυση μόνο των πεδίων του ΦΨΡΟΤ και του ΦΡΟΝΟΤ. 2

29 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή 2003, Ibarretxe-Antuñano 2004). Θεωρούμε δηλαδή ότι η σχέση μορφήςσημασίας δεν είναι ένα προς ένα. Η ασυμμετρία αυτή εντοπίζεται και αντίστροφα, δηλαδή σε μια μορφή ενδέχεται να συνεκφέρονται περισσότερα από ένα σημασιολογικά χαρακτηριστικά (βλ. Talmy ). Η ίδια οπτική προβάλλεται και στις πιο αφηρημένες σημασίες. ε ένα δεύτερο επίπεδο, προσδιορίζουμε την πρωτοτυπική σημασία της εἰς στον Όμηρο, με συγκεκριμένα όμως κριτήρια, έτσι ώστε να περιοριστεί η αυθαίρετη εξαγωγή συμπερασμάτων σε σχέση με το ποια σημασία προκρίνεται ως κεντρική. Διαπιστώνουμε ότι η πρωτοτυπική σημασία σχετίζεται με το πεδίο του ΦΨΡΟΤ, ωστόσο αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο τα στοιχεία εκείνα με τα οποία επιτυγχάνεται η τοποθέτηση στο χώρο, καθώς εξαιρετικά σημαντικός για τη θεμελίωσή της είναι και ο προσδιορισμός του λειτουργικού στοιχείου της πρόθεσης (βλ. Tyler & Evans 2003). Από την εξέταση των δεδομένων της ομηρικής περιόδου προκύπτει ότι η πρωτοτυπική σημασία της εἰς περιέχει ένα τοποθετούμενο αντικείμενο που είναι προσανατολισμένο προς τον τόπο αναφοράς και κινείται προς αυτόν, διανύει δηλαδή μια διαδρομή, και εισέρχεται εντός αυτού. Η πρόθεση προβάλλει τον προορισμό της κίνησης που πραγματοποιείται από το τοποθετούμενο αντικείμενο. Εξάλλου, μια σημαντική διαφοροποίηση της διατριβής αυτής σε σχέση με άλλες έρευνες πάνω στις προθέσεις διαφορετικών γλωσσών (π.χ. Tyler & Evans 2003: 150, 3 Η άποψη ότι η πρόθεση και μόνο φέρει το τοπικό σημασιολογικό περιεχόμενο στην τοπική σκηνή είναι φανερή στην ανάλυση του Lakoff (1987) για την πρόθεση over. Για τις προθέσεις της αρχαίας ελληνικής, η μελέτη του Bortone (2010) φαίνεται να διαπνέεται από αυτό το πνεύμα στο σύνολό της, λόγω ίσως και του θεωρητικού πλαισίου που υιοθετείται (Τπόθεση της Σοποθετικής Προτεραιότητας [Localistic hypothesis]). Ο Horrocks (1981) στο έργο του για τις σχέσεις χώρου και χρόνου στον Όμηρο, θεωρεί ότι η πρόθεση δηλώνει το χαρακτηριστικό της περιοχής μόνο, ενώ η κωδικοποίηση της σχέσης γίνεται από την πτώση. Έτσι, υποστηρίζει ότι η εἰς εκφράζει την περιοχή *ΜΕΑ+ και η αιτιατική δηλώνει [ΔΤΝΑΜΙΚΗ+ σχέση. Αυτό σημαίνει ότι δεν αναγνωρίζει ούτε τη δυνατότητα επιμερισμού ενός σημασιολογικού χαρακτηριστικού σε περισσότερα συστατικά (η σχέση [στατική ή δυναμική] π.χ. δηλώνεται από την πτώση και μόνο), ούτε τη δυνατότητα συνεκφοράς σε μια μορφή περισσότερων σημασιολογικών χαρακτηριστικών (π.χ. η εἰς δηλώνει μόνο την περιοχή και όχι και τη σχέση). 3

30 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή Evans & Tyler 2004), είναι η θέση ότι θεμελιώδες χαρακτηριστικό της πρωτοτυπικής σημασίας της εἰς είναι η δήλωση της κίνησης. Θεωρούμε, δηλαδή, στηριζόμενοι σε συγκεκριμένα εμπειρικά δεδομένα ότι, παρά το γεγονός ότι οι προθέσεις προβάλλουν μια αχρονική σχέση, κατά την ορολογία του Langacker (ενδεικτικά 1987), μπορούν αυτές κάτω από ιδιαίτερες προϋποθέσεις να δηλώνουν κίνηση, χαρακτηριστικό που συνήθως αποδίδεται μόνο στα ρήματα κίνησης. ε ένα τρίτο επίπεδο, διερευνούμε το βαθμό εμπλοκής του περιβάλλοντος στην ανάδυση νέων σημασιών. Τπό το πρίσμα της γνωσιακής προσέγγισης, θεωρούμε ότι η γνώση της γλώσσας αναδύεται από τη χρήση της γλώσσας, ότι η ίδια η γλώσσα δηλαδή είναι ένα σύστημα εν εξελίξει, βασισμένο στη χρήση. Η υιοθέτηση αυτής της οπτικής ενέχει την παραδοχή ότι και η σημασιολογική αλλαγή καθορίζεται από τη χρήση. Πράγματι, όπως θα δείξουμε, η χρήση της εἰς σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα επιδρά καταλυτικά στην ανάδυση των νέων σημασιών. Ψστόσο, η συμβολή του περικειμένου επιδέχεται διαβάθμιση, με αποτέλεσμα σε ορισμένες περιπτώσεις χρήσεις της πρόθεσης να παρουσιάζονται περισσότερο αποπερικειμενοποιημένες (decontextualized) σε σχέση με άλλες. Εξάλλου, στην παρούσα διατριβή προωθείται η θέση ότι η πρόθεση συνιστά πολύσημη κατηγορία. Ακολουθούμε τη γραμμή του μοντέλου των Tyler & Evans (2001, 2003) για τις προθέσεις της αγγλικής, η οποία γραμμή χαράσσεται με γνώμονα τον κρίσιμο ρόλο που διαδραματίζει το περικείμενο και οι στρατηγικές συναγωγής στην εμφάνιση των σημασιών. Προσεγγίζουμε δηλαδή την πολυσημία με μια πιο μετριοπαθή στάση σε σχέση με την προσέγγιση της πλήρους εξειδίκευσης (full specification approach Brugman 1981, Lakoff 1987, Brugman & Lakoff 1988) ως προς το ζήτημα της εμπλοκής του περικειμένου. Επιπλέον, αναγνωρίζοντας την ανάγκη διάκρισης των σημασιών, χρησιμοποιούμε τα δύο κριτήρια πολυσημίας που προτείνουν οι Tyler και Evans. Εντούτοις, επειδή θεωρούμε 4

31 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή ότι υπάρχουν περιπτώσεις που δεν καλύπτονται από τα δύο αυτά κριτήρια, προτείνουμε ένα τρίτο κριτήριο το οποίο λειτουργεί συμπληρωματικά και περιγράφει με μεγαλύτερο βαθμό ακρίβειας τα δεδομένα. ε ένα τέταρτο επίπεδο, διερευνάται κατά πόσον το σύνολο των αλλαγών στις σημασίες της εἰς μπορεί να ερμηνευθεί με αναγωγή σε ένα μόνο μηχανισμό. Η έρευνά μας αποκαλύπτει ότι η σημασιολογική αλλαγή δεν συνιστά διαδικασία που μπορεί να πάρει μια μόνο τιμή όσον αφορά τους μηχανισμούς που ερμηνεύουν τη σύνδεση μεταξύ των ποικίλων σημασιών. Για μια ολιστική προσέγγιση του φαινομένου χρειάζεται να αναγνωρισθεί το γεγονός ότι αλληλεπιδρούν γνωσιακές αρχές όπως η μεταφορά, η μετωνυμία, η υποκειμενικοποίηση 4 και οι μετασχηματισμοί των εικονιστικών σχημάτων. ε ένα πέμπτο επίπεδο, θα δείξουμε μέσα από τα δεδομένα μας ότι η κατεύθυνση της αλλαγής για την εἰς δεν είναι μονόδρομη και δεν εξελίσσεται απλώς από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο (πρβλ. Heine 1990, Heine et al. 1991). Αντίθετα, περισσότεροι του ενός δίαυλοι αλλαγής είναι διαθέσιμοι για την πρόθεση αυτή. Η εἰς επεκτείνεται από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ προς τρία ξεχωριστά εννοιακά πεδία, το ΦΡΟΝΙΚΟ, το ΛΟΓΙΚΟ- ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ και το ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο (πρβλ. Rice & Kabata 2007). Η σύνδεση των τριών πεδίων με το βασικό πεδίο του ΦΨΡΟΤ είναι άμεση, που σημαίνει ότι δεν χρειάζεται, για παράδειγμα, να περάσουμε στο ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο πρώτα, έτσι ώστε να φτάσουμε στο ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο αυτή η σχέση ισχύει και αντιστρόφως και έχει εφαρμογή σε όλα τα εμπλεκόμενα πεδία. Περαιτέρω, υποστηρίζουμε την άποψη ότι ακόμα και μέσα στο ίδιο πεδίο ενδέχεται να μην υπάρχει κάποια κυρίαρχη σημασία που θα τροφοδοτεί όλες τις άλλες σημασίες του πεδίου. Για παράδειγμα, στο ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο, οι σημασίες του ΑΠΟΔΕΚΣΗ, του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ και του ΔΕΚΣΗ παράγονται απευθείας από τη βασική τοπική σημασία χωρίς να εξαρτάται η παρουσία, 4 Με το περιεχόμενο που αποδίδει στον όρο αυτό ο Langacker (ενδεικτικά 1990). 5

32 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή λ.χ., του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ από την παρουσία του ΑΠΟΔΕΚΣΗ, και αντιστρόφως (πρβλ. Luraghi 2003, 2010). Αυτό το επίπεδο της ανάλυσης αποδεικνύεται εξαιρετικά χρήσιμο για την αποφυγή υπεργενικεύσεων όσον αφορά τα μονοπάτια της σημασιολογικής αλλαγής. ε ένα έκτο επίπεδο, η ποιοτική προσέγγιση θα λάβει ποσοτική υποστήριξη. Με την εφαρμογή στατιστικών μεθόδων θα ελέγξουμε (α) αν υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στο διαχρονικό στάδιο στο οποίο εμφανίζεται η εἰς και στη συχνότητα χρήσης της, (β) αν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στις τοπικές και στις αφηρημένες σημασίες της εἰς στα διάφορα διαχρονικά στάδια και (γ) αν το κειμενικό είδος επηρεάζει την κατανομή των σημασιών. Έτσι, για παράδειγμα, θα ελεγχθεί αν η αύξηση των σημασιών που παρατηρείται στην κλασική ελληνική σε σχέση με την ομηρική περίοδο, συνοδεύεται με αντίστοιχη αύξηση των εμφανίσεων της εἰς στο συγκεκριμένο διαχρονικό στάδιο. Παράλληλα, θα εξεταστεί αν στην κλασική ελληνική οι αφηρημένες σημασίες της εἰς είναι περισσότερες σε σχέση με τις αφηρημένες σημασίες της ομηρικής και ο ίδιος έλεγχος θα εφαρμοστεί και για τις σημασίες από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ. Και στο τέλος, αυτό που θα εξεταστεί είναι το κατά πόσον το κειμενικό είδος, βλ. π.χ. τη σύγκριση έπους-ιστοριογραφίας, επηρεάζει την κατανομή των σημασιών. ε ένα τελευταίο επίπεδο, αυτή η μελέτη επιδιώκει να συνεισφέρει και στην τυπολογική έρευνα γύρω από τις διαχρονικές αλλαγές. Ειδικότερα, εντοπίζονται ορισμένες τυπολογικές μεταβάσεις που λαμβάνουν χώρα στην ιστορική εξέλιξη της ελληνικής και με αυτό τον τρόπο τα αποτελέσματα της έρευνας εντάσσονται σε ένα γενικότερο προβληματισμό. Για παράδειγμα, εξετάζεται η μεταβολή στην κωδικοποίηση του σημασιολογικού ρόλου του ΑΠΟΔΕΚΣΗ (recipient). Η εξέταση αυτή αποκαλύπτει ότι σε διαφορετικά διαχρονικά στάδια η ελληνική έχει ομοιότητες με διαφορετικές γλώσσες. Έτσι, ενώ κατά την περίοδο από την ομηρική ελληνική μέχρι και το τέλος της ύστερης 6

33 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή μεσαιωνικής μοιάζει με γλώσσες όπως η γερμανική και η λατινική, κατά το διάστημα που έπεται ακολουθεί το ίδιο μοτίβο με γλώσσες όπως η αγγλική. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, χρήσιμες αποδεικνύονται τυπολογικές μελέτες που διερευνούν δείκτες με παρόμοια σημασιολογικά χαρακτηριστικά με αυτά της εἰς και εξετάζουν τα επίπεδα πολυσημίας που εμφανίζουν διαφορετικές γλώσσες μη σχετιζόμενες μεταξύ τους και τους διαύλους αλλαγής σημασίας που επιλέγονται σε γλώσσες για τις οποίες διαθέτουμε διαχρονικά δεδομένα (π.χ. αγγλικά, γαλλικά ενδεικτικά Heine 1990, Rice & Kabata 2007). Πολλές από αυτές τις μελέτες χρησιμοποιούν ως εργαλείο για την αναπαράσταση των ομοιοτήτων και των διαφορών ανάμεσα σε διάφορες γλώσσες τη μέθοδο των σημασιολογικών χαρτών (ενδεικτικά Croft 2001, Haspelmath 1997, 2003, Malchukov 2004, Narrog 2010). Η βασική ιδέα πίσω από τη μέθοδο αυτή, ότι δηλαδή ένας δείκτης δεν εκφράζει τυχαίες σημασίες αλλά σημασίες που οργανώνονται με δομημένο τρόπο, συμβαδίζει με τη γνωσιακή προσέγγιση που υιοθετείται εδώ, και ως εκ τούτου, θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τα οφέλη που απορρέουν από την ενσωμάτωση της μεθόδου των σημασιολογικών χαρτών στην ανάλυσή μας. Αποτυπώνοντας στη μορφή σημασιολογικού χάρτη τις διάφορες σημασίες και λειτουργίες της εἰς, είμαστε σε θέση να συγκρίνουμε το αποτέλεσμα που προκύπτει με τους χάρτες παρόμοιων δεικτών σε διαφορετικές γλώσσες. 7

34 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή 1.2. Μεθοδολογικά Κριτήρια επιλογής της εἰς Η εἰς ανήκει στην κατηγορία των προθέσεων, σε εκείνα δηλαδή τα άκλιτα στοιχεία της γλώσσας που εκφράζουν πλήθος επιρρηματικών σχέσεων, κυρίως τοπικών, αλλά και χρονικών, αιτιολογικών, τροπικών κ.α. (Smyth 1920: 365 βλ. και Schwyzer 1950/ μ 2002: 526). Επιπλέον, αποτελεί μέρος του ευρύτερου συνόλου των κύριων προθέσεων οι οποίες χρησιμοποιούνται τόσο με ονόματα όσο και με ρήματα (μπορούν να συμμετέχουν στη σύνθεση) και οι οποίες έχουν κληρονομηθεί από την προϊστορική περίοδο (βλ. Humbert 1954/ μ 1957: 287, Jannaris 1897/1968: 1490) 5. Οι κύριες προθέσεις της αρχαίας ελληνικής συχνά χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με τον αριθμό των πτώσεων με τις οποίες μπορούν να τεθούν: προθέσεις με μια πτώση προθέσεις με δύο πτώσεις προθέσεις με τρεις πτώσεις ἀντὶ, ἀπὸ, ἐκ, πρὸ (γενική), εἰς (αιτιατική), ἐν, σὺν (δοτική) διὰ, κατὰ, ὑπὲρ (γενική και αιτιατική) πρὸς, περὶ, ὑπὸ, μετὰ, παρὰ, ἐπὶ, ἀνὰ, ἀμφὶ (γενική, αιτιατική και δοτική) Πίνακας 1.1. Οι κύριες προθέσεις της αρχαίας ελληνικής Η ιδιαιτερότητα της εἰς συνίσταται στην αδιάκοπη παρουσία της (με διαφορετική μορφή βέβαια 6 ) στην ελληνική γλώσσα από την εποχή του Ομήρου ως σήμερα. Σο γράφημα που ακολουθεί πιστοποιεί ακριβώς την αδιάλειπτη εμφάνιση της εἰς στη διαχρονία της ελληνικής. το γράφημα μάλιστα φαίνεται ο ολοένα και πιο διεισδυτικός ρόλος της πρόθεσης, καθώς 5 Η άλλη κατηγορία προθέσεων, οι αποκαλούμενες καταχρηστικές προθέσεις, αφορά εκείνες τις προθέσεις που χρησιμοποιούνται μόνο με ονόματα και μένουν εκτός πεδίου έρευνας αυτής της διατριβής. 6 Η εἰς στην πορεία της μέσα στο χρόνο χάνει μέρος από τη φωνητική της υπόσταση και γίνεται φωνητικά *is], [se], [s]. Όπως σημειώνει ο Horrocks ( : 285), από τα «δημώδη» κείμενα του 12 ου αιώνα παρατηρείται συχνή σύντμηση του εἰς σε *s+, που προεξοφλεί το σύγχρονο τύπο μπροστά από λέξεις που αρχίζουν με φωνήεν και το οριστικό άρθρο. 8

35 10/K Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή με το πέρασμα του χρόνου η συχνότητα εμφάνισής της αυξάνεται ραγδαία (*στάδιο Α: ομηρική περίοδος - στάδιο Ε: ύστερη μεσαιωνική περίοδος+) εἰς 50 0 Ομηρική Κλασική Μετακλασική Πρώιμη μεσαιωνική Ύστερη μεσαιωνική Γράφημα 1.1. υχνότητα εἰς στη διαχρονία της ελληνικής. Η δυνατότητα που μας δίνεται να διερευνήσουμε την ιστορία μιας λέξης μέσα σε ένα τόσο μεγάλο διάστημα αποτελεί μεγάλη ερευνητική πρόκληση, καθώς μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε το είδος των σημασιολογικών επεκτάσεων που υφίσταται η λέξη σε βάθος χρόνου και, περαιτέρω, να συναγάγουμε περισσότερο ασφαλή συμπεράσματα σε σχέση με την κατεύθυνση της αλλαγής γενικότερα. Εκτός από τα παραπάνω, κριτήριο για την επιλογή της εἰς αποτέλεσε επίσης και ο σημαντικός της ρόλος μέσα στο παράδειγμα των κύριων προθέσεων της αρχαίας ελληνικής. Μαζί με τις ἐν και ἐκ θεωρείται μια εκ των τριών βασικών προθέσεων της γλώσσας του Ομήρου και της κλασικής περιόδου, καθώς αυτές κωδικοποιούν τις πιο βασικές τοπικές σημασίες: την ΚΙΝΗΙΑΚΗ (η εἰς), την ΕΚΣΟΠΙΚΗ/ ΑΥΑΙΡΕΣΙΚΗ (η ἐκ) και τη ΣΑΗ (η ἐν). Οι Hewson & Bubenik (2006: 71) αναφέρουν τρεις λόγους για τους οποίους θα πρέπει να θεωρούμε αυτή την ομάδα προθέσεων ως την κύρια: 7 Για την αναλυτική παρουσίαση των σταδίων της ελληνικής και των κειμένων που συμπεριλήφθηκαν στην ποιοτική και ποσοτική ανάλυση, βλ. την επόμενη υποενότητα. 9

36 ἀμφί ἀνά ἀντὶ ἀπό διά ἐν εἰς ἐκ ἐπί κατά μετά ξύν παρά περί πρό πρὸς ὑπέρ ὑπό Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή (α) Και οι τρεις είναι μονοσύλλαβες προθέσεις, ενώ η πλειοψηφία των προθέσεων της ελληνικής είναι δισύλλαβες 8. (β) Δεν φέρουν τόνο όταν προτίθενται, γεγονός που σημαίνει ότι είναι προκλιτικά, τα οποία έχουν ιδιαίτερη σχέση με το ακόλουθο ουσιαστικό, ενώ όλες οι άλλες προθέσεις είναι τονισμένες *<+. (γ) Και οι τρεις προθέσεις ανήκουν στην ομάδα των επτά που παίρνουν μόνο μία πτώση. Θα προσθέσουμε έναν τέταρτο λόγο: και οι τρεις προθέσεις εμφανίζονται με πολύ μεγάλη συχνότητα στην ομηρική περίοδο. Μάλιστα βρίσκονται στην τετράδα των πιο συχνά εμφανιζομένων προθέσεων όπως φαίνεται στο γράφημα *1.2]: συχνότητα προθέσεων 10/Κ ἀμφί ἀνά ἀντὶ ἀπό διά ἐν εἰς ἐκ ἐπί κατά μετά ξύν παρά περί πρό πρὸς ὑπέρ ὑπό Γράφημα 1.2. υχνότητες των κύριων προθέσεων της ομηρικής ελληνικής 9. 8 Εξαιρούνται οι διὰ, πρὸ, πρὸς, σὺν (βλ. τον πίνακα *1.1+). 9 τις μετρήσεις συμπεριλαμβάνονται όλα τα αλλόμορφα, όλες οι παραλλαγές που οφείλονται σε επίδραση του περιβάλλοντος, οι διαφορετικοί τύποι των προθέσεων όπως επίσης και οι περιπτώσεις στις οποίες συμβαίνει αναβιβασμός τόνου (π.χ. εἰς και ἐς / ἐπί, ἔπι, ἐφ', ἔφ', ἐπ' και ἔπ' / μετά, μέτα, μετ', μέτ' και μεθ / πρὸς, προτί, ποτί και πότι). Να σημειωθεί, επιπλέον, ότι, επειδή τα μόρια που παρουσιάζονται στο γράφημα *1.2+ μπορούν να λειτουργούν και ως επιρρήματα και ως προρρηματικά τα οποία έχουν υποστεί τμήση, αφαιρέσαμε όλες τις περιπτώσεις που ανήκουν σε αυτές τις τελευταίες δύο κατηγορίες, σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση που έχει κάνει ο Oswald (1904). 10

37 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή την ανάλυση ένα μικρό μέρος θα αφιερωθεί και στις δύο αυτές βασικές προθέσεις, στην ἐν και την ἐκ, με στόχο να δειχτεί ότι η αναγωγή στις τοπικές ιδιότητες των προθέσεων μπορεί να ερμηνεύσει την επέκταση σε περισσότερο αφηρημένες σημασίες. Η αναφορά σε αυτές τις δύο προθέσεις δεν είναι τυχαία. Η εἰς δημιουργεί αντιθετικό ζεύγος με την ἐν και με την ἐκ. Ειδικότερα, η ἐν και η εἰς διαφοροποιούνται ως προς το χαρακτηριστικό [ΔΤΝΑΜΙΚΟΣΗΣΑ+ (κωδικοποιούν μια *ΣΑΣΙΚΗ+ και μια *ΔΤΝΑΜΙΚΗ+ σχέση αντίστοιχα), ενώ εκφράζουν την ίδια περιοχή (*ΜΕΑ]). Από την άλλη πλευρά, η εἰς και η ἐκ διαφέρουν ως προς την περιοχή (*ΜΕΑ]-[ΕΞΨ] αντίστοιχα) αλλά είναι όμοιες ως προς το χαρακτηριστικό *ΔΤΝΑΜΙΚΟΣΗΣΑ]. Πιο συγκεκριμένα, η διαφορά έγκειται στο ότι η εἰς κωδικοποιεί την κίνηση του τοποθετούμενου αντικειμένου προς το εσωτερικό του τόπου αναφοράς, ενώ η ἐκ εκφράζει την έξοδο του τοποθετούμενου αντικειμένου από τον τόπο αναφοράς. Με αυτόν τον τρόπο, η ιστορία της εἰς δεν παρουσιάζεται απομονωμένη, αλλά εξετάζεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, λαμβάνοντας υπόψη και τις εξελίξεις που επισυμβαίνουν σε παραδειγματικό επίπεδο. Ξεχωριστή μνεία θα γίνει και στην πρόθεση πρὸς στο συνδυασμό της με την αιτιατική, με την οποία η <εἰς + αιτιατική> συγκλίνει ως προς ορισμένες ιδιότητες και αποκλίνει ως προς άλλες. Κύριος στόχος μας είναι η διαχρονική εξέταση της πρόθεσης εἰς να αποτελέσει τη βάση για τη διεξοδική περιγραφή και ανάλυση της ιστορίας όλων των κύριων προθέσεων της αρχαίας ελληνικής. 11

38 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή Η επιλογή των κειμένων για την ποιοτική και την ποσοτική έρευνα Η ανάλυση βασίστηκε σε δεδομένα τα οποία σταχυολογήθηκαν από ιστορικές γραμματικές, λεξικά και ιστορίες της ελληνικής (βλ. ενδεικτικά Blass & Debrunner 1961, Browning 1983, Goodwin 1900, Hatzidakis 1892, Horrocks , Humbert 1930, 1954/ μ 1957, Jannaris 1897/1968, Liddell & Scott 1940, Mayser 1934, Monro , Moulton , Schwyzer 1950/ μ 2002, Smyth 1920, Sophocles 1914, Turner 1963, Φριστίδης (επιμ.) 2001). Παράλληλα, αξιοποιήσαμε και τις ήδη υπάρχουσες μελέτες σε σχέση με τις προθέσεις της ελληνικής (βλ. ενδεικτικά Chantraine 1953, Hessinger 1978, Horrocks 1980, 1981, Bortone 2000, 2010, Luraghi 2003, 2004, 2005, 2006, 2010, Skopeteas 2002, 2008a, 2008b, Hewson & Bubenik 2006). Επιπλέον, αποδελτιώσαμε παραδείγματα από κείμενα αντιπροσωπευτικά 10 της εκάστοτε ιστορικής φάσης της ελληνικής με σκοπό την πληρέστερη περιγραφή των υπό εξέταση φαινομένων εκκινώντας από την περίοδο στην οποία ανήκουν τα ομηρικά έπη (περίπου στο τέλος του 8 ου αιώνα π.φ.) και καταλήγοντας στο τέλος της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου (φτάνουμε μέχρι τον 16 ο αι. μ.φ.) Θεωρήσαμε αντιπροσωπευτικά κείμενα όσα π.χ. αναφέρονται στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας του Lesky (1971/ μ 1983) για την κλασική και μετακλασική περίοδο και γενικότερα κείμενα τα οποία είναι όσο τον δυνατόν πιο κοντά στην καθομιλουμένη (για όλες τις περιόδους). Γενικότερα, για την επιλογή των κειμένων καταφύγαμε στη λύση της χρησιμοποίησης ευκαιριακού δείγματος (ή συμπτωματικής δειγματοληψίας convenient sample), λύση που επιβάλλεται από τη διαθεσιμότητα και τη φύση του δείγματος. Για παράδειγμα, για το πρώτο στάδιο περιοριζόμαστε να στηρίξουμε την ανάλυσή μας μόνο σε ποιητικά κείμενα, καθώς είναι τα μόνα σωζόμενα της περιόδου. Μία πρόσθετη δυσκολία αφορά τη δυνατότητα συνύπαρξης διάφορων διαλεκτικών ποικιλιών ακόμα και μέσα στο ίδιο κείμενο. Μια ολοκληρωμένη μελέτη οφείλει να λάβει υπόψη της και αυτή την παράμετρο ωστόσο η κατηγοριοποίηση των κειμένων σύμφωνα και με αυτήν την παράμετρο θα καθιστούσε δύσκολη και δύσκαμπτη τη διερεύνηση οποιουδήποτε γλωσσικού φαινομένου, ιδιαίτερα αν η ποιοτική ανάλυση συνοδεύεται και από ποσοτική ανάλυση. 11 Για τα κείμενα της κλασικής, ελληνιστικής και της μεσαιωνικής περιόδου χρησιμοποιήθηκαν το ηλεκτρονικό σώμα κειμένων Thesaurus Linguae Graecae (TLG) για τα κείμενα της κλασικής ελληνικής αξιοποιήθηκε και το ηλεκτρονικό corpus Perseus Project για την καινή διαθήκη χρησιμοποιήσαμε και το επισημειωμένο ηλεκτρονικό σώμα κειμένων από το 12

39 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή Η ανάλυσή μας δίνει έμφαση στην ομηρική και στην κλασική περίοδο πρωτίστως, όπου διαπιστώνονται οι πιο σημαντικές αλλαγές όσον αφορά την κωδικοποίηση των σημασιών από την εἰς. Ψστόσο, επεκτείναμε την έρευνά μας και σε επόμενα στάδια, έτσι ώστε να συμπεριληφθούν ορισμένες κομβικές εξελίξεις στην ιστορία της συγκεκριμένης πρόθεσης (βλ. τις επεκτάσεις στους σημασιολογικούς ρόλους του ΔΕΚΣΗ και του ΑΠΟΔΕΚΣΗ). Σο συλλεχθέν υλικό χωρίστηκε στις πέντε περιόδους 12 που φαίνονται στον πίνακα *1.2+: τάδιο Όνομα περιόδου Αιώνες Α Ομηρική 8 ος - 6 ος αι. π.φ. Β Κλασική ελληνική 5-4 ος αι. π.φ. Γ Ελληνιστική-ρωμαϊκή ελληνική (μετακλασική) 3 ος αι. π.φ. - 5 ος αι. μ. Φ. Δ Πρώιμη μεσαιωνική ελληνική 6 ος - 10 ος αι. μ. Φ. Ε Ύστερη μεσαιωνική ελληνική 11 ος - 16 αι. μ.φ. Πίνακας 1.2. Σα πέντε εξεταζόμενα διαχρονικά στάδια. την πρώτη περίοδο, η οποία καταχρηστικά ονομάζεται ομηρική, εκτός από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια 13,14 συμπεριλάβαμε και τα κείμενα του Ησιόδου λόγω της χρονικής εγγύτητάς τους, όπως επίσης και έργα του Πινδάρου. Όσον αφορά την κλασική ελληνική, αποδελτιώσαμε χαρακτηριστικά κείμενα από κάθε κειμενικό είδος (π.χ. Σραγωδία: Ευριπίδης, οφοκλής Πανεπιστήμιο του Όσλο 12 Ας σημειωθεί ότι ο όρος περίοδος χρησιμοποιείται συμβατικά και με ευρεία έννοια και δεν υπονοεί ότι τα όρια μεταξύ των διαφορετικών σταδίων είναι αυστηρώς καθορισμένα. 13 Σα ομηρικά κείμενα παρά τα προβλήματα που παρουσιάζουν (π.χ. τα ζητήματα της σύνθεσης, της πατρότητας, της χρονολόγησης και φυσικά της γλώσσας των δύο επών), αποτελούν πολύτιμη πηγή για τη μελέτη των προθέσεων, ιδιαίτερα λόγω της ιδιάζουσας φύσης της κατηγορίας της πρόθεσης σε αυτή την περίοδο. 14 Για τις μεταφράσεις των ομηρικών κειμένων στηριζόμαστε στους Κακριδή και Καζαντζάκη (1955, 1965). Όπου η μετάφραση δεν ανταποκρίνεται στους στόχους της παρουσίασης του εκάστοτε παραδείγματος, προχωρούμε στην προσαρμογή αυτής. 13

40 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή Ιστοριογραφία: Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ξενοφών Υιλοσοφία: Πλάτων, Αριστοτέλης κ.α. κωμωδία: Αριστοφάνης, Μένανδρος βλ. τους αναλυτικούς πίνακες *1.3+ και *1.4] παρακάτω). Από τα διάφορα κειμενικά είδη, ιδιαίτερα η κωμωδία αποτυπώνει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο εκφράζονταν στην καθημερινή τους επικοινωνία οι άνδρες με λαϊκή καταγωγή παρά το γεγονός ότι αποτελεί ποιητικό είδος και όχι απροσχεδίαστο λόγο, και γι αυτόν το λόγο μάς είναι πολύ χρήσιμες οι πληροφορίες που περιέχονται σε αυτά (βλ. Dover 1975: , Skopeteas 2002: 56). Για τη γλώσσα της ελληνιστικής-ρωμαϊκής ελληνικής, αποκαλυπτικά είναι τα ιερά κείμενα, δηλαδή η Γένεσις και η Καινή Διαθήκη 15. Επιπλέον, στηριχτήκαμε στα λογοτεχνικά κείμενα του Διόδωρου από τη ικελία, του Πολύβιου του ιστοριογράφου, στους Διαλόγους του Επίκτητου ( μ.φ.) 16 και στον Πλούταρχο 17. Για τη συλλογή των δεδομένων της περιόδου αυτής χρησιμοποιήσαμε και συλλογές παπυρικών κειμένων (π.χ. Οξυρρύγχου, BGU), οι οποίες παρουσιάζουν το συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με τα λογοτεχνικά κείμενα ότι απηχούν περισσότερο τις τάσεις του προφορικού λόγου. Ψστόσο, δεν έγινε ενδελεχής έλεγχος αυτών των σωμάτων, λόγω του όγκου των δεδομένων και γιατί κάτι τέτοιο εκφεύγει από τους στόχους της παρούσας έρευνας παρά το γεγονός ότι θεωρείται desideratum της γλωσσολογικής έρευνας (βλ. Λεντάρη & Μανωλέσσου 2003). Για την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο, σώζονται ελάχιστα κείμενα που ανήκουν σε «χαμηλό επίπεδο χρήσης» (low register of use βλ. Markopoulos 2009: 16-17) γι αυτόν το λόγο χρησιμοποιήσαμε κείμενα που ανήκουν στο 15 Η γλώσσα της Καινής Διαθήκης προσεγγίζει σε μεγάλο βαθμό την καθομιλουμένη των πρώτων αιώνων μ.φ. στον ελληνικό κόσμο (Browning : 22-23, Horrocks : 149). 16 Ο Horrocks ( : 146) παρατηρεί ότι οι διάλογοι του Επίκτητου είναι πιθανότατα το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα που έχουμε της καλλιεργημένης ομιλούμενης γλώσσας του 2 ου αι. μ.φ. 17 Η γλώσσα του Πλουτάρχου περιέχει στοιχεία της Κοινής αν και ζει μέσα σε μια περίοδο που βρίσκεται σε ακμή ο αττικισμός (βλ. Lesky 1971/ μ 1983: 1129). 14

41 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή μεσαίο επίπεδο χρήσης, όπως είναι η Φρονογραφία 18 του Ιωάννη Μαλάλα (6 ος μ.φ.), το Λειμωνάριον του Ιωάννη Μόσχου (6 ος μ.φ), το Φρονικόν του Πασχάλη (7 ος μ.φ.), η Φρονογραφία του Θεοφάνη του Ομολογητού (9 ος μ.φ.), το Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν και το Έκθεσις της βασιλείου τάξεως 19 του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου (10 ος μ.φ.), κ.α. Tέλος, όσον αφορά την ύστερη μεσαιωνική περίοδο 20, αποδελτιώθηκαν λογοτεχνικά κείμενα που είναι γραμμένα σε μορφή δημώδη: το έπος του Διγενή Ακρίτα 21 (11 ος -12 ος μ.φ.), τα Πτωχοπροδρομικά, τα ποιήματα του Μιχαήλ Γλυκά και του πανέα (12 ος μ.φ.), το Φρονικό του Μορέα, ο Πουλολόγος, ο αχλίκης (14 ος μ.φ.), το Φρονικό του Μαχαιρά (15 ος μ.φ.), κ.α. ε ορισμένες περιπτώσεις επεκταθήκαμε και στην πρώιμη ελληνική (16 ος ), έτσι ώστε να περιλάβουμε και αλλαγές στο σημασιολογικό φορτίο της εἰς που δεν έχουν ολοκληρωθεί σε προηγούμενες περιόδους. Από αυτή την 18 Η Φρονογραφία παραδίδεται σε ένα ακέφαλο και κολοβό χειρόγραφο, τον Baroccianus 182, του 11 ου / 12 ου αι., ωστόσο αποσπάσματα παραδίδονται σε διάφορα χειρόγραφα. (βλ. Καρπόζηλος 1997: 546). 19 Και τα δύο είναι γραμμένα σε πιο απλό ύφος σε σύγκριση με άλλα έργα του (βλ. Horrocks : 245, Markopoulos 2009: 91 πρβλ. Browning : 5). τους προλόγους και των δύο έργων, ο συγγραφέας απολογείται για το απλό ύφος του: Ὡς ἅν δὲ σαφ καὶ εὐδιάγνωστα εἶεν τὰ γεγραμμένα, καὶ καθωμιλημένῃ καὶ ἁπλουστέρᾳ φράσει κεχρήμεθα καὶ λέξεσι ταῖς αὐταῖς καὶ ὀνόμασι τοῖς ἐφ ἑκάστῳ πράγματι πάλαι προσαρμοσθεῖσι καὶ λεγομένοις, ὑφ ὧν τοῦ βασιλείου κράτους ῥυθμ καὶ τάξει φερομένου, εἰκονίζοι μὲν τοῦ δημιουργοῦ τὴν περὶ τόδε τὸ πᾶν ἁρμονίαν καὶ κίνησιν, καθορτο δὲ καὶ τοῖς ὑπὸ χεῖρα σεμνο-πρεπέστερον, καὶ διὰ τοῦτο ἡδύτερον τε καὶ θαυμαστότερον, λεκτέον περὶ ἑκάστης τάξεως, ὅπως τε καὶ καθ ὃν ὀφείλει τρόπον ἐκτελεῖσθαι καὶ συμπεραίνεσθαι (Πορφυρογέννητος, Έκθεσις της βασιλείου τάξεως ). Εἰ δὲ σαφεῖ καὶ κατημαξευμένῳ λόγῳ καὶ οἷον εἰκῆ ῥέοντι πεζ καὶ ἁπλοϊκ πρὸς τὴν τῶν προκειμένων ἐχρησάμην δήλωσιν, μηδὲν θαυμάσῃς, υἱέ. Οὐ γὰρ ἐπίδειξιν καλλιγραφίας ἥ φράσεως ἠττικισμένης καὶ τὸ διηρμένον διογκούσης καὶ ὑψηλὸν ποισαι ἐσπούδασα, ἀλλὰ μᾶλλον διὰ κοινς καὶ καθωμιλημένης ἀπαγγελίας διδάξαι σοι ἔσπευσα, ἅπερ οἴομαι δεῖν σε μὴ ἀγνοεῖν, καὶ ἃ τὴν ἐκ μακρᾶς ἐμπειρίας σύνεσίν τε καὶ φρόνησιν εὐμαρῶς σοι δύναται προξενεῖν (Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν κεφ. 1). 20 Ενώ για τα κείμενα των προηγούμενων περιόδων δίνουμε μαζί με τα παραδείγματα και την απόδοσή τους στα νέα ελληνική, για τα κείμενα της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου δεν δίνουμε τη νεοελληνική απόδοση, γιατί κρίναμε ότι η κατανόησή των αποσπασμάτων είναι δυνατή χωρίς αυτή. 21 Σο έπος του Βασιλείου Διγενή Ακρίτη παραδίδεται σε πολλές παραλλαγές. Εμείς στηριχθήκαμε στην Grottaferrata (που είναι και η αρχαιότερη) και στην Escorial. 15

42 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή περίοδο, αντλήσαμε δεδομένα από περιορισμένες πηγές. Ο πίνακας *1.3] περιέχει τους συγγραφείς και τα έργα που χρησιμοποιήθηκαν για την ποιοτική έρευνα της διατριβής. Αιώνας υγγραφέας Κείμενο 8 ος π.φ. Ὅμηρος Ἰλιάς, Ὀδύσσεια 8 ος/ 7 ος π.φ. Ἡσίοδος Ἔργα καὶ Ἡμέραι 8 ος -6 ος π.φ. Ὁμηρικοί Ὕμνοι 6 ος π.φ. Πίνδαρος Πυθιόνικοι 5 ος π.φ. οφοκλής Αἴας, Οἰδίπους ἐπὶ Κολωνῷ, Οἰδίπους Σύραννος, Σραχινίαι 5 ος π.φ. Εὐριπίδης Ἰφιγένεια ἐν Σαύροις, Ἴων, Ὀρέστης 5 ος π.φ. Ἡρόδοτος Ἱστορίαι 5 ος π.φ. Θουκυδίδης Ἱστορίαι 5 ος -4 ος π.φ Ἀριστοφάνης Ἀποσπάσματα, Ἀχαρνῆς, Πλοῦτος 5 ος -4 ος π.φ Λυσίας Κατὰ Ἐρατοσθένους, Ὑπὲρ τοῦ Ἐρατοσθένους φόνου ἀπολογία 5 ος -4 ος π.φ Πλάτων Ἀπολογία ωκράτους, Θεαίτητος, Γοργίας, Νόμοι, Πολιτεία, Πρωταγόρας, Σίμαιος 5 ος -4 ος π.φ Ξενοφών Ἑλληνικά, Ἰέρων, Κύρου Ανάβασις, Λακεδαιμονίων Πολιτεία, Κύρου Παιδεία, 5 ος -4 ος π.φ Ἰσοκράτης Ἀεροπαγητικός, Ἀρχίδαμος 4 ος π.φ. Αἰσχίνης Περὶ τῆς παραπρεσβείας 4 ος π.φ. Αριστοτέλης Κατηγορίαι 4 ος π.φ. Ἰσαῖος Περἰ τοῦ Κλεωνύμου Κλήρου 4 ος π.φ. Λυκοῦργος Κατά Λεωκράτους 4 ος π.φ. Δημοσθένης Κατά Διονυσοδώρου βλάβης, Ὕπὲρ Κτησιφῶντος περὶ τοῦ τεφάνου 1 ος π.φ. Διονύσιος Ἡ Σέχνη τῆς Ῥητορικής, Περὶ τῶν Ἀττικῶν ῥητόρων ὁ Αλικαρνασσεύς 1 ος π.φ. Διόδωρος Ιστορική βιβλιοθήκη ὁ ικελιώτης 1 ος -2 ος μ.φ Διάφοροι Καινή Διαθήκη συγγραφείς 5 ος μ.φ. Γελάσιος Εκκλησιαστική ιστορία Κυζικηνός 6 ος μ.φ. Μαλάλας, Φρονογραφία Ιωάννης 6 ος μ.φ. Μόσχος, Ιωάννης Λειμωνάριον 7 ος μ.φ. Πασχάλης Φρονικόν 9 ος μ.φ. Θεοφάνης ο Ομολογητής Φρονογραφία 16

43 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή 10 ος μ.φ. Κωνσταντίνος Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, Έκθεσις της βασιλείου Πορφυρογέννητος τάξεως 11 ος -12 ος μ.φ.. Βασίλειος Διγενής Ακρίτας 12 ος μ.φ. πανέας Αλεξίου Κομνηνού, ποίημα παραινετικόν 12 ος μ.φ. Μιχαήλ Γλυκάς τίχοι γραμματικοί Μιχαήλ του Γλυκά, ους έγραψε καθ ον κατεσχέθη καιρόν εκ προσαγγελίας χαιρεκάκου τινός 14 ος μ.φ. Φρονικόν τοῦ Μορέως 14 ος μ.φ. αχλίκης 15 ος μ.φ. Μαχαιράς Φρονικόν 16 ος μ.φ Δαμασκηνός Θησαυρός ο τουδίτης Πίνακας 1.3. Γραπτές πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για την ποιοτική έρευνα (δεν περιλαμβάνονται τα παπυρικά κείμενα). Ο επόμενος πίνακας ([1.4]) περιέχει τους συγγραφείς και τα κείμενα που συμπεριλήφθηκαν στην ποσοτική έρευνα στην οποία προχωρήσαμε με σκοπό να δείξουμε (α) την αλλαγή στη συχνότητα χρήσης της εἰς στο πέρασμα του χρόνου, εξέλιξη που συνάδει με την αύξηση του λειτουργικού φορτίου της πρόθεσης και (β) τη διαφορά ανάμεσα στις τοπικές και στις αφηρημένες σημασίες της εἰς στα διάφορα διαχρονικά στάδια 22. τάδιο Αιώνας υγγραφέας Κείμενο Ειδος Α 8 ος π.φ. Ὅμηρος Ἰλιάς Έπος 8 ος/ 7 ος π.φ. Ἡσίοδος Θεογονία, Ἔργα καὶ Έπος ἡμέραι Β 5 ος π.φ. οφοκλής Οἰδίπους ἐπὶ Κολωνῷ, Σραγωδία Υιλοκτήτης 5 ος π.φ. Εὐριπίδης Ἐλένη Σραγωδία 5 ος π.φ. Ἡρόδοτος Ἱστορίαι Ιστοριογραφία 5 ος π.φ. Θουκυδίδης Ἱστορίαι Ιστοριογραφία 5 ος -4 ος π.φ Πλάτων Πρωταγόρας Υιλοσοφία 4 ος π.φ. Ἀριστοτέλης Ἀθηναίων Πολιτεία Υιλοσοφία 5 ος -4 ος π.φ Ἀριστοφάνης Ἱππεῖς, Λυσιστράτη Κωμωδία 5 ος -4 ος π.φ Ἱπποκράτης Περί διαίτης Ιατρικά 22 Ο όρος σημασία στο ποσοτικό μέρος δεν θα έχει την τεχνική έννοια που θα χρησιμοποιούμε στα υπόλοιπα μέρη της διατριβής και θα περιλαμβάνει τόσο τις σημασίες της εἰς όσο και τις χρήσεις. 17

44 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή 4 ος -3 ος π.φ. Μένανδρος Ἀσπὶς, Δύσκολος, Κωμωδία Ἐπιτρέποντες 4 ος π.φ. Δημοσθένης Κατὰ Υιλίππου Γ, Κατὰ Ρητορική Υιλίππου Δ, Ὀλυνθιακός Α, Ὀλυνθιακός Γ 4 ος π.φ. Αἰσχίνης Κατὰ Σιμάρχου Ρητορική Γ 1 ος -2 ος μ.φ. Ἐπίκτητος Διατριβές Υιλοσοφία 1 ος -2 ος μ.φ. Καινή Διαθήκη Θρησκευτικό 1 ος -2 ος μ.φ. Πλούταρχος Βίοι Παράλληλοι Βιογραφία Δ 6 ος μ.φ. Μαλάλας, Ιωάννης Φρονογραφία Φρονικό 6 ος μ.φ. Μόσχος, Ιωάννης Λειμωνάριον Αγιολογικό 10 ος μ.φ. Κωνσταντίνος Προς τον ίδιον υιόν Παραινετική Πορφυρογέννητος Ρωμανόν πραγματεία Ε 11 ος -12 ος Βασίλειος Διγενής Ακρίτας μ.φ. 14 ος μ.φ. Φρονικόν τοῦ Μορέως Φρονογραφία 16 ος μ.φ Δαμασκηνός Θησαυρός Εκκλησιαστικοί ο τουδίτης λόγοι Πίνακας 1.4. Γραπτές πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για την ποσοτική έρευνα. Όσον αφορά το πρώτο ζήτημα, η ερευνητική υπόθεσή μας έχει διαμορφωθεί ως εξής: Η1: Η συχνότητα χρήσης της εἰς εξαρτάται από το διαχρονικό στάδιο στο οποίο αυτή εμφανίζεται, το οποίο αναμένεται βάσει της γενικότερης αύξησης του λειτουργικού φορτίου της πρόθεσης. Για τη διερεύνηση αυτής της υπόθεσης, στηριχτήκαμε στον χ 2 έλεγχο ανεξαρτησίας. Όσον αφορά το δεύτερο ζήτημα, η υπόθεσή μας είχε ως εξής (και αφορά κάθε διαχρονικό στάδιο χωριστά): Η2: Η συχνότητα των τοπικών σημασιών διαφέρει από τη συχνότητα των αφηρημένων σημασιών. Για τη διερεύνηση αυτών των υποθέσεων στηριχτήκαμε στο διωνυμικό έλεγχο (bi-nomial test). 18

45 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή την ανάγκη που δημιουργείται για την ύπαρξη ομοιογενούς δείγματος, ανταποκριθήκαμε χρησιμοποιώντας από κάθε κείμενο τις πρώτες λέξεις. Μετά την κατηγοριοποίηση του υλικού με βάση τη διάκριση [+/- τοπική σημασία], προχωρήσαμε στη σύγκριση ανάμεσα στα διαχρονικά στάδια. Περαιτέρω, θέσαμε ως τρίτο στόχο να ελεγχθεί κατά πόσον το κειμενικό είδος επηρεάζει την κατανομή των σημασιών. τον έλεγχο αυτό συγκρίναμε μόνο τα διαχρονικά στάδια Α και Β αλλά και την κατανομή των σημασιών ανά κειμενικό είδος συγχρονικά μέσα στο στάδιο Β. Η σύγκριση των διαχρονικών σταδίων Α και Β ως προς τα κειμενικά είδη αναπόφευκτα έχει ως μέτρο σύγκρισης το έπος αφού στο στάδιο Α δεν υπάρχει άλλη διαθέσιμη πηγή. υνεπώς, τα ζεύγη που ελέγχθηκαν ήταν τα εξής: έποςτραγωδία / έπος-ιστοριογραφία / έπος-φιλοσοφία / έπος-κωμωδία / έποςιατρικά / και έπος-ρητορική. Η σύγκριση συγχρονικά έγινε με κάθε δυνατό συνδυασμό, δηλαδή: τραγωδία-ιστοριογραφία / τραγωδία-φιλοσοφία / τραγωδία-κωμωδία / τραγωδία-ρητορική / τραγωδία- ιατρικά / ιστοριογραφία-φιλοσοφία / ιστοριογραφία-κωμωδία / ιστοριογραφίαρητορική / ιστοριογραφία-ιατρικά / φιλοσοφία-κωμωδία / φιλοσοφίαρητορική / φιλοσοφία-ιατρική / κωμωδία-ρητορική / κωμωδία- ιατρικά / ρητορική- ιατρικά. υνοπτικά, η ερευνητική μας υπόθεση σε σχέση με την επίδραση του κειμενικού είδους διαμορφώθηκε ως εξής: και Η3: Η συχνότητα εμφάνισης των τοπικών σημασιών εξαρτάται από το κειμενικό είδος Η4: Η συχνότητα εμφάνισης των αφηρημένων σημασιών εξαρτάται από το κειμενικό είδος Για την εξέταση των συγκεκριμένων υποθέσεων χρησιμοποιήσαμε πάλι τον έλεγχο ανεξαρτησίας χ 2. ε όλες τις περιπτώσεις, αν το παρατηρηθέν επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας (p-value) είναι ίσο ή μεγαλύτερο του 19

46 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή 0.05, τότε λέμε ότι τα δεδομένα πάνω στα οποία στηρίζεται ο έλεγχος δεν επαρκούν για την απόρριψη της μηδενικής υπόθεσης. Αν το επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας είναι μικρότερο του 0.05, τότε λέμε ότι οι τιμές που παρατηρήθηκαν διαφέρουν σημαντικά από τις αναμενόμενες τιμές (δεν επαληθεύεται η μηδενική υπόθεση) στην τελευταία περίπτωση, θεωρείται ότι οι δύο μεταβλητές δεν είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους. 20

47 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή 1.3. Προηγούμενες αναλύσεις για την ιστορική εξέλιξη των προθέσεων της ελληνικής Η εξέλιξη των προθέσεων της ελληνικής μέσα στο χρόνο έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης πολλών ερευνητών, φιλολόγων και γλωσσολόγων. ε αυτή την ενότητα γίνεται αναφορά στις πιο σύγχρονες από τις γλωσσολογικές μελέτες, δηλ. του Bortone (2000), της Luraghi (2003) και του Skopeteas (2002) 23. Ειδικότερα, επισημαίνουμε κάποιες βασικές αποκλίσεις των παραπάνω ερευνών σε σχέση με την προσέγγιση που ακολουθούμε σε αυτήν τη διατριβή 24. Ο Bortone κινούμενος μέσα στα πλαίσια της Προσέγγισης της Σοποθετικής Προτεραιότητας (Localistic Hypothesis) τόσο στη διατριβή του (2000) και την επανέκδοση αυτής (2010) όσο και σε μια σειρά άρθρων (βλ. ενδεικτικά Μπορτώνε 1997, Bortone 2002) δείχνει την προτεραιότητα σε διαχρονικό επίπεδο της τοπικής σημασίας σε σχέση με τις αφηρημένες σημασίες μελετώντας το παράδειγμα των προθέσεων (κύριων και καταχρηστικών) και το σύστημα των πτώσεων της ελληνικής στο βάθος τριών χιλιετιών. Η εξέταση του συνόλου των προθέσεων και των πτώσεων σε τόσο μεγάλο διάστημα αναγκαστικά οδήγησε τον Bortone να παραλείψει σημαντικές λεπτομέρειες που αφορούν συγκεκριμένες προθέσεις. Η διαπίστωση αυτή ισχύει και για την εἰς. Ερωτήματα π.χ. που αφορούν τα κριτήρια διάκρισης των σημασιών ή την εμπλοκή του περικειμένου στην 23 Και το βιβλίο των Hewson & Bubenik (2006) αποτελεί σχετικά πρόσφατη έρευνα πάνω στις προθέσεις της ομηρικής και της κλασικής ελληνικής. Εντούτοις, η έρευνα αυτή είναι εγκιβωτισμένη σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, καθώς αντικείμενό της είναι η ανάλυση του συστήματος των πτώσεων, των προθέσεων και των επιθέσεων (postpositions) στις ΙΕ γλώσσες γενικότερα. Η συμβολή τους είναι σημαντική γιατί παρουσιάζουν την εξέλιξη της ελληνικής από την κλιτική σύνταξη στη διαγραμματική (configurational) (που συνεπάγεται δηλαδή περιορισμό του κλιτικού συστήματος και ανάδυση προθετικών φράσεων όπου η πρόθεση κυβερνά την πτώση). Περαιτέρω, και η μονογραφία του Horrocks (1981) συνιστά σημαντική συμβολή στη μελέτη των προθέσεων και των πτώσεων της ελληνικής ωστόσο, εστιάζει στην ομηρική περίοδο και γι αυτό δεν αναφέρεται σε αυτή την ενότητα. 24 Σόσο στην παρουσίαση του θεωρητικού πλαισίου όσο και στα κεφάλαια ανάλυσης της εἰς θα αναφερθούν οι συγκλίσεις και οι αποκλίσεις και με άλλες μελέτες για τις προθέσεις της ελληνικής. 21

48 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή ανάδυση των σημασιών απλώς δεν ανήκουν στην ερευνητική ατζέντα του συγγραφέα. Σο βασικό ερώτημα που διαπνέει το έργο του Bortone είναι το αν η τοπική σημασία είναι η αρχική σημασία των προθέσεων. Πράγματι, δείχνει ότι στο πέρασμα του χρόνου στις προθέσεις προσγράφονται ολοένα και πιο αφηρημένες σημασίες και στη συνέχεια πολλές από αυτές χάνουν την τοπική τους σημασία, αντικαθίστανται από σύνθετες δομές που αποτελούνται από ένα επίρρημα και μια προθετική φράση. Αυτές οι σύνθετες δομές επανεισάγουν τις τοπικές σημασίες. υμφωνούμε με τον Bortone ως προς την προτεραιότητα της τοπικής σημασίας για τις προθέσεις της ελληνικής. Ψστόσο, ενώ και για την εἰς υποστηρίζει ότι η αρχική σημασία είναι η τοπική και ορίζει ποια είναι αυτή, δεν διευκρινίζει με ποια μεθοδολογία κατέληξε στη διαπίστωση αυτή. Η Luraghi (2003, 2005, 2006) ακολουθώντας και αυτή τις θεωρητικές προτάσεις της Γνωσιακής Γραμματικής περιγράφει τις σημασίες, τις σημασιολογικές επεκτάσεις (από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο) και τα επίπεδα πολυσημίας που εμφανίζουν οι προθέσεις της ομηρικής και της κλασικής ελληνικής στην ανάλυσή της ενσωματώνει και τη συζήτηση για τις πτώσεις. Σο έργο της στοχεύει να ενταχθεί στο γενικότερο προβληματισμό της έρευνας της τυπολογίας γλωσσών. Παρά το γεγονός ότι συμφωνούμε σε ορισμένα σημεία με την ανάλυση της Luraghi, στο βαθμό που οι αναλύσεις μας επικαλύπτονται θεματικά η διαφοροποίησή μας μπορεί να συνοψιστεί σε τέσσερις βασικούς άξονες: (α) Πρωτοτυπική σημασία: στην παρούσα διατριβή προσδιορίζουμε την πρωτοτυπική σημασία της εἰς στον Όμηρο με κριτήρια που έχουν προταθεί στη βιβλιογραφία, έτσι ώστε να περιοριστεί η αυθαίρετη εξαγωγή συμπερασμάτων σε σχέση με το ποια σημασία προκρίνεται ως τέτοια (β) κριτήρια διάκρισης σημασιών: και η καταγραφή των σημασιών γίνεται με σαφώς προσδιορισμένα κριτήρια που διαχωρίζουν ποιες χρήσεις 22

49 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή της πρόθεσης είναι περισσότερο εξαρτώμενες από το περιβάλλον και ποιες όχι (γ) επιμερισμός σημασίας: βασική μας παραδοχή είναι ότι η σημασία ενδέχεται να επιμερίζεται συνταγματικά σε περισσότερα από ένα συστατικά του εκφωνήματος. Η Luraghi από την άλλη μεριά αποδίδει μεγαλύτερο σημασιολογικό φορτίο στην πρόθεση καθαυτή. (δ) μηχανισμοί αλλαγής: ένας πρόσθετος άξονας αφορά το πλήθος των μηχανισμών που εμπλέκονται στις αλλαγές στη σημασία της πρόθεσης. Μπορεί η μεταφορά να είναι το αποτέλεσμα των μεταβολών σε πολλές περιπτώσεις, αλλά μεσολαβούν διαφορετικοί μηχανισμοί ώστε να φτάσουμε σε αυτό το αποτέλεσμα. το πλαίσιο αυτής της διατριβής αναγνωρίζουμε το γεγονός ότι η αλλαγή είναι απόρροια της αλληλεπίδρασης γνωσιακών αρχών όπως η μεταφορά, η μετωνυμία, η υποκειμενοποίηση και οι μετασχηματισμοί των εικονιστικών σχημάτων. Σέλος, ο Skopeteas (2002 βλ. και 2006, 2008a, 2008b) προσφέρει μια λειτουργική-τυπολογική περιγραφή των προθημάτων, των προθέσεων, των επιρρημάτων και των ρημάτων κίνησης στη διαχρονία της ελληνικής. Η προσέγγισή του είναι ονομασιολογική (από πάνω προς τα κάτω), αφού αφετηρία της είναι η έννοια της τοποθέτησης στο χώρο (απαντά στο ερώτημα πού βρίσκεται το Φ;) και διερευνά τις διαφορετικές εκφράσεις με τις οποίες προσδιορίζεται αυτή η έννοια. Με τον τρόπο αυτό, καθίσταται σαφής η διαφοροποίηση της παρούσας διατριβής σε σχέση με την διατριβή του Skopeteas, καθώς η προσέγγισή μας είναι σημασιολογική (από κάτω προς τα πάνω): εκκινούμε από τη λέξη (την πρόθεση εἰς) και προσπαθούμε να χαρτογραφήσουμε το εύρος των σημασιών και των χρήσεων της λέξης 25. Γενικότερα, στη μελέτη του Skopeteas γίνεται παρουσίαση των μέσων που στα διαφορετικά στάδια η ελληνική επιστρατεύει για να δηλώσει τις 25 βλ. Geeraerts (2010: 23-25) για την παραδοσιακή διάκριση σε σημασιολογική και ονομασιολογική προσέγγιση. 23

50 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή τοπικές σχέσεις, ενώ ταυτόχρονα επιχειρείται η περιγραφή του τρόπου με τον οποίο οι δομικές αλλαγές επιδρούν στο λειτουργικό πεδίο. Για παράδειγμα, δείχνει ότι, ενώ στην κλασική περίοδο τα ρήματα κίνησης κωδικοποιούν εκτός από την κίνηση και τον τρόπο της κίνησης (manner of motion), σε ύστερο διαχρονικό στάδιο κάποια από αυτά τα ρήματα χάνουν το χαρακτηριστικό *ΣΡΟΠΟ ΚΙΝΗΗ+ και έτσι η ελληνική εμφανίζει ιδιότητες που παρουσιάζουν εκείνες οι γλώσσες που κωδικοποιούν τον τρόπο της κίνησης όχι στο ρήμα αλλά μέσω ενός ανεξάρτητου συστατικού, συνήθως επιρρηματικού ή ενός γερουνδίου. 24

51 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή 1.4. Διάρθρωση διατριβής Η παρούσα διατριβή διαρθρώνεται σε δύο μέρη, το καθένα από τα οποία αποτελείται από δύο κεφάλαια. το πρώτο μέρος (κεφάλαια *2+ και *3+) επιχειρείται η διασάφηση των εννοιών στις οποίες βασίζεται η διατριβή και παρουσιάζεται η θεωρητική προσέγγιση που υιοθετούμε. υγκεκριμένα, στο κεφάλαιο 2 γίνεται μια λεπτομερής περιγραφή των βασικών παραδοχών της Γνωσιακής Γλωσσολογίας *2.2+ με την έμφαση να δίνεται στη σωματικότητα της σκέψης *2.2.1+, στο ρόλο της γλωσσικής χρήσης *2.2.2+, στην ικανότητά μας να συλλαμβάνουμε την ίδια κατάσταση με διαφορετικό τρόπο * και στην έννοια του πεδίου * το ακόλουθο υποκεφάλαιο *2.3+ συζητούνται τα στοιχεία που δίνουν τη δυνατότητα στον ομιλητή να τοποθετήσει τα αντικείμενα στο χώρο: τον τροχιοδείκτη, το ορόσημο, την περιοχή και τη σχέση. την επιμέρους ενότητα που εντάσσεται σε αυτό το υποκεφάλαιο * αναπτύσσεται η θέση για τη συνεκφορά (στην πρόθεση μπορούν να συνεκφέρονται περισσότερα από ένα σημασιολογικά χαρακτηριστικά) και τον επιμερισμό των σημασιών (δεν είναι μόνο η πρόθεση που φέρει την τοπική σημασία, αλλά αυτή μπορεί να επιμερίζεται σε περισσότερα από ένα συστατικά). Η ενότητα *2.4+ περιλαμβάνει τον τρόπο με τον οποίο οριοθετούνται οι γραμματικές κατηγορίες στη Γνωσιακή Γραμματική. Επίσης, αναλύεται η διάκριση σε ολιστική και διαδοχική σάρωση και περιγράφεται ο αντίκτυπος της διάκρισης αυτής στην ανάλυσή μας * Περαιτέρω, στην ενότητα *2.5+ παρουσιάζονται τρεις ανταγωνιστικές προσεγγίσεις της σημασίας των λέξεων, η ομωνυμία, η μονοσημία και η πολυσημία και συζητούνται οι λόγοι για τους οποίους η πολυσημική θεώρηση προκρίνεται ως καταλληλότερη για την παρούσα διατριβή. τη συνέχεια * ] προσεγγίζεται το ζήτημα της πρωτοτυπικής σημασίας και τα κριτήρια προσδιορισμού αυτής. Η ενότητα *2.6+ επικεντρώνεται στη μελέτη των 25

52 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή μηχανισμών σημασιολογικής αλλαγής, δηλαδή της μεταφοράς και της μετωνυμίας. Σέλος, στην ενότητα *2.7+ παρατίθενται τα μοντέλα σημασιολογικής αλλαγής τα οποία αποτέλεσαν τη βάση για το μοντέλο που υιοθετείται στην παρούσα εργασία. Σο τρίτο κεφάλαιο εισάγει στη συζήτηση ζητήματα που αφορούν την κατηγορία της πρόθεσης κυρίως στον Όμηρο *3.2+ και το πτωτικό σύστημα της ελληνικής με έμφαση στην αιτιατική πτώση *3.3+. Επιπλέον, ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στη συνεκφορά και τον επιμερισμό των σημασιών στην ομηρική ελληνική *3.4+. το δεύτερο μέρος (κεφάλαια *4+ και *5+) πραγματοποιείται η ανάλυσή της πρόθεσης εἰς με βάση το θεωρητικό πλαίσιο που παρουσιάστηκε στο πρώτο μέρος. Ειδικότερα, στο κεφάλαιο *4+ δίνεται έμφαση στον προσδιορισμό της πρωτοτυπικής σημασίας της εἰς στον Όμηρο *4.1+ και στην ανάλυση του πεδίο του ΦΨΡΟΤ *4.2+ που είναι το πεδίο πηγή για την επέκταση στα πιο αφηρημένα πεδία. Σο κεφάλαιο *5+ μελετά τα τρία αφηρημένα πεδία στα οποία επεκτείνεται η πρόθεση εἰς στην πορεία της μέσα στο χρόνο: το πεδίο του ΦΡΟΝΟΤ, το ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο και το ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο. Σέλος, στο κεφάλαιο *6+ παρουσιάζονται τα τελικά συμπεράσματα στα οποία καταλήγουμε στην παρούσα διατριβή επισημαίνοντας ταυτόχρονα ζητήματα που μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για μελλοντική έρευνα. 26

53 Μέρος πρώτο: Θεωρητικές παραδοχές & διασάφηση εννοιών Μέρος πρώτο: Θεωρητικές παραδοχές & διασάφηση εννοιών 27

54 ΚΕΥΑΛΑΙΟ 2 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο ΣΟ ΘΕΩΡΗΣΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ 2.1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Βασικός στόχος της παρούσας διατριβής είναι να μελετήσει τις αλλαγές που λαμβάνουν χώρα σε σημασιολογικό επίπεδο στην πρόθεση εἰς. Για την επίτευξη αυτού του στόχου και για την ακριβή περιγραφή των υπό εξέταση φαινομένων, η γνωσιακή προσέγγιση στη γλώσσα κρίθηκε ως η πιο επαρκής. ε αυτή την ενότητα, θα αναφερθούμε σε μια σειρά από παραδοχές που μοιράζονται οι γνωσιακοί γλωσσολόγοι για να γίνουν φανεροί οι λόγοι της επιλογής του συγκεκριμένου μοντέλου. Προτού προχωρήσουμε στην παρουσίαση των αρχών που διέπουν τη Γνωσιακή Γλωσσολογία, θα παρουσιάσουμε αδρομερώς τους παράγοντες που ευνόησαν την έξαρση του ενδιαφέροντος για τη μελέτη των προθέσεων σε διάφορες γλώσσες. Η κατηγορία της πρόθεσης είναι από τις πιο πολυσυζητημένες κατηγορίες μέσα στο γνωσιακό παράδειγμα, όπως αποδεικνύεται από την πληθώρα ερευνών που έχουν δημοσιευτεί μέσα στις τρεις τελευταίες δεκαετίες (βλ. ενδεικτικά Ahn 2008, Bacz 2002, Beliën 2002, Bellavia 1996, Boers 1996, Brugman 1981, Brugman & Lakoff 1988, Cienki 1989, Cuyckens 1988, 1991, 1993, 1994, 1995, 1997, 2002, Cuyckens & Radden 2002 (eds.), De Mulder & Vandeheyden 2002, Deane 1993, 2005, Delbecque 1995, Dewell 1994,1996, Dirven 1981, 1989, 1993, 1995, Evans 2009, 2010, Evans & Tyler 2004, Goddard 2002, Hawkins 1985, 1988, 1993, Herskovits 1986, 1988, Hottenroth 1993, Kemmer & Bat-Zeev Shyldkrot 1996, Kreitzer 1997, Kristoffersen 1991, Kustova 2001, Kuteva & Sinha 1994, Lakoff 1987, Langacker 1992, 2000, 2010, Liamkina 2007, Libura 2002, Lindner 1981, Luraghi 2003, 2004, 2009b, Malinovska 2002, Meex 2002, Navarro i Ferrando 1998, Πουλοπούλου 28

55 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο 2002, Pustet 2003, Radden 1985, 1989b, Radden & Matthis 2002, Rhee 2002, Rose Jones 2003, Sandra & Rice 1995, Šarić 2001, 2006, Schulze 1991, 1993, Shakhova & Tyler 2010, Sinha & Kuteva 1995, Talmy 1978, 1983, 1985, 2000, Taylor 1988, 1993, , Tyler & Evans 2001, 2003, Vandeloise 1991, 1994, Zelinsky-Wibbelt 1993). Ο Taylor (1993: 151) επισημαίνει ότι ανάμεσα στους παράγοντες που ευνόησαν την ενίσχυση της έρευνας γύρω από τις προθέσεις ήταν το έντονο ενδιαφέρον για τη σχέση ανάμεσα στη νόηση (cognition) και τη γλωσσική δομή, με τη χωρική νόηση (spatial cognition) - την αναπαράσταση δηλαδή της δομής του χώρου στο νου του ατόμου - να βρίσκεται στο κέντρο του ενδιαφέροντος. Η διερεύνηση της σχέσης νόησης και γλωσσικής δομής αποκάλυψε ότι η από μέρους μας προσέγγιση της πραγματικότητας, ο τρόπος δηλαδή που την αντιλαμβανόμαστε, έχει τη βάση της στη σωματική μας εμπειρία. Οι σωματικές μας αισθήσεις, η εμπειρία που έχουμε για το χώρο, η εμπειρία μας για τα αντικείμενα μέσα στο χώρο, μας παρέχουν τη δυνατότητα να αντιληφθούμε περισσότερο αφηρημένα πεδία. Ψς συνέχεια της θέσης ότι οι αφηρημένες περιοχές της εμπειρίας εννοιοποιούνται μέσω πιο συγκεκριμένων περιοχών, έρχεται και η άποψη ότι και η γλωσσική σημασία βασίζεται στις σωματικές μας αισθήσεις. Και οι προθέσεις ως εκφράσεις χώρου αποτέλεσαν το ιδανικό πεδίο, ώστε να διερευνηθεί ακριβώς αυτή η σχέση που προκύπτει ανάμεσα στις συγκεκριμένες και στις αφηρημένες έννοιες (βλ. Taylor 1993: 151, Lakoff & Johnson 1980: κεφ. 25, Johnson 1987, Mix et al. 2010, Zelinsky-Wibbelt 1993: 4-5). Περαιτέρω, η γνωσιακή σημασιολογία στηριγμένη στη βασική παραδοχή της ότι η πολυσημία είναι πανταχού παρούσα ανάμεσα στις λεξικές μονάδες, έδωσε βάρος στη μελέτη εκείνων των στοιχείων τα οποία μέσα σε αυτό το πλαίσιο θεωρούνται σε μεγάλο βαθμό πολύσημα, δηλαδή των προθέσεων (Cuyckens 1999α: , Taylor 1993: 152, Brugman 1981, Lakoff 1987, Hilferty 1999, Tyler & Evans 2003). 29

56 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Ψστόσο, παρά το γεγονός ότι η γνωσιακή ανάλυση των προθέσεων είχε δομηθεί πάνω στην υπόθεση ότι αυτά τα στοιχεία είναι πολύσημα - υπόθεση η οποία ενείχε την παραδοχή ότι οι σημασίες των προθέσεων συνδέονται ιστορικά - το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας επικεντρώθηκε στη συγχρονική θεώρηση 26. Δεν μπορούμε όμως να παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι η συγχρονική δομή αναπόφευκτα αντανακλά την ιστορία της (βλ. Cuyckens 1999α: 152, Sweetser 1990: 3, Jurafksy 1996, Geeraerts 1997: 6, 24). Σα γεγονότα του παρελθόντος καθορίζουν την παρούσα κατάσταση. Η υιοθέτηση μιας τέτοιας οπτικής θέτει υπό αμφισβήτηση την κυρίαρχη θέση του στρουκτουραλισμού που υποστηρίζει ότι η συγχρονική μελέτη δεν πρέπει να συγχέεται με τη διαχρονική. ε αντίθεση με τον στρουκτουραλισμό, ο μη αυστηρός διαχωρισμός συγχρονικής και διαχρονικής ανάλυσης είναι από τα βασικά αξιώματα της Γνωσιακής Γλωσσολογίας (βλ. Sweetser 1990: 9-10). Απόρροια αυτής της νέας ενιαίας θεώρησης είναι ότι και η σημασιολογική εξέταση των προθέσεων θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τις σημασιολογικές μεταβολές που έχουν επισυμβεί στο πέρασμα των χρόνων, ώστε να φωτιστούν σημαντικές πτυχές των χρήσεων των προθέσεων και να γίνει κατανοητό ποια γεγονότα του παρελθόντος έχουν οδηγήσει στις υφιστάμενες αλλαγές (βλ. Cuyckens 1997: 80, Cuyckens 1999α: ). 26 Εξαιρέσεις αποτελούν, στο βαθμό που μου είναι γνωστό, οι μελέτες των Ahn (2008), Cuyckens (1999α), (1999β), (2002), De Mulder & Vandeheyden (2002), Heine et al. (1991), Genetti (1991), Kilroe (1994), Langacker (1992), (2000), Luraghi (2003), (2005), Rice & Kabata (2007), Rhee (2002), (2004), Svorou (1994) πληροφορίες για την εξέλιξη των σημασιών των προθέσεων περιλαμβάνονται και στο έργο των Tyler & Evans (2003), αλλά οι δύο ερευνητές δίνουν έμφαση στη συγχρονική ανάλυση των προθέσεων της σύγχρονης αγγλικής. 30

57 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο 2.2. Βασικές παραδοχές στη Γνωσιακή Γλωσσολογία Από τις πιο βασικές αρχές που καθοδηγούν τη γνωσιακή γλωσσολογική προσέγγιση στη γλώσσα είναι ότι η γλώσσα δεν είναι αυτόνομη νοητική ικανότητα η οποία χωρίζεται από τις άλλες νοητικές ικανότητες. Η θέση της Γνωσιακής Γλωσσολογίας είναι ότι η γλωσσική οργάνωση αντικατοπτρίζει τη γενικότερη νοητική λειτουργία, η γλώσσα δηλαδή συνιστά εσωτερική όψη της νόησης (Croft & Cruse 2004: 1, Langacker 2008a: 8). Αυτή η αρχή συγκρούεται με τη βασική υπόθεση πάνω στην οποία είναι δομημένες κυρίως φορμαλιστικές θεωρίες για τη γλώσσα, οι οποίες υποστηρίζουν την ύπαρξη ενός ξεχωριστού γλωσσικού υποσυστήματος (module) το οποίο διαθέτει τις δικές του διαφοροποιητικές ιδιότητες σε σχέση με τα άλλα υποσυστήματα του νου. Μια ένδειξη που επιβεβαιώνει την άποψη ότι η γλωσσική οργάνωση αντικατοπτρίζει τη γενικότερη νοητική λειτουργία αποτελούν τα φαινόμενα που σχετίζονται με την προσοχή (attention). Όπως ακριβώς μπορούμε να εστιάσουμε την προσοχή μας σε διαφορετικές πτυχές μιας σκηνής, με τον ίδιο τρόπο είμαστε σε θέση να προβάλουμε συγκεκριμένες πτυχές μιας σκηνής επιλέγοντας συγκεκριμένες γλωσσικές στρατηγικές 27. Δηλαδή με τον ίδιο τρόπο που όταν βλέπουμε κάποιον να κάνει κομμάτια ένα βάζο, μπορούμε να εστιάσουμε είτε (α) σε αυτόν που σπάζει το βάζο είτε (β) στην ενέργεια του σπασίματος είτε (γ) στο αποτέλεσμα του σπασίματος, κτλ, έτσι μπορούμε να καταφύγουμε σε διαφορετική γλωσσική δομή για την προβολή καθεμιάς από αυτές τις διαφορετικές πτυχές της σκηνής. Για παράδειγμα, αν θέλουμε να αποτυπώσουμε γλωσσικά την ερμηνεία (α), τότε θα λέγαμε ότι το αγόρι έσπασε το βάζο αν θέλαμε να προβάλλουμε τη δεύτερη ερμηνεία, τότε πιθανώς θα λέγαμε ότι το βάζο έσπασε, ενώ για την τρίτη ερμηνεία θα καταφεύγαμε σε ένα εκφώνημα του 27 Βλ. τις έννοιες της ερμηνείας, της κυριαρχίας και της προβολής στην ενότητα [2.2.3]. 31

58 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο τύπου το βάζο έγινε κομματάκια (βλ. Talmy 2000: 255 κ.ε., Croft & Cruse 2004: 46 κ.ε., Evans & Green 2006: 41). Και οι προθέσεις μπορούν να διαδραματίσουν διαφοροποιητικό ρόλο ως προς την ερμηνεία που επιβάλλουν ακόμα και αν περιγράφουν την ίδια σκηνή. Ας αναλογιστούμε τα ακόλουθα παραδείγματα: (2.1) The bike sped across the field Σο ποδήλατο διέσχισε γρήγορα το χωράφι (2.2) The bike sped through the field Σο ποδήλατο πέρασε μέσα από το χωράφι 28 *τα παραδείγματα από τον Talmy: 2000: 192] τα (2.1) και (2.2) περιγράφεται μια σκηνή στην οποία ένα ποδήλατο κινείται γρήγορα και περνά μέσα από ένα χωράφι. Η χρήση διαφορετικής πρόθεσης επηρεάζει την ερμηνεία του τόπου αναφοράς, δηλαδή του field, ο οποίος στην πρώτη περίπτωση ερμηνεύεται ως μια δισδιάστατη περιοχή και στη δεύτερη ως τρισδιάστατη. Σο (2.1) κατά βάση μας δίνει μια λιγότερο λεπτομερή περιγραφή της σκηνής σε σχέση με το (2.2). το πρώτο παράδειγμα είναι σαν βλέπουμε τη σκηνή από μακριά, οπότε οι λεπτομέρειες της σκηνής δεν είναι ορατές σε μας, ενώ στο δεύτερο είναι σαν να ζουμάρουμε στη σκηνή και με αυτή την εστίαση να αποκαλύπτονται περισσότερες λεπτομέρειες, όπως π.χ. ότι υπάρχει πυκνή βλάστηση που αναγκάζει το ποδήλατο να κινηθεί μέσα από αυτήν (βλ. και Croft & Cruse 2004: 52 πρβλ. Lee 2001: 26-27). 28 Η μετάφραση των δύο παραδειγμάτων είναι ελεύθερη και δεν αποδίδει ακριβώς την έννοια του across και του through στην αγγλική. 32

59 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Η σωματικότητα της σκέψης, ενσώματα βιώματα & εικονιστικά σχήματα Βασική παραδοχή της γνωσιακής σημασιολογίας είναι ότι η εννοιακή δομή αντικατοπτρίζει τα ενσώματα βιώματά μας (embodied experiences). ύμφωνα με την αρχή αυτή, ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα επηρεάζεται αποφασιστικά από την πρόσβαση που μας παρέχει σε αυτήν το σώμα μας αλλά και ο νους μας. Με την παραδοχή αυτή αναβαθμίζεται ο ρόλος του σώματος, ώστε πλέον μέσα στο γνωσιακό παράδειγμα θεωρείται ως η κύρια πηγή φιλτραρίσματος της πραγματικότητας 29 (βλ. Johnson 1987, Lakoff & Johnson 1999: 22). Κατά τον Johnson (1987), η ενσώματη εμπειρία μας οδηγεί στη δημιουργία εικονιστικών σχημάτων 30 (image schemas) μέσα στο εννοιακό σύστημα, τα οποία καλούνται να παίξουν το ρόλο του συνεκτικού και οργανωτικού ιστού στην γενικότερη εμπειρία. Σα εικονιστικά σχήματα οργανώνουν, δίνουν συνοχή και βάζουν σε μια τάξη την εμπειρία μας η οποία μοιάζει χαοτική. Ο ίδιος ορίζει τα εικονιστικά σχήματα ως τους επαναλαμβανόμενους, δυναμικούς τύπους που αναδύονται ως δομές πλήρους σημασίας στο επίπεδο των σωματικών μας κινήσεων στο χώρο, του χειρισμού των αντικειμένων και των αντιληπτικών μας αλληλεπιδράσεων (Johnson 1987: xiv, 29-30). Με δύο λόγια, πρόκειται για 29 Η έννοια της αναβάθμισης υπονοεί ότι κάποια στιγμή ο ρόλος του σώματος στην ερμηνεία της πραγματικότητας ήταν υποτιμημένος. Και πράγματι, όπως υπογραμμίζει ο Johnson (1987: xiv), το σώμα ως μέσο δόμησης της πραγματικότητας δεν προκαλούσε κανένα ενδιαφέρον στον αντικειμενισμό (objectivism) ο οποίος θεωρούσε ότι αυτό δεν παίζει κανένα απολύτως ρόλο στο πώς για παράδειγμα σκεφτόμαστε για περισσότερο αφηρημένες έννοιες (για τις αρχές αυτού που ο Johnson αποκαλεί αντικειμενισμό βλ. Lakoff & Johnson 1980: κεφ. 26, 27, Johnson 1987: ix-xi, Lakoff & Johnson 1999: 16 κ.ε. για μια περιεκτική παρουσίαση των διαφορών του αντικειμενισμού με τη γνωσιακή προσέγγιση για τη γλώσσα, βλ. Antonopoulou 1997: 170 κ.ε., Marmaridou 2000: 42-64). 30 Ο Βελούδης (2004) προτείνει τον όρο εικονιστικά ιχνεύματα, τον οποίο αργότερα (2005: 186) αντικαθιστά με τον όρο εικονιστικά περιγράμματα, ενώ ο Μωυσιάδης (2008) μιλάει για εικονοσχήματα. 33

60 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο αφηρημένες (σχηματικές) εννοιακές αναπαραστάσεις οι οποίες πηγάζουν από την αλληλεπίδρασή μας με τον κόσμο. Ανάμεσα στα εικονιστικά σχήματα που έχουν προταθεί στη βιβλιογραφία (ενδεικτικά Lakoff & Johnson 1980: 29-32, 1999: 31-34, Johnson 1987: κεφ. 2, Lakoff 1987: ) από τα πιο δημοφιλή είναι το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ 32 (CONTAINER schema) και το σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ (SOURCE-PATH-GOAL schema), τα οποία θα μας απασχολήσουν στην παρούσα διατριβή, καθώς και τα δύο σχήματα υλοποιούνται από την πρόθεση εἰς. Θα ξεκινήσουμε με το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ. Σο εικονιστικό σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ αποτελείται από τρία συστατικά: μια εσωτερική περιοχή, ένα όριο και μια εξωτερική περιοχή (βλ. Lakoff & Johnson 1999: 31-32). Πρωτοτυπικά, ένα στοιχείο Φ εγκλείεται μέσα σε μια περιοχή και περιορίζεται μέσα στα όριά της, όπως φαίνεται στο σχήμα [2.1]. Φ χήμα 2.1. Έγκλειση (από Johnson 1987: 23). Η εικόνα που ακολουθεί περιλαμβάνει μια τυπική σκηνή φυσικής έγκλεισης μια οντότητας μέσα σε ένα αντικείμενο-περιέκτη. 31 χετικές έρευνες πάνω στα εικονιστικά σχήματα είναι ενδεικτικά οι Bacz 2002, Cienki 1997, 1998, Clausner & Croft 1999, Dewell 1994, Ekberg 2002, Gibbs 1994, Gibbs & Colston 1995, Hampe & Grady 2005, Lakoff 1990, Lakoff & Turner 1989, Libura 2002, Mandler 2004, Oakley 2007, Smith 1992, τη διατριβή αυτή ακολουθούμε τη συνήθη πρακτική να γράφονται τα εικονιστικά σχήματα με μικρά κεφαλαία. Με μικρά κεφαλαία θα γράφουμε επίσης τα εννοιακά πεδία (domains) όπως επίσης και τους σημασιολογικούς ρόλους που κωδικοποιεί η πρόθεση. 34

61 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Εικόνα 2.1. Σο ψάρι μέσα στην γυάλα [εικόνα 32 από τη σειρά Topological Relation Picture Series του Max Planck Institute for Psycholinguistics (Bowerman & Pederson 1992, Bowerman 1996). Σο ψάρι είναι εσώκλειστο στη γυάλα και ταυτόχρονα η γυάλα δεσμεύει το ψάρι μέσα στην περιοχή της. Ο τρόπος δηλαδή που αλληλεπιδρούν οι δύο οντότητες της εικόνας έχει και ορισμένες λειτουργικές συνέπειες, όπως το ότι η γυάλα εμποδίζει το ψάρι να βγει έξω από τα όρια της. Αυτές οι λειτουργικές συνέπειες είναι απότοκο του λειτουργικού στοιχείου που συνδέεται με δείκτες σαν το μέσα. Θα δούμε στην ανάλυση της εἰς ότι ο προσδιορισμός του λειτουργικού στοιχείου της πρόθεσης είναι ιδιαίτερα σημαντικός για τη θεμελίωση αυτού που θα ορίσουμε ως πρωτοτυπική σκηνή της εἰς (πρβ. Herskovits 1986, Tyler & Evans 2003, Vandeloise 1991: 13). Πτυχές του εικονιστικού σχήματος του ΠΕΡΙΕΚΣΗ συναντούμε σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής μας ζωής. το απόσπασμα που ακολουθεί από διαφήμιση γνωστής εταιρείας γίνεται φανερή η παραγωγικότητα του εν λόγω σχήματος: (2.3) Αν το σκεφτείς, από την αρχή, ήμασταν μέσα 33 < ίσως γι αυτό μέσα νιώθουμε καλύτερα. Θέλουμε να είμαστε < μέσα στο σπίτι. Μέσα στο αυτοκίνητο. Μέσα στο πλοίο. Σρέχουμε για να είμαστε μέσα στους χρόνους. Διαβάζουμε για να είμαστε μέσα στην κουλτούρα < ή μέσα στη μόδα. Θέλουμε να είμαστε μέσα στο χαμό. Και όταν παίζει κάτι με φίλους, μέσα θέλουμε να είμαστε. Μέσα για πάρτι, μέσα στο χαβαλέ, μέσα για διακοπές < Γενικά, θέλουμε να είμαστε, μέσα στην καλή χαρά. Άσε που, για να μπούμε μέσα στο μυαλό κάποιου, και τι δεν 33 Σο συγκεκριμένο λεκτικό μέρος της διαφήμισης συνοδεύεται από εικόνα που δείχνει το έμβρυο μέσα στο σώμα της εγκύου μητέρας. 35

62 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο κάνουμε! Σελικά σήμερα, όλοι θέλουμε να είμαστε < μέσα σε όλα! Άρα, Γερμανός, και είσαι μέσα! Αξίζει να σημειώσουμε ότι το εικονιστικό σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ ενεργοποιείται όχι μόνο για συγκεκριμένες έννοιες, όπως π.χ. το σπίτι, το αυτοκίνητο, το πλοίο, αλλά και για αφηρημένες, όπως είναι ο χρόνος, μια κατάσταση (βλ. τις εκφράσεις μέσα στους χρόνους, μέσα στην κουλτούρα, μέσα στην καλή χαρά, κτλ). Μπορούμε συνεπώς με το ίδιο εικονιστικό σχήμα να αντιλαμβανόμαστε πιο αφηρημένες έννοιες, έννοιες που ανήκουν σε αφηρημένα πεδία μπορούν δηλαδή τα εικονιστικά σχήματα να αποτελέσουν τα πεδία πηγές για μεταφορικές αντιστοιχίσεις (βλ. Lakoff & Johnson 1999, Evans & Green 2006: 190). Ας δούμε το παράδειγμα (2.4): (2.4) Όσο είσαι μέσα στο πρόβλημα, πολύ δύσκολα μπορείς να αντιληφθείς τις επιπτώσεις του [το παράδειγμα από 8&ct=9&articleID=6961&la=1] το (2.4) το πρόβλημα γίνεται αντιληπτό σαν ένας περιέκτης που περικλείει μια οντότητα. Όπως ακριβώς η γυάλα επιδρά στο ψάρι από τη στιγμή που το δεσμεύει μέσα στα όριά του, έτσι και το πρόβλημα μπορεί να κρατήσει κάποιον δέσμιο μέσα στα αφηρημένα όριά του. το παράδειγμα έχουμε να κάνουμε με τη μεταφορά 34 ΟΙ ΚΑΣΑΣΑΕΙ ΕΙΝΑΙ ΣΟΠΟΘΕΙΕ, η οποία βασίζεται στο εικονιστικό σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ. Κατά την άποψη των Lakoff και Johnson δεν μπορούμε να κατανοήσουμε μια κατάσταση χωρίς να αποδώσουμε σε αυτή τα τρία δομικά συστατικά του σχήματος του ΠΕΡΙΕΚΣΗ (βλ. Lakoff & Johnson 1980: 31-32, 1999: ). τη συνέχεια, θα παρουσιάσουμε το εικονιστικό σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ- ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ στο οποίο βασίζονται, όπως θα διαπιστώσουμε στην ανάλυσή μας, όλες οι χρήσεις και σημασίες της εἰς είτε ανήκουν στο πεδίο 34 Βλ. την ενότητα * για τη μεταφορά. 36

63 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο του ΦΨΡΟΤ είτε σε κάποιο πιο αφηρημένο πεδίο 35. Σο σχήμα αυτό αποτελείται από τρία δομικά στοιχεία: μια αφετηρία Α, ένα τερματικό σημείο Β και ένα διάνυσμα που ενώνει τα δύο σημεία (το οποίο εμπεριέχει τη διαδρομή και την κατεύθυνση) (βλ. Johnson 1987: ). Α B χήμα 2.2. Σο εικονιστικό σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ *από Johnson 1987: 28]. Σο σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ εκδηλώνεται σε πολλές και διαφορετικές πτυχές της καθημερινής μας ζωής. Μπορούμε πολύ εύκολα, π.χ., να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ένα τρένο που ξεκινάει από μια αφετηρία, εκτελεί μια κίνηση ακολουθώντας μια συγκεκριμένη τροχιά και καταλήγει σε ένα τερματικό σημείο. Αυτή η σκηνή εξειδικεύει πλήρως το εικονιστικό σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ. Είναι ενδιαφέρον ότι η σειρά με την οποία τίθενται τα συστατικά του σχήματος δεν είναι τυχαία, αλλά αντικατοπτρίζει τη φυσική σειρά εξέλιξης των γεγονότων. Έτσι, στην περίπτωση της κίνησης του τρένου προηγείται η εκκίνηση, ακολουθεί η διαδρομή και έπεται η άφιξη στον προορισμό (πρβλ. την αρχή του απεικονισμού στους T. Givón 1995, Langacker 1987, 2002: 12-15, 2005: 168, Radden & Dirven 2007: 53). Όπως και το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ, έτσι και το σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ- ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ ενεργοποιείται και για αφηρημένες έννοιες. Για παράδειγμα, αντιλαμβανόμαστε την έννοια το σκοπού με όρους κίνησης. Δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε ποιος είναι ο συνδετικός κρίκος που ενώνει τις δύο έννοιες. Αν σκεφτούμε τον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε την κίνησή μας στο χώρο, θα μας γίνει σαφές ότι σε πολλές περιπτώσεις η 35 Για την έννοια του πεδίου βλ. ενότητα * Οι Lakoff & Johnson (1999: 33) περιγράφουν πιο αναλυτικά τα επιμέρους συστατικά του σχήματος. 37

64 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο κατάκτηση ενός στόχου προϋποθέτει τη μετακίνηση μας προς το χώρο όπου θα είναι εφικτή η ικανοποίηση του στόχου (βλ. Kövecses : 80). Εκείνο που θα πρέπει λοιπόν να συγκρατήσουμε προτού κλείσουμε την υποενότητα αυτή είναι ότι οι σωματικές μας αισθήσεις, η εμπειρία που έχουμε για το χώρο, η εμπειρία μας για τα αντικείμενα μέσα στο χώρο, μας παρέχουν τη δυνατότητα να αντιληφθούμε περισσότερο αφηρημένα πεδία. Αυτή η λεπτομέρεια θα μας είναι πολύ χρήσιμη στην περιγραφή των σημασιών της εἰς, όπου θα δούμε ότι τα εικονιστικά σχήματα παρέχουν γνωσιακή εξήγηση για το λόγο που οι συγκεκριμένες σημασίες συνδέθηκαν με τη συγκεκριμένη πρόθεση σε συγχρονικό και διαχρονικό επίπεδο. 38

65 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Εγκυκλοπαιδική σημασία και έμφαση στη γλωσσική χρήση Μία ακόμη βασική παραδοχή της γνωσιακής σημασιολογίας είναι ότι οι γλωσσικές εκφράσεις δεν έχουν σημασία από μόνες τους, αλλά μόνο μέσα από την πρόσβαση που μας παρέχουν σε ένα πλούσιο δίκτυο εγκυκλοπαιδικής γνώσης το οποίο μας βοηθάει να τις κατανοήσουμε (βλ. Moore & Carling 1982, όπως παρατίθεται στον Langacker 1987: 155). ύμφωνα με τη γνωσιακή οπτική, οι λέξεις περισσότερο «δείχνουν» σε ποια κατεύθυνση πρέπει να πάει η κατασκευή της σημασίας παρά φέρουν οι ίδιες σημασία. Η σημασία μιας λέξης παίρνει τιμή με την καθοριστική εμπλοκή του περικειμένου (συγκείμενο, καταστασιακό περιβάλλον, κοινωνιο-πολιτισμικό, γνωστικό 37 ). Η γνωσιακή προσέγγιση αναγνωρίζει δηλαδή ότι μια λέξη αποκτά σημασία μέσα από τον τρόπο που χρησιμοποιείται αυτή η λέξη και, συνεπώς, κατά βάση πραγματική σημασία είναι η πραγματολογική σημασία (Langacker 1987: , 2000: κεφ. 4, Taylor 2002: , Evans & Green 2006: 113, ) 38. Η εγκυκλοπαιδική θέση συγκρούεται με την παραδοσιακή αντίληψη στη σημασιολογική θεωρία (βλ. π.χ. την αρχή της πλήρους συνθετικότητας [principle of full compositionality]), η οποία υποστηρίζει ότι υπάρχει διάκριση ανάμεσα στη γνώση της σημασίας μιας λέξης και στη γνώση του πώς περικειμενικοί παράγοντες επηρεάζουν τη γλωσσική σημασία, ότι δηλαδή υπάρχει διάκριση ανάμεσα στη σημασιολογία και στην πραγματολογία (Evans & Green 2006: 209 βλ. Langacker 1987: , 2008: 39-40, Lakoff 1987: 138, πρβλ. Zlatev 2007: 339). Θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι η Γνωσιακή Γραμματική δεν υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει πραγματολογία, αλλά ότι τα όρια μεταξύ της σημασιολογίας και της πραγματολογίας είναι ασαφή (βλ. Langacker 2008a: 40). Σο σχήμα που ακολουθεί δείχνει ακριβώς 37 Βλ. Γεωργακοπούλου & Γούτσος (1999) για μια περιεκτική παρουσίαση των τύπων περικειμένου. 38 Μοντέλα που δίνουν έμφαση στη γλωσσική χρήση είναι της Bybee (1985), του Croft (2000), του Langacker (1987), (2000), (2008) του Tomasello (2000), (2003). 39

66 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο την οπτική με την οποία αντιμετωπίζεται από τη Γνωσιακή Γραμματική η «διάκριση» σε σημασιολογία και πραγματολογία. σημασιολογία πραγματολογία χήμα 2.3. Σο συνεχές σημασιολογίας-πραγματολογίας *από Langacker 2008a: 40]. Η υιοθέτηση της εγκυκλοπαιδικής θέσης συνάδει με την άποψη ότι καμία έννοια δεν βρίσκεται απομονωμένη στο νου του ομιλητή αλλά αντιθέτως κάθε έννοια μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο μέσα σε ένα περιβάλλον προϋποτιθέμενων και γνωστών δομών γνώσης (βλ. Fillmore 1985, Langacker 1987, Clausner & Croft ). Αυτές οι προϋποτιθέμενες και γνωστές δομές γνώσης συνθέτουν αυτό που ονομάζουμε εγκυκλοπαιδική γνώση. Ειδικότερα για την έμφαση στη γλωσσική χρήση 40 και την επίδραση που ασκούν οι περικειμενικοί παράγοντες στη γλωσσική σημασία θα γίνει λόγος στην ενότητα [2.5], όπου θα συζητηθούν τα ζητήματα της ομωνυμίας, της μονοσημίας και της πολυσημίας. 39 Βλ. σχετικά για την έννοια του πεδίου στην αντίστοιχη ενότητα ([2.2.4]). 40 Να σημειωθεί ότι η προσέγγιση που δίνει έμφαση στη γλωσσική χρήση ερμηνεύει σε ικανοποιητικό βαθμό και τον τρόπο με τον οποίο κατακτά ο άνθρωπος τη μητρική του γλώσσα (βλ. ενδεικτικά Tomasselo 2003). 40

67 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Ερμηνεία (construal) Θεμελιώδης στη Γνωσιακή Γλωσσολογία είναι και η έννοια της ερμηνείας (construal) (Langacker 1987, 1990, 1991b, 2000, 2008). Κατά τον Langacker (2008a: 43), ο όρος ερμηνεία αναφέρεται στην ικανότητά μας να συλλαμβάνουμε την ίδια κατάσταση με διαφορετικό τρόπο. Η σημασία μιας έκφρασης δεν είναι μόνο το εννοιακό περιεχόμενο που ανακαλεί, αλλά εξίσου σημαντικός είναι ο τρόπος που ερμηνεύεται από τον ομιλητή το εννοιακό της περιεχόμενο, ο τρόπος δηλαδή που ο ομιλητής βλέπει από διαφορετική οπτική γωνία αυτό το εννοιακό περιεχόμενο (Langacker 2008a: 55). Για παράδειγμα, στο σχήμα *2.4α] το εννοιακό περιεχόμενο που μας ενδιαφέρει είναι η σύλληψη ενός ποτηριού που περιέχει νερό το οποίο καταλαμβάνει το μισό του τρισδιάστατου χώρου (το παράδειγμα παρουσιάζεται στο Langacker 2008a: 43). ε εννοιακό επίπεδο μπορούμε να ανακαλέσουμε αυτό το περιεχόμενο με ουδέτερο τρόπο. Μπορούμε όμως να το δούμε και κάτω από διαφορετική οπτική γωνία, να δώσουμε μια διαφορετική ερμηνεία (με την τεχνική έννοια). Σέσσερις από τις εναλλακτικές επιλογές δίνονται στα σχήματα *2.4β-2.4ε+, το καθένα από τα οποία αντιστοιχεί σε διαφορετική έκφραση. Κάθε έκφραση από τις τέσσερις προβάλλει και διαφορετική πτυχή της κατάστασης. Η έκφραση το ποτήρι με το νερό μέσα σε αυτό προβάλλει τον περιέκτη, δηλαδή το ποτήρι (βλ. *2.4β+) η έκφραση το νερό μέσα στο ποτήρι προβάλλει το περιεχόμενο (το υγρό) που βρίσκεται μέσα στον περιέκτη (βλ. *2.4γ+) η έκφραση το ποτήρι είναι μισογεμάτο προβάλλει τη σχέση σύμφωνα με την οποία ο όγκος που καταλαμβάνεται από το υγρό είναι στο μισό του όγκου που θα μπορούσε να καταλάβει (βλ. *2.4δ+) και τέλος η έκφραση το ποτήρι είναι μισοάδειο προβάλλει τη σχέση σύμφωνα με την οποία ο όγκος που καταλαμβάνει ο κενός χώρος είναι στο μισό του όγκου που θα μπορούσε να καταλάβει (βλ. [2.4ε+). 41

68 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο (α) Εννοιακό περιεχόμενο (β) Ερμηνεία1 (γ) Ερμηνεία2 (δ) Ερμηνεία3 (ε) Ερμηνεία4 χήμα 2.4. Εννοιακό περιεχόμενο και διαφορετικές ερμηνείες *προσαρμοσμένο από Langacker 2008a: 44]. Ο Langacker (2008a: κεφ. 3) αναγνωρίζει τέσσερις βασικές κατηγορίες φαινομένων ερμηνείας, τέσσερις εκφάνσεις γνωσιακής επεξεργασίας: την εξειδίκευση (specificity), την εστίαση (focusing), την κυριαρχία (prominence) 41 και την προοπτική (perspective) Εξειδίκευση Η εξειδίκευση περιγράφει την ικανότητά μας να συλλαμβάνουμε και να σχηματοποιούμε μια σκηνή με διαφορετικό βαθμό εξειδίκευσης και λεπτομέρειας. Ο βαθμός εξειδίκευσης ποικίλλει ανάλογα με την κατάσταση που θέλουμε να αναδείξουμε. το σχήμα που ακολουθεί κάθε έκφραση που προηγείται είναι σχηματική, και συνεπώς λιγότερο εξειδικευμένη σε σχέση με την έννοια που ακολουθεί: (2.5) πράγμα αντικείμενο εργαλείο σφυρί σφυρί που βγάζει και πρόκες *προσαρμοσμένο από Langacker 2008a: 56] 41 Η Παναρέτου (2011: 100) αποδίδει τον όρο prominence ως προβολή, ενώ ο Βελούδης (2005: 73) ως προφάνεια. 42

69 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο H έκφραση σφυρί που βγάζει και πρόκες εξειδικεύει την έκφραση σφυρί η έκφραση σφυρί εξειδικεύει την έκφραση εργαλείο η έκφραση εργαλείο εξειδικεύει την έκφραση αντικείμενο και η έκφραση αντικείμενο εξειδικεύει την έκφραση πράγμα. Η διαδικασία που ακολουθεί τη φορά του βέλους είναι η εξειδίκευση, ενώ η διαδικασία που ακολουθεί την αντίθετη φορά καλείται σχηματοποίηση (schematicity) (βλ. Langacker 2008a: 56) Εστίαση Η εστίαση περιλαμβάνει (α) την επιλογή (selection) εννοιακού περιεχομένου που θα αποτελέσει τη γλωσσική πραγμάτωση (βλ. την έννοια της εμβέλειας [scope] 42 ) και (β) τη διάκριση ανάμεσα σε προσκήνιο (foreground) και παρασκήνιο (background). Μιλούμε για παρασκήνιο και προσκήνιο κάθε φορά που μια έννοια αποτελεί τη βάση για να καταλάβουμε μια άλλη έννοια (πρβλ. την εγκυκλοπαιδική γνώση και την έννοια του πεδίου). Θα δούμε στην αντίστοιχη ενότητα ότι με αυτό τον τρόπο λειτουργεί και η εννοιακή μεταφορά. Η έννοια πηγή δημιουργεί τη βάση έτσι ώστε να αντιληφθούμε την έννοια στόχο που είναι πιο αφηρημένη σε σχέση με την έννοια πηγή (βλ. Langacker 2008a: 58) Κυριαρχία Η κυριαρχία έχει δύο κύριες εκφάνσεις: την προβολή (profiling) και τη διάταξη τροχιοδείκτη (trajector) και οροσήμου (landmark). Και στις δύο πτυχές της κυριαρχίας εμπλέκεται η εστίαση της προσοχής (Langacker 2008a: 66). Σόσο η προβολή όσο και οι έννοιες του τροχιοδείκτη και του οροσήμου μάς είναι πολύ χρήσιμα εργαλεία, όπως θα γίνει φανερό στο σύνολο της διατριβής. Η έννοια της προβολής, π.χ., είναι σημαντική για να μπορέσουμε να ορίσουμε το πεδίο (domain): το πεδίο είναι η βάση σε σχέση 42 Για αναλυτική παρουσία αυτής της έκφανσης της εστίασης βλ. Langacker (2008a: 62-65). 43

70 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο με την οποία μια έννοια θα προβληθεί (Langacker 1987: 147, Taylor 2002: 195). ε σχέση με τη διάκριση ανάμεσα σε τροχιοδείκτη και ορόσημο, σε αυτό το σημείο θα αναφέρουμε μόνο ότι ο πρώτος όρος αναφέρεται στην οντότητα που τοποθετείται στο χώρο και ο δεύτερος στην οντότητα με βάση την οποία ο τροχιοδείκτης τοποθετείται στο χώρο. Η πρώτη οντότητα είναι η κυρίαρχη μέσα στην προβαλλόμενη σχέση, ενώ η δεύτερη έχει λιγότερο ενδιαφέρον σε σχέση με την πρώτη από άποψη εστιακού ενδιαφέροντος (βλ. Langacker 2008a: 70) Προοπτική Η τελευταία έκφανση γνωσιακής επεξεργασίας είναι η προοπτική. Με την προοπτική προσαρμόζεται η εστίαση σε μια συγκεκριμένη πτυχή της σκηνής που βλέπει ο παρατηρητής. Όταν ένας παρατηρητής βλέπει ένα αντικείμενο, ο τρόπος που το αντιλαμβάνεται εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη διάταξη θέασης (viewing arrangement), τη συνολική σχέση δηλαδή ανάμεσα στον ίδιο και στο αντικείμενο της θέασης. Ένα συστατικό της διάταξης θέασης είναι το σημείο της θέασης (vantage point). Σο σημαντικό είναι ότι η ίδια αντικειμενική περίσταση μπορεί να περιγραφεί από διαφορετικά σημεία θέασης - κάτι που είναι στο χέρι του παρατηρητή - οδηγώντας σε διαφορετικές ερμηνείες (βλ. Langacker 2008a: 73-77). Για παράδειγμα, η γλωσσική κωδικοποίηση της εικόνας που βλέπουμε παρακάτω ποικίλλει ανάλογα με το σημείο θέασης. Αν το σημείο θέασης είναι μπροστά από το λιοντάρι, τότε η γλωσσική κωδικοποίηση λαμβάνει τη μορφή του (2.6), ενώ αν το σημείο θέασης είναι πίσω από το βράχο, τότε η γλωσσική κωδικοποίηση λαμβάνει τη μορφή του (2.7). 44

71 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Εικόνα 2.2. Διαφορετικό σημείο θέασης-διαφορετική γλωσσική κωδικοποίηση (2.6) Σο λιοντάρι είναι μπροστά από το βράχο ή Ο βράχος είναι πίσω από το λιοντάρι. (2.7) Σο λιοντάρι είναι πίσω από το βράχο ή Ο βράχος είναι μπροστά από το λιοντάρι. Θα δούμε σε επόμενη ενότητα ότι η σχέση ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο δεν είναι συμμετρική. Εμπειρικά αυτή η ασυμμετρία πιστοποιείται από τη διαβάθμιση στην αποδεκτότητα παραδειγμάτων όπως τα (2.6) και (2.7). Για τον φυσικό ομιλητή της νέας ελληνικής οι περιπτώσεις το λιοντάρι είναι μπροστά από το βράχο και το λιοντάρι είναι πίσω από το βράχο είναι πλήρως αποδεκτές, ενώ οι περιπτώσεις ο βράχος είναι πίσω από το λιοντάρι και ο βράχος είναι μπροστά από το λιοντάρι ηχούν περίεργα. Αυτό συμβαίνει γιατί το λιοντάρι δεν αποτελεί τον ιδανικό τόπο αναφοράς σε σχέση με τον οποίο ένα τοποθετούμενο αντικείμενο όπως ένας βράχος θα τοποθετηθεί (βλ. Talmy 2000). Ένας βράχος λειτουργεί καλύτερα ως σημείο αναφοράς παρά ως τοποθετούμενο αντικείμενο. Αυτό που θα πρέπει να συγκρατήσουμε είναι ότι σημαντικό ρόλο για τη γλωσσική κωδικοποίηση παίζουν και οι ιδιότητες των οντοτήτων που συμμετέχουν σε μια σκηνή. 45

72 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Τποκειμενικότητα και υποκειμενικοποίηση ημαντική έκφανση της προοπτικής και έννοια στενά συνδεδεμένη με τις έννοιες της ερμηνείας γενικότερα και του σημείου θέασης ειδικότερα είναι και ο βαθμός υποκειμενικότητας ή αντικειμενικότητας με τον οποίο ο παρατηρητής βλέπει, ερμηνεύει ένα αντικείμενο, μια σκηνή. Τπάρχει μια ασυμμετρία ανάμεσα στον παρατηρητή και στο αντικείμενο της παρατήρησης, ανάμεσα στον υποκείμενο και στο αντικείμενο της σύλληψης - για να χρησιμοποιήσουμε τους τεχνικούς όρους του Langacker. Όταν το υποκείμενο της σύλληψης έχει πλήρη αντιληπτική πρόσβαση στη σκηνή, όταν δηλαδή εστιάζει στο μέγιστο βαθμό την προσοχή του στο αντικείμενο της σύλληψης, δεν έχει αντίληψη του εαυτού του και τότε λέμε ότι το αντικείμενο της σύλληψης ερμηνεύεται αντικειμενικά. Για παράδειγμα, αν κάποιος φοράει γυαλιά, τα βγάλει και τα κρατήσει μπροστά του, τότε η ερμηνεία των γυαλιών - που είναι το αντικείμενο της σύλληψης - είναι σε μέγιστο βαθμό αντικειμενική. Δηλαδή το υποκείμενο της σύλληψης (εδώ η οντότητα που βλέπει τα γυαλιά) επικεντρώνει την προσοχή του στο αντικείμενο της σύλληψης και επειδή ακριβώς το αντικείμενο της σύλληψης είναι που αναδεικνύεται, αυτό ερμηνεύεται αντικειμενικά. Σώρα, αν ξαναβάλει τα γυαλιά και παρατηρήσει ένα άλλο αντικείμενο η αντίληψή που έχει για τα γυαλιά είναι υποκειμενική, καθώς αυτά χρησιμοποιούνται μόνο ως μέσο πρόσβασης στην οπτική του πραγματικότητα (δηλαδή δεν βλέπει τα γυαλιά καθαυτά). Δηλαδή τα γυαλιά έχουν μπει πια στο παρασκήνιο και εφόσον δεν αποτελεί πλέον την εστία της προσοχής του υποκειμένου της σύλληψης, η ερμηνεία των γυαλιών είναι υποκειμενική. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι μια οντότητα είναι πιο κυρίαρχη (prominent) όταν ερμηνεύεται αντικειμενικά παρά όταν ερμηνεύεται υποκειμενικά. Μια οντότητα ερμηνεύεται αντικειμενικά όταν είναι στο προσκήνιο, όταν δηλαδή προβάλλεται, και αποτελεί την εστία της προσοχής αντίθετα μια οντότητα ερμηνεύεται 46

73 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο υποκειμενικά όταν είναι στο παρασκήνιο, όταν δηλαδή δεν αποτελεί την εστία της προσοχής (Langacker 1990: 6, 1999: 149, 2006: 18, 2008: 77). Για παράδειγμα, με την προσωπική αντωνυμία εμείς ο ομιλητής και ο ακροατής ερμηνεύονται αντικειμενικά, αφού αυτές οι δύο οντότητες έρχονται στο προσκήνιο με τη χρήση της αντωνυμίας. Ο ομιλητής εστιάζει την προσοχή του στον εαυτό του (έχει συναίσθηση και του εαυτού του) και στον ακροατή (βλ. Langacker 1999: 150, 2008: 78). Η διαδικασία κατά την οποία το στάτους ενός στοιχείου στην όλη περίσταση (βλ. Langacker 2006: 18) μεταβάλλεται επί το υποκειμενικότερον καλείται υποκειμενικοποίηση (subjectification) 43. Ο ορισμός για την υποκειμενικοποίηση που είχε δοθεί αρχικά από τον Langacker (1990: 5) είναι ο εξής: 43 Ο Langacker και η Traugott χρησιμοποιούν από κοινού τον όρο υποκειμενικοποίηση, του προσδίδουν όμως διαφορετικό περιεχόμενο (βλ. σχετικά Langacker 1999: , Traugott & Dasher 2002: 97-98). Ο Langacker (1999: 150) θεωρεί ότι η διαφορά είναι καθαρά θέμα ορολογίας, ενώ η Traugott (1999: 187) επισημαίνει ότι αναφέρεται σε τελείως διαφορετικά φαινόμενα. Η Traugott εστιάζει στη διαχρονική εξέλιξη και την ορίζει ως εξής: *Ε+ίναι η διαδικασία κατά την οποία οι σημασίες τείνουν να βασίζονται όλο και περισσότερο στην υποκειμενική στάση του ομιλητή απέναντι στη λογική πρόταση (Traugott 1989: 31 πρβλ. Traugott 1986: 540, 1995). Και αλλού: Η υποκειμενικοποίηση εμπεριέχει την από μέρους των ομιλητών στρατολόγηση τύπων με κατάλληλες σημασίες για να εξωτερικεύσουν την υποκειμενική τους άποψη. Είναι μια διαδικασία η οποία αντλεί από γνωσιακές αρχές αλλά λαμβάνει χώρα στο περιβάλλον της επικοινωνίας και της ρητορικής στρατηγικής (Traugott 1999: 189). Επιπλέον, ενώ στον Langacker κεντρική είναι έννοια της εξασθένησης (βλ. παρακάτω), στην Traugott η υποκειμενικοποίηση εμπεριέχει πραγματολογική ενδυνάμωση (pragmatic strengthening) και εμπλουτισμό του ζευγαριού μορφής-σημασίας με την οπτική του ομιλητή (Traugott 1999: ). Περαιτέρω, για την Traugott η υποκειμενικοποίηση οδηγεί στην αύξηση της εμπλοκής του ομιλητή, ενώ για τον Langacker το ίδιο φαινόμενο συνεπάγεται εξασθένηση του προεξάρχοντος ρόλου του ομιλητή μέσα σε μια δεδομένη σκηνή (βλ. ενδεικτικά 1989: 49, Traugott & Dasher 2002). υνεπώς, είναι σαφές ότι οι δύο όροι δεν είναι ανάλογοι. Η αρχική αποδοχή των όρων του Langacker και της Traugott ως ανάλογων ενδέχεται να οφείλεται, κατά την άποψη των Athanasiadou et al. (2006: 3), στο ότι και οι δύο συγγραφείς αρχικά συσχέτισαν την υποκειμενικοποίηση με τη γραμματικοποίηση. το πλαίσιο αυτής της διατριβής, η έννοια της υποκειμενικοποίησης θα χρησιμοποιηθεί με το περιεχόμενο που δίνει σε αυτήν ο Langacker. 47

74 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Η υποκειμενικοποίηση είναι ένας επαναλαμβανόμενος και ιδιαίτερα σημαντικός τύπος σημασιολογικής επέκτασης και συχνά είναι ένας κεντρικός παράγων στην εξέλιξη που οδηγεί από τα «λεξικά» στα «γραμματικά» στοιχεία. Η υποκειμενικοποίηση αφορά την αναγνωρισμένη από τη γνωσιακή γραμματική διάκριση ανάμεσα στην υποκειμενική και την αντικειμενική ερμηνεία μιας οντότητας. Αυτή η διάκριση αφορά το κατά πόσον μια οντότητα λειτουργεί πρωταρχικά ως το «υποκείμενο» ή το «αντικείμενο» της σύλληψης. Ένας κοινός τύπος σημασιολογικής επέκτασης περιλαμβάνει μια σχέση η οποία αρχικά είναι αντικειμενική, υπό την έννοια ότι ισχύει ανάμεσα σε μετέχοντες που ερμηνεύονται αντικειμενικά κατόπιν, αυτή η σχέση μεταφέρεται στον υποκειμενικό άξονα, έτσι ώστε να ισχύει αντί αυτής μια ανάλογη σχέση ανάμεσα στο υποκείμενό της που ερμηνεύεται υποκειμενικά και κάποια οντότητα στην αρχικά αντικειμενική σκηνή. Σο τελευταίο μέρος του ορισμού εμφανίζεται διαφοροποιημένο σε επόμενες δημοσιεύσεις του Langacker (ενδεικτικά 1999, 2006, 2008). Δεν χαρακτηρίζει πλέον την υποκειμενικοποίηση με όρους αντικατάστασης (βλ. στον ορισμό την έκφραση αντί αυτής). Αντιθέτως θεωρεί στηριζόμενος στις απόψεις των Verhagen (1995) και Harder (1996) ότι το υποκειμενικό στοιχείο υπάρχει εξ αρχής και απλώς έρχεται στην επιφάνεια καθώς υποχωρεί το αντικειμενικό. Σο υποκείμενο της σύλληψης, τόσο όταν είναι παρούσα η αντικειμενική βάση για τη νοητική σάρωση από πλευράς υποκειμένου της σύλληψης όσο και όταν είναι παντελώς απούσα κάθε αντικειμενική βάση, εκτελεί την ίδια νοητική σάρωση. Για να γίνει κατανοητή η λειτουργία της υποκειμενικοποίησης και η λεπτή διαφοροποίηση στη βελτιωμένη εκδοχή της διαδικασίας που προτείνει ο Langacker, ας αναλογιστούμε το παρακάτω ζεύγος προτάσεων: (2.8) Vanessa jumped across the table Η Βανέσα πήδηξε στην άλλη μεριά του τραπεζιού 48

75 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο (2.9) Vanessa is sitting across the table Η Βανέσα κάθεται στην άλλη μεριά του τραπεζιού 44 [τα παραδείγματα από Langacker 1990: 17-20] Σο (2.8) ερμηνεύεται κατά το μεγαλύτερο βαθμό αντικειμενικά, γιατί η across προβάλλει την κίνηση χωρίς αναφορά στη θέση του ομιλητή-ακροατή. Ο ομιλητής στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι στο παρασκήνιο, άρα ερμηνεύεται υποκειμενικά, ενώ το συγκεκριμένο αντικείμενο της εστίασης είναι στο προσκήνιο, άρα ερμηνεύεται αντικειμενικά. Ο τροχιοδείκτης της across όντας στο προσκήνιο, κινείται στο χώρο και καταλαμβάνει διαδοχικά όλα τα σημεία σε σχέση με το τραπέζι. Καθώς το υποκείμενο της σύλληψης συλλαμβάνει την κίνηση που εκτελεί ο τροχιοδείκτης, αναγκαστικά ακολουθεί τον τροχιοδείκτη που καταλαμβάνει διαδοχικά τις διάφορες θέσεις. το παράδειγμα (2.9) από την άλλη μεριά, η σημασία της across είναι περισσότερο υποκειμενική σε σχέση με τη σημασία της πρόθεσης στο (2.8). Η πρόθεση δεν περιγράφει μια πραγματική κίνηση, αλλά την αφηρημένη ερμηνεία του υποκειμένου της σύλληψης που ιχνηλατεί μια νοητική διαδρομή έτσι ώστε να εντοπίσει τον τροχιοδείκτη σε σχέση με το σημείο αναφοράς, το οποίο στην προκειμένη περίπτωση ταυτίζεται με τον ομιλητή. Εφόσον η θέση του οροσήμου καθορίζεται από την οπτική γωνία του παρατηρητή, η χρήση της across στο (2.9) είναι καθαρά δεικτική. Ενώ στο (2.8) η κίνηση εκτελείται τόσο πραγματικά (από τον τροχιοδείκτη) όσο και νοητά (από το υποκείμενο της σύλληψης), στο (2.9) η διαδρομή ιχνηλατείται μόνο νοητά από το υποκείμενο της σύλληψης, το οποίο μάλιστα για να συλλάβει σωστά τη σκηνή, θα πρέπει να ακολουθεί τις διαδοχικές θέσεις με την ίδια σειρά που τις διαγράφει η κινούμενη οντότητα στο (2.8). Σο υποκείμενο της σύλληψης λοιπόν έρχεται στο προσκήνιο, και συνεπώς ερμηνεύεται αντικειμενικά, ενώ το αντικείμενο της σύλληψης, που είναι η 44 Η μετάφραση των δύο παραδειγμάτων είναι ελεύθερη και δεν αποδίδει ακριβώς την έννοια του across στην αγγλική. 49

76 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο κίνηση, μπαίνει στο παρασκήνιο και ερμηνεύεται υποκειμενικά. Από την περιγραφή των δύο παραδειγμάτων είναι σαφές ότι το υποκείμενο της σύλληψης εκτελεί την ίδια νοητική σάρωση και στις δύο περιπτώσεις (βλ. Langacker 1990: 17-20, 1999: , 2006: 22-23). Κατά το πέρασμα από το παράδειγμα (2.8) στο παράδειγμα (2.9) παρατηρούμε τρεις αλλαγές: (α) αλλαγή στο στάτους της κίνησης: η κίνηση από πραγματική γίνεται δυνάμει κίνηση (κάποια στιγμή κάποια οντότητα μπορεί να εκτελέσει την κίνηση) (β) αλλαγή εστίασης: η κίνηση από προβεβλημένη γίνεται μη προβεβλημένη (γ) αλλαγή στον τόπο της δραστηριότητας (locus of activity): η κινούμενη οντότητα μεταβάλλεται από οντότητα που ερμηνεύεται αντικειμενικά σε οντότητα που ερμηνεύεται υποκειμενικά. Οι τρεις αυτές παράμετροι (αλλαγή στο στάτους, αλλαγή εστίασης, αλλαγή στον τόπο της δραστηριότητας) συντελούν στην αύξηση της υποκειμενικοποίησης. Ο γενικότερος μηχανισμός που κρύβεται πίσω από αυτές τις παραμέτρους είναι η εξασθένηση (attenuation) 45. Η εξασθένηση εντοπίζεται συνολικά σε τέσσερις παραμέτρους αλλαγής (η αλλαγή πεδίου είναι η τέταρτη), οι οποίες αποτυπώνονται συνοπτικά στον πίνακα [2.1] (Langacker 1999: ): ΣΑΣΟΤ ενεργεία ειδικό δυνάμει γενικό ΕΣΙΑΗ προβεβλημένη μη προβεβλημένη ΠΕΔΙΟ φυσικό εμπειρικό/ κοινωνικό ΣΟΠΟ ΣΗ ΔΡΑΣΗΡΙΟΣΗΣΑ Η ΣΗ ΕΠΙΠΣΩΗ προσκήνιο παρασκήνιο Πίνακας 2.1. Παράμετροι της εξασθένησης. την ανάλυση θα γίνει σαφές ότι η υποκειμενικοποίηση είναι πολύτιμο εργαλείο για την ερμηνεία περιπτώσεων όπου χρησιμοποιείται η εἰς αλλά η 45 Απίσχναση κατά τον Βελούδη (2010: 63). 50

77 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο περιγραφόμενη σκηνή είναι στατική. Μέσω της υποκειμενικοποίησης ένα στατικό γεγονός (κατά βάση ένα γεγονός που εμπεριέχει αφηρημένη κίνηση) γίνεται αντιληπτό σαν ένα δυναμικό γεγονός πραγματικής κίνησης Η έννοια του πεδίου 46 Σο πεδίο ορίζεται ως η δομή εγκυκλοπαιδικής γνώσης η οποία περιλαμβάνει νοητικές αναπαραστάσεις, νοητικές εμπειρίες και γνωσιακές οντότητες ποικίλης οργάνωσης και πολυπλοκότητας. Βασική προϋπόθεση για αυτήν τη σύνθετη δομή είναι να αποτελεί τη βάση σε σχέση με την οποία λεξικές έννοιες θα γίνονται κατανοητές. Με δύο λόγια, το πεδίο αποτελεί τη βάση σε σχέση με την οποία μια έννοια θα προβληθεί (Langacker 1987: 147, 2008: βλ. επίσης Evans & Green 2006: 230, Taylor 2002: 195) 47. Η βασική ιδέα πίσω από αυτή τη θεμελιώδη έννοια της Γνωσιακής Γλωσσολογίας είναι ότι καμία έννοια δεν βρίσκεται απομονωμένη στο νου του ομιλητή και του ακροατή 48 αντιθέτως μάλιστα, κάθε έννοια μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο μέσα σε ένα περιβάλλον προϋποτιθέμενων και γνωστών δομών γνώσης (βλ. Clausner & Croft 1999: 2). Μπορούμε να καταλάβουμε, για παράδειγμα, την έννοια *ΤΠΟΣΕΙΝΟΤΑ+ (βλ. *α+ στο σχήμα [2.5]) μόνο αν φέρουμε στο μυαλό μας τη γνώση μας για το ορθογώνιο τρίγωνο. Η έννοια *ΤΠΟΣΕΙΝΟΤΑ], η οποία είναι η προβεβλημένη 46 χετικές έννοιες είναι το πλαίσιο (frame) του Fillmore (1982, 1985) και το Ιδεατό Γνωσιακό Μοντέλο (Idealized Cognitive Model) του Lakoff (1987). 47 Βλ. Evans & Green (2006: ) για μια σύνοψη των βασικών διαφορών ανάμεσα στην έννοια του πεδίου του Langacker και την έννοια του πλαισίου του Fillmore. 48 ε πρώτη ανάγνωση, η ιδέα αυτή δεν φαίνεται να διαφέρει από τη θεωρία του λεξιλογικού πεδίου (Wortfeld) του Trier (1973), ωστόσο η θεωρία του λεξιλογικού πεδίου έχει ουσιώδεις διαφορές τόσο σε σχέση με την έννοια του πεδίου όσο και σε σχέση με την έννοια του πλαισίου της σημασιολογίας των πλαισίων του Fillmore (βλ. Fillmore 1985: ). 51

78 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο οντότητα, εξαρτάται από την έννοια *ΟΡΘΟΓΨΝΙΟ ΣΡΙΓΨΝΟ+, η οποία είναι η βάση (Langacker 1984, Fillmore 1985). γ α β χήμα 2.5. Πεδίο: ορθογώνιο τρίγωνο, προβεβλημένη οντότητα: υποτείνουσα. Ο Langacker διακρίνει ανάμεσα σε βασικά και σε αφηρημένα εννοιακά πεδία. Σα βασικά πεδία δεν παράγονται από άλλες έννοιες ούτε αναλύονται σε άλλες έννοιες (Langacker 1987: 147 κ.ε., 2008: 44). Για παράδειγμα, ο ΦΨΡΟ είναι βασικό πεδίο γιατί δεν υπάρχει άλλο πεδίο που να αποτελεί τη βάση σε σχέση με την οποία θα προβληθεί η έννοια το ΦΨΡΟΤ ως κυρίαρχη. Προκύπτει απευθείας από την εμπειρία μας 49. το παράδειγμα με την υποτείνουσα, το *ΟΡΘΟΓΨΝΙΟ ΣΡΙΓΨΝΟ+ δεν είναι βασικό πεδίο γιατί προϋποθέτει την ύπαρξη του πεδίου *ΦΗΜΑ+. τον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται τα βασικά πεδία που προτείνουν οι Langacker και Croft. Κοινός παρανομαστής των δύο καταλόγων είναι η παρουσία των πεδίων του ΦΨΡΟΤ και του ΦΡΟΝΟΤ. 49 Έχουμε ήδη αναφέρει ότι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα έχει τη βάση του στη σωματική μας εμπειρία, σύμφωνα με την αρχή της σωματικότητας. 52

79 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Βασικά Πεδία Langacker (1987: ) Croft (1993: 342) *πρβλ. Croft & Cruse 2004: 26+ ΦΨΡΟ (SPACE) ΦΨΡΟ (SPACE) ΦΡΟΝΟ (TIME) ΦΡΟΝΟ (TIME) ΦΡΨΜΑ (COLOUR) ΤΛΗ (MATTER) ΘΕΡΜΟΚΡΑΙΑ (TEMPERATURE) ΔΤΝΑΜΗ (FORCE) ΤΝΑΙΘΗΜΑ (EMOTION) ΟΡΑΗ (VISION) ΟΜΗ (ODOUR) ΗΜΑΙΑ (MEANING) ΓΕΤΗ (TASTE) ΝΟΤ (MIND) ΠΙΕΗ (PRESSURE) ΠΟΝΟ (PAIN) Πίνακας 2.2. Βασικά πεδία κατά Langacker και Croft. Ο πίνακας [2.3] περιέχει τα πεδία στα οποία εντοπίσαμε ότι εμφανίζεται η εἰς στην πορεία της μέσα στο χρόνο. Από τα βασικά πεδία του πίνακα *2.2+ εμφανίζονται ο ΦΨΡΟ και ο ΦΡΟΝΟ. Να σημειωθεί, ωστόσο, ότι θεωρούμε ότι οι σημασίες/ χρήσεις του ΦΡΟΝΟΤ παράγονται από τις σημασίες/ χρήσεις του ΦΨΡΟΤ από τη στιγμή που η ανθρώπινη νόηση δεν διαθέτει την παράσταση του χρόνου, τον παριστάνει αναγκαστικά καταφεύγοντας στη χρήση χωρικών εικόνων (βλ. Agamben 1978/ μ 2003: 15) 50. Η δεξιά στήλη δείχνει τους βασικούς τύπους σχέσεων που συνδέονται με το εκάστοτε πεδίο (πρβλ. Rice & Kabata 2007: 462). Πεδίο ΦΨΡΟ ΦΡΟΝΟ ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΌ ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ Βασικοί τύποι σχέσεων που συνδέονται με το πεδίο κίνηση, κατεύθυνση, έκταση, τελικό όριο διάρκεια, όριο, στιγμή σκοπός, αποτέλεσμα, κατάσταση, αναφορά, ποσότητα μεταφορά κατοχής ενός αντικειμένου (βλ. ΑΠΟΔΕΚΣΗ), επικοινωνία (βλ. ΔΕΚΣΗ), ωφέλεια (βλ. ΕΤΕΡΓΕΣΟΎΜΕΝΟ), βλάβη (βλ. ΖΗΜΙΟΎΜΕΝΟ) Πίνακας 2.3. Σα πεδία στα οποία εμφανίζεται η εἰς στη διαχρονία της ελληνικής. Σο κάθε πεδίο είναι η βάση σε σχέση με την οποία ερμηνεύονται οι σημασίες της πρόθεσης. 50 Ο Langacker (1987: 148) επισημαίνει ότι το γεγονός ότι συλλαμβάνουμε και μιλούμε για το χρόνο με όρους χώρου δείχνει απλώς τη χρησιμότητα αυτής της μεταφοράς για την σε ανώτερο επίπεδο εννοιοποίηση. Δεν υπονοεί ότι η εμπειρία του χρόνου περιορίζεται σε μια αμιγώς τοπική εμπειρία. 53

80 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο 2.3. Η τοποθέτηση στο χώρο Όταν ο ομιλητής θέλει να τοποθετήσει μια οντότητα στο χώρο, δηλώνει τη σχέση της με μια άλλη οντότητα. Αν θέλει, για παράδειγμα, ο ομιλητής να περιγράψει στο συνομιλητή του τη θέση του κοριτσιού στην εικόνα που ακολουθεί, είναι πιθανόν να εκφωνήσει την παρακάτω πρόταση: (2.10) Σο κορίτσι βρίσκεται μπροστά από το σπίτι. Εικόνα 2.3. Σο κορίτσι μπροστά από το σπίτι. Οι μετέχοντες στην εικόνα είναι (α) το κορίτσι που αποτελεί την οντότητα η οποία τοποθετείται στο χώρο και (β) το σπίτι που αποτελεί την οντότητα με βάση την οποία το κορίτσι τοποθετείται στο χώρο. Ακολουθώντας τον Langacker (1987, 1991a, 1991b), στο (10) το κορίτσι θα ονομάζεται τροχιοδείκτης (trajector) και το σπίτι ορόσημο (landmark) 51. O τροχιοδείκτης αποτελεί την πρωταρχική μορφή μέσα σε μια προβαλλόμενη σχέση, ενώ το ορόσημο συνιστά τη δευτερεύουσα κυρίαρχη οντότητα (βλ. Langacker 2008a: 70). Έχει δειχθεί ότι η σχέση ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο δεν είναι ακριβώς συμμετρική σχέση (Vandeloise 1991: 21 κ.ε., Talmy 2000: 51 Ο Levelt (1996: 78) και οι Miller & Johnson-Laird (1976) χρησιμοποιούν του όρους referent και relatum αντίστοιχα, ενώ ο Talmy (ενδεικτικά 1972, 1978, 1985, 2000) και ο Levinson (2003) κάνoυν λόγο για figure και ground, ακολουθούν τους όρους δηλαδή που εισήχθησαν από τον Δανό φαινομενολογιστή Rubin και αξιοποιήθηκαν από τους ψυχολόγους της Gestalt ψυχολογίας (π.χ. Koffka 1935 όπως αναφέρεται στους Croft και Cruse 2004: 56). 54

81 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο ). Η ασυμμετρία αυτή φαίνεται στην περίπτωση της εικόνας *2.3], για την περιγραφή της οποίας μια πρόταση του τύπου το σπίτι είναι πίσω από το κορίτσι θα ακουγόταν περίεργη στο φυσικό ομιλητή της ΝΕ. Η αιτία για αυτή την παρατηρούμενη ασυμμετρία είναι ότι το κορίτσι δεν διαθέτει τις ιδιότητες εκείνες που το καθιστούν ικανό τόπο αναφοράς σε σχέση με τον οποίο το σπίτι μπορεί να τοποθετηθεί. Ο Talmy (2000: ) στην προσπάθεια συστηματοποίησης των χαρακτηριστικών που καθιστούν ασύμμετρη τη σχέση ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο, αναγνωρίζει τις ακόλουθες ιδιότητες για τις δύο οντότητες σε κάθε τοπική σκηνή (πίνακας [2.4]): Ορίζοντα χαρακτηριστικά Συσχετιζόμενα χαρακτηριστικά Σροχιοδείκτης οι τοπικές (ή χρονικές) ιδιότητές του δεν έχουν γίνει ακόμα γνωστές πιο κινητός μικρότερος γεωμετρικά απλούστερος πιο πρόσφατα στο προσκήνιο παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον ως οντότητα λιγότερο άμεσα αντιληπτός πιο προεξάρχουσα οντότητα πιο εξαρτημένος Ορόσημο λειτουργεί ως οντότητα-σημείο αναφοράς η οποία έχει γνωστές ιδιότητες που μπορούν να χαρακτηρίσουν τις άγνωστες ιδιότητες του τροχιοδείκτη πιο μόνιμα τοποθετημένο μεγαλύτερο γεωμετρικά πιο σύνθετο πιο οικείο, αναμενόμενο παρουσιάζει μικρότερο ενδιαφέρον ως οντότητα πιο άμεσα αντιληπτός στο περιθώριο από τη στιγμή που γίνεται αντιληπτός ο τροχιοδείκτης πιο ανεξάρτητο Πίνακας 2.4. Οι ιδιότητες του τροχιοδείκτη σε σχέση με το ορόσημο. Σο παράδειγμα το σπίτι είναι πίσω από το κορίτσι ηχεί περίεργα γιατί αποδίδονται στον τροχιοδείκτη σπίτι ιδιότητες που θα έπρεπε να 55

82 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο αποδίδονται στο ορόσημο κορίτσι, και αντιστρόφως52. ε αυτή την περίπτωση δεν ακολουθούμε την Gestalt οργάνωση της σκηνής (Levelt 1989). Πιο συγκεκριμένα, παραβιάζονται οι εξής ιδιότητες: (α) το σπίτι είναι ακίνητη οντότητα, ενώ το κορίτσι είναι κινητή οντότητα (β) το σπίτι είναι η μεγαλύτερη οντότητα, ενώ το κορίτσι είναι η μικρότερη οντότητα (γ) το κορίτσι είναι η πιο προεξάρχουσα οντότητα στη σκηνή και όχι το σπίτι. Παρενθετικά, θα πρέπει να τονιστεί ότι οι γλώσσες του κόσμου διαφέρουν ως προς τον τρόπο με τον οποίο εκφράζουν γλωσσικά την τοποθέτηση αντικειμένων στο χώρο. Ένα στοιχείο διαφοροποίησης αφορά το σύστημα προοπτικής (perspective system) ή πλαίσιο αναφοράς (frame of reference), δηλαδή το σύστημα που προσδιορίζει τη σχέση ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και στο ορόσημο και έχει να κάνει με την οπτική γωνία από την οποία νοείται η τοποθέτηση του τροχιοδείκτη σε σχέση με το ορόσημο (βλ. Levinson 2003: 24 κ.ε., Levelt 1996 πρβλ. Zlatev 2007: 328). O Levinson (2003) διακρίνει τρία είδη πλαισίων αναφοράς: το εγγενές (intrinsic), το σχετικό (relative) και το απόλυτο (absolute). Κάποιες γλώσσες χρησιμοποιούν αποκλειστικά ένα πλαίσιο αναφοράς (Guugu Yimithirr: απόλυτο Mopan: εγγενές), άλλες γλώσσες δύο (Tzeltal: απόλυτο και εγγενές), ενώ ορισμένες κάνουν χρήση και των τριών (αγγλική) (Levelt 1996: 80)53. το εγγενές πλαίσιο αναφοράς, για την εικόνα [2.3] θα λέγαμε ότι το κορίτσι είναι μπροστά από το σπίτι. Αυτή η σχέση βασίζεται σε ένα σύστημα συντεταγμένων το οποίο καθορίζεται από τις εγγενείς ιδιότητες του σπιτιού. Για παράδειγμα, η πλευρά του σπιτιού στην οποία βρίσκεται η Να σημειώσουμε ότι οι ιδιότητες που αποδίδονται στις δύο οντότητες αφορούν τις πρωτοτυπικές περιπτώσεις. 53 Πρβλ. Zlatev (2005), (2007), Zlatev et al. (2010) για μια διαφορετική τυπολογία

83 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο πόρτα του σπιτιού μπορεί να θεωρηθεί ως η μπροστινή πλευρά. Οι άλλες τρεις πλευρές, το πίσω μέρος, η αριστερή πλευρά και η δεξιά πλευρά έχουν τη βάση τους σε αυτό που θεωρούμε ως μπροστά. το σχετικό πλαίσιο αναφοράς, η σχέση ανάμεσα στις δύο οντότητες προκύπτει με βάση την οπτική του παρατηρητή. Σο σύστημα συντεταγμένων του παρατηρητή είναι αυτό που ορίζει ποια πλευρά του σπιτιού αποτελεί το μπροστινό μέρος, ποια το πίσω, ποια τη δεξιά και την αριστερή. Έτσι, για την εικόνα που ακολουθεί είναι πιθανόν ο ομιλητής να χρησιμοποιήσει την πρόταση στο (2.11): (2.11) Σο κορίτσι είναι αριστερά από το σπίτι παρατηρητής Εικόνα 2.4. Σο κορίτσι αριστερά από το σπίτι (σχετικό πλαίσιο αναφοράς). Σο απόλυτο πλαίσιο αναφοράς δεν σχετίζεται ούτε με το σύστημα συντεταγμένων του οροσήμου ούτε με το σύστημα συντεταγμένων του παρατηρητή αλλά με τα σταθερά σημεία του ορίζοντα που αποτελούν ένα απόλυτο σύστημα σημείων (βλ. Levelt 1996: 80, Levinson 2003: 48). Οι ομιλητές μιας γλώσσας που χρησιμοποιεί το απόλυτο πλαίσιο αναφοράς θα περιέγραφαν την εικόνα *2.5] με μια πρόταση όπως αυτή στο (2.12), χωρίς καμία αναφορά στη θέση του παρατηρητή ή τον εγγενή προσανατολισμό του σπιτιού: 57

84 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο (2.12) Σο κορίτσι είναι νότια από το σπίτι βορράς δύση ανατολή νότος Εικόνα 2.5. Σο κορίτσι νότια από το σπίτι (απόλυτο πλαίσιο αναφοράς). Πέρα από τη διασάφηση του κέντρου παρατήρησης, για την τοποθέτηση στο χώρο σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν ο προσδιορισμός της περιοχής εντός της οποίας επιτυγχάνεται η τοποθέτηση και ο καθορισμός της σχέσης του τροχιοδείκτη προς το ορόσημο. Οι γλώσσες του κόσμου πρωτίστως κωδικοποιούν αυτά τα δύο είδη πληροφορίας: την περιοχή εντός της οποίας μπορεί να βρεθεί ο τροχιοδείκτης και τη σχέση ανάμεσα στις δύο οντότητες που μπορεί να είναι στατική ή δυναμική. Η δήλωση της περιοχής επιτυγχάνεται με ποικίλα μέσα. Είναι σύνηθες οι γλώσσες να χρησιμοποιούν προθέσεις ή επιθέσεις προκειμένου να εκφράσουν την περιοχή. τα ΝΕ ο ομιλητής χρησιμοποιεί σύνθετες προθέσεις που σχηματίζονται από επιρρήματα του τόπου σε συνδυασμό με τις κύριες προθέσεις σε και από (μέσα σε, πάνω από κ.α.), και ορισμένα ρήματα (βγαίνω, μπαίνω κ.α.) (βλ. κοπετέας 1999: 249, Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2001: 45). Έτσι, για παράδειγμα, η σύνθετη πρόθεση μέσα σε μας λέει ότι ο τροχιοδείκτης βρίσκεται μέσα στο ορόσημο [Φ ΜΕΑ Ε Χ], ενώ η πάνω από ότι ο τροχιοδείκτης είναι τοποθετημένος πάνω από το ορόσημο [Φ ΠΑΝΨ ΑΠΟ Χ]. Η δήλωση των ίδιων περιοχών στην ομηρική και στην 58

85 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο κλασική ελληνική γίνεται με τη χρήση των προθέσεων ἐν και ὑπὲρ αντίστοιχα. Σο δεύτερο είδος πληροφορίας που κωδικοποιείται στην περιγραφή των τοπικών σχέσεων από τις γλώσσες του κόσμου, όπως είδαμε, αφορά τη σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο ανάλογα με τον αν ο τροχιοδείκτης είναι σε κίνηση ή εν στάσει. Αν ο τροχιοδείκτης κινείται, τότε η σχέση μεταβάλλεται στο χρόνο και χαρακτηρίζεται ως δυναμική (παρ. *2.13)], ενώ αν δεν κινείται, τότε η σχέση δεν μεταβάλλεται στο χρόνο και χαρακτηρίζεται ως στατική (παρ. *14+) (βλ. Langacker 1987: 167, Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2001: 20, Skopeteas 2002: 203, 229, Kutscher 2010, Nikitina 2009). (2.13) Σο αυτοκίνητο πηγαίνει στην Πάτρα (2.14) Σο αυτοκίνητο είναι στην Πάτρα 54 Ο Langacker (1987: 167) δίνει τις παρακάτω φόρμουλες για να απεικονίσει τα δύο είδη σχέσης: (α) Si C Ti (β) S0 C S2 S1 > > > < C C T0 T1 T2 χήμα 2.6. (α) στατική σχέση και (β) δυναμική σχέση *από Langacker 1987: 167]. Η πρώτη φόρμουλα αντιστοιχεί στη στατική σχέση (στη στιγμιαία σύλληψη μιας μοναδικής τοπικής διάταξης). Η δεύτερη φόρμουλα είναι πιο λεπτομερής: περιλαμβάνει το μετασχηματισμό μιας τοπικής διάταξης σε μια άλλη, διαδικασία η οποία είναι συνεχής. ε χρονικό διάστημα *T0 > T1 > 54 Όπως είναι φανερό από τα παραδείγματα (2.13) και (2.14), η διάκριση ανάμεσα στη στάση και την κίνηση στη ΝΕ δεν γίνεται από την πρόθεση αλλά από το ρήμα (βλ. Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2001: 38). 59

86 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο T2 <+ του διαδικαστικού χρόνου (processing time) 55, το υποκείμενο της σύλληψης εκτελεί μια διαδοχή εννοιακών γεγονότων *S0 > S1 > S2 <+, τέτοια που κάθε γεγονός Si αναπαριστά τη συγκεκριμένη διάταξη που συλλαμβάνεται σε χρόνο Ti. Περαιτέρω, όταν μια σχέση είναι δυναμική, το ορόσημο μπορεί να δηλώνει τον ΠΡΟΟΡΙΜΟ (allative) της κίνησης (παρ. *2.15]), την ΑΥΕΣΗΡΙΑ (source) της κίνησης (παρ. *2.16+), την ΚΑΣΕΤΘΤΝΗ (direction) της κίνησης (παρ. *2.17+) ή τη ΔΙΕΛΕΤΗ (perlative παρ. *2.18]) (πρβλ. Talmy 1985, 2000, Skopeteas 2002: 21) 56. (2.15) Σο αυτοκίνητο πηγαίνει στην Πάτρα *Σο ορόσημο Πάτρα αποτελεί τον προορισμό του τροχιοδείκτη (το αυτοκίνητο)] (2.16) Σο αυτοκίνητο φεύγει από την Πάτρα *Σο ορόσημο Πάτρα αποτελεί την αφετηρία του τροχιοδείκτη (το αυτοκίνητο)] 55 Δηλαδή του πραγματικού χρόνου. Ο διαδικαστικός χρόνος διακρίνεται από τον συλλαμβανόμενο χρόνο (conceived time) ο οποίος αναφέρεται στο χρόνο ως αντικείμενο της σύλληψης (Langacker 2008a: 79). 56 Ο Skopeteas (2002: 21-22) ονομάζει τα παραπάνω είδη δυναμικής σχέσης προσανατολισμούς. Θεωρεί δηλαδή ότι ο προσανατολισμός είναι υποκατηγορία της δυναμικής σχέσης και ως εκ τούτου ο ΠΡΟΟΡΙΜΟ, η ΑΥΕΣΗΡΙΑ, η ΔΙΕΛΕΤΗ και η ΚΑΣΕΤΘΤΝΗ είναι διαφορετικοί προσανατολισμοί. Αυτή η θέση ενέχει την παραδοχή ότι μόνο στην περίπτωση της δυναμικής σχέσης ο τροχιοδείκτης μπορεί να έχει διαφορετικούς προσανατολισμούς σε σχέση με το ορόσημο. Από τη θεωρητική σκοπιά που προσεγγίζουμε το ζήτημα, προσανατολισμό μπορούν να έχει τόσο η δυναμική όσο και η στατική σχέση. Για παράδειγμα, στην πρόταση η βορινή πλευρά του στρατοπέδου βλέπει προς το βουνό [το παράδειγμα από η σχέση είναι στατική, αλλά δηλώνεται η κατεύθυνση του αντικειμένου, δηλαδή ένας συγκεκριμένος προσανατολισμός. Επειδή ο Skopeteas επικεντρώνεται στην απάντηση του ερωτήματος *που βρίσκεται το Φ;+, του είναι αδιάφορο αν τα ίδια μέσα που χρησιμοποιούνται για να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα χρησιμοποιούνται για να απαντηθεί και το ερώτημα π.χ. *ποιος είναι ο προσανατολισμός μιας τοπικής διάταξης στο χώρο;+. Επειδή εμείς ακολουθούμε τη σημασιολογική προσέγγιση (και όχι την ονομασιολογική) και μας ενδιαφέρει να αποτυπώσουμε το εύρος των χρήσεων και των σημασιών της εἰς, αναπόφευκτα προκύπτει η ανάγκη απάντησης τόσο στο πρώτο ερώτημα όσο και στο δεύτερο (όπως και σε άλλα ερωτήματα που αφορούν άλλες σημασίες και χρήσεις), οι οποίες απαντήσεις μάς αποκαλύπτουν ότι ενίοτε το ίδιο μέσο, εδώ η εἰς, χρησιμοποιείται τόσο για να δηλωθεί μια τοποθέτηση στο χώρο όσο και για τον προσανατολισμό μιας τοπικής διάταξης στο χώρο (δηλώνεται ο προορισμός και στις δύο περιπτώσεις, αλλά στη δεύτερη περίπτωση έχουμε να κάνουμε στατική σχέση στην οποία εμπλέκεται υποκειμενική κίνηση). 60

87 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο (2.17) Σο αυτοκίνητο πηγαίνει προς την Πάτρα *Σο ορόσημο Πάτρα αποτελεί την κατεύθυνση του τροχιοδείκτη (το αυτοκίνητο)] (2.18) Σο αυτοκίνητο ήρθε στην Πάτρα μέσω Κορίνθου *Σο ορόσημο Κορίνθου αποτελεί το σημείο διέλευσης του τροχιοδείκτη (το αυτοκίνητο)] Σα τέσσερα είδη κίνησης αντιστοιχούν σε τέσσερις σημασιολογικούς ρόλους: στην ΚΙΝΗΙΑΚΗ (allative), στην ΑΥΑΙΡΕΣΙΚΗ (ablative), στην ΚΑΣΕΤΘΤΝΙΑΚΗ (directional) και στη ΔΙΑΔΡΟΜΗ (path). Αν η σχέση μεταξύ τροχιοδείκτη και οροσήμου παραμένει αμετάβλητη στο χρόνο τότε ο δηλούμενος σημασιολογικός ρόλος είναι η ΣΑΣΙΚΗ (locative). Ο πίνακας [2.5] αποσαφηνίζει τις αντιστοιχίες. χέση Είδος κίνησης ημασιολογικός ρόλος τατική - ΣΑΣΙΚΗ Δυναμική (α) προορισμός ΚΙΝΗΙΑΚΗ (β) προέλευση ΑΥΑΙΡΕΣΙΚΉ (γ) κατεύθυνση ΚΑΣΕΤΘΤΝΙΑΚΗ (δ) διέλευση ΔΙΑΔΡΟΜΗ Πίνακας 2.5. Η σχέση ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο & σημασιολογικοί ρόλοι. Για να συνοψίσουμε, αφήνοντας έξω το πλαίσιο αναφοράς, παρότι η οπτική γωνία από την οποία νοείται η τοποθέτηση είναι κομβικής σημασίας για την τοποθέτηση αντικειμένων στο χώρο, τα στοιχεία που είναι απαραίτητα για την τοποθέτηση και θα μας χρησιμεύσουν ως εργαλεία ανάλυσης στην παρούσα διατριβή είναι: (α) ο τροχιοδείκτης (β) το ορόσημο (γ) η περιοχή στο χώρο μέσα στην οποία μπορεί να βρεθεί ο τροχιοδείκτης (δ) η σχέση (στατική ή δυναμική) ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο. 61

88 υνεκφορά και επιμερισμός σημασιών Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Είναι αξιοσημείωτο ότι στην ερμηνεία της εκάστοτε τοπικής σκηνής η σχέση μορφής-σημασίας δεν είναι ένα προς ένα (πρβλ. Skopeteas 2002, 2008a, Talmy 1985, 2000). Αυτή η ασυμμετρία μπορεί να έχει δύο αναγνώσεις: (α) σε μια μορφή Μ ενδέχεται να συνεκφέρονται περισσότερες από μία σημασίες (βλ. σχήμα [2.7α+) (πρβλ. την έννοια της συνεκφοράς (conflation) του Talmy 1985, 2000) και (β) μια σημασία ενδέχεται να επιμερίζεται σε περισσότερα από ένα συστατικά του εκφωνήματος (βλ. σχήμα [7β]) (πρβλ. το φαινόμενο της distributed spatial semantics των Sinha & Kuteva 1995). Μ 1 2 Μ1 Μ2 Μν χήμα 2.7α. υνεκφορά σημασιών. χήμα 2.7β. Επιμερισμός σημασίας. Εστιάζοντας το ενδιαφέρον μας στις δύο βασικές πληροφορίες που κωδικοποιούνται στην περιγραφή των τοπικών σχέσεων, δηλαδή την περιοχή και τη σχέση, τα δύο παραπάνω σημεία μπορούν να επαναδιατυπωθούν ως εξής: (α) σε μια μορφή ενδέχεται να συνεκφέρονται η περιοχή και η σχέση (βλ. σχήμα [2.8α]) (β) η πληροφορία της περιοχής ενδέχεται να επιμερίζεται σε περισσότερα από ένα συστατικά του εκφωνήματος (βλ. σχήμα [2.8β]), και (γ) η πληροφορία της σχέσης ενδέχεται να επιμερίζεται σε περισσότερα από ένα συστατικά του εκφωνήματος (βλ. σχήμα [2.8γ]). 62

89 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Μ Περιοχή χέση περιοχή σχέση Μ1 Μ2 Μ1 Μ2 χήμα 2.8α. υνεκφορά περιοχής και σχέσης. χήμα 2.8β. Επιμερισμός περιοχής. χήμα 2.8γ. Επιμερισμός σχέσης. Για παράδειγμα, η πρόθεση into της αγγλικής κωδικοποιεί τόσο την εσωτερική περιοχή στην οποία εντοπίζεται το ορόσημο *ΜΕΑ+ όσο και την κίνηση *ΔΤΝΑΜΙΚΟΣΗΣΑ+ προς την εσωτερική περιοχή (συνεκφορά δύο συστατικών). Επιπλέον, το χαρακτηριστικό της δυναμικότητας δεν εκφράζεται μόνο από την πρόθεση into αλλά και από το ρήμα. Επομένως, η πληροφορία της σχέσης επιμερίζεται σε δύο συστατικά του εκφωνήματος. (2.19) Put the wine into a small container Βάλτε το κρασί (μέσα) σε ένα μικρό δοχείο Σροχιοδείκτης χέση Περιοχή ημασιολογικός ρόλος όνομα Ρήμα into όνομα χήμα 2.9. Αγγλική: σχέση δυναμική, περιοχή *ΜΕΑ]. Με παρόμοιο τρόπο, η πρόθεση in της αγγλικής κωδικοποιεί δύο πληροφορίες: την εσωτερική περιοχή στην οποία εντοπίζεται το ορόσημο [ΜΕΑ+ και τη στατική σχέση ανάμεσα στους δύο μετέχοντες *ΣΑΗ]. Επιπρόσθετα, το χαρακτηριστικό της στάσης εκφράζεται και από το ρήμα στάσης. (2.20) The dog is in the house Ο σκύλος είναι μέσα στο σπίτι 63

90 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Σροχιοδείκτης χέση Περιοχή ημασιολογικός ρόλος όνομα Ρήμα in όνομα χήμα Αγγλική: σχέση στατική, περιοχή *ΜΕ Α] Όσον αφορά τον επιμερισμό των σημασιών, η αγγλική ανήκει στις γλώσσες που κωδικοποιούν τη σχέση με συνδυασμό ρήματος και πρόθεσης, ενώ όσον αφορά τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά που συνεκφέρονται στην πρόθεση, η in και η into ανήκουν στις προθέσεις που συνεκφέρουν την περιοχή και τη σχέση. Άλλες γλώσσες ακολουθούν διαφορετικά μοτίβα. Για παράδειγμα, στην κροατική η πρόθεση u κωδικοποιεί μόνο την περιοχή, ενώ η δήλωση της σχέσης επιμερίζεται σε δύο συστατικά, το ρήμα και την πτώση. Αν η σχέση είναι στατική, τότε χρησιμοποιείται ρήμα στάσης και η πρόθεση u συνοδεύεται από τη δοτική πτώση. Αν η σχέση είναι δυναμική, τότε χρησιμοποιείται ρήμα κίνησης και η πρόθεση u συνοδεύεται από την αιτιατική πτώση. Με δύο λόγια, το σημασιολογικό χαρακτηριστικό της σχέσης επιμερίζεται στο ρήμα και την πτώση, ενώ στην πρόθεση u δεν υπάρχει συνεκφορά χαρακτηριστικών η πρόθεση κωδικοποιεί μόνο την περιοχή (πρβλ. λατινική και γερμανική). (2.21) Ušao je u sobu Αυτός μπαίνει στο δωμάτιο (2.22) Sjedi u sobi Κάθεται μέσα στο δωμάτιο [τα παραδείγματα από Šaric 2006: 29]. Σροχιοδείκτης χέση Περιοχή όνομα Ρήμα u ημασιολογικός ρόλος Όνομα + πτώση (δοτική) χήμα Κροατική: σχέση στατική, περιοχή *ΜΕ Α] 64

91 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Σροχιοδείκτης χέση Περιοχή ημασιολογικός ρόλος όνομα Ρήμα u Όνομα + πτώση χήμα Κροατική: σχέση δυναμική, περιοχή *ΜΕΑ]. (αιτιατική) τη Υινλανδική που διαθέτει πλούσιο σύστημα τοπικών πτώσεων, η κωδικοποίηση της περιοχής και της σχέσης γίνεται κυρίως με το συνδυασμό ρήματος και πτώσης χωρίς την υποστήριξη κάποιας πρόθεσης. Για τη στατική σχέση και τη δήλωση της εσωτερικής περιοχής χρησιμοποιείται ένα στατικό ρήμα μαζί με την ΕΝΣΟΠΙΚΗ πτώση (inessive), ενώ για τη δυναμική σχέση και τη δήλωση της εσωτερικής περιοχής χρησιμοποιείται ένα ρήμα κίνησης μαζί με την ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ (illative) πτώση. Σο χαρακτηριστικό της σχέσης επιμερίζεται σε δύο συστατικά του εκφωνήματος, το ρήμα και την πτώση, ενώ ταυτόχρονα στην πτώση συνεκφέρονται δύο σημασιολογικά χαρακτηριστικά, η σχέση και η περιοχή. (2.23) Panetko sokeria kahvi/in? Έβαλες ζάχαρη (μέσα) στον καφέ (σου); [το παράδειγμα από Karlsson 1999: 113]. (2.24) Nainen on talossa Η γυναίκα είναι μέσα στο σπίτι [το παράδειγμα από Karlsson 1999: 65]. Σροχιοδείκτης χέση Περιοχή ημασιολογικός ρόλος Όνομα Ρήμα Όνομα + Πτώση χήμα Υινλανδική: σχέση στατική, περιοχή *ΜΕΑ] (εντοπική) 65

92 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Σροχιοδείκτης χέση Περιοχή ημασιολογικός ρόλος Όνομα Ρήμα Όνομα + Πτώση χήμα Υινλανδική: σχέση δυναμική, περιοχή *ΜΕΑ] (εγκινησιακή) ε επόμενη ενότητα (βλ. [3.4]) παρουσιάζουμε αναλυτικά την κατάσταση που διαμορφώνεται στην ομηρική ελληνική (στην περίοδο δηλαδή που η κατάσταση είναι και πιο περίπλοκη) ως προς τη συνεκφορά σε μια μορφή περισσοτέρων σημασιών και τον επιμερισμό μιας σημασίας σε περισσότερα από ένα συστατικά. Αναμέσα σε άλλα διαπιστώνουμε ότι σε ό, τι αφορά τις προθέσεις δεν συμμετέχουν όλες στον ίδιο βαθμό στην κωδικοποίηση της σχέσης. 66

93 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο 2.4. Οι γραμματικές κατηγορίες στη Γνωσιακή Γραμματική That prepositions are meaningful even as purely grammatical elements follows directly from basic tenets of *<+ Cognitive Grammar (Langacker 1992: 287) Μια αιρετική σε σχέση με άλλα μοντέλα αρχή της Γνωσιακής Γραμματικής είναι η οριοθέτηση των γραμματικών κατηγοριών με σημασιολογικά κριτήρια. Ο Langacker υποστηρίζει ότι η γραμματική κατηγορία μιας έκφρασης καθορίζεται από τη φύση της προβολής της, από το τι δηλαδή προβάλλει. Έτσι, π.χ., το όνομα ορίζεται σχηματικά ως η γραμματική κατηγορία της έκφρασης που προβάλλει ένα ΠΡΑΓΜΑ (με την τεχνική έννοια). Πιο αναλυτικά, οι γλωσσικές εκφράσεις διακρίνονται σε ονοματικά κατηγορήματα (nominal predications) και συσχετικά κατηγορήματα (relational predications). Σο ονοματικό κατηγόρημα εξειδικεύει ένα όνομα (προβάλλει ένα ΠΡΑΓΜΑ) και λειτουργεί ως ο σημασιολογικός πόλος 57 ενός ονόματος. Σα συσχετικά κατηγορήματα (τα οποία προβάλλουν μια ΦΕΗ) χωρίζονται σε δύο βασικές ομάδες ανάλογα με το αν εξειδικεύουν μια διαδικασία (διαδικαστικά) ή μια αχρονική σχέση (αχρονικές σχέσεις). Σα διαδικαστικά κατηγορήματα αντιστοιχούν στην κατηγορία των ρημάτων, ενώ οι αχρονικές σχέσεις αντιστοιχούν στα επίθετα, τα επιρρήματα, τις προθέσεις και τις παρόμοιες κατηγορίες 58,59. Σόσο τα διαδικαστικά 57 ύμφωνα με τον Langacker η πιο θεμελιώδης θέση της Γνωσιακής Γραμματικής είναι ότι η γραμματική είναι εκ φύσεως συμβολική. Σα γλωσσικά στοιχεία αποτελούνται από ζεύγη σημασίας-μορφής, δηλαδή οι λέξεις (αλλά και οι γραμματικές δομές) συνιστούν συμβολικούς αρμούς (symbolic assemblies) αποτελούμενες από ένα σημασιολογικό πόλο και ένα φωνολογικό πόλο (Langacker 1987, 2008: 15). Σρία δηλαδή είναι τα στοιχεία που συνθέτουν τη γλώσσα: οι σημασιολογικές δομές, οι φωνολογικές δομές και οι συμβολικές δομές. Σο λεξικό, η μορφολογία και η σύνταξη συναποτελούν ένα συνεχές, το οποίο μπορεί να περιγραφεί πλήρως με τους όρους αυτών των συμβολικών μονάδων (Langacker 1992: 287, 2008: κεφ. 6). Η Γνωσιακή Γραμματική δηλαδή δεν αντιμετωπίζει το λεξικό και τη γραμματική ως διχοτομημένα με ξεκάθαρα όρια (βλ. ενδεικτικά Langacker 2008a: 19-20). 58 τις αχρονικές σχέσεις ανήκουν και τα απαρέμφατα και οι μετοχές. 59 Ψς προς τις κατηγορίες που υπάγονται στις αχρονικές σχέσεις, η διαφορά τους αποσαφηνίζεται από τον Langacker: καταρχάς, οι προθέσεις διαφέρουν σε σχέση με τα 67

94 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο κατηγορήματα όσο και οι αχρονικές σχέσεις κατηγοριοποιούνται περαιτέρω σε απλές (simplex) και σύνθετες (complex) σχέσεις (Langacker 1987: 214, 2008: 98-99). Για παράδειγμα, τα (2.25) και (2.26) διακρίνονται ως προς το χαρακτηριστικό της δυναμικότητας της διαδικασίας. Σο (2.25) δηλώνει μια στατική διαδικασία ενώ το (2.26) μια δυναμική. (2.25) Σης Μαρίας της αρέσουν τα λουλούδια (2.26) Η Μαρία μαζεύει λουλούδια Εν συνεχεία, η διαφορά ανάμεσα στην απλή και τη σύνθετη αχρονική σχέση έγκειται στο ότι η πρώτη εμπεριέχει μια και μόνο διάταξη, ενώ η δεύτερη αποτελείται από μια σειρά διατάξεων οι οποίες συνολικά περιγράφουν το μονοπάτι που διανύει ο τροχιοδείκτης στο χώρο. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να περιγραφεί η διαφορά των προθέσεων in (προβάλλει μια απλή αχρονική σχέση) και into (προβάλλει μια σύνθετη αχρονική σχέση) στην αγγλική (Langacker 1992: 290). (α) in Σρ. Ορ. (β) into Σρ. Ορ. t1 t2 t3 χήμα Διαφορά απλής αχρονικής σχέσης (into) και σύνθετης αχρονικής σχέσης (into) *από Langacker 1992 : 291]. επίθετα και τα επιρρήματα γιατί τα δεύτερα αλληλεπιδρούν (κατά τα φαινόμενα τουλάχιστον) με έναν μόνο μετέχοντα, τον τροχιοδείκτη, απουσιάζει δηλαδή ένα προεξάρχον ορόσημο, ενώ οι προθέσεις παίρνουν ένα συμπλήρωμα το οποίο εμπλουτίζει το σχηματικό ορόσημό τους. Περαιτέρω, το επίθετο διαφέρει από το επίρρημα ως προς τη φύση των τροχιοδεικτών τους: το πρώτο έχει ένα ΠΡΑΓΜΑ για τροχιοδείκτη, ενώ το δεύτερο μια ΦΕΗ. Για παράδειγμα, ο τροχιοδείκτης της λέξης επιπόλαιος είναι ένα σχηματικό αντικείμενο το οποίο εξειδικεύεται από ένα ουσιαστικό (π.χ. επιπόλαιο διάβασμα), ενώ ο τροχιοδείκτης του επιρρήματος επιπόλαια εκφράζεται από ένα ρήμα (π.χ. διαβάζει επιπόλαια) (βλ. Langacker 1992: 292). 68

95 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Σο σχήμα [2.16] αναπαριστά τις γραμματικές κατηγορίες σύμφωνα με την ταξινόμηση του Langacker (1987). ΓΛΨΙΚΕ ΕΚΥΡΑΕΙ ΟΝΟΜΑΣΙΚΕ ΤΦΕΣΙΚΕ ΟΝΟΜΑ ΑΦΡΟΝΙΚΕ ΦΕΕΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΚΕ ΕΠΙΘΕΣΟ ΕΠΙΡΡΗΜΑ ΠΡΟΘΕΗ ΡΗΜΑ ΑΠΛΕ ΤΝΘΕΣΕ ΑΠΛΕ ΤΝΘΕΣΕ χήμα Οι γραμματικές κατηγορίες σύμφωνα με τη Γνωσιακή Γραμματική Ολιστική και διαδοχική σάρωση Σο ενδιαφέρον μας εστιάζεται στα συσχετικά κατηγορήματα γιατί σε αυτή την κατηγορία εντάσσονται και οι προθέσεις. Οι δύο βασικές ομάδες των συσχετικών κατηγορημάτων, όπως είδαμε, είναι οι αχρονικές σχέσεις και οι διαδικασίες. Για τη γνωσιακή οπτική, η διαφορά τους έγκειται στον τρόπο με τον οποίο το αντικείμενο της σύλληψης συλλαμβάνει νοητικά ένα γεγονός. Σο αντικείμενο της σύλληψης σαρώνει το ερέθισμα στις αχρονικές σχέσεις με τρόπο συνολικό, αθροιστικό (summary scanning) - όπως όταν εξετάζουμε μια φωτογραφία - ενώ στις διαδικαστικές σχέσεις, με διαδοχικό τρόπο (sequential scanning) - όπως όταν εξετάζουμε διαδοχικές εικόνες σε κίνηση (βλ. Langacker 1987: , 1992: , 2008: 98-99, ). ύμφωνα με τον Langacker (1992: ό.π.), η διάκριση ανάμεσα στα δύο είδη 69

96 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο σάρωσης είναι βοηθητική για να εξηγήσουμε, π.χ., τη διαφορά ανάμεσα στο ρήμα enter και στην πρόθεση into, δηλαδή ανάμεσα σε δύο μονάδες, εκ των οποίων η πρώτη ανήκει στα συσχετικά κατηγορήματα και η δεύτερη υπάγεται στις αχρονικές σχέσεις. Από τη μια πλευρά, το γεγονός που δηλώνεται από το enter γίνεται αντιληπτό από το υποκείμενο της σύλληψης με τρόπο διαδοχικό. Για τη Γνωσιακή Γραμματική, το enter προβάλλει την κίνηση του τροχιοδείκτη προς το ορόσημο, κίνηση που καταλήγει στο εσωτερικό του οροσήμου. Κατά βάση, το ρήμα εστιάζει στο πώς η τοπική σχέση εξελίσσεται στο χρόνο. το σχήμα [2.17α+ το τονισμένο σημείο πάνω στη γραμμή του χρόνου δηλώνει ότι η εξέλιξη μέσα στο χρόνο είναι στο προσκήνιο (μια διαδικασία λέμε ότι έχει θετική χρονική προβολή). Από την άλλη πλευρά, η into προβάλλει μια σχέση στο χώρο η οποία εξελίσσεται στο χρόνο, ορίζοντας το μονοπάτι της κίνησης, ωστόσο η πρόθεση αυτή ερμηνεύεται ολιστικά, συνολικά και αθροιστικά και όχι διαδοχικά. το σχήμα [2.17β+ η διάστικτη γραμμή του χρόνου συμβολίζει ότι η εξέλιξη στο χρόνο βρίσκεται στο παρασκήνιο (οι αχρονικές σχέσεις λέμε ότι δεν έχουν χρονική προβολή) (βλ. Langacker 1987: 249, 1991a: 81, 1992: , 2008: 99). Σρ. (α) enter (β) into Σρ. Ορ. Ορ. t1 t2 t3 t1 t2 t3 χήμα Διαφορά διαδικαστικού κατηγορήματος (enter) με σύνθετη αχρονική σχέση (into) *από Langacker 1992 : 291]. το μοντέλο των Tyler & Evans (2003) που διερευνά τη σημασιολογική δομή των προθέσεων της αγγλικής, υιοθετείται ακριβώς αυτή η οπτική. Θεωρείται, δηλαδή, ότι οι προθέσεις προβάλλουν μια σχέση στο χώρο η οποία συλλαμβάνεται με ολιστικό τρόπο (βλ. και Talmy 2000). Ψς λογική 70

97 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο συνέπεια αυτής της θέσης έρχεται και ο ισχυρισμός τους ότι οι προθέσεις της αγγλικής δεν δηλώνουν κίνηση (Tyler & Evans 2003: 54, Evans & Tyler 2004). Έχοντας ως αφετηρία προθέσεις που κατεξοχήν αναλύονται ως δυναμικές στη βιβλιογραφία, τις to και through, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι το χαρακτηριστικό της δυναμικότητας δεν είναι εγγενές μέρος της βασικής σημασίας των προθέσεων. Κατά την άποψή τους, ο λόγος που συχνά αποδίδεται από πολλούς μελετητές δυναμικό περιεχόμενο σε προθέσεις όπως αυτές, είναι η συχνότητα με την οποία τις βρίσκουμε σε δυναμικά περιβάλλοντα (πρβλ. Brugman & Lakoff 1988, Kreitzer 1997, Lakoff 1987). ε κάθε περίπτωση, η εμφάνιση των λεγόμενων δυναμικών προθέσεων σε δυναμικά περιβάλλοντα έχει σαν αποτέλεσμα αυτές οι προθέσεις να ενσωματώνουν ένα σχηματικό γεγονός κίνησης ως μέρος της σημασίας τους, ως μη προβεβλημένο στοιχείο της βάσης τους (βλ. Broccias & Hollmann 2007: 510, Langacker 2008b: 582). Σο κρίσιμο σημείο είναι ότι αυτό το σχηματικό στοιχείο ενδέχεται να παραμείνει σχηματικό, να μην εμπλουτιστεί δηλαδή από κάποιο συγκεκριμένο ρήμα κίνησης. Για παράδειγμα, ορισμένες γεωγραφικές ποικιλίες της αγγλικής ενίοτε κωδικοποιούν την κίνηση βασιζόμενες αποκλειστικά στην πρόθεση χωρίς την παρουσία ρήματος κίνησης (παρ. [2.27]). (2.27) And you want into his knickers he added a little laugh to put Gerry at ease. και θες να μπεις στα παντελόνια του πρόσθεσε ένα μικρό χαμόγελο για να φέρει σε δύσκολη θέση τον Σζέρυ. *το παράδειγμα από τους Broccias & Hollmann 2007: 511]. Σέτοια δεδομένα θέτουν υπό αμφισβήτηση τον χαρακτηρισμό της πρόθεσης ως κατηγορίας στερούμενης χρονικής προβολής. Και αυτό γιατί, αν απουσιάζει το ρήμα, το μοναδικό στοιχείο που μπορεί να είναι υπεύθυνο για την ερμηνεία του γεγονότος ως εξελισσόμενου στο χρόνο είναι η 71

98 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο δυναμική πρόθεση, η οποία θυμίζουμε έχει ως μέρος της βάσης της ένα σχηματικό γεγονός κίνησης. Εφόσον απουσιάζει κάποιο ρήμα κίνησης, το σχηματικό γεγονός κίνησης δεν μπορεί παρά να εμπλουτίζεται από την πρόθεση. Σο ερώτημα, βέβαια, που τίθεται είναι αν αυτό σημαίνει ότι η δυναμική πρόθεση γενικά έχει χρονική προβολή με θετικό πρόσημο. Κατ επέκταση, θα πρέπει να αναρωτηθούμε αν όντως χρειαζόμαστε τη διάκριση ανάμεσα στην ολιστική σάρωση (summary scanning) και τη διαδοχική σάρωση (sequential scanning) για να περιγράψουμε τη διαφορά π.χ. ανάμεσα στα ρήματα και τις προθέσεις. Σο τελευταίο ερώτημα είναι ιδιαίτερα κρίσιμο για τη Γνωσιακή Γραμματική και είναι ανάγκη να διερευνηθεί πειραματικά 60, κάτι που ωστόσο είναι πέρα από τους στόχους της παρούσας εργασίας. Εκείνο που αρκεί να ειπωθεί στο πλαίσιο αυτής της διατριβής, είναι ότι σε περιπτώσεις όπως αυτή που παρουσιάστηκε στο παράδειγμα (3), η δυναμική πρόθεση μπορεί να έχει χρονική προβολή. Αυτή η παρατήρηση θα μας χρησιμεύσει στην ανάλυση των παραδειγμάτων εκείνων της ομηρικής και της κλασικής ελληνικής που εμφανίζουν τη δομή <Ρήμα-ΚΙΝ, Πρόθεση+ΔΤΝ>. ε αυτές τις δομές, η σκηνή αναλύεται ως δυναμική και η δυναμικότητα προκύπτει μόνο από τη δυναμική πρόθεση εἰς, καθώς δεν υπάρχει κάποιο ρήμα κίνησης. το ίδιο πνεύμα με την ανάλυση που προηγήθηκε, θα υποστηρίξουμε ότι η εἰς ανακαλεί ένα σχηματικό γεγονός κίνησης, το οποίο όμως δεν εμπλουτίζεται από κάποιο ρήμα κίνησης και, ως εκ τούτου, το βάρος για τη δήλωση της κίνησης πέφτει στη δυναμική πρόθεση. 60 Ο Langacker (2008b: ) τονίζει εμφατικά την ανάγκη αυτή. 72

99 2.5. Ομωνυμία, μονοσημία, πολυσημία Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Η ποικιλότητα και η πολυπλοκότητα των πολυάριθμων διαφορετικών σημασιών που συνδέονται με ένα μοναδικό τοπικό μόριο συνιστά σημαντική περιγραφική πρόκληση. (Tyler & Evans 2003: 2) τα κεφάλαια της ανάλυσης θα διαπιστώσουμε ότι η πρόθεση εἰς ήδη από τον Όμηρο χρησιμοποιείται σε πολλά και διαφορετικά περιβάλλοντα. Παρατηρώντας το μέγεθος του λειτουργικού φορτίου που φέρει η εἰς και εν γένει οι προθέσεις, ένα σημαντικό ζήτημα που εγείρεται είναι το κατά πόσον οι διαφορετικές χρήσεις των προθέσεων συνιστούν διακριτές σημασίες ή πρόκειται για εξειδικεύσεις ενός κοινού σημασιολογικού παρανομαστή της πρόθεσης. Επιπλέον, ένα βασικό δίλημμα στο οποίο πρέπει να πάρουμε θέση είναι το αν οι διαφορετικές χρήσεις συνιστούν συνδεόμενες έννοιες ή διαφορετικές έννοιες που δεν έχουν κανένα κοινό μεταξύ τους. Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα αποτελεί νευραλγικό θεωρητικό ζήτημα και η υιοθέτηση του ενός σκέλους και η άρνηση του άλλου έχει σημαντικές θεωρητικές προεκτάσεις και μας φέρνει μπροστά σε τρεις διαφορετικές προσεγγίσεις της σημασίας των λέξεων: τη μονοσημία, την ομωνυμία και την πολυσημία Ομωνυμία Ο Αριστοτέλης στις Κατηγορίες του ορίζει την ομωνυμία ως εξής: Ὁμώνυμα λέγεται ὧν ὄνομα μόνον κοινόν, ὁ δὲ κατὰ τοὔνομα λόγος τς οὐσίας ἕτερος, οἷον ζον ὅ τε ἄνθρωπος καὶ τὸ γεγραμμένον τούτων γὰρ ὄνομα μόνον κοινόν, ὁ δὲ κατὰ τοὔνομα λόγος τς οὐσίας ἕτερος ἐὰν γὰρ ἀποδιδ τις τί ἐστιν αὐτῶν ἑκατέρῳ τὸ ζῴῳ εἶναι, ἴδιον ἑκατέρου λόγον ἀποδώσει. (Ἀριστοτέλης, Κατηγορίαι 1.1) Η αριστοτελική ομωνυμία δηλώνει την ταυτότητα ενός ονόματος για δύο διαφορετικούς ορισμούς δηλαδή δύο πράγματα α και β είναι ομώνυμα, αν 73

100 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο και τα δύο φέρουν το ίδιο όνομα, αλλά ο ορισμός για το α δεν είναι ο ίδιος με τον ορισμό για το β. Ομώνυμα είναι λ.χ. τα νεοελληνικά πλάνη1 «λάθος» και πλάνη2 «εργαλείο για τη λείανση ξύλινων επιφανειών» (το παράδειγμα από τον Μπαμπινιώτη 1985α: 30, βλ. και Lyons 1995/ μ 1999: 76), τα οποία μοιράζονται την ίδια μορφή, αλλά διαφέρουν ως προς τον ορισμό τους, δεν έχουν δηλαδή κοινό σημασιολογικό παρανομαστή. Οι ομώνυμες λέξεις αναπαριστώνται ως δύο διαφορετικά λεξήματα στο νοητικό λεξικό. Κατά βάση, η ομωνυμία συσχετίζει δύο ή περισσότερες λέξεις διαφορετικής ετυμολογικής προέλευσης οι οποίες τυχαίνει να μοιράζονται την ίδια μορφή 61. Για παράδειγμα, τα πλάνη1 και πλάνη2, τα οποία δεν είναι συγγενή ως προς τη σημασία, δεν έχουν κοινή ιστορική πηγή. Τπάρχει μια ισχυρή θεώρηση ομωνυμίας και μια ασθενής (Lakoff & Johnson 1980: ). Η πρώτη υποστηρίζει ότι δύο σημασίες της ίδιας λέξης συνιστούν δύο διαφορετικές έννοιες και μάλιστα είναι εντελώς διαφορετικές και δεν έχουν κανένα κοινό μεταξύ τους. Έτσι για παράδειγμα, αν έχουμε την πρόθεση εἰς και δύο διακριτές σημασίες, όπως η ΚΙΝΗΙΑΚΗ και ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ, τότε σύμφωνα με την ισχυρή ομωνυμική θεώρηση, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι υπάρχουν δύο διακριτά ζεύγη μορφής-σημασίας, Αυτό σημαίνει ότι θα έχουμε ένα εἰς1, το οποίο θα συνδέεται με την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία και ένα εἰς2, το οποίο θα συνδέεται με τη σημασία του ΑΠΟΔΕΚΣΗ (πρβλ. Nikiforidou 1991). Ουσιαστικά αυτή είναι η θέση γλωσσολογικών θεωριών οι οποίες ορίζουν το λεξικό ως εξής: 61 ε ορισμένες περιπτώσεις το ετυμολογικό κριτήριο είναι προβληματικό γιατί ενδέχεται δύο λεξήματα που οι φυσικοί ομιλητές μια γλώσσας δεν αναγνωρίζουν ως σημασιολογικώς όμοια να είναι ιστορικά συσχετιζόμενα (π.χ. sole1 «πάτος παπουτσιού» και sole2 «είδος ψαριού» Lyons 1995/ μ 1999: 81). Όπως επισημαίνει ο Allwood (2003: 37), ακόμα και παραδείγματα που παρουσιάζονται συχνά ως χαρακτηριστικές περιπτώσεις ομώνυμων λέξεων, π.χ. τα bank1 ( τράπεζα ) και bank2 ( όχθη ποταμού ) παράγονται από κοινή πηγή, εν προκειμένω το αρχαίο γαλλικό banc. 74

101 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο *Σο λεξικό είναι+ η αποθήκη όλων των ιδιοσυγκρασιακών ιδιοτήτων συγκεκριμένων λεξικών στοιχείων. Αυτές οι ιδιότητες περιλαμβάνουν μια αναπαράσταση της φωνολογικής μορφής του κάθε στοιχείου, μια εξειδίκευση της συντακτικής του κατηγορίας, και τα σημασιολογικά του χαρακτηριστικά (Chomsky 1995: 30) < Σο λεξικό προσφέρει τη «βέλτιστη κωδικοποίηση» αυτών των ιδιοσυγκρασιών (Chomsky 1995: 235). Η ασθενής θεώρηση της ομωνυμίας διατηρεί τη θέση για ανεξαρτησία των δύο εννοιών, αλλά επιτρέπει αυτές οι έννοιες να σχετίζονται μέσω ομοιότητας. Ένα σημείο στο οποίο ασκείται κριτική από τους Lakoff & Johnson στην ασθενή θεώρηση της ομωνυμίας είναι το ότι αυτή δεν θα αναγνώριζε ότι καταλαβαίνουμε τις αφηρημένες έννοιες σε σχέση με πιο συγκεκριμένες έννοιες θα αρνιόταν π.χ. ότι η έννοια του ανήκει στο ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ ΑΠΟΔΕΚΣΗ - που πεδίο - γίνεται αντιληπτή σε σχέση με τη φυσική έννοια της κίνησης - που ανήκει στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ. Θα υποστήριζε ότι είναι μάλλον ανεξάρτητες έννοιες που σχετίζονται με κάποια ομοιότητα (βλ. Lakoff & Johnson 1980: ). Αν υιοθετήσουμε τη θέση της ομωνυμίας για να εξηγήσουμε τις διαφορετικές σημασίες των προθέσεων, τότε αρνούμαστε οποιαδήποτε συστηματική σχέση υπάρχει ανάμεσα σε αυτές τις διαφορετικές σημασίες, και μια θέση που αρνείται αυτή τη συστηματικότητα συγκρούεται με τα αποτελέσματα πληθώρας ερευνών που έχουν δείξει ότι υφίστανται συστηματικοί δεσμοί (βλ. Heine et al. 1991, Lakoff 1987, Langacker 1987, Luraghi 2003, Rice & Kabata 2007, Tyler & Evans 2003 μεταξύ άλλων). Και αυτοί οι δεσμοί δεν είναι μόνο συγχρονικοί αλλά και διαχρονικοί. Η υπόθεση της θεώρησης της ισχυρής ομωνυμίας ότι οι σημασίες συνδέονται με αυθαίρετο τρόπο ενέχει την παραδοχή ότι και η διαδικασία της σημασιολογικής επέκτασης είναι αυθαίρετη (Tyler & Evans 2003: 5). Όμως ακόμα και η ομωνυμία στην ασθενή της μορφή, η οποία θεωρεί ότι υπάρχουν ομοιότητες, αποδεικνύεται ανεπαρκής γιατί αναζητά μια εκ των υστέρων εξήγηση για τις υφιστάμενες ομοιότητες χωρίς να ψάχνει καμία 75

102 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο δύναμη πρόβλεψης (Lakoff & Johnson 1980: ). Η πιο ισχυρή απόδειξη που μας επιτρέπει τον αποκλεισμό της ανάλυσης με βάση την ομωνυμία, έρχεται από τη σύγκριση ανάμεσα σε πλήθος γλωσσών. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι πολλές γλώσσες γενεαλογικά και γεωγραφικά ανεξάρτητες χρησιμοποιούν έναν ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτη (ALLATIVE marker) για την κωδικοποίηση της σημασίας του ΚΟΠΟΤ, του ΑΠΟΔΕΚΣΗ, του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ, του ΦΡΟΝΟΤ, κτλ. (βλ. σχετικά Heine 1990, Rice & Kabata 2007), συνιστά ένδειξη ότι υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στις διάφορες σημασίες. Πιο σωστά, αυτή η διαγλωσσική μαρτυρία δείχνει ότι υπάρχει κάτι κοινό σε όλες αυτές τις σημασίες. Εξάλλου, αν οι σημασίες που κωδικοποιούνται από ένα συγκεκριμένο δείκτη δεν συνδέονται με κάποιο τρόπο μεταξύ τους, το λογικό ερώτημα που προκύπτει είναι γιατί οι γλώσσες δεν χρησιμοποιούν διαφορετικούς δείκτες για να εκφράσουν αυτές τις σημασίες (βλ. Tyler & Evans 2003: 5) Μονοσημία Μια εναλλακτική προσέγγιση, η μονοσημική, προτείνει ότι υπάρχει μια μοναδική, πολύ γενική και αφηρημένη έννοια για κάθε λέξη από την οποία παράγονται οι άλλες έννοιες βάσει του περικειμένου, της πρόθεσης του ομιλητή, της αναγνώρισης αυτής της πρόθεσης από τον ακροατή κ.ο.κ. Τπό αυτή την έννοια, οι διαφορετικές σημασίες μιας λέξης είναι ζήτημα πραγματολογικής ερμηνείας (βλ. Carston 1988, 2002, Ruhl 1989, Tobin 1990, Garcia 1991, Recanati 2004, Falcum 2011 μεταξύ άλλων). ύμφωνα με αυτή την οπτική, δεν υπάρχουν διαφορετικές συμβατικοποιημένες σημασίες, αλλά μόνο διαφορετικές ερμηνείες. Αυτές οι ερμηνείες καθορίζονται από τον πραγματολογικό εμπλουτισμό μιας σχηματικής/ σκελετικής/ αφηρημένης έννοιας η οποία από μόνη της δεν έχει σημασία. Αυτή η σκελετική έννοια είναι ό, τι καλείται δυνάμει σημασία (semantic potential βλ. 76

103 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Recanati 2004: 97)62. Αν επικαλεστούμε πάλι το παράδειγμα με την εἰς στους ρόλους της ΚΙΝΗ ΙΑΚΗ και του ΑΠΟΔΕΚΣΗ, η μονοσημική θεώρηση θα υποστήριζε ότι η πρόθεση κατά βάση έχει μια ίδια δυνάμει σημασία η οποία εμπλουτίζεται διαφορετικά σε κάθε περίπτωση63. την ΚΙΝΗ ΙΑΚΗ εμπλουτίζεται με ένα άψυχο ορόσημο και στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ με ένα έμψυχο. Η μονοσημική θεώρηση συνιστά οικονομική προσέγγιση, καθώς μια μόνο σημασία χρειάζεται να αποθηκευτεί στη μνήμη και όλες οι υπόλοιπες μπορούν να προβλεφθούν από το περικείμενο64. Ψστόσο, η οικονομία της αντιπροσώπευσης δεν είναι αυτοσκοπός για τους γνωσιακούς γλωσσολόγους (Langacker 1987: βλ. και Evans & Green 2006: 340), και ως εκ τούτου, δεν συνιστά συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι σε μια πολυσημική οπτική η οποία αναγνωρίζει την ανάγκη αποθήκευσης στη μνήμη πληθώρας σημασιών65. Επιπλέον, όπως υπογραμμίζουν οι Tyler και Evans (2003: 6): η πραγματολογική γνώση από μόνη της είναι ανεπαρκής ώστε να προβλέψει όλες τις διαφορετικές σημασίες που συνδέονται με ένα συγκεκριμένο τύπο. ε άλλο σημείο οι ίδιοι συγγραφείς τονίζουν ότι: *Α+υτή η οπτική αποτυγχάνει να διακρίνει επαρκώς ανάμεσα στις περικειμενικές ερμηνείες οι οποίες προκύπτουν κατά τη χρήση και τις συμβατικοποιημένες σημασίες, δηλαδή τις διακριτές σημασίες που αναπαριστώνται στη μνήμη (Tyler & Evans 2003: 37). Πρβλ. την έννοια meaning potential του Allwood H Falkum (2011: ) στο πλαίσιο της θεωρίας της υνάφειας επισημαίνει ότι υπάρχει μία κωδικοποιημένη έννοια της λέξης και οι διαφορές ανάμεσα στις χρήσεις σε διαφορετικά περιβάλλοντα θα είναι πραγματολογικές προσαρμογές που θα «εφαρμόζονται» πάνω στην κωδικοποιημένη έννοια. 63 Πρβλ. την έννοια της ασάφειας (vagueness ενδεικτικά Geeraerts 1993, Taylor 21995: 101, Tuggy 1993: 275). 64 Για την υιοθέτηση της μονοσημικής οπτικής στην ανάλυση ΝΕ τοπικών δεικτών βλ. Ζαφειριάδου 2010, Πουλοπούλου 2002 για την αγγλική βλ. ενδεικτικά Van der Gucht et al (2007), ενώ για την Ολλανδική βλ. Beliën (2008). 65 Υυσικά, αυτό δεν είναι απόδειξη ότι δεν ισχύει η μονοσημική θεώρηση. Απλώς, δείχνει ότι η λογική πίσω από την υιοθέτηση της πολυσημικής οπτικής συνάδει με τις γνωσιακές αρχές για την ανάλυση της γλώσσας

104 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο ε σχέση με την παρούσα διατριβή, η υιοθέτηση της μονοσημικής οπτικής δεν θα μας έδινε τη δυνατότητα να χαρτογραφήσουμε το εύρος όλων των σημασιών και χρήσεων της πρόθεσης, εφόσον γνώμονας της ανάλυσης θα ήταν να βρεθεί ο κοινός σημασιολογικός παρανομαστής όλων των χρήσεων και όχι να εντοπιστεί ο λόγος που οι διαφορετικές χρήσεις κωδικοποιούνται από τον ίδιο δείκτη. Περαιτέρω, ειδικότερα για τη σημασιολογική αλλαγή η μονοσημική θεώρηση θα αποτύγχανε να μας εξηγήσει γιατί η εἰς ακολουθεί τα συγκεκριμένα μονοπάτια σημασιολογικής μεταβολής και όχι κάποια άλλα. Επιπλέον, η μονοσημική οπτική δεν θα ήταν καθόλου βοηθητική ούτε αν θέλαμε να συγκρίνουμε διαφορετικές γλώσσες μεταξύ τους και να εντοπίσουμε σε ποιο βαθμό διαφέρουν η μία από την άλλη. Έτσι, π.χ. αν προσπαθούσαμε να βρούμε τη σκελετική έννοια της πρόθεσης to της αγγλικής και τη σκελετική έννοια της πρόθεσης { της γαλλικής πιθανότητα θα καταλήγαμε σε διαφορετικές έννοιες για την κάθε πρόθεση, οι οποίες όμως δεν θα μας βοηθούσαν να καταλάβουμε το βαθμό επικάλυψης των δύο προθέσεων αλλά ούτε και το σημείο στο οποίο διαφοροποιούνται (βλ. Haspelmath 2003: 214). Αντίστοιχη (με αυτή της μονοσημίας) είναι και η γενετική προσέγγιση του Pustejovsky (1995), η οποία θεωρεί ότι το σωστό μοντέλο λεξικής σημασίας θα περιέχει Λεξικά Γνωσιακά Παραδείγματα (Lexical Concept Paradigms). Οι διαφορετικές σημασίες μια λέξης ομαδοποιούνται σε Λεξικά Γνωσιακά Παραδείγματα από τα οποία παράγονται οι πραγματολογικά εμπλουτισμένες σημασίες. Αυτά τα Παραδείγματα περιορίζουν τις πιθανές σημασίες μιας λέξης μέσω του μηχανισμού των ορθώς σχηματισμένων σημασιολογικών εκφράσεων (mechanism of well formed semantic expressions). Απώτερος στόχος είναι η μείωση του μεγέθους του λεξικού (Pustejovsky 1995: 62). Δεν θα αναφερθούμε αναλυτικά στη θεωρία αυτή. Σο 78

105 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο σημείο που θα τονίσουμε είναι ότι σε αυτήν έχει ασκηθεί κριτική βασισμένη σε ψυχογλωσσολογικά πειράματα, τα αποτελέσματα των οποίων συγκλίνουν στο ότι οι χρήστες της γλώσσας παράγουν τις νοητικές αναπαραστάσεις μιας λέξης με μεγαλύτερη λεπτομέρεια από ό,τι προβλέπει το γενετικό μοντέλο (βλ. Cuyckens & Zawada 2001, Sandra & Rice 1995, όπως παρατίθενται στο Evans 2004: 90). Περαιτέρω, όπως ακριβώς συμβαίνει και με ορισμένες προσεγγίσεις μέσα στο γνωσιακό παράδειγμα (βλ. παρακάτω), στο μοντέλο του Pustejovsky δεν διακρίνεται τι είναι κωδικοποιημένο και τι προέρχεται από το περικείμενο (Tyler & Evans 2003: 8). Σέλος, η θεωρία αντιμετωπίζει προβλήματα στην περιγραφή της σημασιολογικής αναπαράστασης αφηρημένων εννοιών Πολυσημία Ο Taylor ( : 99) ορίζει την πολυσημία ως τη σύνδεση δύο η περισσοτέρων σχετιζόμενων σημασιών με μια γλωσσική μορφή. Ας αναλογιστούμε τα δύο ακόλουθα παραδείγματα που περιέχουν την πρόθεση προς της ΝΕ: (2.28) Σο καράβι πηγαίνει προς το μόλο [ΚΑΣΕΤΘΤΝΗ κίνησης+ (2.29) Σο σπίτι έχει τα παράθυρα προς τη δύση [ΠΡΟΑΝΑΣΟΛΙΜΟ ενός αντικειμένου+ *τα παραδείγματα από Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2001: 224+ Και στις δύο περιπτώσεις, η προς συνδέεται με μια ελαφρώς διαφορετική σημασία, αλλά ταυτόχρονα οι δύο σημασίες συνδέονται στενά. Αυτό μας 66 Ο Evans (2005: 36) διαπιστώνει την αδυναμία μιας τέτοιας προσέγγισης να παρέχει εξήγηση για τις εννοιακές αναπαραστάσεις αφηρημένων λεξικών στοιχείων, όπως είναι το λέξημα χρόνος. Παρόμοια αδυναμία εντοπίζεται και από την Ibarretxe-Antuñano (1999). τη διατριβή της για τα ρήματα αίσθησης επισημαίνει ότι παραδείγματα του τύπου John touched Mary ( Ο Γιάννης άγγιξε τη Μαίρη ) δεν ερμηνεύονται από το μοντέλο γιατί ο σημασιολογικός χαρακτηρισμός για τα δύο ορίσματα (Γιάννης, Μαίρη) και το ρήμα touch στο μοντέλο είναι ίδιος είτε η ερμηνεία είναι φυσική (=ο Γιάννης ακούμπησε τη Μαίρη) είτε είναι αφηρημένη (=ο Γιάννης άγγιξε συναισθηματικά τη Μαίρη), ενώ είναι σαφές ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο φυσικό και στο μεταφορικό άγγιγμα (Ibarretxe-Antuñano 1999: ). Για περαιτέρω προβλήματα του μοντέλου του Pustejovsky, βλ. Falkum (2011: 45-47). 79

106 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο δείχνει ότι έχουμε να κάνουμε με πολυσημία. Αυτή είναι η θέση που υποστηρίζεται από γνωσιακούς σημασιολόγους όπως η Brugman (1981) και ο Lakoff (1987). Γι αυτούς, οι λέξεις είναι φυσικές κατηγορίες σημασιών οι οποίες οργανώνονται ακτινωτά γύρω από μια κεντρική σημασία και αυτές οι σημασίες είναι αποθηκευμένες στη μνήμη. Απορρέει από τη ριζοσπαστική αυτή θέση ότι η πολυσημία δεν είναι απλά ένα επιφανειακό φαινόμενο, αλλά ότι συνιστά ένα καθαρά εννοιακό φαινόμενο (βλ. και Evans & Green 2006: 330). Ψστόσο, αν και η θέση ότι η πολυσημία είναι εννοιακό φαινόμενο αποτέλεσε μία από τις θεμελιώδεις παραδοχές μέσα στο γνωσιακό παράδειγμα, ασκήθηκε κριτική στην προσέγγιση των Brugman και Lakoff, γιατί στην ανάλυσή τους για την πρόθεση over προσπαθούν να αναφέρουν λεπτομερώς όλα τα περιβάλλοντα στα οποία ο τύπος over μπορεί να εμφανιστεί (full specification approach) και εντάσσουν ως διακριτές σημασίες όλες τις χρήσεις του μορίου 67. Σο βασικό σημείο της κριτικής αφορά ακριβώς τον πολλαπλασιασμό των σημασιών που συνδέονται με το μόριο και την αδυναμία να ληφθεί υπόψη ο κρίσιμος ρόλος που διαδραματίζει το περικείμενο και οι στρατηγικές συναγωγής, οι βασισμένες στο περιβάλλον της χρήσης (βλ. Tyler & Evans 2003: 55, όπου αναφέρονται πρόσθετες παραπομπές). Έτσι, για παράδειγμα, σύμφωνα με τους Brugman και Lakoff στα δύο παραπάνω παραδείγματα η ΚΑΣΕΤΘΤΝΗ και ο ΠΡΟΑΝΑΣΟΛΙΜΟ θα αποτελούσαν δύο διακριτές σημασίες της προς αποθηκευμένες στο νοητικό λεξικό, παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι το κειμενικό περιβάλλον διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ανάδυση της σημασίας της ΚΑΣΕΤΘΤΝΗ (η σημασία αυτή προκύπτει μόνο στο συνδυασμό της προς με ρήματα κίνησης). Μια προσέγγιση όπως αυτή της πλήρους εξειδίκευσης (πρβλ. Cuyckens 1991) είναι ασυνεπής ως προς μια βασική παραδοχή της 67 Φρησιμοποιούμε τον όρο μόριο (particle), όταν δεν γίνεται αναφορά σε συγκεκριμένη κατηγορία, π.χ. πρόθεση, προρρηματικό κτλ. 80

107 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Γνωσιακής Γλωσσολογίας, ότι δηλαδή η γλώσσα υποπροσδιορίζει τις πλούσιες ερμηνείες που αποδίδονται ακόμα και στις πιο απλές αποπερικειμενοποιημένες προτάσεις (βλ. Tyler & Evans 2003: 8, Fauconnier 1994, 1997, Fauconnier & Turner 1998, 2002). Αυτό σημαίνει ότι οι γλωσσικές σημασίες είναι λιγότερες σε αριθμό από τις διαθέσιμές ερμηνείες που έχουν στη διάθεσή τους οι χρήστες της γλώσσας και αυτό με τη σειρά του σημαίνει ότι οι πραγματολογικές συναγωγές παίζουν σημαντικό ρόλο στην κατανόηση των εκφωνημάτων 68. Οι Tyler & Evans διείδαν την ανάγκη βελτίωσης του μοντέλου της πλήρους εξειδίκευσης και διατύπωσαν την άποψη ότι οι προθέσεις είναι μεν πολύσημη κατηγορία αλλά διέπεται από ορισμένες αρχές (principled polysemy Tyler & Evans 2001, 2003) 69. Η διεπόμενη από αρχές πολυσημία δίνει έμφαση στη δυναμική φύση των σημασιών και στη δυναμική όψη της σημασιολογικής επέκτασης. Σα βασικά της αξιώματα συνοψίζονται ως εξής: 1) μια λέξη έχει ένα αριθμό διακριτών σημασιών οι οποίες είναι ανεξάρτητα αποθηκευμένες στη μνήμη Σην υπόθεση ότι σε κάθε σημασία αντιστοιχεί μεγαλύτερος αριθμός ερμηνειών (δηλαδή την υπόθεση του υποπροσδιορισμού) μοιράζεται και η θεωρία της υνάφειας (βλ. Sperber & Wilson 1986, Carston 2002 βλ. επίσης Grice 1989 για το ζήτημα της πολυσημίας στο πλαίσιο της θεωρίας της υνάφειας, βλ. Falkum 2011, όπου η πολυσημία αντιμετωπίζεται ως αμιγώς επικοινωνιακό φαινόμενο). 69 Η πολυσημική οπτική υιοθετείται και από μελετητές της διαδικασίας της γραμματικοποίησης. ύμφωνα με τους Hopper και Traugott (1993: 71): *<+ από την οπτική της γραμματικοποίησης είναι μεθοδολογικά απαραίτητο να υποθέσουμε την ύπαρξη πολυσημίας, αν υφίσταται μια πιθανή σημασιολογική σχέση ανάμεσα στις σημασίες μιας λέξης, *<+ γιατί σε διαφορετική περίπτωση οι σχέσεις ανάμεσα σε περισσότερο και λιγότερο γραμματικοποιημένες παραλλαγές της ίδιας μορφής δεν μπορούν να εδραιωθούν, είτε συγχρονικά είτε διαχρονικά. Ομοίως, και οι Heine et al. (1991: ) θεωρούν την πολυσημία χαρακτηριστικό γνώρισμα της γραμματικοποίησης και τυπικό αποτέλεσμά της. 70 Να τονιστεί ότι σε μια μελέτη που βασίζεται στην εξέταση σημασιών σε ένα διαχρονικό corpus είναι δύσκολο να μιλήσουμε για σημασίες που μνημονεύονται ως ξεχωριστές έννοιες (δηλαδή ψυχολογικά πραγματικές). 81

108 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο 2) αυτές οι σημασίες προέρχονται από μια σημασία (ή περισσότερες σημασίες) που προηγείται χρονικά 3) σε συγχρονικό επίπεδο οι λέξεις θεωρείται ότι σχηματίζουν ένα σημασιολογικό δίκτυο συνδεόμενων σημασιών 4) οι σημασίες οργανώνονται σε σχέση με μια κεντρική σημασία, την πρωτοτυπική σημασία (βλ. Tyler & Evans 2003: 2-3, 7). Όλα τα παραπάνω σημεία είναι στο ίδιο πνεύμα με τη θεώρηση της πλήρους εξειδίκευσης (πλην της ιστορικής διάστασης που προβάλλεται στο *2+). Η βασική διαφοροποίηση έγκειται στην ένταξη στο μοντέλο τους δύο κριτηρίων που στόχο έχουν την αποφυγή της πλάνης της πολυσημίας, όπως την ονομάζει ο Sandra (1998), η οποία απορρέει από την αδυναμία να διακριθεί ποιες πτυχές της σημασίας προέρχονται από το περικείμενο και ποιες είναι μέρος της λεξικής σημασίας. Με βάση αυτά τα δύο κριτήρια, προσδιορίζεται το τι πρέπει να υπολογίζεται ως διαφορετική σημασία ενός συσχετιστικού στοιχείου όπως είναι η πρόθεση. Μια σημασία, λοιπόν, για να είναι διακριτή: 1) θα πρέπει να αντιστοιχεί σε μια έννοια η οποία δεν είναι εμφανής σε κάποια άλλη σημασία της λέξης δηλαδή μια διακριτή σημασία πρέπει να αντιστοιχεί σε μια μη-τοπική έννοια ή σε μια τοπική διάταξη ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο διαφορετική σε σχέση με αυτή της πρωτοτυπικής σκηνής. 2) πρέπει να υπάρχουν περιπτώσεις της έννοιας που είναι ανεξάρτητες από το περικείμενο: περιπτώσεις στις οποίες η διαφορετική έννοια δεν θα μπορούσε να συναχθεί από άλλη έννοια και το περικείμενο μέσα στο οποίο υπάρχει (Tyler & Evans 2003: 42-43) ε επόμενη μελέτη του ο Evans (2004a) προτείνει τρία κριτήρια για την επιβεβαίωση της ύπαρξης διακριτών σημασιών σε μια λέξη τα οποία δεν διαφέρουν στη λογική διατύπωσής τους από τα κριτήρια που είχε θέσει με την Tyler. Ψστόσο, αφορούν την πολυσημία μιας άλλης λεξικής κατηγορίας, αυτής του ονόματος. υγκεκριμένα, ο Evans εξετάζει την 82

109 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Ας αναλογιστούμε το ακόλουθο παράδειγμα για την πρόθεση over από τους Tyler & Evans (2003: 95): (2.30) The mechanic looked over the train s undercarriage. Ο μηχανικός έλεγξε το κάτω μέρος του τρένου Όπως φαίνεται από τη μετάφραση στα ελληνικά, η ερμηνεία του εκφωνήματος είναι ότι ο μηχανικός διεξήγαγε έλεγχο στο κάτω μέρος του τρένου. Για να καταστεί δυνατός ο έλεγχος, ο μηχανικός πρέπει να βρίσκεται κάτω από το τρένο. Αυτό σημαίνει ότι η σημασία που αποδίδεται στο over αντιστοιχεί σε μια διάταξη ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο διαφορετική σε σχέση με αυτή της πρωτοτυπικής σκηνής, η οποία περιλαμβάνει έναν τροχιοδείκτη που τοποθετείται ψηλότερα σε σχέση με το ορόσημο (αλλά δυνάμει σε επαφή με το ορόσημο). υνεπώς, ικανοποιείται το πρώτο κριτήριο που έχουν θέσει οι δύο συγγραφείς. Σώρα, για να είναι διακριτή η σημασία του ελέγχου (examining sense), θα πρέπει να ικανοποιείται και το δεύτερο κριτήριο. ύμφωνα με την άποψή τους, δεν υπάρχει κάποιος τρόπος να προβλεφθεί ότι η over συνδέεται με αυτή τη σημασία, δεν συνάγεται δηλαδή περικειμενικά και, ως εκ τούτου, πληρούται και το δεύτερο κριτήριο. πολυσημία που σχετίζεται με το αφηρημένο όνομα time. Σο πρώτο από τα κριτήρια που προτείνει είναι σημασιολογικό (meaning criterion). Μια σημασία για να είναι διακριτή, πρέπει να περιέχει μια έννοια η οποία δεν θα είναι εμφανής στις άλλες σημασίες της λέξης. Σο δεύτερο κριτήριο είναι το συνταγματικό (concept elaboration criterion) και σχετίζεται με τα διαφορετικά λεξικά στοιχεία που επιλέγονται ώστε να εμφανίζονται σε συνταγματική σχέση ή σχέση συνάψεως με τις διαφορετικές σημασίες μιας λέξης. Σο τρίτο είναι το γραμματικό κριτήριο (grammatical criterion). ύμφωνα με το κριτήριο αυτό, μια διαφορετική λεξική σημασία ενδέχεται να εμφανίζει μοναδικές ή πολύ διαφορετικές δομικές εξαρτήσεις, δηλαδή μπορεί να εμφανίζεται σε διαφορετικές γραμματικές δομές. Για την εφαρμογή των κριτηρίων αυτών στα νέα ελληνικά βλ. Μαρμαρίδου (2008), Haralampopoulou (2010) και στα αρχαία ελληνικά βλ. Georgakopoulos & Piata (2010), (forthcoming). 83

110 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Βελτιώνοντας τη διεπόμενη από αρχές πολυσημία την παρούσα διατριβή προωθείται η θέση ότι οι προθέσεις αποτελούν περίπτωση πολυσημίας διεπόμενης από αρχές. υνεπώς, γίνεται προσπάθεια εφαρμογής των δύο κριτηρίων πολυσημίας που αναφέρθηκαν. Σα κριτήρια αυτά είναι στη σωστή κατεύθυνση για τη διάκριση των σημασιών 72, ωστόσο δεν καλύπτουν το φάσμα όλων των διακριτών σημασιών ενός συσχετικού δείκτη. Ας αναλογιστούμε, για παράδειγμα, τη λειτουργία του ΔΕΚΣΗ στην αγγλική που κωδικοποιείται από την πρόθεση to. Φαρακτηριστικό παράδειγμα του ΔΕΚΣΗ είναι το (2.31): (2.31) She told the story to the child [το παράδειγμα από Rice & Kabata 2007: 471] αυτή είπε την ιστορία στο παιδί ύμφωνα με τα κριτήρια των Tyler & Evans, η έννοια του ΔΕΚΣΗ δεν θα ήταν διακριτή σημασία της to γιατί, παρότι αντιστοιχεί σε μια έννοια που δεν είναι εμφανής σε κάποια άλλη σημασία της λέξης, η διαφορετική αυτή έννοια συνάγεται από το περικείμενο μέσα στο οποίο υπάρχει, αφού εμφανίζεται σταθερά με μια συγκεκριμένη ομάδα λέξεων, τα λεκτικά ρήματα όπως τα say, tell κτλ 73. το πλαίσιο αυτής της διατριβής, υποστηρίζουμε ότι σημασίες όπως ο ΔΕΚΣΗ του παραδείγματος (2.31) συνιστούν διακριτές σημασίες. Ψστόσο, η σημασία επιμερίζεται συνταγματικά σε περισσότερα του ενός συστατικά με τον ίδιο τρόπο που η τοπική σημασία δεν εκφράζεται μόνο από την πρόθεση 72 Βλ. Ho (2009), Kang (2009), Liamkina (2007), Shakhova & Tyler (2010) για την εφαρμογή των δύο κριτηρίων σε άλλες γλώσσες. 73 Να σημειωθεί ότι οι Tyler & Evans δεν αναφέρονται στη σημασία του ΔΕΚΣΗ για την πρόθεση to. Σο ότι θα ανέλυαν τη συγκεκριμένη περίπτωση με αυτό τον τρόπο είναι δική μας υπόθεση. ε κάθε περίπτωση, δύο είναι οι επιλογές ανάλυσης, αν ακολουθήσουμε τη θεωρητική τους πρόταση. Είτε αυτή που μόλις παρουσιάστηκε είτε μια ανάλυση που θα υπέθετε ότι αν η to δεν είχε τη σημασία του ΔΕΚΣΗ, δεν θα υπήρχε κανένας τρόπος για να προβλέψουμε ότι η σχέση που δηλώνεται από την to αναφέρεται στο ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο. Και η δεύτερη επιλογή ανάλυσης είναι προβληματική, όπως θα φανεί κατά την παρουσίαση του παραδείγματος (2.32). 84

111 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο αλλά και από άλλα στοιχεία, όπως το ρήμα ή η πτώση (πρβλ. Sinha & Kuteva 1995, Shakhova & Tyler 2010). Εκφωνήματα όπως το (2.31), λοιπόν, αποκτούν τη σημασία τους εν μέρει μέσω αυτού που θα καλούμε συνθετική πολυσημία (compositional polysemy) 74, δανειζόμενοι τον όρο από την Ibarretxe-Antuñano (2004) 75. Η θέση για τη συνθετική πολυσημία δεν συγκρούεται με την οπτική της προσέγγισης που δίνει έμφαση στη χρήση της γλώσσας η οποία υιοθετείται από τη Γνωσιακή Γλωσσολογία βλ. Langacker 2000: κεφ. 4), γιατί η προσέγγιση που δίνει έμφαση στη χρήση θεωρεί ότι η κωδικοποιημένη/ συμβατικοποιημένη σημασία είναι ουσιαστικά και αυτή πραγματολογική σημασία (βλ. Evans & Green 2006: 212). 74 Είναι κρίσιμο να τονιστεί ότι η ερμηνεία της πρότασης δεν προκύπτει αθροιστικά από το σύνολο μόνο των επιμέρους συστατικών της πρότασης. Αυτό σημαίνει ότι διάφορες πτυχές της ερμηνείας της πρότασης μπορούν να αναδυθούν και από στοιχεία που δεν ανήκουν σε αυτή την ίδια πρόταση, άποψη που αντιπαρατίθεται με θεωρητικά πρότυπα όπως αυτό της γενετικής γραμματικής (βλ. ενδεικτικά Chomsky 1986). Η θέση του Chomsky και άλλων συμπυκνώνεται από τον Jackendoff στην παρακάτω υπόθεση την οποία ονομάζει συντακτικά διαφανή σημασιολογική συνθετικότητα (syntactically transparent semantic composition): Α. Όλα τα στοιχεία που περιέχονται στη σημασία μιας πρότασης βρίσκονται στις λεξικές εννοιακές δομές των λεξικών στοιχείων που συνθέτουν την πρόταση. Β. Ο τρόπος με τον οποίο οι λεξικές εννοιακές δομές συνδυάζονται είναι μια λειτουργία μόνο του τρόπου με τον οποίο τα λεξικά στοιχεία συνδυάζονται στη συντακτική δομή (συμπεριλαμβανομένης της δομής ορισμάτων) *<+ (Jackendoff 1997: 48) Θα δούμε στην παρουσίαση των δεδομένων από τη διαχρονία της ελληνικής ότι η εφαρμογή της υπόθεσής αυτής θα δημιουργούσε πρόβλημα στην ανάλυση των δεδομένων (για προβλήματα της υπόθεσης στην ανάλυση της over, βλ. Tyler & Evans 2003: 11-16). Για παράδειγμα, στην ομηρική ελληνική, όταν η εἰς κωδικοποιεί τόσο την κίνηση του τροχιοδείκτη προς το ορόσημο όσο και την περιοχή μέσα στην οποία εισέρχεται το ορόσημο (σχέση: *+ΔΤΝΑΜΙΚΟΣΗΣΑ+ και περιοχή: *ΜΕΑ]), βρίσκουμε την πρόθεση με έμψυχα ορόσημα ως συμπλήρωμα. Αν υιοθετούσαμε τη υπόθεση ότι η σημασία της πρότασης είναι συνάρτηση των επιμέρους στοιχείων που την συναποτελούν, θα έπρεπε η σημασία του εκφωνήματος να περιείχε έναν τροχιοδείκτη ο οποίος εισέρχεται στο έμψυχο ορόσημο. Ψστόσο, δεν είναι η ερμηνεία αυτή που παίρνουμε από το εκφώνημα. Ο τροχιοδείκτης κινείται απλώς προς την έμψυχη οντότητα. Είναι η γνώση μας για τις έμψυχες οντότητες και για το ανθρώπινο σώμα, ειδικότερα, που περιορίζει το εύρος των τρόπων με τους οποίους αυτά μπορούν να γίνουν αντιληπτά. 75 Λέμε εν μέρει γιατί ούτε η συνθετική πολυσημία αρκεί από μόνη της για να έχουμε μια διαφορετική σημασία, καθώς με την εφαρμογή της συνθετικής πολυσημίας και μόνο θα παραβιαζόταν το δεύτερο κριτήριο πολυσημίας. 85

112 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Για την επαρκέστερη διάκριση των σημασιών, προτείνουμε ένα τρίτο κριτήριο πολυσημίας το οποίο συμπληρώνει τα άλλα δύο. Σο νέο κριτήριο έχει ως εξής: αν υπάρχουν περιπτώσεις της έννοιας που δεν είναι ανεξάρτητες από το περικείμενο, για να είναι διακριτή η σημασία πρέπει επιπλέον: 3) να συνδέεται απευθείας με μια άλλη σημασία από ένα άλλο πεδίο, αλλά να μην δημιουργείται αμφιταλάντευση ανάμεσα σε μια ερμηνεία η οποία εντάσσεται μέσα σε ένα πεδίο και σε μια ερμηνεία η οποία εντάσσεται σε ένα άλλο πεδίο (με το οποίο συνδέεται). ύμφωνα με αυτό το κριτήριο, ο ΔΕΚΣΗ που ανήκει στο ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο, είναι διακριτή σημασία για την to, γιατί, μολονότι η έννοια αυτή αναδύεται μόνο σε συγκεκριμένο περιβάλλον (ο ΔΕΚΣΗ δηλαδή είναι έννοια που δεν είναι ανεξάρτητη από το περικείμενο), συγκεκριμένα με λεκτικά ρήματα, δεν αμφιταλαντευόμαστε ανάμεσα σε μια ερμηνεία η οποία εντάσσεται στο ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο και σε μια άλλη ερμηνεία η οποία εντάσσεται στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ (από το οποίο παράγεται απευθείας βλ. σχήμα *2.18+.) Η πρόθεση to στο (2.31) ξεκάθαρα κωδικοποιεί το ΔΕΚΣΗ και δεν υπάρχει κάποιο στοιχείο που να καθιστά εμφανή τη σύνδεση των δύο πεδίων. ΠΕΔΙΟ ΦΨΡΟΤ ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ ΠΕΔΙΟ ΚΙΝΗΙΑΚΗ ΔΕΚΣΗ χήμα Σα διαφορετικά πεδία της ΚΙΝΗΙΑΚΗ και του ΔΕΚΣΗ. 86

113 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Οι παραδοχές που ενέχονται στο τρίτο κριτήριο ανταποκρίνονται στη διαίσθησή μας ότι δύο διακριτές σημασίες είναι πιθανό να μην ανήκουν στο ίδιο εννοιακό πεδίο και να μην συνδέονται με τρόπο εμφανή76. Με την προσθήκη του τρίτου κριτηρίου, εξηγούνται καλύτερα περιπτώσεις οι οποίες δεν αναλύονται επαρκώς, κατά τη γνώμη μας, από τους Tyler & Evans. Ας εξετάσουμε το παράδειγμα (2.32). (2.32) The festival will take place over the weekend Σο φεστιβάλ θα λάβει χώρα το σαββατοκύριακο [το παράδειγμα από τους Tyler & Evans 2003: 88] το (2.32) η over δηλώνει μια χρονική σχέση (σημ. όχι με την τεχνική έννοια) ανάμεσα σε ένα τροχιοδείκτη (το γεγονός της πραγματοποίησης της εκδήλωσης) και σε μια χρονική περίοδο (το σαββατοκύριακο). Γι αυτό το παράδειγμα, οι δύο συγγραφείς αναφέρουν ότι αν η over δεν είχε μια χρονική σημασία, δεν θα υπήρχε κανένας τρόπος να προβλέψουμε ότι οι σχέσεις που δηλώνονται από την over αναφέρονται στο χρόνο. Και σε αυτό το σημείο έρχεται η ένστασή μας, που μας οδήγησε στην αναζήτηση ενός πρόσθετου κριτηρίου πολυσημίας. το (2.32) υπάρχει τρόπος να προβλέψουμε ότι οι σχέσεις που δηλώνονται από την over αναφέρονται στο χρόνο και αυτός ο τρόπος είναι η λέξη weekend που έχει χρονική αναφορά. Η σημασία του ΦΡΟΝΟΤ, άλλα δηλαδή, δεν προκύπτει μόνο από την πρόθεση over αλλά και από συστατικά του εκφωνήματος: επιμερίζεται συνταγματικά σε περισσότερα του ενός στοιχεία. Ακολουθώντας το τρίτο κριτήριο, θεωρούμε ότι η σημασία του χρόνου είναι συμβατικοποιημένη σημασία της over, γιατί, Έτσι, π.χ. η διακριτή σημασία του ΚΟΠΟΤ που ανήκει στο ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο δεν θα συνδέεται με τρόπο εμφανή με την ΚΙΝΗ ΙΑΚΗ σημασία που ανήκει στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ θα απουσιάζουν τα στοιχεία εκείνα τα οποία έδωσαν το έναυσμα για το πέρασμα από τη μία σημασία στην άλλη (π.χ. ένα ρήμα κίνησης ή μια κινούμενη οντότητα που εκτελεί μια κίνηση)

114 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο παρότι η έννοια του χρόνου προκύπτει σε συγκεκριμένο περιβάλλον, δεν αμφιταλαντευόμαστε ανάμεσα σε μια χρονική και σε μια τοπική ερμηνεία. Σο τρίτο κριτήριο είναι σε συμφωνία με το δεύτερο κριτήριο των Tyler & Evans (2003), καθώς προβλέπει ότι π.χ. στο εκφώνημα John looked over the book η έννοια του ελέγχου δεν είναι διακριτή σημασία για την over. ε αυτό το εκφώνημα, η over εκκρεμεί ανάμεσα σε μια σημασία από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ ( Ο Γιάννης κοίταξε πέρα από το βιβλίο ) και σε μια άλλη από το ΝΟΗΣΙΚΟ πεδίο ( Ο Γιάννης έλεγξε το βιβλίο ), και αφού υπάρχει αυτή η επικάλυψη των πεδίων, ο έλεγχος δεν είναι διακριτή σημασία. την εξέταση των σημασιών της εἰς θα δούμε ότι αν πληρούνται τα δύο πρώτα κριτήρια, δεν χρειάζεται να καταφύγουμε στο τρίτο κριτήριο. Σο τρίτο κριτήριο εμπλέκεται μόνο όταν και το κειμενικό περιβάλλον έχει συμμετοχή στην πυροδότηση της σημασίας. Η παρακάτω αλυσίδα αποτυπώνει την ιεραρχία των κριτηρίων: (1) διαφορετική σημασία (2) περικειμενικά ανεξάρτητη (3) διαφορετικό πεδίο χωρίς αμφισημία. Δηλαδή: αν εφαρμόζεται το (1), περνάμε στο (2). Αν εφαρμόζεται και το (2), τότε η σημασία είναι συμβατικοποιημένη. Αν δεν εφαρμόζεται το (2), περνάμε στο (3). Αν εφαρμόζεται το (3), τότε η σημασία είναι συμβατικοποιημένη. Αξίζει να υπογραμμίσουμε ότι από μόνα τους τα κριτήρια, ενώ επαρκούν, όπως έχει αναφερθεί για τη διάκριση των σημασιών, δεν μπορούν να προσφέρουν πλήρη εξήγηση για τη σύνδεση αυτών των σημασιών μεταξύ τους. Για να κατανοήσουμε το συνδετικό κρίκο που τις ενώνει, χρειάζεται να αναχθούμε σε γνωσιακούς μηχανισμούς, όπως η μεταφορά, η μετωνυμία και τα εικονιστικά σχήματα77. Έτσι, η πολύσημη λέξη θεωρείται 77 Πρβλ. Μαρμαρίδου (2008) η οποία τάσσεται υπέρ της συνεξέτασης γνωσιακών 88

115 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο σαν μια κατηγορία στην οποία οι σημασίες μιας λέξης σχετίζονται μεταξύ τους μέσω αυτών των γενικών γνωσιακών αρχών. Περαιτέρω, όπως γίνεται φανερό και από το τρίτο κριτήριο, δεν αρκεί μόνο η διαπίστωση ότι μια έννοια δεν είναι τοπική είναι σημαντικό, επίσης, να καθοριστεί σε ποιο πεδίο (domain) ή Ιδεατό Γνωσιακό Μοντέλο (Idealized Cognitive Model) ανήκει αυτή 78. Έχει αναφερθεί ήδη ότι τα βασικότερα πεδία στα οποία απαντά η πρόθεση εἰς στην πορεία της μέσα στο χρόνο είναι: ο ΦΨΡΟ, ο ΦΡΟΝΟ, το ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ και το ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ (βλ. *2.2.4] πρβλ. Rice & Kabata 2007: 462) Πρωτοτυπική σημασία Όπως είδαμε, ένα από τα βασικά αξιώματα της διεπόμενης από αρχές πολυσημίας είναι ότι οι σημασίες οργανώνονται σε σχέση με μια κεντρική σημασία, την πρωτοτυπική σημασία. ε αυτή την υποενότητα προσεγγίζουμε την έννοια της πρωτοτυπικότητας 79. Η άποψη ότι υπάρχει μία πρωτοτυπική σημασία για την πρόθεση και ότι όλες οι άλλες σημασίες παράγονται με συστηματικό και δομημένο τρόπο είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στη γνωσιακή σημασιολογία (βλ. Brugman μηχανισμών και συντακτικο-σημασιολογικών δομών για τον καθορισμό της πολυσημίας των λέξεων. Αυτή τη θεώρηση ακολουθεί για την ανάλυση της πολυσημίας του λεξήματος χρόνος στη ΝΕ. 78 Θα δούμε στις ενότητες * και * ότι στη μεταφορά η μεταβολή λαμβάνει χώρα ανάμεσα σε διαφορετικά πεδία ή ΙΓΜ, ενώ στη μετωνυμία μέσα στο ίδιο πεδίο. 79 Η έννοια της πρωτοτυπικότητας προέρχεται από τη θεωρία των πρωτοτύπων της Rosch (π.χ. 1973, 1975, 1978). την καρδιά της έρευνας της Rosch ήταν η εξέταση του τρόπου με τον οποίο ο άνθρωπος κατηγοριοποιεί τις έννοιες. Ένα από τα ευρήματα των μελετών της ήταν ότι βάση της κατηγοριοποίησης των εννοιών είναι το πρωτότυπο (prototype) το οποίο αποτελεί το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της κατηγορίας, ενώ άλλα παραδείγματα της κατηγορίας ενδέχεται να είναι πιο περιφερειακά (βλ. Rosch 1975: 220, Taylor : 40-46). Για παράδειγμα, στην έρευνα που διεξήγαγε σε συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες των Η.Π.Α. βρήκε ότι τα πιο αντιπροσωπευτικά μέλη της κατηγορίας ΕΠΙΠΛΟ είναι η καρέκλα και ο καναπές, ενώ πιο περιφερειακά μέλη είναι ο ανεμιστήρας και το τηλέφωνο. Ο Lakoff (1987) βασίστηκε στις γενικές αρχές της θεωρίας των πρωτοτύπων για να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο οργανώνονται οι σημασίες: υπάρχει μια πρωτοτυπική σημασία που είναι και το πιο αντιπροσωπευτικό μέλος από τις σημασίες και γύρω της τοποθετούνται οι άλλες πιο περιφερειακές σημασίες. 89

116 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο 1981, Brugman & Lakoff 1988, Cuyckens 1988, 1991, 1993, 1994, Hawkins 1985, 1988, Lakoff 1987, Navarro i Ferrando 1998, Pustet 2003, Taylor 1988, 1993, ). ύμφωνα με την οπτική γωνία που υιοθετείται από αυτές τις μελέτες, η πρόθεση είναι μια πολύσημη κατηγορία που χαρακτηρίζεται από ακτινωτή δομή. Η αναφορά στην ακτινωτή δομή μας φέρνει στο νου την έννοια του κύκλου. ημείο αναφοράς της ακτίνας είναι το κεντρικό σημείο του κύκλου, όπως φαίνεται στο σχήμα *2.19]. χήμα χέση ακτίνας-κύκλου. Σο κεντρικό σημείο του κύκλου αντιπροσωπεύει την πρωτοτυπική σημασία ενώ κάθε διαφορετική ακτίνα αντιπροσωπεύει κάθε διαφορετική σημασία. Όπως οι ακτίνες του κύκλου συνδέονται με το κεντρικό σημείο του, έτσι και οι διαφορετικές σημασίες συνδέονται με την πρωτοτυπική σημασία. Η πρωτοτυπική σημασία δεν είναι μια γενική σημασία που θα πρέπει να εξηγεί όλες τις χρήσεις ενός στοιχείου 80. Αντιθέτως, μπορεί να προβάλλει μια πολύ συγκεκριμένη διάταξη στο χώρο (βλ. Taylor 1988: 302) 81. Σο εύλογο ερώτημα που προκύπτει και επισημαίνεται από τους Tyler & Evans (2003: 46) είναι το πώς θα οριστεί τι είναι πρωτοτυπική σημασία και 80 Αυτή την άποψη την υποστηρίζει η καλούμενη προσέγγιση της πυρηνικής σημασίας (core sense approach). Αυτή την προσέγγιση την ακολουθεί για παράδειγμα ο Bennett (1975) στην ανάλυσή του για τις τοπικές και τις χρονικές σημασίες των προθέσεων της αγγλικής. Ουσιαστικά, μια τέτοια θεώρηση είναι μονοσημική θεώρηση (βλ. την ενότητα [2.5.2]). Η οπτική αυτή υιοθετείται και από τον Horrocks (1981) στην περιγραφή των ομηρικών «προθέσεων». 81 Θα δούμε στην παρουσίαση της πρωτοτυπικής σημασίας της εἰς ότι αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο τα στοιχεία εκείνα με τα οποία επιτυγχάνεται η τοποθέτηση στο χώρο. Εξαιρετικά σημαντικός για τη θεμελίωσή της είναι και ο προσδιορισμός του λειτουργικού στοιχείου (βλ. Michotte 1963, Feist & Gentner 2003, Herskovits 1986, Tyler & Evans 2003: 51, Vandeloise 1991: 13). 90

117 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο με ποια κριτήρια θα προσδιοριστεί αυτή. Η θεμελίωση συγκεκριμένων κριτηρίων καθίσταται επιτακτική, γιατί σε διαφορετική περίπτωση η εξαγωγή συμπερασμάτων σε σχέση με το ποια σημασία προκρίνεται ως κεντρική είναι αυθαίρετη. Ο προσδιορισμός κριτηρίων είναι ακόμη πιο απαραίτητος για μια έρευνα που εξετάζει μια προγενέστερη φάση της ιστορίας μια γλώσσας. Οι Tyler & Evans (2003: 47) εντοπίζουν δύο τύπους ενδείξεων, γλωσσικές και εμπειρικές, από τις οποίες ελέγξιμες στο πλαίσιο αυτής της διατριβής είναι μόνο οι γλωσσικές. Όσον αφορά τις γλωσσικές ενδείξεις, λοιπόν, προτείνουν πέντε κριτήρια: 1) το ιστορικό κριτήριο 2) το κριτήριο της κυριαρχίας στο δίκτυο 3) το κριτήριο της σύνθεσης 4) το παραδειγματικό κριτήριο 5) γραμματικές προβλέψεις Σα πέντε αυτά βήματα είναι πολύ σημαντικά για τον προσδιορισμό της πρωτοτυπικής σκηνής (proto-scene) όπως την ονομάζουν οι Tyler & Evans. τη σχετική βιβλιογραφία έχουν προταθεί κριτήρια που είναι στην ίδια λογική (βλ. Langacker 1987), όπως επίσης και ορισμένα άλλα με διαφορετικό προσανατολισμό, πχ. το κριτήριο της συχνότητας (βλ.taylor , Geeraerts 1997). Η παρουσίαση των κριτηρίων μαζί με τον προσδιορισμό αυτού που θεωρούμε ως πρωτοτυπική σκηνή για την εἰς θα γίνει στο κεφάλαιο *4+. 91

118 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο 2.6. Μηχανισμοί σημασιολογικής επέκτασης και αλλαγής την προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι στην πολυσημία δύο ή περισσότερες σημασίες συνδέονται με μια γλωσσική μορφή. Η δέσμευσή μας στην πολυσημική θεώρηση εγείρει αναπόφευκτα το κρίσιμο ερώτημα με ποίες διαδικασίες επιτυγχάνεται η σύνδεση των σημασιών. τόχος είναι να δώσουμε μια κινητροδοτούμενη 82 εξήγηση για τις σχέσεις ανάμεσα στην πρωτοτυπική σημασία και στις σημασίες που οργανώνονται ακτινωτά γύρω από την πρωτοτυπική. Καλούμαστε δηλαδή να περιγράψουμε το συνδετικό κρίκο που ενώνει τις διαφορετικές σημασίες. την παρούσα ενότητα θα εστιάσουμε σε δύο από τους πιο σημαντικούς κρίκους με τους οποίους συνδέονται οι σημασίες σύμφωνα με το γνωσιακό παράδειγμα: τη μεταφορά και τη μετωνυμία. Περαιτέρω, από τη στιγμή που, όπως θα δούμε, πολλές από τις σημασίες της υπό εξέταση πρόθεσης εμφανίζονται σε διαφορετικά διαχρονικά στάδια, αναπόδραστα εντάσσεται στη συζήτησή μας και η διαχρονική διάσταση των δύο διαδικασιών Μεταφορά Μεταφορὰ δέ ἐστιν ὀνόματος ἀλλοτρίου ἐπιφορὰ ἥ ἀπὸ τοῦ γένους ἐπὶ εἶδος ἥ ἀπὸ τοῦ εἴδους ἐπὶ τὸ γένος ἥ ἀπὸ τοῦ εἴδους ἐπὶ εἶδος ἥ κατὰ τὸ ἀνάλογον (Αριστοτέλης, Ποιητική 1467b). Οι γνωσιακοί γλωσσολόγοι υποστηρίζουν ότι η μεταφορά είναι πανταχού παρούσα στην καθημερινή γλώσσα και δεν συνιστά απλώς μέσο εμπλουτισμού του ύφους σε λογοτεχνικά κείμενα ή ρητορικό διάνθισμα. 82 Σον όρο κινητροδοτούμενη τον δανειζόμαστε από την Sweetser (1990: 3) η οποία εξηγεί ότι με τον όρο αυτό εννοεί: *Μ+ια περιγραφή που επικαλείται κάτι πέρα από τη διαίσθηση του γλωσσολόγου ότι αυτές οι έννοιες σχετίζονται, ή ότι αυτές οι δύο έννοιες σχετίζονται στενότερα από ό, τι η καθεμία προς μια τρίτη έννοια. 92

119 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Δεν είναι όμως η διεισδυτική της θέση από μόνη της που την καθιστά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Η γνωσιακή άποψη συνδέει τη διεισδυτικότητα στη γλώσσα με τη διεισδυτικότητα στη σκέψη: η μεταφορά υπάρχει στη γλώσσα επειδή υπάρχει στη σκέψη. Η μεταφορά δηλαδή είναι πρωτίστως εννοιακό φαινόμενο και γι αυτόν το λόγο κάνουμε λόγο για εννοιακή μεταφορά (conceptual metaphor). Η ουσία της μεταφοράς συνίσταται στην κατανόηση ή βίωση μιας κατάστασης ή ενός πράγματος σε σχέση με κάποια άλλη κατάσταση ή πράγμα. Κατά βάση εμπεριέχει την κατανόηση ενός εννοιακού πεδίου μέσω ενός άλλου εννοιακού πεδίου (βλ. Lakoff & Johnson 1980: 5, Lakoff 1993: 203, Sweetser 1990: 19) 83. Είναι σημαντικό ότι η μεταφορά λειτουργεί ανάμεσα σε δύο διαφορετικά πεδία. Θα δούμε ότι αυτό είναι το στοιχείο που διακρίνει κυρίως τη μεταφορά από τη μετωνυμία η οποία λειτουργεί εντός του ίδιου πεδίου. Σα δύο αυτά εννοιακά πεδία που συμμετέχουν στην εννοιακή μεταφορά είναι το πεδίο πηγή (source domain), από το οποίο αντλούμε μεταφορικές εκφράσεις για να κατανοήσουμε ένα άλλο εννοιακό πεδίο, και το πεδίο στόχος (target domain) το οποίο συνιστά το εννοιακό πεδίο που γίνεται αντιληπτό βάσει του πεδίου πηγής (Kövecses : 4). Σα πεδία πηγές αποτελούν συγκεκριμένες και εύληπτες περιοχές της εμπειρίας, ενώ τα πεδία στόχοι περισσότερο αφηρημένες. Σο πεδίο του ΦΨΡΟΤ για παράδειγμα συνιστά πιο εύληπτη περιοχή σε σχέση με το πεδίο του ΦΡΟΝΟΤ, και συνεπώς αναμένουμε να μιλούμε για το χρόνο και να συλλαμβάνουμε το χρόνο μέσω του χώρου, και όχι το αντίστροφο (βλ. ενδεικτικά Lakoff & Johnson 1999: 139 κ.ε.). Έτσι, για παράδειγμα, στη νέα ελληνική βρίσκουμε συχνά εκφωνήματα στα οποία χρησιμοποιείται το λεξιλόγιο από το συγκεκριμένο πεδίο του ΦΨΡΟΤ για να αναφερθούμε στο αφηρημένο πεδίο του ΦΡΟΝΟΤ: 83 τα βασικά της σημεία η θεωρία της εννοιακής μεταφοράς παραμένει απαράλλακτη ως σήμερα, αν και στο πλαίσιο της θεωρίας της εννοιακής μείξης (conceptual blending) η προσέγγιση των Lakoff και Johnson αναθεωρείται (βλ. ενδεικτικά Fauconnier & Turner 1998, 2002, 2008). 93

120 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο (2.33) Οι γιορτές πλησιάζουν και δεν έχουμε κάνει καμία ετοιμασία (2.34) Οδεύουμε προς τα Φριστούγεννα και τα παιδιά είναι χαρούμενα (2.35) Πέρασε πάνω από μία ώρα περιμένοντάς τον τα παραδείγματα αυτά η εμπλεκόμενη μεταφορά είναι η μεταφορά Ο ΦΡΟΝΟ ΕΙΝΑΙ ΦΨΡΟ 84. τα (2.33) και (2.34) χρησιμοποιείται ένα ρήμα από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ για να δηλώσουμε το χρόνο. Σα δύο παραδείγματα δείχνουν ότι υπάρχουν δύο τρόποι με τους οποίος αντιλαμβανόμαστε μεταφορικά το χρόνο. ύμφωνα με τον πρώτο, ο χρόνος γίνεται αντιληπτός σαν μια κινούμενη οντότητα που εκτελεί μια κίνηση προς έναν παρατηρητή ο οποίος είναι σταθερός στη θέση του (βλ. *2.33+), ενώ σύμφωνα με το δεύτερο ο χρόνος γίνεται αντιληπτός σαν ένα σταθερό σημείο προς το οποίο κινείται ο παρατηρητής (βλ. *18+) (Lakoff & Johnson 1980: κεφ. 9, 1999: ) 85. το (2.35) η σύνθετη πρόθεση πάνω από, η οποία χρησιμοποιείται για 84 ε αυτό το σημείο θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο χρόνος δεν δομείται μόνο από μια μεταφορά, αλλά από πολυάριθμες μεταφορές, ανάμεσα στις οποίες οι μεταφορές Ο ΦΡΟΝΟ ΕΙΝΑΙ ΦΨΡΟ και Ο ΦΡΟΝΟ ΕΙΝΑΙ ΦΡΗΜΑ. την πρώτη περίπτωση, ο χρόνος γίνεται αντιληπτός ως μια οντότητα που μπορεί να κινηθεί (βλ. *α+), ενώ στη δεύτερη εννοιοποιείται ως πολύτιμο αγαθό (βλ. *β+): (α) καὶ καθιστῶνται μᾶλλον ἐπιόντος τοῦ χρόνου (Πλάτων, Σίμαιος 44b) και γίνονται περισσότερο σταθεροί όσο προχωράει ο χρόνος (β) τ χρόνῳ δὲ κερδανεῖς (Εὐριπίδης, Ὀρεστης 789) και θα κερδίσεις χρόνο *τα παραδείγματα από Georgakopoulos & Piata 2010] Για ορισμένους ερευνητές, το γεγονός ότι η ίδια έννοια μπορεί να γίνει αντιληπτή μέσω διαφορετικών μεταφορών συνιστά πρόβλημα για τη θεωρία της εννοιολογικής μεταφοράς, γιατί οι συνεπαγωγές που απορρέουν από αυτές τις μεταφορές διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό μεταξύ τους (Murphy 1996: 184 κ.ε.). Όμως σε αυτή τη διαπίστωση ενέχεται η παραδοχή ότι οι έννοιες είναι στατικές, στερούμενες δυναμικού χαρακτήρα. Δεν λαμβάνεται υπόψη ότι η χρήση διαφορετικών μεταφορών για την έννοια του χρόνου γίνεται για να δημιουργήσει διαφορετικές εννοιοποιήσεις του χρόνου σε διαφορετικές καταστάσεις (βλ. Gibbs 1996: ). Γενικά, για την εννοιοποίηση του χρόνου στα ΝΕ, βλ. Piata (in preparation). 85 Για τον Gibbs (1994: ), o διττός τρόπος κατανόησης του χρόνου σε γλώσσες όπως τα αγγλικά και τα ελληνικά και η μη πλήρης αντιστοιχία με το πεδίο του ΦΨΡΟΤ (π.χ. δεν μπορεί μια τοποθεσία να κινείται) δείχνουν ότι η σύλληψη είναι όντως μεταφορική και ότι δεν πρόκειται απλώς για θεματικό παραλληλισμό ανάμεσα στο χώρο και το χρόνο, όπως υποστηρίζουν οι Jackendoff και Aaron (1991). 94

121 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο την τοποθέτηση ενός αντικειμένου στο χώρο, επιστρατεύεται για τη δήλωση μιας χρονικής σχέσης. Σο γεγονός ότι η μεταφορά Ο ΦΡΟΝΟ ΕΙΝΑΙ ΦΨΡΟ δεν περιορίζεται μόνο σε μια γραμματική κατηγορία (μόνο π.χ. στα ρήματα) αποτελεί ένδειξη ότι η σύνδεση μεταξύ των δύο πεδίων δεν είναι τυχαία. Desideratum της Γνωσιακής Γλωσσολογίας σε σχέση με την υποστήριξη μιας θέσης είναι η άντληση ενδείξεων από διαφορετικές ανεξάρτητες πηγές. Για παράδειγμα, αν το υπό μελέτη φαινόμενο δεν περιορίζεται μόνο σε μια γραμματική κατηγορία, εμφανίζεται διαγλωσσικά, εντοπίζεται σε διαχρονικά δεδομένα και παρατηρείται και στη γλωσσική κατάκτηση, τότε αυξάνονται οι πιθανότητες το φαινόμενο αυτό να εντάσσεται σε μια γενικότερη διαδικασία. Όσον αφορά τη μεταφορά Ο ΦΡΟΝΟ ΕΙΝΑΙ ΦΨΡΟ, μία ένδειξη για τη συστηματικότητά της έρχεται από τη διαγλωσσική ισχύ της (βλ. Haspelmath 1997, Svorou 1994). Πλήθος γενεαλογικά και γεωγραφικά ανεξάρτητων γλωσσών εμφανίζουν στο λεξιλόγιο τους εκφράσεις που συνιστούν εξειδικεύσεις της μεταφοράς Ο ΦΡΟΝΟ ΕΙΝΑΙ ΦΨΡΟ. Είναι αξιοσημείωτο δε, όπως σημειώνουν οι Heine & Kuteva (2002: 206), ότι είναι δύσκολο να βρούμε γλώσσες όπου κάποιες εκφράσεις για τις τοπικές έννοιες δεν επεκτείνονται ώστε να αναφέρονται και σε χρονικές έννοιες 86. Επίσης, είναι χαρακτηριστική η με απόλυτο τρόπο διατυπωμένη άποψη του Haspelmath (1997: 140) ότι δεν υπάρχει κάποιος λόγος να μην θεωρήσουμε τη μετατόπιση από το χώρο στο χρόνο ως μεταφορική. ε αυτό το πλαίσιο και η διαχρονική μαρτυρία αποδεικνύεται χρήσιμη: στις έρευνες που δίνουν έμφαση στη διαδικασία της γραμματικοποίησης συχνά επισημαίνεται ότι οι τοπικές έννοιες χρησιμοποιούνται ως υπόδειγμα για τη δόμηση των χρονικών εννοιών 86 Μια τέτοια περίπτωση φαίνεται να είναι η γλώσσα μιας φυλής του Αμαζονίου (Amondawa). ε έρευνα που διεξήγαγαν ο Sinha και οι συνεργάτες του βρήκαν ότι σε αυτήν τη γλώσσα δεν γίνεται αντιστοίχιση ανάμεσα στο πέρασμα του χρόνου και την κίνηση μέσα στο χώρο (Sinha et al. 2011). 95

122 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο (Bybee et al. 1994, Heine et al. 1991, Heine & Kuteva 2002, Hopper & Traugott 1993, Traugott & Dasher 2002). Η σύνδεση των δύο πεδίων του ΦΨΡΟΤ και του ΦΡΟΝΟΤ πιστοποιείται και από πειραματικές μελέτες οι οποίες δείχνουν ότι η σκέψη του ανθρώπου για το χρόνο συνδέεται στενά με το πώς ο άνθρωπος σκέφτεται για το χώρο. κεφτόμαστε δηλαδή για το χρόνο χρησιμοποιώντας νοητικές αναπαραστάσεις του χώρου (βλ. ενδεικτικά Boroditsky 2000, 2001, Boroditsky & Ramscar 2002, Casasanto 2005, Casasanto & Boroditsky, 2003, 2008, Casasanto et al. 2010, Núñez & Sweetser 2006, Ramskar et al. 2010) 87. Και τα αποτελέσματα των ερευνών γύρω από τη γλωσσική κατάκτηση καταδεικνύουν την προτεραιότητα του πεδίου του ΦΨΡΟΤ σε σχέση με το πεδίο του ΦΡΟΝΟΤ. Για παράδειγμα, οι τοπικές σημασίες των προθέσεων κατακτώνται πριν από τις χρονικές, γεγονός που είναι συμβατό με τη θέση ότι οι σημασίες του ΦΨΡΟΤ συνιστούν τη βάση εννοιοποίησης του ΦΡΟΝΟΤ (βλ. H. Clark 1973 πρβλ. τη συζήτηση στο Bortone 2010: 53-57). Η μη συμμετρική σχέση ανάμεσα στα δύο πεδία είναι αντιληπτή και από τα λάθη στα οποία υποπίπτουν παιδιά της προσχολικής ηλικίας. Ας αναλογιστούμε το ακόλουθο παράδειγμα που αναφέρεται στην Bowerman (1983: 458): (2.36) I don t remember behind those two (= before) Δεν μπορώ να θυμηθώ πίσω από αυτά τα δύο (=πριν) Λάθη σαν αυτό του παραδείγματος (η χρήση της πρόθεσης behind αντί της before) αποκαλύπτουν ένα νου ο οποίος πλάθει με εποικοδομητικό τρόπο 87 Είναι επίσης γεγονός ότι ένας μεγάλος αριθμός ερευνών που διεξήχθησαν από ψυχολόγους και γνωσιακούς νευροεπιστήμονες έχουν δείξει ότι ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται απευθείας το χρόνο, θέση που υπονοεί ότι δεν χρειάζεται να αναχθούμε στο εξωτερικό πεδίο του Φώρου για να «νιώσουμε» το χρόνο (ενδεικτικά Flaherty 1999 επίσης βλ. Evans 2005: για αναφορές). Δεν θα αναμειχθούμε σε αυτόν τον -πράγματι ιδιαίτερα εποικοδομητικό- διάλογο, καθώς εκείνο που μας ενδιαφέρει πρωτίστως είναι ότι χρειαζόμαστε το ΦΨΡΟ για να αναφερθούμε στο ΦΡΟΝΟ, ανεξάρτητα από το αν η αντίληψή μας για το χρόνο καθορίζεται από βιολογικές (βλ. Lakoff 1993) ή από επικοινωνιακές ανάγκες (βλ. Evans 2005). 96

123 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο χρονικές έννοιες δημιουργώντας πρωτότυπες αντιστοιχίσεις με σχήματα του χώρου (Kemmerer 2005: 798). ε σχέση ειδικά με τις προθέσεις, ο βαθμός στον οποίο η μεταφορά ο ΦΡΟΝΟ ΕΙΝΑΙ ΦΨΡΟ διαδραματίζει ενεργό ρόλο στην επεξεργασία τους είναι ένα ζήτημα το οποίο χρήζει ξεχωριστής μελέτης (βλ. σχετικά Kemmerer 2005). Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι δεν υφίσταται κανένας αντικειμενικός δεσμός, καμία προϋπάρχουσα αντικειμενική και κυριολεκτική ομοιότητα ανάμεσα στο πεδίο πηγή, π.χ. το ΦΨΡΟ, και στο πεδίο στόχο, π.χ. το ΦΡΟΝΟ, όπως θα υποστήριζε η παραδοσιακή οπτική. Αντίθετα, σύμφωνα με τη γνωσιακή ανάλυση, οι εννοιακές μεταφορές βασίζονται σε ανθρώπινους παράγοντες που αντικατοπτρίζουν μη αντικειμενικές, μη κυριολεκτικές, μη προϋπάρχουσες ομοιότητες μεταξύ της πηγής και του στόχου. Αυτοί αποκαλούνται εμπειρική βάση (experiential basis) ή κινητήρια δύναμη (motivation) των εννοιακών μεταφορών (βλ. Kövecses : 69-76, Lakoff & Johnson 1980: 154). Οι Lakoff & Johnson (1980: 19) διατυπώνουν την άποψη ότι στην πραγματικότητα *<+ δεν μπορούμε να καταλάβουμε καμία μεταφορά ούτε να την αναπαραστήσουμε επαρκώς ανεξάρτητα από την εμπειρική της βάση. Για παράδειγμα, η μεταφορά ΣΟ ΠΕΡΙΟΣΕΡΟ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΨ έχει τη βάση της στη συσχέτιση που κάνουμε στην καθημερινή μας πράξη ανάμεσα στην ποσότητα και την καθετότητα: από πολύ μικρή ηλικία ο άνθρωπος, κατά τη διεπίδρασή του με την πραγματικότητα, παρατηρεί π.χ. ότι η επιφάνεια ενός υγρού αυξάνεται όσο περισσότερο υγρό ρίξουμε σε ένα δοχείο και αντιστρόφως μειώνεται όσο αφαιρούμε υγρό από το δοχείο 88. Με αυτόν τον τρόπο η συσχέτιση ποσότητας-καθετότητας είναι κινητροδοτούμενη, και όχι αυθαίρετη, και επιπλέον δεν στηρίζεται σε κάποια αντικειμενική ομοιότητα. Σέτοιες συσχετίσεις, όπως η παραπάνω, είναι επαναλαμβανόμενες στην 88 Για την μετωνυμική βάση αυτής της μεταφοράς βλ. Kövecses 2002: 159, Radden 2003, Taylor 2003: 342 (βλ. και ενότητα ). 97

124 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο καθημερινή μας εμπειρία, και συνεπώς, αυτή η μεταφορά κινητοποιείται από αυτό το επαναλαμβανόμενο μοτίβο (βλ. Grady 2007: 192, Johnson 1987: xv, , Kövecses : 70, Lakoff & Johnson 1980: 155, Sweetser 1990: 29). Δεν θα πρέπει, πάντως, να αγνοήσουμε και κάποιους περιορισμούς που επιβάλλονται κατά τη μεταφορική αντιστοίχιση. Καταρχάς, βασική προϋπόθεση είναι να μην παραβιάζεται η Αρχή της Διατήρησης (Invariance Principle) που ορίζει ότι η μεταφορική αντιστοίχιση πρέπει να διατηρεί τη γνωσιακή τοπολογία (δηλαδή τη δομή του εικονιστικού σχήματος) του πεδίου-πηγής με τρόπο που να συμβαδίζει με την εγγενή δομή του πεδίουστόχου (Brugman 1990, Lakoff 1990, 1993: 215, Lakoff & Turner 1989, Turner 1990) 89. Έτσι, για τα εικονιστικά σχήματα που παρουσιάσαμε στην ενότητα *2.2.1+, το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ και το σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ, αυτό που εγγυάται η Αρχή της Διατήρησης είναι ότι τα συστατικά που συνθέτουν το κάθε σχήμα θα διατηρούνται κατά τη μεταφορική αντιστοίχιση, όπως δείχνει ο πίνακας *2.6]: 89 υνεπώς, είναι σημαντικό η αντιστοίχιση να μην παραβιάζει ούτε τη βασική δομή του πεδίου στόχου. Για παράδειγμα, στη μεταφορά Η ΖΨΗ ΕΙΝΑΙ ΣΑΞΙΔΙ όπου πεδίο στόχος είναι Η ΖΨΗ, η μεταφορική αντιστοίχιση πρέπει να «σέβεται» τους εγγενείς περιορισμούς που υπάρχουν μέσα σε αυτό το πεδίο. Φαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα από τον Kövecses ( : ): Υαντάσου ότι φτάνεις σε μια διασταύρωση ενός δρόμου και ξεκινάς να περπατάς προς τη μια κατεύθυνση. το πεδίο-πηγή (ΣΑΞΙΔΙ), μπορώ να αλλάξω τη γνώμη μου και να γυρίσω πίσω και να πάω προς την άλλη κατεύθυνση της διασταύρωσης. Ψστόσο, πολλές αποφάσεις στη ζωή μας δεν μοιάζουν με αυτό. Από τη στιγμή που πήραμε μια απόφαση, δεν μπορούμε να γυρίσουμε πίσω και να κάνουμε το άλλο πράγμα. *<+ *+το πεδίο της ΖΨΗ, συχνά ο δρόμος έχει καταστραφεί αφού έχω κάνει μια επιλογή, και δεν μπορώ να αναιρέσω ό, τι επέλεξα πριν να κάνω. Ψς συνέπεια αυτού, αυτή η ιδιότητα της πηγής εμποδίζεται από το να αντιστοιχιστεί στο στόχο. 98

125 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Εικονιστικό σχήμα Πεδίο πηγή Πεδίο στόχος ΠΕΡΙΕΚΣΗ Εσωτερική περιοχή Εσωτερική περιοχή Εξωτερική περιοχή Όριο Εξωτερική περιοχή Όριο ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ Αφετηρία Αφετηρία Διαδρομή Σερματικό σημείο Διαδρομή Σερματικό σημείο Πίνακας 2.6. Διατήρηση της γνωσιακής τοπολογίας του πεδίου-πηγής. Ένας δεύτερος βασικός περιορισμός αφορά την κατεύθυνση της μεταφορικής αντιστοίχισης: οι εννοιολογικές μεταφορές σχετίζονται με αντιστοιχίσεις από το πεδίο πηγή στο πεδίο στόχο, αλλά όχι αντιστρόφως. Οι μεταφορικές αντιστοιχίσεις είναι μονοκατευθυντικές (unidirectional). Ένα παράδειγμα που αναφέρεται συχνά στη βιβλιογραφία είναι η μεταφορά Η ΖΨΗ ΕΙΝΑΙ ΣΑΞΙΔΙ (βλ. υποσημείωση 89). Μιλάμε για τη ζωή σαν να είναι ταξίδι αλλά δεν μιλάμε για το ταξίδι σαν να είναι ζωή. Έτσι μια σχέση μπορεί να βουλιάξει, όπως βουλιάζει ένα πλοίο, αλλά οι ταξιδιώτες δεν περιγράφονται συνήθως όπως οι εραστές. Η ΖΨΗ δομείται με το καλούπι που χρησιμοποιεί από το πεδίο του ΣΑΞΙΔΙΟΤ, αλλά δεν συμβαίνει το αντίστροφο (Lakoff & Johnson 1980: 44-45, Lakoff & Turner 1989, Lakoff 1994, Winter 1995, Evans & Green 2006: 297, Kövecses ) Μεταφορά και σημασιολογική αλλαγή Σο κρίσιμο σημείο σε σχέση με την έρευνα μας για την εξέλιξη των σημασιών της εἰς εντοπίζεται στο ότι η μεταφορά ως γνωσιακός μηχανισμός μπορεί να μας δώσει απαντήσεις για τον τρόπο με τον οποίο συνδέονται αυτές οι σημασίες. τη βιβλιογραφία που σχετίζεται με τα θέματα της σημασιολογικής αλλαγής, η μεταφορά αναγνωρίζεται ως κυρίαρχος παράγων σημασιολογικής αλλαγής (ενδεικτικά Sweetser 1990, 99

126 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Heine et al. 1991, Nikiforidou 1991, Luraghi 2003, Rice & Kabata 2007). Σο χαρακτηριστικό εκείνο που φαίνεται να συνδέει το μηχανισμό της μεταφοράς με τις παρατηρούμενες αλλαγές στη σημασία των λέξεων είναι η ασυμμετρία στην κατεύθυνση της αλλαγής. Με τον ίδιο τρόπο που οι εννοιολογικές μεταφορές σχετίζονται με αντιστοιχίσεις από το πεδίο πηγή στο πεδίο στόχο αλλά όχι αντιστρόφως, έτσι και τα περισσότερο αφηρημένα πεδία τείνουν να παράγουν το λεξιλόγιό τους από περισσότερο συγκεκριμένα πεδία αλλά όχι αντιστρόφως (βλ. Traugott 1982, Sweetser 1990 ανάμεσα σε άλλους). Η μονοκατευθυντικότητα χαρακτηρίζει και τη διαδικασία της γραμματικοποίησης 90. Οι Heine et al. (1991: 48) διατυπώνουν την άποψη ότι μεταφορικές επεκτάσεις επισυμβαίνουν με έναν προβλέψιμο τρόπο υπό μορφή διαδοχής εννοιακών πεδίων, κατά την οποία οι βασικές έννοιες πηγές ακολουθούν συγκεκριμένη πορεία, με συγκεκριμένη κατεύθυνση η οποία δεν είναι δυνατό να αναστραφεί: 90 Σο ζήτημα της μονοκατευθυντικότητας της γραμματικοποίησης έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών (βλ. Hopper & Traugott 1993: 94, Traugott 1982, Sweetser 1990, Bybee et al. 1994, Newmeyer 1998: κεφ. 5, τα άρθρα στον ειδικό τόμο του περιοδικού Language sciences στο Campbell 2001, van der Auwera 2002, Heine 2003a, Haspelmath 2004 Norde 2009, ανάμεσα σε άλλους). Η ισχυρή υπόθεση της μονοκατευθυντικότητας θεωρεί ότι δεν υπάρχουν αντιπαραδείγματα στη γλωσσική αλλαγή και ότι κατά την εξέλιξη του ένα στοιχείο προχωρά αποκλειστικά από λεξική σε γραμματική υπόσταση ή από λιγότερο γραμματική σε περισσότερο γραμματική υπόσταση (βλ. Kuryłowicz 1975: 52, Hopper & Traugott 1993: 126). Για αυτήν την ισχυρή εκδοχή, τα μονοπάτια της γραμματικοποίησης είναι μη αναστρέψιμα. Εντούτοις, αντιπαραδείγματα υπάρχουν (βλ. ενδεικτικά Ramat 1992 Newmeyer 1998: 260 κ. εξ., Janda 2001, Newmeyer 2001, Norde 2001, 2009), τα οποία όμως γίνονται καλύτερα αντιληπτά ως μέρος της διαδικασίας της λεξικοποίησης και όχι της γραμματικοποίησης, σύμφωνα με τους Hopper & Traugott (1993: ). Οι Heine et al. (1991: 5) σημειώνουν χαρακτηριστικά ότι οι περιπτώσεις απογραμματικοποίησης (degrammaticalization) είτε είναι αποτέλεσμα ανεπαρκούς ανάλυσης (βλ. και Lehmann : 14-17) είτε είναι στατιστικά μη σημαντικές (βλ. και Kuteva 2001: 110, Heine & Kuteva 2002: 11). Βέβαια, η έρευνα γύρω από το συγκεκριμένο πεδίο έδειξε ότι ναι μεν τα παραδείγματα γραμματικοποίησης είναι περισσότερα από αυτά της απογραμματικοποίησης, από την άλλη όμως ο όγκος των δεδομένων τα οποία είναι ενδεικτικά της αντίστροφης σε σχέση με τη γραμματικοποίηση διαδικασίας οδήγησε στον μετριασμό ως ένα βαθμό του ισχυρισμού της απολυτότητας της ύπαρξης της μονοκατευθυντικότητας. Έτσι, για τον Haspelmath (2004) ένα υποτιθέμενο απόλυτο καθολικό πρέπει να εξασθενίσει σε στατιστικό καθολικό (σ. η έμφαση δική μου). 100

127 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο (2.37) ΠΡΟ ΨΠΟ (PERSON) > ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ (OBJECT) > ΔΡΑ ΣΗΡΙΟΣΗΣΑ (ACTIVITY) > ΦΨΡΟ (SPACE) > ΦΡΟΝΟ (TIME) > ΠΟΙΟΣΗΣΑ (QUALITY) ύμφωνα με την προτεινόμενη κλίμακα, μια αλλαγή μπορεί να λάβει χώρα από μια κατηγορία προς μία άλλη κατηγορία που βρίσκεται στα δεξιά της, με την αντίστροφη πορεία να μην είναι δυνατή. Η σχέση μεταξύ των πεδίων είναι μεταφορική: κάθε κατηγορία χρησιμεύει ως βάση για την εννοιοποίηση της κατηγορίας που βρίσκεται στα δεξιά της. Για να γίνει κατανοητός ο τρόπος που λειτουργεί η παραπάνω κλίμακα, ας αναλογιστούμε τη λέξη megbé της γλώσσας Ewe που αναφέρεται στους Heine et al. (1991: 65-66). Η λέξη megbé μπορεί να είναι ουσιαστικό και να σημαίνει πλάτη (παρ. *2.38α+ κατηγορία *ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ+), να είναι παραθηματικό στοιχείο και να σημαίνει πίσω από (παρ. *2.38β+ κατηγορία [ΦΨΡΟ +), να είναι επίρρημα και να φέρει χρονικό περιεχόμενο (παρ. *2.38γ+ κατηγορία *ΦΡΟΝΟ +) ή να δηλώνει ένα ποιοτικό χαρακτηριστικό (παρ. [2.38δ+ κατηγορία *ΠΟΙΟΣΗΣΑ]). (2.38) α. épé megbé f{ Η πλάτη του κρυώνει β. é-le xɔ { megbé είναι πίσω από το σπίτι γ. é-κú Ie é- megbé Πέθανε μετά από αυτόν δ. é-tsí megbé Είναι οπισθοδρομικός Η ερμηνεία με βάση τις μεταφορικές αντιστοιχίσεις πεδίων εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την πολυσημία της λέξης megbé. Ψστόσο, όπως επισημαίνουν οι τρεις ερευνητές παραμένουν ορισμένα προβλήματα, τα οποία επιλύονται με την εμπλοκή ενός ακόμη μηχανισμού, της μετωνυμίας, διαπίστωση η οποία μας φέρνει στην επόμενη υποενότητα. 101

128 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Μετωνυμία And while the usual examples of metonymy pertain to things, we can also observe it in expressions that profile relationships (Langacker 2008a: 70) Οι Lakoff & Johnson (1980) αναφέρουν ότι η σύνδεση διαφορετικών σημασιών δεν επιτυγχάνεται μόνο μέσω του μηχανισμού της μεταφοράς, αλλά σημαντικό κομμάτι στη συσχέτιση των σημασιών πρέπει να αποδοθεί και στη διαδικασία της μετωνυμίας 91. Ο γνωσιακός φακός βλέπει τη μετωνυμία ως εξής: 91 Παραδοσιακά η μετωνυμία, όπως αυτή αναπαριστάται στις ερευνητικές εργασίες των Stern (1931), Ullmann ( ), (1962) και Waldron (1967), αναλύεται ως ρητορικό διάνθισμα, θεωρείται δηλαδή ζήτημα της γλώσσας και μόνο. Φαρακτηριστικός είναι ο παρακάτω ορισμός: Η μετωνυμία είναι ένα σχήμα λόγου, κατά το οποίο αντί για τη λέξη που απαιτείται χρησιμοποιείται άλλη, με την οποία υπάρχει στενή σημασιολογική σχέση (Λεξικό Μπαμπινιώτη, λήμμα: «μετωνυμία»). Τπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη μετωνυμίας τυπικά παραδείγματα είναι τα ακόλουθα: (α) Είδαμε Αριστοφάνη χτες στην Επίδαυρο (ΤΓΓΡΑΥΕΑ ΑΝΣΙ ΣΟΤ ΕΡΓΟΤ) (β) Σο πρώτο βιολί απογοήτευσε το κοινό (ΣΟ ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΑΝΣΙ ΣΟΤ ΦΡΗΣΗ) (γ) Η Ελλάδα αντέδρασε στις προκλήσεις των Σούρκων (Ο ΣΟΠΟ ΑΝΣΙ ΣΟΤ ΘΕΜΟΤ) ε όλα τα παραπάνω παραδείγματα, η παραδοσιακή οπτική θα υπογράμμιζε ότι υπάρχει μια αναφορική λειτουργία η οποία επιτρέπει το όνομα του συγγραφέα να αναφέρεται στο έργο του συγγραφέα (α), ή ένα μουσικό όργανο να χρησιμοποιείται στη θέση του οργανοπαίκτη (β), ή το όνομα μιας χώρας να αντικαθιστά ένα άτομο ή μια ομάδα ανθρώπων προορισμένων να εκπροσωπούν τη συγκεκριμένη χώρα (γ). Ψστόσο, η μετωνυμία δεν περιορίζεται στην πράξη της αναφοράς, δεν είναι μια αναφορική μηχανή (βλ. Nunberg 1978), αλλά εξυπηρετεί επίσης τη λειτουργία της κατανόησης, όπως θα διαπιστώσουμε παρακάτω (Lakoff & Johnson 1980: κεφάλαιο 8, Taylor 2003: 325). Για να μπορέσουμε να αντιπαραβάλουμε την παραδοσιακή με τη Γνωσιακή προσέγγιση, είναι χρήσιμο σε αυτό το σημείο να παραθέσουμε μια σειρά από υποθέσεις που υιοθετούνται από την παραδοσιακή οπτική, όψεις των οποίων έχουν ήδη θιγεί (στηριζόμαστε κυρίως στα επιχειρήματα των Kövecses & Radden 1998: 38): (α) η μετωνυμία είναι θέμα γλώσσας (β) ως σχήμα λόγου έχει την ίδια μοίρα με τη μεταφορά στην παραδοσιακή της εκδοχή, αντιμετωπίζεται δηλαδή ως παρασιτική στην κυριολεκτική γλώσσα. Θεωρείται δηλαδή ότι εξυπηρετεί μόνο λογοτεχνικούς σκοπούς και απαιτεί ιδιαίτερες ικανότητες για να γίνει κατανοητή από τον δέκτη (βλ. και Papafragou 1996: 170) 102

129 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο *Μετωνυμία είναι το φαινόμενο κατά το οποίο+ η οντότητα που επιλέγεται από μια μετωνυμική έκφραση χρησιμοποιείται ως σημείο αναφοράς επιτρέποντας νοητική πρόσβαση στον επιθυμητό στόχο, δηλαδή στην οντότητα στην οποία αναφέρεται στην πραγματικότητα. [Langacker 1987: ] Ιδιαίτερα σημαντική πτυχή στον ορισμό του Langacker είναι η διαπίστωση ότι μια οντότητα παρέχει νοητική πρόσβαση στην έννοια-στόχο. ε αυτή την παρατήρηση υπογραμμίζεται ότι η εν λόγω διαδικασία είναι εννοιακή και συνεισφέρει στη δόμηση του ανθρώπινου εννοιακού συστήματος. Σο ότι η μετωνυμία δεν είναι απλώς γλωσσικό ζήτημα αποσαφηνίζεται στη μετωνυμία Ο ΠΑΡΑΓΨΓΟ ΑΝΣΙ ΣΟΤ ΠΡΟΪΟΝΣΟ που ακολουθεί: (2.39) Αγόρασε έναν Υασιανό και τον τοποθέτησε σε περίοπτη θέση στο σαλόνι. Αυτή η μετωνυμία λειτουργεί ενεργά στον πολιτισμό μας. Η αναφορά στο προϊόν μέσω του παραγωγού του προϊόντος είναι δυνατή εξαιτίας της διαδεδομένης στην κουλτούρα μας πεποίθησης ότι ένα καλλιτεχνικό έργο συνδέεται στενά με τον δημιουργό του, και κατ επέκταση η αξία ενός έργου εξαρτάται άμεσα από την αξία του καλλιτέχνη (βλ. Taylor 2003: ). (γ) αυτό το αποκαλούμενο σχήμα λόγου προσδιορίζεται με όρους αντικατάστασης (μία λέξη χρησιμοποιείται αντί μιας άλλης) (δ) η μετωνυμία συνιστά σχέση ανάμεσα σε δύο οντότητες και η φύση αυτής της σχέσης γενικά θεωρείται ότι είναι αυτή της γειτνίασης ή αυτή της εγγύτητας (βλ. Ullmann 1957: : βλ. επίσης Peirsman & Geeraerts 2006 για μια σύγχρονη Γνωσιακή προσέγγιση στη μετωνυμία με όρους γειτνίασης). Έτσι για παράδειγμα, λόγω της στενής σχέσης ανάμεσα στο συγγραφέα και το έργο που δημιούργησε ο συγγραφέας «νομιμοποιούμαστε» να χρησιμοποιήσουμε το πρώτο αντί του δεύτερου. Η έννοια του «σχήματος λόγου» έχει απορριφθεί από τις αναλύσεις εκείνες που επιχειρούν να προσφέρουν μια ψυχολογικά εύλογη ερμηνεία της μετωνυμίας (βλ. Παπαφράγκου 1997: 381). Έγινε γρήγορα αντιληπτό ότι η μετωνυμία, όπως άλλωστε και η μεταφορά, πρέπει να συλλαμβάνεται ως ένα εννοιακό φαινόμενο, ως μια γνωσιακή δομή, η οποία δεν είναι θέμα μόνο λέξεων (βλ. Hopper & Traugott 1993: 80-81, Lakoff 1987: 84-85). Έτσι, στο γνωσιακό παράδειγμα αποτέλεσε θεμελιώδη αρχή η θέση ότι οι μετωνυμικές έννοιες δομούν όχι μόνο τη γλώσσα μας αλλά και τις σκέψεις, τις νοοτροπίες και τις πράξεις μας (βλ. Lakoff & Johnson 1980: κεφ.8 βλ. τη συνέχεια της συζήτησης για τη θέση της μετωνυμίας στο γνωσιακό παράδειγμα). 103

130 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Όπως υπογραμμίζουν οι Lakoff & Johnson (1980: κεφάλαιο 8), όταν σκεφτόμαστε για ένα έργο τέχνης, δεν σκεφτόμαστε μόνο το έργο καθαυτό, αλλά το σκεφτόμαστε σε σχέση με χαρακτηριστικά που συνδέονται με τον καλλιτέχνη, π.χ. την από πλευράς του σύλληψη της έννοιας της τέχνης, την τεχνοτροπία του, κτλ. Αυτός είναι ένας τρόπος με τον οποίο η συγκεκριμένη μετωνυμία επηρεάζει τόσο τη σκέψη όσο και την πράξη μας. ε πνεύμα παρόμοιο με τον ορισμό του Langacker είναι και ο ακόλουθος ορισμός, σύμφωνα με τον οποίο η μετωνυμία αφορά: *τ+η γνωσιακή διαδικασία κατά την οποία μια εννοιακή οντότητα, το όχημα, παρέχει νοητική πρόσβαση σε μια άλλη εννοιακή οντότητα, το στόχο, μέσα στο ίδιο Ιδεατό Γνωσιακό Μοντέλο (Radden & Kövecses 1999: 21). τον παραπάνω ορισμό, η έμφαση δίνεται στον τρόπο κατά τον οποίο η μετωνυμία διακρίνεται από τη μεταφορά. Σο κρίσιμο σημείο του ορισμού είναι η έκφραση μέσα στο ίδιο ΙΓΜ, όπου τονίζεται ότι η μεταβολή λαμβάνει χώρα μέσα στο ίδιο πεδίο 92, και όχι ανάμεσα σε διαφορετικά πεδία (βλ. και Barcelona 2003a) 93. Ας εξετάσουμε τα (2.40) και (2.41) στα οποία η over προβάλλει μια σχέση στο χώρο. (2.40) Sam walked over the hill (διαδρομή) Η αμ περπατάει πάνω από το λόφο (2.41) Sam lives over the hill (τέλος της διαδρομής) Η αμ μένει πέρα από το λόφο [τα παραδείγματα από Lakoff 1987: 440] ύγκρινε και την έννοια της προβολής πεδίου (domain highlighting) του Croft (1993). 93 Έχει επισημανθεί σε προηγούμενη ενότητα (* ) ότι είναι σημαντικό να είναι σαφές σε ποιο πεδίο ανήκει μια εννοιακή οντότητα, γιατί είναι κρίσιμο για την εφαρμογή των κριτηρίων πολυσημίας. Η περίπτωση δύο συνδεόμενες έννοιες να ανήκουν στο ίδιο πεδίο ενδέχεται να είναι καθοριστική για το αν κάποια από αυτές είναι διακριτή σημασία. 94 Σο (2.41) δεν αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της εστίασης στο τέλος της διαδρομής. το παράδειγμα η μόνη κίνηση που διαγράφεται είναι νοητή, υποκειμενική, αφηρημένη και εκτελείται από το υποκείμενο της σύλληψης. Η αμ δεν εκτελεί κάποια κίνηση και -το πιο σημαντικό- δεν αποτελεί δυνάμει κινούμενη οντότητα. Πιο δόκιμο παράδειγμα θα ήταν 104

131 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Σόσο η διαδρομή όσο και το τέλος της διαδρομής είναι χρήσεις που ανήκουν στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ. Η σχέση μεταξύ της διαδρομής που ακολουθεί ένας τροχιοδείκτης και των διαφόρων σημείων αυτής της διαδρομής είναι μετωνυμικής φύσης: από το ΟΛΟ (το σύνολο του μονοπατιού) αποσπάται και τονίζεται ένα μόνο μέρος αυτού, το οποίο συμπίπτει με το τελευταίο τμήμα του. το (2.40) η over προβάλλει το σύνολο της διαδρομής, ενώ στο (2.41) στρέφεται η εστίαση σε ένα μόνο τμήμα του σχήματος της διαδρομής, στο τελικό σημείο αυτής (βλ. Lakoff 1987: , Lakoff & Johnson 1980: 36, 39-40, Taylor : ) Η σχέση μετωνυμίας-μεταφοράς Ο Taylor ( : 139, 2003: ) διατυπώνει την υπόθεση ότι όλες οι μεταφορές είναι βασισμένες στη μετωνυμία, ενώ ο Barcelona (2003b: 31) προχωρεί ένα βήμα παραπέρα υποστηρίζοντας ότι κάθε μεταφορική αντιστοίχιση προϋποθέτει προηγουμένως μια μετωνυμική αντιστοίχιση. ύμφωνα με αυτή την άποψη, μεταφορές όπως ΣΟ ΠΕΡΙΟΣΕΡΟ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΨ που αναφέρθηκε στην ενότητα ([2.6.1]) έχουν μετωνυμική βάση. ε σχέση με τη συγκεκριμένη μεταφορά, ο Taylor υπογραμμίζει ότι η καθετότητα συσχετίζεται κυριολεκτικά με την ποσότητα καθώς, αν κάποιος προσθέτει υγρό σε ένα δοχείο, το ύψος του υγρού μέσα στο δοχείο συσχετίζεται κυριολεκτικά με την ποσότητα 95. Μόνο όταν το σχήμα της καθετότητας το Sam is over the bridge now στο οποίο υπονοείται, παρότι και εδώ η μόνη κίνηση είναι του υποκειμένου της σύλληψης, ότι η αμ πραγματοποίησε κάποια κίνηση και το αποτέλεσμα της κίνησής της είναι η θέση της over the bridge (πρβλ. Dewell 1994: , Ekberg 2002: 31, Tyler & Evans 2003: 81). 95 Έχει ενδιαφέρον το ακόλουθο απόσπασμα από τον Ησίοδο στο οποίο είναι εμφανής η σύνδεση της καθετότητας (βλ. την πρόθεση ἐπὶ) με την ποσότητα (βλ. το επίθετο μέγα): εἰ γάρ κεν καὶ σμικρὸν ἐπὶ σμικρ καταθεῖο καὶ θαμὰ τοῦτ ἔρδοις, τάχα κεν μέγα καὶ τὸ γένοιτο (Ἡσίοδος, Ἔργα και Ἡμέραι ) γιατί αν προσθέσεις κάτι μικρό σε κάτι μικρό και το κάνεις αυτό συχνά, σύντομα αυτό θα γίνει μεγάλο 105

132 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο εφαρμόζεται σε περισσότερο αφηρημένες περιπτώσεις πρόσθεσης ενεργοποιείται η μεταφορά, όπως όταν π.χ. μιλούμε για υψηλή νοημοσύνη. Η υψηλή νοημοσύνη αναφέρεται σε μια κλίμακα αξιολόγησης την οποία αν προσπαθούσαμε να αναπαραστήσουμε γραφικά, θα μπορούσαμε να την αποδώσουμε ως ένα κάθετο μονοδιάστατο άξονα με τα δύο άκρα του χρωματισμένα αξιολογικά, το ανώτερο θετικά και το κατώτερο αρνητικά (πρβλ. Tyler & Evans 2003: 33). Όπως παρατηρεί ο Radden (2003: 410), δεν μπορούμε να φανταστούμε εύκολα την αξιολόγηση και την καθετότητα να ανήκουν στο ίδιο εννοιακό πεδίο, και συνεπώς, πρέπει να υποθέσουμε ότι οι δύο έννοιες συνδέονται μεταξύ τους μεταφορικά. Θα ήταν ακριβέστερο επομένως να κάνουμε λόγο για ένα συνεχές μεταφοράς-μετωνυμίας και να μην προσπαθούμε να διαχωρίσουμε με αυστηρό τρόπο τα όρια των δύο διαδικασιών, οπτική που συνάδει με την αρχή της Γνωσιακής Γλωσσολογίας που θεωρεί ότι οι (φυσικές) κατηγορίες δεν έχουν σαφή όρια (βλ. Radden 2003: 431 πρβλ. Barnden 2010) Μετωνυμία και σημασιολογική αλλαγή Εκτρέποντας στο σημείο αυτό το επίκεντρο του ενδιαφέροντος στο ζήτημα της γλωσσικής αλλαγής, θα αναφερθούμε στη θέση της μετωνυμίας ως μηχανισμού σημασιολογικής αλλαγής. Μέχρι πρόσφατα η μετωνυμία θεωρούνταν ο «φτωχός συγγενής» της μεταφοράς. Ο Ullmann (1962: 218) π.χ. αναφέρει ότι είναι λιγότερο ενδιαφέρουσα από τη μεταφορά καθώς δεν ανακαλύπτει νέες σχέσεις αλλά προκύπτει ανάμεσα σε λέξεις που σχετίζονται ήδη μεταξύ τους 96. Παρόλα αυτά αναγνωρίζει τη μετωνυμία ως σημαντικό παράγοντα στη σημασιολογική αλλαγή. τη συνέχεια βέβαια ο ρόλος της μετωνυμίας επανεκτιμήθηκε και διατυπώθηκε η υπόθεση ότι η 96 Βλ. και Dirven (1985: 98) όπου η μετωνυμία χαρακτηρίζεται ως ελάσσονα διαδικασία σε σχέση με τη μεταφορά. 106

133 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο μετωνυμία πιθανώς είναι ακόμα πιο βασική στη γλώσσα και στη νόηση απ ό,τι η μεταφορά (Barcelona 2000: 4 βλ. και Taylor : 124, Taylor 2003: 325, Cuyckens 2002: ). Όσον αφορά τη σημασιολογική αλλαγή, στην παρούσα διατριβή ο όρος μετωνυμία θα χρησιμοποιείται με το εξειδικευμένο περιεχόμενο που της αποδίδουν οι Heine, Claudi & Hünnenmeyer 1991, Traugott & König 1991 και Traugott & Dasher τα έργα των ερευνητών αυτών, η μετωνυμία αφορά την πραγματολογική διάσταση της σημασιολογικής αλλαγής (και ειδικά της γραμματικοποίησης): η μετωνυμία εξυπηρετεί την ενίσχυση της πληροφορητικότητας (strengthening of informativeness Traugott & König 1991). Με αυτή την έννοια, η σημασιολογική αλλαγή προκύπτει από διαδικασίες βασισμένες στη χρήση, θέση που συμβαδίζει με την έμφαση που δίνει στη χρήση το γνωσιακό μοντέλο. ε αυτό το πλαίσιο, σχετική είναι και η έννοια της πραγματολογικής ενδυνάμωσης (pragmatic strengthening). Η πραγματολογική ενδυνάμωση αφορά τη διαδικασία εκείνη κατά την οποία συναγωγές που προέρχονται από την εμπειρία, μέσω της αυξημένης συχνότητας χρήσης μιας λέξης καταλήγουν να συνδέονται συμβατικά με τη λέξη ως νέα σημασιολογικά συστατικά της. Οι νέες σημασίες μπορούν να χαρακτηριστούν ως συμβατικοποιημένες όταν μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε περιβάλλοντα στα οποία η αρχική σημασία η οποία έδωσε το έναυσμα για τη δημιουργία του υπονοήματος δεν είναι πλέον απαραίτητη (Tyler & Evans 2003: 60-61). Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι αυτό ακριβώς το περιεχόμενο αποδίδουμε στην έννοια της συμβατικοποίησης στην παρούσα μελέτη. Η συμβατικοποίηση θα αφορά πάντα τη σύγκριση της υπό εξέταση σημασίας με τη σημασία-τροφοδότη της. Αν δηλαδή μία σημασία Β συνδέεται με μία σημασία Α, και η Β μπορεί να χρησιμοποιείται σε περιβάλλοντα τα οποία δεν έχουν σχέση με τα αρχικά περιβάλλοντα που οδήγησαν στη σύνδεση της Α με τη Β, τότε η σημασία Β θα χαρακτηρίζεται συμβατικοποιημένη. 107

134 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο την ανάλυση της εἰς, εξετάζουμε το ρόλο που διαδραματίζει η μετωνυμία ως συνδετικός κρίκος σημασιών. Για παράδειγμα, διαπιστώνεται ότι η σύνδεση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασίας με τη σημασία του ΚΟΠΟΤ δεν είναι απότομη, αλλά ανάγεται σε συναγωγές που έχουν τη βάση τους στο συγκείμενο. Προετοιμάζοντας την ανάλυση, μπορούμε να αναφέρουμε ότι η γειτνίαση ανάμεσα στις δύο σημασίες, μας επιτρέπει να θεωρήσουμε ότι αρχικά τουλάχιστον η σχέση μεταξύ των δύο εννοιών είναι μετωνυμική (βλ. Cuyckens 2002: 261, Geeraerts 1997: 70-72, Radden 2003: 424). Αυτή η προσέγγιση αντικρούει τις μελέτες εκείνες που αναλύουν τις παραπάνω χρήσεις μέσω της μεταφοράς Ο ΚΟΠΟ ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΟΡΙΜΟ (π.χ. Johnson 1987: , Lakoff 1987: 275 για τα αρχαία ελληνικά βλ. Luraghi 2003: 110). Ο Radden (2003: 424) υποστηρίζει ότι η εν λόγω μεταφορά βασίζεται σε δύο μετωνυμίες: ΣΟΠΟ ΑΝΣΙ ΓΙΑ ΣΗ (ΣΟΠΟ ΚΑΙ) ΔΡΑΣΗΡΙΟΣΗΣΑ και ΠΡΟΟΡΙΜΟ ΑΝΣΙ ΓΙΑ ΣΟΝ (ΠΡΟΟΡΙΜΟ ΚΑΙ) ΚΟΠΟ(). Για την πρόθεση εἰς μας ενδιαφέρει η δεύτερη μετωνυμία, καθώς ο προορισμός συνδέεται με το χαρακτηριστικό της κίνησης που συνοδεύει την εἰς. Ορισμένοι χώροι, σημειώνει ο Radden, είναι προορισμένοι να χρησιμοποιούνται για συγκεκριμένες δραστηριότητες. Για παράδειγμα, μια παιδική χαρά έχει κατασκευαστεί για να παίζουν τα παιδιά. Η συσχέτιση ανάμεσα στους χώρους αυτούς και στις δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα εκεί είναι τόσο στενή, ώστε αρκεί η αναφορά στο χώρο για να προσκληθεί το υπονόημα της δραστηριότητας. Έτσι, το εκφώνημα Σα παιδιά πηγαίνουν στην παιδική χαρά ενέχει το υπονόημα ότι τα παιδιά πηγαίνουν στην παιδική χαρά για να παίξουν. Η διαπίστωση ότι αρχικά η σχέση μεταξύ των εννοιών της κινησιακής και του σκοπού είναι μετωνυμική ενισχύει την άποψη που θέλει τη γλωσσική χρήση να παίζει κρίσιμο ρόλο στην ανάδυση των σημασιών. 108

135 2.7. Μοντέλα σημασιολογικής αλλαγής Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο την προηγούμενη ενότητα, επισημάνθηκε η ανάγκη συνεξέτασης των μηχανισμών της μεταφοράς και της μετωνυμίας, έτσι ώστε η μοντελοποίηση της σημασιολογικής επέκτασης είτε αυτή αφορά τη συγχρονία είτε τη διαχρονία να είναι πλήρης. ε αυτή την ενότητα παρουσιάζονται δύο μοντέλα που διερευνούν το ρόλο της μεταφοράς και της μετωνυμίας στη σημασιολογική αλλαγή: το μοντέλο των Heine, Claudi & Hünnemeyer 1991 και αυτό των Traugott & Dasher Παρά το γεγονός ότι τα δύο μοντέλα εστιάζουν στη διαδικασία της γραμματικοποίησης, στην παρούσα διατριβή, όπου το ενδιαφέρον εστιάζεται στη μελέτη στοιχείων τα οποία έχουν αποκτήσει ήδη γραμματικό στάτους, υιοθετείται η προσέγγιση όπως διαμορφώνεται με βάση τα μοντέλα αυτά. Η εφαρμογή της μεθοδολογίας που χρησιμοποιείται στις μελέτες που έχουν ως επίκεντρο τη γραμματικοποίηση σε δεδομένα που δεν αφορούν την εξέλιξη ενός στοιχείου από στοιχείο λεξικού χαρακτήρα σε στοιχείο περισσότερο γραμματικού χαρακτήρα, δείχνει την ύπαρξη κανονικότητας στις αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στο σύστημα μιας γλώσσας, είτε αυτές περιλαμβάνουν στοιχεία της μιας ομάδας είτε της άλλης Σο μοντέλο των Traugott & Dasher 2002 Οι Traugott και Dasher ονομάζουν τη θεωρία τους για τη σημασιολογική αλλαγή στη γραμματικοποίηση Θεωρία Πρόσκλησης υναγωγής υμπερασμάτων της ημασιολογικής αλλαγής (ΘΠΑ) *Invited Inferencing Theory of Semantic Change]. Κεντρική θέση της θεωρίας (η οποία βασίζεται σε παλαιότερες μελέτες της Traugott βλ. ενδεικτικά 1980, 1982, 1989, 1999) είναι ότι κινητήρια δύναμη για τη σημασιολογική αλλαγή είναι η πραγματολογία η σημασιολογική αλλαγή δηλαδή για την ΘΠΑ έχει τις ρίζες της στη γλωσσική χρήση. Πάνω σε αυτή τη βάση, οι δύο 109

136 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο συγγραφείς δείχνουν πώς επιτυγχάνεται με σταδιακό τρόπο το πέρασμα από μια κωδικοποιημένη σημασία σε μια άλλη κωδικοποιημένη σημασία μέσα από τη συμβατικοποίηση των υπονοημάτων (μέσα από τη διαδικασία της πραγματολογικής ενδυνάμωσης βλ. παραπάνω). Σο μοντέλο λειτουργεί με τον τρόπο που φαίνεται στο σχήμα: Ο ομιλητής εκμεταλλεύεται τις προσκλήσεις συναγωγής συμπεράσματος με καινοτόμο τρόπο υμβατικοποίηση των προσκλήσεων συναγωγής συμπερασμάτων ως γενικευμένες προσκλήσεις συναγωγής συμπερασμάτων τάδιο Ι: κωδικοποιημένη σημασία τάδιο ΙΙ: Νέα κωδικοποιημένη σημασία χήμα Σο μοντέλο των Traugott & Dasher *από Traugott & Dasher 2002: 38]. ε δεδομένη χρονική στιγμή t1, η σημασία ενός λεξήματος Λ συνδέεται με μια εννοιακή δομή Ε. Ο ομιλητής και ο δέκτης έχουν διαθέσιμα στο ρεπερτόριο τους μεταφορές, μετωνυμίες και διυποκειμενικότητες. Αυτό το ρεπερτόριο περιορίζει την εξέλιξη των νέων σημασιών (οι νέες σημασίες δηλαδή προκύπτουν βάσει των περιορισμών που επιβάλλουν οι μεταφορές, οι μετωνυμίες και οι διυποκειμενικότητες που φέρουν οι ομιλητές και οι ακροατές). Για να περάσουμε από ένα στάδιο Ι σε ένα άλλο στάδιο ΙΙ και μια κωδικοποιημένη σημασία 1 σε μια νέα κωδικοποιημένη σημασία 2, παρεμβάλλεται ένα ενδιάμεσο στάδιο κατά το οποίο ο ομιλητής/γράφων εκμεταλλεύεται τις πραγματολογικές σημασίες (τις προσκλήσεις 110

137 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο συναγωγής συμπερασμάτων 97 ) με καινοτόμο τρόπο. Η πραγματολογική σημασία ή οι συναγωγές συμπερασμάτων που προκύπτουν σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα επαναναλύονται ως μέρος της συμβατικοποιημένης σημασίας που σχετίζεται με μια δεδομένη δομή. το επόμενο στάδιο η πραγματολογική σημασία γενικεύεται, αποκτά δηλαδή κοινωνική αξία, και συνεπώς γίνεται προεξάρχουσα σε μια γλωσσική κοινότητα. Η πιθανότητα για εξάπλωση σε νέα γλωσσικά περιβάλλοντα και σε άλλους ομιλητές/γράφοντες είναι πλέον μεγάλη, και σε αυτό το σημείο είμαστε σε θέση να κάνουμε λόγο για σημασιολογική αλλαγή 98 (Traugott & Dasher 2002: 34-35). Οι Traugott & Dasher (ό. π.: 39) υπογραμμίζουν ότι οι περισσότερες θεωρίες οι οποίες μελετούν το ρόλο της μεταφοράς στη σημασιολογική αλλαγή εστιάζουν στο κάτω μέρος του μοντέλου. Κατά την άποψή τους, με αυτόν τον τρόπο οι θεωρίες αυτές αγνοούν τα ενδιάμεσα στάδια και ουσιαστικά υποβαθμίζουν το ρόλο του ομιλητή στις υφιστάμενες αλλαγές στη σημασία. Από την άλλη μεριά, οι έρευνες γύρω από το ρόλο των πραγματολογικών συναγωγών δίνουν βαρύτητα στο πάνω μέρος του μοντέλου και στις διαδικασίες που οδηγούν σε αλλαγή. Εστιάζουν δηλαδή 97 Ο όρος πρόσκληση συναγωγής συμπεράσματος (invited inference) οφείλεται στους Geis & Zwicky Η διαφορά ανάμεσα σε μια γενικευμένη συναγωγή συμπεράσματος και μια κωδικοποιημένη σημασία είναι ότι η πρώτη μπορεί να ακυρωθεί, ενώ η δεύτερη όχι. Ας αναλογιστούμε το παράδειγμα από τους Traugott & Dasher (2002: 16): (α) After the trip to Minnesota she felt very tired. Μετά το ταξίδι στη Μινεσότα, ένιωθε κουρασμένη. Η συναγωγή συμπεράσματος που σχετίζεται με τη χρονική έκφραση after είναι ότι η αυτή κουράστηκε εξαιτίας του ταξιδιού συνάγεται δηλαδή η ΑΙΣΙΟΣΗΣΑ: το ταξίδι κούρασε τη γυναίκα. Ψστόσο, η ΑΙΣΙΟΣΗΣΑ δεν είναι κωδικοποιημένη σημασία του after, εφόσον μπορεί να ακυρωθεί: (β) After the trip to Minnesota she felt very tired. It turned out she had been sick for quite some time. Μετά το ταξίδι στη Μινεσότα, ένιωθε πολύ κουρασμένη. Αποδείχτηκε ότι ήταν άρρωστη εδώ και αρκετό καιρό *το παράδειγμα από Traugott & Dasher 2002: 16-17]. 111

138 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο στο ρόλο που διαδραματίζει το περικείμενο και η γλωσσική χρήση στην ανάδυση νέων σημασιών. ύμφωνα με τους δύο ερευνητές, ανάμεσα στους μηχανισμούς σημασιολογικής αλλαγής, η μετωνυμικοποίηση 99, δηλαδή η αλλαγή που ωθείται από τη γειτνίαση, θεωρείται πιο σημαντικός παράγων αλλαγής στη σημασία, και όχι η μεταφορικοποίηση, η οποία είναι κυριότερα αναλογική αρχή (ό. π.: 27) Σο μοντέλο των Heine, Claudi & Hünnemeyer 1991 Οι Heine, Claudi και Hünnemeyer (1991) επιχειρούν να προσφέρουν ένα θεωρητικό πλαίσιο κατανόησης της γραμματικοποίησης. Η θεωρία τους στηρίζεται στην υπόθεση ότι μια αντικειμενιστική προσέγγιση είναι ανεπαρκής στο να προσφέρει εξήγηση για τις εννοιακές σχέσεις που παρατηρούνται 101. τηρίζονται στον ορισμό του Kuryłowicz 102 (1975: 52) για τη γραμματικοποίηση σύμφωνα με τον οποίο: Η γραμματικοποίηση συνίσταται στην αύξηση του εύρους 103 ενός μορφήματος το οποίο εξελίσσεται από στοιχείο λεξικού χαρακτήρα σε στοιχείο περισσότερο γραμματικού χαρακτήρα ή από στοιχείο λιγότερο 99 Φρησιμοποιούν τους όρους μετωνυμικοποίηση και μεταφορικοποίηση, ώστε να αποφεύγεται η σύγχυση ανάμεσα στη συγχρονική όψη των δύο όρων (μετωνυμία και μεταφορά αντίστοιχα) και τη διαδικαστική λειτουργία τους ως μηχανισμών (Traugott & Dasher 2002: 27). Επιπλέον, ο όρος μετωνυμικοποίηση αναφέρεται σε εκείνες τις διαδικασίες αλλαγής, για τις οποίες η βιβλιογραφία χρησιμοποιεί τους όρους συναγωγή (inference), συμβατικοποίηση του υπονοήματος (conventionalization of implicature), επανερμηνείες οι οποίες συνάγονται από το περικείμενο (context induced reinterpretations) (βλ. π.χ. Heine et al. 1991: 65-78, Traugott & König 1991, Bybee et al. 1994: 25, Heine 2003b: 580, ). 100 Κεντρική θέση στο εν λόγω μοντέλο έχει και η έννοια της υποκειμενικοποίησης (βλ. ενότητα ). 101 ε αυτό συγκλίνουν πολλές θεωρίες (βλ. ενδεικτικά Lakoff 1987, Sweetser 1990). 102 ύμφωνα με τους Campbell & Janda (2001: 95), είναι ίσως ο πιο συχνά αναφερόμενος ορισμός για τη γραμματικοποίηση. 103 Ο Lehmann ( : 6) σημειώνει ότι με την αύξηση εύρους ο Kurylowicz εννοεί την ευρύτερη κατανομή, η οποία ως ορίζων παράγων της γραμματικοποίησης έχει τις ρίζες της στον Schlegel. 112

139 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο γραμματικού χαρακτήρα σε στοιχείο περισσότερο γραμματικού χαρακτήρα *< Σο μοντέλο των Heine et al. έχει δύο βασικούς άξονες, τους οποίους θα αναπτύξουμε στη συνέχεια. Ο πρώτος άξονας αφορά το δίκτυο των εννοιακών διακλαδώσεων που παρατηρούνται στη διαδικασία της γραμματικοποίησης. ε αυτό το δίκτυο υπάρχει ένα βασικό μέλος από το οποίο τα άλλα μέλη παράγονται οι δεσμοί που δημιουργούνται είναι αποτέλεσμα γνωσιακών διαδικασιών, όπως η μεταφορά και η μετωνυμία (βλ. παρακάτω). Σο σχήμα που ακολουθεί απεικονίζει αυτήν ακριβώς τη σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στα μέλη του ίδιου δικτύου: Α Β Γ Δ Ε Ζ χήμα Σο εννοιακό δίκτυο της γραμματικοποίησης (Heine et al.1991.: 99). Οι διάφορες σημασίες συνδέονται η μια με την άλλη μέσω γραμμών εννοιακής μετατόπισης. Η μετατόπιση αυτή είναι μονοκατευθυντική και εξελίσσεται από το συγκεκριμένο (σημασίες στους ανώτερους κόμβους) στο αφηρημένο (σημασίες στους κόμβους στο κάτω μέρος) (ό. π.: 98). Ο δεύτερος άξονας σχετίζεται με τη μετάβαση από τη μία σημασία στην άλλη και με τη διαδρομή που ακολουθείται. Η καινοτομία του μοντέλου τους έγκειται στο ότι συλλαμβάνουν το γεγονός ότι τόσο η 104 Βλ παρόμοιο ορισμό από τους Heine & Kuteva (2002: 2): Η γραμματικοποίηση ορίζεται ως η εξέλιξη από λεξικούς σε γραμματικούς τύπους και από γραμματικούς σε ακόμη περισσότερο γραμματικούς τύπους. 113

140 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο μεταφορά όσο και η μετωνυμία διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη σημασιολογική αλλαγή 105. ύμφωνα με τη διατύπωσή τους, η γραμματικοποίηση είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης της μεταφοράς με τη μετωνυμία (Heine et al. 1991: 62). Είναι ουσιώδης αυτή η καινοτομία, γιατί μια ανάλυση η οποία θα στηριζόταν αποκλειστικά στη μεταφορά, θα προσέγγιζε μόνο μια όψη της διαδικασίας της γραμματικοποίησης (ό. π.: 68). Παρατηρούν σχετικά ότι οι δύο μηχανισμοί δεν είναι ανταγωνιστικοί ο ένας του άλλου, αλλά συμπληρωματικές όψεις οι οποίες είναι απαραιτήτως παρούσες στη διαδικασία της γραμματικοποίησης. Αυτό σημαίνει ότι: *η+ εξέλιξη από ένα λεξικό στοιχείο σε ένα γραμματικό δείκτη ενδέχεται να μην είναι δυνατή, εκτός αν υπάρχει ένα ενδιάμεσο στάδιο όπου διαφορετικά εννοιακά πεδία γεφυρώνονται μέσω μιας μετωνυμικής κατανόησης (ό. π.: 48, 70). Τποστηρίζουν ότι εκείνο που οδηγεί στην ανάδυση των μετωνυμιών είναι οι επανερμηνείες οι οποίες συνάγονται από το περικείμενο (context induced reinterpretations) 106,107 και εμπεριέχουν τα εξής στάδια (ό. π.: 71-72): τάδιο I: Ένας γλωσσικός τύπος Σ μαζί με την πρωτοτυπική του σημασία 1 αποκτά και μια πρόσθετη σημασία 2 όταν βρίσκεται σε 105 το μοντέλο της Sweetser (1990) σημαντικότερη διαδικασία στη σημασιολογική αλλαγή θεωρείται η μεταφορά. Η Sweetser επικεντρώνει την έρευνά της στον κρίκο που ενώνει τρία πεδία, τρεις κόσμους: το πεδίο του περιεχομένου (content domain), το επιστημικό πεδίο (epistemic domain) και το πεδίο των λεκτικών πράξεων (speech act domain). Σο πεδίο του περιεχομένου (ή κοινωνιοφυσικό) αποτελεί το πιο συγκεκριμένο, το πιο απτό πεδίο, ενώ τα άλλα δύο αποτελούν περισσότερο αφηρημένα πεδία. ύμφωνα με την Sweetser, η αλυσίδα που ενώνει τα τρία πεδία είναι η μεταφορά, η οποία μάλιστα ο λειτουργεί διεισδυτικά στη γλώσσα και μπορεί να εξηγήσει την εμφάνιση πολλών σημασιών σε πολλές λέξεις, σε διαφορετικά λεξικά πεδία (ρήματα αντίληψης, τροπικότητα, συνδεσιμότητα, υποθετικοί λόγοι) και σε διαφορετικές γλώσσες (τουλάχιστον μέσα στην ΙΕ οικογένεια γλωσσών). Η Sweetser επιμένει στην έννοια της μεταφοράς και δεν κάνει λόγο απλώς για συνδέσεις ανάμεσα σε πεδία, γιατί θεωρεί ότι το χαρακτηριστικό της μονοκατευθυντικότητας που παρατηρείται στις μετατοπίσεις από το ένα πεδίο στο άλλο θα μπορούσε να εξηγηθεί μόνο μέσω της εγγενούς μονοκατευθυντικότητας μιας μεταφορικής σύνδεσης (Sweetser 1990: 19, Traugott & Dasher 2002, Traugott 1991). 106 Σονίζεται ότι μόνο ένας μικρός αριθμός συνομιλιακών υπονοημάτων θα φτάσει τελικά στο στάδιο αυτών των επανερμηνειών (ό. π. :101). 107 Έννοια βασισμένη στους Sperber & Wilson (1986: 1). 114

141 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο συγκεκριμένο περιβάλλον. Αυτό μπορεί να οδηγεί σε σημασιολογική αμφισημία και το ποια σημασία προκρίνεται εξαρτάται συνήθως από την επικοινωνιακή κατάσταση τάδιο II: Η ύπαρξη της σημασίας 2 καθιστά πιθανή τη χρήση του τύπου σε νέα περιβάλλοντα τα οποία είναι συμβατά με τη 2 αλλά αποκλείουν τη 1. τάδιο III: Η 2 συμβατικοποιείται. υνοπτικά, στο εν λόγω μοντέλο υιοθετείται μια οπτική σύμφωνα με την οποία μια έκφραση έχει μια απλή σημασία, η οποία όμως συνοδεύεται από υπονοήματα (implicatures), και κάθε ένα από αυτά τα υπονοήματα μπορεί να εξελιχθεί σε μια νέα συμβατικοποιημένη σημασία και να αποκτήσει τη δική του ομάδα υπονοημάτων 108. Η ύπαρξη διαφορετικών σταδίων υπονοεί την ύπαρξη ενός συνεχούς στους δύο πόλους του οποίου βρίσκονται οι δύο σημασίες που ανήκουν σε διαφορετικά πεδία. Σο συνεχές αυτό μπορεί να έχει τόσο συγχρονική όσο και διαχρονική διάσταση. τα παραδείγματα που ακολουθούν είναι φανερή η συγχρονική διάσταση (πρβλ. Hopper & Traugott 1993: 1-4, Bybee et al. 1994): (2.42) α. Henry is going to town Ο Φένρι πηγαίνει στην πόλη β. Are you going to the library? Πηγαίνεις στη βιβλιοθήκη; No, I m going to eat. Όχι, πηγαίνω να φάω γ. I am going to do my very best to make you happy. Θα κάνω ό,τι μπορώ για να σε κάνω ευτυχισμένη δ. The rain is going to come. Θα έρθει η βροχή *τα παραδείγματα από Heine et al. 1991: 70]. 108 Είναι εμφανής η ομοιότητα σε αυτό το σημείο με το μοντέλο των Traugott & Dasher. 115

142 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο το (2.42α) η ακολουθία going to είναι συνδεδεμένη με την αρχική της σημασία, την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία. το (2.42β) εμφανίζεται το περιβάλλον εκείνο που δίνει το έναυσμα στον ομιλητή να συναγάγει ότι υπάρχει μια ακόμη επιπλέον σημασία, η σημασία στόχος, δηλαδή η σημασία της ΠΡΟΒΛΕΧΗ (prediction). Πιο συγκεκριμένα, στην ερώτηση αν ο ΔΡΑΣΗ κατευθύνεται στη βιβλιοθήκη, η απάντηση που δίνεται είναι αρνητική, και μάλιστα δηλώνεται ότι η πρόθεση του ΔΡΑΣΗ είναι να πάει για φαγητό. Η λέξη κλειδί στην παραπάνω περίοδο είναι η λέξη πρόθεση. Και αυτό γιατί η πρόθεση να επιτελέσουμε μια ενέργεια συνδέεται εμμέσως με την πρόβλεψη που κάνουμε για την επιτέλεση του γεγονότος. Ψστόσο, θα πρέπει να τονίσουμε μια σημαντική λεπτομέρεια στο σημείο αυτό. Η χρήση του πρώτου ενικού στα παραδείγματα (2.42β) και (2.42γ) των Heine et al (1991) δεν είναι επιτυχημένη επιλογή, γιατί το πρώτο ενικό ερμηνεύεται πάντα από την πλευρά του δέκτη του μηνύματος ως ΠΡΟΘΕΗ επιτέλεσης μιας πράξης και σε καμία περίπτωση ως ΠΡΟΒΛΕΧΗ. Όταν μου λέει κάποιος/α ότι θα πάει για φαγητό, δεν έχω κανένα λόγο να σκεφτώ ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην πρόθεσή του/της να το κάνει αυτό και στην πρόβλεψη για την πραγματοποίηση του γεγονότος. Αυτός ο περιορισμός δεν ισχύει για το τρίτο ενικό. Αν αντικαταστήσουμε το πρώτο πρόσωπο με το τρίτο, τότε η σύνδεση με την έννοια της ΠΡΟΒΛΕΧΗ είναι φανερή (πρβλ. Bybee et al. 1994). Ας εξετάσουμε τα ακόλουθα παραδείγματα: (2.43) α. Peter: Is Maria going to the library? Πέτρος: Η Μαρία πηγαίνει στη βιβλιοθήκη; John: No, she s going to eat. Όχι, πηγαίνει να φάει β. Maria is going to do her very best to make me happy. Η Μαρία θα κάνει ό,τι μπορεί για να με κάνω ευτυχισμένο 116

143 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο το (2.43α) κύρια σημασία του going to φαίνεται να είναι η ΠΡΟΘΕΗ και δευτερεύουσα σημασία η ΠΡΟΒΛΕΧΗ. Ο δέκτης του μηνύματος στο (2.43α) ερμηνεύει την απάντηση του John ως πρόβλεψη της πιθανής ενέργειας της Μαρίας και όχι μόνο ως πρόθεση της Μαρίας να πραγματοποιήσει το γεγονός που περιγράφεται από το ρήμα. Ας σημειωθεί ότι στο συγκεκριμένο εκφώνημα υπάρχει και μία τοπική απόχρωση (τάδιο Ι). το (2.43β) το νέο αυτό περιβάλλον είναι συμβατό με τη σημασία-στόχο, αλλά αποκλείει τη σημασία-πηγή: δεν υπάρχει τοπική χροιά στο εκφώνημα (βλ. στάδιο ΙΙ). Από τα συστατικά του εκφωνήματος δεν προβλέπεται η πραγματοποίηση καμίας κίνησης. το (2.42δ) η μόνη σημασία είναι η ΠΡΟΒΛΕΧΗ, η οποία εμφανίζεται απαλλαγμένη από τους περικειμενικούς περιορισμούς. Εμφανίζεται σε περιβάλλοντα που δεν έχουν σχέση με εκείνα τα περιβάλλοντα που οδήγησαν στην ανάδυση αυτής της νέας σημασίας (τάδιο ΙΙΙ). Σο κρίσιμο σημείο είναι ότι στις ενδιάμεσες περιπτώσεις *(2.43α) και (2.43β)+ η ακολουθία going to αναφέρεται ταυτόχρονα σε δύο πεδία, στο ΦΨΡΟ και στο ΦΡΟΝΟ. Σο ενδεχόμενο δύο διαφορετικών ερμηνειών είναι καταρχάς ενδεικτικό της γνώσης μας ότι και οι δύο σημασίες υπάρχουν. Επίσης, το γεγονός ότι και οι δύο ερμηνείες είναι δυνατές, μας επιτρέπει να εντάξουμε τις δύο σημασίες, την τοπική και τη χρονική, στο ίδιο Ιδεατό Γνωσιακό Μοντέλο και ως εκ τούτου ο μηχανισμός που τις συνδέει είναι η μετωνυμία, αν μείνουμε πιστοί στον ορισμό της μετωνυμίας των Radden & Kövecses (1999) Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η μετωνυμία είναι κινητήρια δύναμη πρόκλησης της σημασιολογικής αλλαγής όσον αφορά κυρίως τη γραμματικοποίηση. ε σχέση με τις προθέσεις, οι οποίες συνιστούν μια ήδη γραμματικοποιημένη κατηγορία, η μετάβαση από τη μια σημασία στην άλλη δεν συνοδεύεται πάντα από ένα στάδιο στο οποίο υπάρχουν επικαλυπτόμενες σημασίες, ένα στάδιο δηλαδή στο οποίο είναι δυνατές δύο διαφορετικές ερμηνείες. Για παράδειγμα, η μετάβαση από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ στο πεδίο του ΦΡΟΝΟΤ για την πρόθεση εἰς είναι απότομη και δεν περιλαμβάνει ένα ενδιάμεσο στάδιο κατά το οποίο και οι δύο σημασίες είναι παρούσες. 117

144 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Η αλλαγή στη σημασία δεν συντελείται μόνο στο επίπεδο που λειτουργεί η μετωνυμία. Κατά βάση η αλλαγή συντελείται σε δύο επίπεδα: τη μακροδομή (macrostructure) και τη μικροδομή (microstructure). το πρώτο επίπεδο, ανάμεσα στα δύο πεδία λειτουργεί η μεταφορά ως η κύρια στρατηγική για να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα σε αυτά τα πεδία. Από αυτά τα πεδία, το δεύτερο είναι πιο αφηρημένο σε σχέση με το πρώτο. το δεύτερο επίπεδο, το οποίο έχει τη βάση του στην πραγματολογία, λειτουργεί η μετωνυμία με μικρά βήματα επανερμηνειών τις οποίες προκαλεί το περικείμενο (ό. π.: 72, ). Η μετωνυμική διάσταση του δευτέρου επιπέδου έγκειται ακριβώς στο ότι η μετάβαση από το στάδιο Ι μέσω του σταδίου II στο στάδιο III είναι σταδιακή. Ο πίνακας που ακολουθεί συνοψίζει το περιεχόμενο των δύο επιπέδων: Μακροδομή Γνωσιακά πεδία Ομοιότητα, αναλογία Μεταφορά μεταξύ εννοιακών πεδίων Μεταφορά Μικροδομή Περικείμενο υνομιλιακά υπονοήματα Επανερμηνεία που προκαλεί το περικείμενο Μετωνυμία Πίνακας 2.7. Σα επίπεδα στα οποία συντελείται η αλλαγή στη γραμματικοποίηση *προσαρμοσμένο από Heine et al. 1991: 103]. Θα πρέπει να τονίσουμε σε αυτό το σημείο ότι το μοντέλο της μεταφορικήςμετωνυμικής επέκτασης δεν βασίζεται σε διαχρονικά δεδομένα και σε ιστορικές παρατηρήσεις (αν και φαίνεται να τις λαμβάνει υπόψη του), αλλά σε εννοιακές αναγνώσεις και ερμηνείες. Έτσι, η παρακάτω κλίμακα αυξανόμενης γραμματικοποίησης των πτωτικών λειτουργιών (όπως και το δίκτυο στο σχήμα *2.21]) θα πρέπει να ερμηνεύεται υπό το πρίσμα αυτής της θεωρητικής παραδοχής που διαπνέει όλο το μοντέλο των Heine et al. 118

145 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο ΑΥΑΙΡΕΣΙΚΗ > ΔΡΑΣΗ > ΚΟΠΟ > ΦΡΟΝΟ > ΤΠΟΘΕΣΙΚΗ > ΣΡΟΠΟ ΚΙΝΗΙΑΚΗ ΤΝΟΔΕΙΑ ΟΡΓΑΝΟ ΑΙΣΙΑ ΣΟΠΙΚΗ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ΔΟΣΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΚΣΗΗ χήμα Αλυσίδα αυξανόμενης γραμματικοποίησης των πτωτικών λειτουργιών [από Heine et al. 1991: 159]. Οι σημασίες που βρίσκονται στα δεξιά θεωρούνται περισσότερο γραμματικοποιημένες, περισσότερο αφηρημένες σε σχέση με τις σημασίες στα αριστερά. Έτσι, η σημασία του ΣΡΟΠΟΤ για μία πτώση (manner) είναι πιο γραμματικοποιημένη σε σχέση με την ΤΠΟΘΕΣΙΚΗ (condition), η οποία είναι πιο γραμματικοποιημένη σε σχέση με το ΦΡΟΝΟ (time), η οποία με τη σειρά της είναι πιο γραμματικοποιημένη σε σχέση με τη ΔΟΣΙΚΗ (dative), η οποία αποτελεί πιο γραμματικοποιημένη σημασία συγκριτικά με τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ (benefactive), η οποία τέλος είναι πιο γραμματικοποιημένη σε σχέση με την ΚΙΝΗΙΑΚΗ. Εκείνο που πρέπει να συγκρατήσουμε εδώ είναι ότι στην περίπτωση που ένας δείκτης είναι πολύσημος και εμφανίζει όλες τις παραπάνω σημασίες, η ανάδυση των σημασιών θα θεωρούμε ότι επέρχεται σύμφωνα με τη φορά του βέλους. Η παραπάνω κλίμακα συνάδει με την αξιωματική αρχή της προσέγγισης της τοποθετικής προτεραιότητας (localistic approach) ως προς το ότι παίρνει ως δεδομένη την τοπική αφετηρία των πτώσεων και των προθέσεων (πρβλ. Lyons 1977 Anderson 1971 Pottier 1974). Η αρχή αυτή υιοθετείται και από τη Γνωσιακή Γραμματική. Από το σχήμα *2.22+ μπορούμε να εξαγάγουμε μια πιο γενική δομή η οποία περιλαμβάνει 3 πεδία: το πεδίο των τοπικών εννοιών (πρώτη στήλη), το πεδίο των ανθρωποκεντρικών δομών (δεύτερη και τρίτη στήλη) και το πεδίο των άψυχων εννοιών (τέταρτη, πέμπτη και έκτη στήλη). Η γενική κατηγοριοποίηση αναπαριστάται ως εξής: 119

146 Σοπικές σχέσεις > ανθρώπινες σχέσεις > άψυχες σχέσεις Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο χήμα Γενική κλίμακα γραμματικοποίησης [από Heine et al. 1991: 160]. Οι παραπάνω κλίμακες στα σχήματα (*2.22+) και (*2.23+) είναι σύμφωνες και με τα πορίσματα της μελέτης των Heine & Kuteva (2002) οι οποίοι αναφέρουν τα εξής μονοπάτια γραμματικοποίησης: Πηγή τόχος ΑΥΑΙΡΕΣΙΚΗ > ΔΡΑΣΗ, ΤΓΚΡΙΣΙΚΗ, ΤΛΗ, ΔΙΑΙΡΕΣΙΚΗ, ΚΣΗΣΙΚΗ, ΦΡΟΝΟ ΚΙΝΗΙΑΚΗ > ΔΟΣΙΚΗ, ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, ΠΑΦΨΝ, ΚΟΠΟ, ΦΡΟΝΟ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ > ΔΟΣΙΚΗ, ΚΣΗΣΙΚΗ, ΚΟΠΟ ΤΝΟΔΕΙΑ > ΔΡΑΣΗ, ΟΡΓΑΝΙΚΗ, ΣΡΟΠΟ, ΦΡΟΝΟ ΑΠΟΔΕΚΣΗ > ΤΓΚΡΙΣΙΚΗ, ΠΑΦΨΝ, ΚΣΗΣΙΚΗ ΌΡΓΑΝΟ > ΕΡΓΑΣΙΚΗ, ΣΡΟΠΟ ΣΟΠΙΚΗ > ΔΡΑΣΗ, ΑΙΣΙΑ, ΤΓΚΡΙΣΙΚΗ, ΚΣΗΣΙΚΗ, ΦΡΟΝΟ ΦΡΟΝΟ > ΑΙΣΙΑ Πίνακας 2.8. Μονοπάτια γραμματικοποίησης στους Heine & Kuteva Προεξαγγελτικά να αναφέρουμε ότι οι συγκεκριμένοι δίαυλοι αλλαγής είναι πιο σύνθετοι από ό, τι πιθανώς μπορεί να συναχθεί από την απλή παράθεση των σημασιών στόχων του παραπάνω πίνακα. Παρατηρούμε, για παράδειγμα, ότι η ΔΟΣΙΚΗ ως σημασία στόχος μπορεί να έχει δύο διαφορετικές πηγές, την ΚΙΝΗΙΑΚΗ και τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με το ΚΟΠΟ. Σο εύλογο ερώτημα που προκύπτει είναι κατά πόσον είναι δυνατόν μια σημασία να παράγεται από δύο διαφορετικές πηγές. Επιπλέον, σε ορισμένες περιπτώσεις η μετάβαση δεν γίνεται απευθείας από την τοπική σημασία-πηγή στην πιο αφηρημένη σημασία-στόχο, αλλά μεσολαβεί και κάποια άλλη σημασία. Ζητήματα τέτοιας φύσης θα προκύψουν στην ανάλυση στο κεφάλαιο *

147 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Για να επανέλθουμε στη συζήτησή μας, θα είχε ενδιαφέρον αν βρίσκαμε ότι, πέρα από τον εννοιακό κρίκο που συνδέει τις διάφορες σημασίες, τα πολυσημικά μοτίβα επιβεβαιώνονται και σε διαχρονικό επίπεδο. Πράγματι, ο Lehmann ( : ) μέσα από διαχρονικά δεδομένα δείχνει ότι οι κατευθυντικότητες που βασίζονται σε εννοιακά κριτήρια έχουν και διαχρονική ισχύ. Για παράδειγμα, υποστηρίζει ότι από τη λειτουργία της ΤΝΟΔΕΙΑ περνάμε στην ΟΡΓΑΝΙΚΗ λειτουργία, ενώ παράλληλα προτείνει ότι για τη λειτουργία της ΔΟΣΙΚΗ υπάρχουν δύο πηγές, ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και η ΚΙΝΗΙΑΚΗ. Οι δείκτες ΔΟΣΙΚΗ εξελίσσονται περαιτέρω σε δείκτες ΑΙΣΙΑΣΙΚΗ, όπως φαίνεται στο σχήμα. χήμα Κανάλια γραμματικοποίησης των πτώσεων *από τον Lehmann : 99]. Ας σημειωθεί ότι τις πτωτικές λειτουργίες δεν τις φέρουν μόνο πτωτικοί δείκτες, όπως είναι η γενική, η δοτική, η αιτιατική, η αφαιρετική κτλ.. τις γλώσσες του κόσμου υπάρχει διαφοροποίηση ως προς τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την κωδικοποίηση των πτωτικών λειτουργιών. Έτσι, για παράδειγμα, η ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία μαρκάρεται στην τουρκική από τη δοτική πτώση, στην αγγλική και τη γαλλική από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ πρόθεση to και αντίστοιχα, στην ιαπωνική από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ επίθεση ni, κτλ. 121

148 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο Βαθμοί γραμματικοποίησης στους Heine et al Οι Heine et al. (1991: ) παρουσιάζουν μια σειρά κριτηρίων τα οποία θεωρούν ότι μπορούν να εξηγήσουν πότε μια σημασία είναι περισσότερο γραμματικοποιημένη σε σχέση με κάποια άλλη. Παραθέτουμε εκείνες τις παραμέτρους οι οποίες είναι σχετικές με τη συζήτησή μας για τις προθέσεις της αρχαίας ελληνικής: - μια γραμματική κατηγορία είναι περισσότερο γραμματικοποιημένη από μια άλλη κατηγορία αν ετυμολογικά έχει παραχθεί από τη δεύτερη - Αν δύο λειτουργίες διαφέρουν η μία από την άλλη στο ότι η μια έχει τοπική λειτουργία ενώ η άλλη όχι, τότε η δεύτερη είναι πιο γραμματικοποιημένη (βλ. τις κλίμακες στα σχήματα [2.22] και *2.23+) - αν δύο γραμματικές κατηγορίες διαφέρουν η μία από την άλλη μόνο ως προς το ότι η μία εμπεριέχει κάποιον μετέχοντα με το χαρακτηριστικό *+ ανθρώπινο+, ενώ η άλλη περιλαμβάνει ένα μετέχοντα με χαρακτηριστικό *- ανθρώπινο+, τότε η δεύτερη είναι πιο γραμματικοποιημένη. Αυτό σημαίνει π.χ. ότι ο ΚΟΠΟ συνιστά πιο γραμματικοποιημένη σημασία από τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, καθώς παρότι και οι δύο κατηγορίες μοιράζονται από κοινού το χαρακτηριστικό του προσανατολισμού προς ένα στόχο, ο στόχος αυτός για τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ απαιτείται να έχει το χαρακτηριστικό *+ανθρώπινο+, ενώ ο ΚΟΠΟ δεν απαιτεί τέτοιο χαρακτηριστικό. - Μια κατηγορία που αναφέρεται σε μια έννοια η οποία έχει ενδεχομένως τρεις διαστάσεις είναι λιγότερο γραμματικοποιημένη από μία άλλη η οποία αναφέρεται σε μια έννοια η οποία έχει μια διάσταση, η οποία με τη σειρά της είναι λιγότερο γραμματικοποιημένη από εκείνη η οποία αναφέρεται σε μια έννοια η 122

149 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο οποία δεν έχει καμία διάσταση. ύμφωνα με τα παραπάνω κριτήρια, αν αναλογιστούμε τις σημασίες της πρόθεσης ὑπέρ ΦΨΡΟ, ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, ΚΟΠΟ, προκύπτει η εξής κατευθυντικότητα σε σχέση με την κλίμακα της γραμματικοποίησης 110 : ΦΨΡΟ > ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ > ΚΟΠΟ ὑψοῦ ὑπὲρ γαίης μετὰ γαμφηλῆσιν ἔχοντε κρατώντας το με τις μασέλες τους ψηλά πάνω από το έδαφος (Ν 200) καὶ τῶν λειπομένων πάντα τινὰ εἰκὸς ἐθέλειν ὑπὲρ αὐτς κάμνειν και αρμόζει σε κάθε άντρα που θα μείνει πίσω να υποφέρει με τη θέλησή του για χάρη της (Θουκυδίδης ) ἔπειτα δὲ καὶ συστάδην μαχόμενοι πάντα κίνδυνον ὑπέμενον ὑπὲρ τοῦ φονεῦσαι τὸν Βασιλέα και όλοι συστάδην πήγαν να σκοτώσουν τον βασιλιά (Διόδωρος, Βιβλιοθήκη ) το παράδειγμα (2.44) η πρόθεση ορίζει ότι ο τροχιοδείκτης βρίσκεται πάνω από το ορόσημο (δεν υπάρχει επαφή), η πρόθεση δηλαδή κωδικοποιεί μια σχέση στο χώρο. ύμφωνα με το δεύτερο κριτήριο, η σημασία αυτή της πρόθεσης είναι περισσότερο γραμματικοποιημένη από τις άλλες δύο. το παράδειγμα (2.45), η πρόθεση ὑπέρ κωδικοποιεί το σημασιολογικό ρόλο του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ και αυτή η σημασία είναι λιγότερο γραμματικοποιημένη από αυτή του ΚΟΠΟΤ (παράδειγμα [2.46]) γιατί το ορόσημο, δηλαδή η οντότητα εκείνη η οποία είναι αποδέκτης της επωφελούς ενέργειας του τροχιοδείκτη-δράστη, είναι ανθρώπινη οντότητα, προϋπόθεση που δεν πληρούται από τη σημασία του ΚΟΠΟΤ (βλ. Georgakopoulos 2009, Luraghi 2010). Παρότι τα παραπάνω κριτήρια ερμηνεύουν πλήρως την πολυσημία της πρόθεσης ὑπὲρ, στην ανάλυσή μας θα δούμε ότι ορισμένα από αυτά δεν 110 Σα βέλη σε αυτή την περίπτωση δεν υπονοούν απευθείας παραγωγή της μιας σημασίας από την άλλη, αλλά δηλώνουν το βαθμό γραμματικοποίησης (από τη λιγότερο γραμματικοποιημένη σημασία -στα αριστερά- στην περισσότερο γραμματικοποιημένη - στα δεξιά). 123

150 Κεφάλαιο 2. Σο θεωρητικό πλαίσιο καλύπτουν τα δεδομένα από τη διαχρονική εξέλιξη της πρόθεσης εἰς (πρβλ. Luraghi 2010). 124

151 ΚΕΥΑΛΑΙΟ 3 ΠΡΟΘΕΗ ΚΑΙ ΠΣΩΗ Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση 3.1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις ε αυτή την ενότητα θα παρουσιαστούν ορισμένα ζητήματα που αφορούν καταρχάς το στάτους της πρόθεσης και κατόπιν την πτώση στην ομηρική περίοδο. Η παρουσίαση αυτή δεν επιδιώκει να είναι εξαντλητική, καθώς τα θέματα αυτά έχουν διερευνηθεί σε βάθος (βλ. ενδεικτικά Horrocks 1981, Luraghi 2003), αλλά στόχος είναι να αξιοποιηθούν οι προηγούμενες αναλύσεις στα ζητήματα που αφορούν την πρόθεση εἰς. ε πρώτο επίπεδο, λοιπόν, αναφερόμαστε στην κατηγορία της πρόθεσης στην ομηρική ελληνική, ώστε να αποσαφηνιστεί ο διακριτός ρόλος της εἰς μέσα στο παράδειγμα των προθέσεων. ε δεύτερο επίπεδο, εστιάζουμε στην πτώση. Αφού γίνουν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις σε σχέση με την πτώση γενικά, το σύστημα των πτώσεων της ΙΕ και τον τρόπο προσέγγισης της πτώσης από τη Γνωσιακή Γραμματική, επικεντρωνόμαστε στην αιτιατική πτώση, την πτώση δηλαδή του ονόματος που συμπληρώνει την εἰς. Σέλος, σε ένα τρίτο επίπεδο αναλύεται ο βαθμός εμπλοκής της πρόθεσης και της πτώσης στην απόδοση της τοπικής σημασίας Η κατηγορία της πρόθεσης (κυρίως) στον Όμηρο την ομηρική ελληνική, η κατηγορία της πρόθεσης δεν είναι πλήρως διαμορφωμένη. Οι αποκαλούμενες προθέσεις σε αυτό το στάδιο μπορούν να χρησιμοποιούνται εναλλακτικά και ως επιρρήματα. Η επιρρηματική χρήση των στοιχείων αυτών αντανακλά ένα παλαιότερο διαχρονικό στάδιο 125

152 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση κατά το οποίο αυτά λειτουργούσαν μόνο ως επιρρήματα 111. ε εκείνο το διαχρονικό στάδιο, η κύρια λειτουργία τους ήταν η κωδικοποίηση των τοπικών σχέσεων και εννοιών, λειτουργία που τους χάρισε το χαρακτηρισμό επιρρηματικά του τόπου (Ortsadverbien βλ. Kühner & Gerth 1898: 428, 443, Schwyzer 1950/ μ 2002: 526 κ. εξ.). Σην επιρρηματική χρήση την εντοπίζουμε και αργότερα σε συγγραφείς της ιωνικής διαλέκτου, όπως στον Ηρόδοτο, ενώ τη βρίσκουμε μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις στους αττικούς συγγραφείς. Κατά βάση η χρήση αυτή επιβιώνει μόνο για το μόριο πρὸς στις εκφράσεις πρὸς δε, καὶ πρὸς (Krüger 1862: 68.2, Kühner & Gerth 1898: 443). Όταν ήταν ακόμα επιρρήματα, απολάμβαναν μια σχετική ελευθερία μέσα στην πρόταση η θέση τους δηλαδή δεν ήταν αυστηρά καθορισμένη (βλ. Smyth 1920: 1638, Hewson & Bubenik 2006: 56-57). Αντιπροσωπευτικό είναι το παράδειγμα που ακολουθεί, όπου το επίρρημα περὶ τοποθετείται με την ελευθερία που συναντάμε στα επιρρήματα 112 : (3.1) αἴγλη δ οὐρανὸν ἷκε, γέλασσε δὲ πᾶσα περὶ χθὼν χαλκοῦ ὑπὸ στεροπς (Σ ) Χηλά στα ουράνια η λάμψη απλώθηκε, κι η γης ακέρια γύρα απ του χαλκού το φέγγος γέλασε *το παράδειγμα από τον Horrocks 1981: 7] Μια από τις πρόσθετες ιδιαιτερότητες της γλώσσας του Ομήρου αφορά τις περιπτώσεις που το μόριο 113 τοποθετείται σε σχέση με ένα ουσιαστικό σε πλάγια πτώση. Η ιδιαιτερότητα σχετίζεται με τη θέση του μορίου ως προς 111 Παρόμοια εξέλιξη παρατηρείται και σε άλλες γλώσσες της ΙΕ οικογένειας. Για παράδειγμα, οι επιθέσεις στη σανσκριτική και τη χεττιτική αναδύθηκαν από στοιχεία που αρχικά ήταν τοπικά επιρρήματα (βλ. Bubenik 2009: 50). 112 Να σημειώσουμε σε αυτό το σημείο ότι το περὶ δεν μπορεί να είναι προρρηματικό γιατί ακολουθεί το ρήμα, ούτε πρόθεση ή επίθεση γιατί δεν κυβερνάει κάποια πτώση ούτε κυβερνάται από κάποια πτώση. 113 Επαναλαμβάνουμε ότι χρησιμοποιούμε τον όρο μόριο (particle), όταν δεν γίνεται αναφορά σε συγκεκριμένη κατηγορία, π.χ. πρόθεση, προρρηματικό κτλ. 126

153 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση το όνομα, καθώς άλλοτε τίθεται πριν από αυτό (και συνεπώς πρέπει να κάνουμε λόγο για πρόθεση βλ. παράδειγμα [3.2]) και άλλοτε μετά από αυτό (και συνεπώς πρέπει να κάνουμε λόγο για επίθεση βλ. παράδειγμα [3.3])114: (3.2) αἶψ ἐπὶ ΣυδεἸδῃ ἐτιταίνετο καμπύλα τόξα (Ε 97) γοργά πα στο Διομήδη ετέντωσε το στρουφιχτό δοξάρι (3.3) τηλοῦ γὰρ Λυκίη Ξάνθῳ ἔπι δινήεντι (Ε 479) τι είναι μακριά η Λυκία, στο στρουφιχτό του Ξάνθου ρέμα πάνω Μια σημαντική ένδειξη για τον καθορισμό της σχέσης του μορίου με το στοιχείο που προσδιορίζει είναι ο τονισμός του μορίου: ο τονισμός του μορίου στη λήγουσα δηλώνει ότι αυτό σχετίζεται με ό, τι έπεται, ενώ ο τονισμός του στην παραλήγουσα είναι ένδειξη ότι το στοιχείο σχετίζεται με αυτό που προηγείται (βλ. και Hewson & Bubenik 2006: 10). Αν έχουμε στο νου μας αυτό τον κανόνα, δεν θα δυσκολευτούμε να αναλύσουμε περιπτώσεις οι οποίες φαινομενικά δημιουργούν πρόβλημα ως προς την κατηγοριοποίησή τους115. Για παράδειγμα στο (3.3), η ἔπι είναι επίθεση (postposition), ενώ στο (3.4) η ἐπὶ είναι προρρηματικό το οποίο έχει υποστεί τμήση, δηλαδή έχει χωριστεί από το ρήμα116: Για το συγκεκριμένο στάδιο, ίσως ο όρος παραθηματικό στοιχείο (adpositional element) είναι πιο δόκιμος, γιατί εμπεριέχει τόσο τις προθέσεις όσο και τις επιθέσεις (βλ. Hopper & Traugott 1993: 107, και Φειλά-Μαρκοπούλου 2007, 2008 για τη μετάφραση του όρου adpositional ως παραθηματικό ) για τα Adpositions, βλ. τη μελέτη του Hagège (2009). 115 Είναι αυτονόητο ότι στην περίπτωση των μονοσύλλαβων προθέσεων, τα προβλήματα παραμένουν και δεν είμαστε σε θέση να αποφασίσουμε με σιγουριά αν π.χ. στο παράδειγμα που ακολουθεί η ἐκ ανήκει στο ρήμα (β είναι δηλαδή προρρηματικό) ή στο όνομα (νηὸς είναι δηλαδή πρόθεση) (βλ. Smyth 1920: 1645, Schwyzer 1950/μ2002: 541): 114 ἐκ δὲ ΦρυσηἹς νηὸς β ποντοπόροιο (Α 439) όξω απ το πλοίο το πελαγόδρομο κι η Φρυσοπούλα εβγήκε Έχει επισημανθεί από πολλούς μελετητές ότι ο όρος τμήση είναι παραπλανητικός, γιατί υπονοεί ακριβώς ότι το προρρηματικό αποκόπτεται από το ρήμα, ενώ ουσιαστικά πρόκειται για απλό συνδυασμό των δύο στοιχείων (βλ. Monro 1891: , 176 για το φαινόμενο της τμήσης βλ. ενδεικτικά Hajnal 2004, Kühner & Gerth 1898: 530, Horrocks 1981: , Μόζερ 22009: 168, Morpungo-Davies 1985, Schwyzer 1950/μ2002: 534, Smyth 1920: 367, 1650). Εξάλλου, ο Smyth δεν δέχεται τον όρο τμήση για τη γλώσσα του Ομήρου και του Ησιόδου

154 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση (3.4) δύῃ τ ἠέλιος καὶ ἐπὶ κνέφας ἱερὸν ἔλθῃ (Λ 211) κι ο ήλιος πέφτει βασιλεύοντας και το άγιο απλώνει σκότος *το παράδειγμα από Hewson & Bubenik 2006: 6] Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το ακόλουθο παράδειγμα: (3.5) ἣ δὲ χολωσαμένη δῖον γένος ἰοχέαιρα ὦρσεν ἔπι χλούνην σῦν ἄγριον ἀργιόδοντα (I ) Κι η αγιτεύτρα τότε θύμωσε, κι ευτύς τους ξαπολύνει φύτρα θεϊκιά, κακό, λευκόδοντο, μουνουχισμένο κάπρο το παραπάνω απόσπασμα το ἔπι δεν είναι πρόθεση ούτε προρρηματικό, αλλά επιρρηματικό στοιχείο. Καταρχάς, δεν θα μπορούσε εξ ορισμού να είναι προρρηματικό γιατί ακολουθεί το ρήμα και δεν προηγείται αυτού. Επιπλέον, δεν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε το ἔπι πρόθεση λόγω του τονισμού του: ο τονισμός στην παραλήγουσα συνεπάγεται συσχέτιση του μορίου με αυτό που προηγείται, όπως υπογραμμίσαμε παραπάνω. Εφόσον στο παράδειγμά μας δεν ικανοποιείται η απαραίτητη (άλλα βέβαια όχι και ικανή) συνθήκη του οξύτονου τονισμού, ώστε να συνδεθεί το μόριο με το όνομα που ακολουθεί, τότε ο χαρακτηρισμός της ἔπι ως πρόθεσης αποκλείεται. Επιπλέον, ένα πρόσθετο ζήτημα που εγείρεται όταν μελετά κανείς την εξέλιξη του προθετικού συστήματος της ελληνικής και του συστήματος των πτώσεων, είναι το πρόβλημα της κεφαλής της προθετικής φράσης. Μια βασική διαφορά του προθετικού συστήματος της ομηρικής ελληνικής σε σύγκριση με αυτό της κλασικής σχετίζεται με τις επιλογές που έχει στη διάθεσή του ο ομιλητής στο κάθε διαχρονικό στάδιο χωριστά όσον αφορά Η σύγχρονη έρευνα έχει επιβεβαιώσει ότι το χαρακτηριστικό αυτό είχε εξαφανιστεί από τη Μυκηναϊκή (δεν απαντάται στη γλώσσα των πινακίδων της Γραμμικής Β), και επομένως αποτελεί αρχαϊκό χαρακτηριστικό διατηρημένο στην ομηρική γλώσσα (βλ. Horrocks 2001α: 353, Colvin 2007: 31, Thompson 2010: 197 πρβλ. Hajnal 2004). 128

155 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση την κεφαλή της φράσης. Έτσι, ενώ στην ομηρική ελληνική ο ομιλητής ήταν ελεύθερος να αξιοποιήσει είτε το επιρρηματικό μόριο είτε την πτώση σαν κεφαλή, στην κλασική ελληνική τα δύο στοιχεία δημιουργούν μια συντακτική μονάδα, με τις σχέσεις εξάρτησης να καθορίζονται πραγματολογικά (Hewson & Bubenik 2006: 68-77). Πιο συγκεκριμένα, είναι γεγονός ότι στον Όμηρο ακόμα και όταν το μόριο προηγείται της πτώσης, αυτό δεν σημαίνει ότι η πρόθεση είναι η κεφαλή, γιατί η χρήση των πτώσεων δείχνει ότι αυτές έχουν ανεξάρτητο σημασιολογικό περιεχόμενο (βλ. Horrocks 1980: 201). τα παραδείγματα που ακολουθούν είναι σαφές ότι η διαφορά στη σημασία εξαρτάται από τη χρήση της διαφορετικής πτώσης: η σημασία της προέλευσης στο (3.6) είναι η χαρακτηριστική σημασία της γενικής, η σημασία της στάσης στο (3.7) είναι χαρακτηριστική της δοτικής, ενώ η σημασία της κατεύθυνσης στο (3.8) είναι τυπική σημασία της αιτιατικής (τα παραδείγματα από Luraghi 2003: 76 πρβλ. Skopeteas 2002: 89-90): (3.6) Οἰχαλίηθεν ἰόντα παρ Εὐρύτου Οἰχαλιος (Β 596) καθώς ερχόταν από την Οιχαλία, από τον Εύρυτο τον Οιχαλέα (3.7) Μή σε, γέρον, κοίλῃσιν ἐγὼ παρὰ νηυσὶ κιχείω (Α 26) Σο νου σου, εγώ μη σ έβρω, γέροντα, στα βαθουλά καράβια (3.8) εἶμι παρ Ἥφαιστον κλυτοτέχνην ( 143) εγώ θα πάω στον Ήφαιστο, τον κοσμοξάκουστο τεχνίτη Παραδείγματα αυτού του τύπου οδήγησαν τον Horrocks (1981) να υποστηρίξει την άποψη ότι κεφαλή της φράσης είναι η πτώση και όχι το μόριο. Περαιτέρω ισχυροποίηση της θέσης του αυτής αντλείται, σύμφωνα με τον ίδιο, και από το γεγονός ότι στην ομηρική γλώσσα η γενική, η δοτική 129

156 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση και η αιτιατική σε επιρρηματική λειτουργία μπορούν να σταθούν μόνες τους χωρίς την παρουσία μορίου 117 : Πτώση ημασία Παράδειγμα Γενική ΑΥΑΙΡΕΣΙΚΗ οἳ δ ἔσχοντο μάχης ἄνεῴ τ ἐγένοντο/ ἐσσυμένως (Γ 84-85) και αυτοί σταμάτησαν τη μάχη και σώπασαν αμέσως Δοτική ΣΟΠΙΚΗ Ζεὺς δέ σφι Κρονίδης ὑψίζυγος αἰθέρι ναίων (Δ 166) Κι ο Δίας, ο γιος του Κρόνου, που αψηλόθρονος κατοικεί στον αιθέρα Αιτιατική ΚΙΝΗΙΑΚΗ πέμπε δέ μιν Λυκίην δε (Ζ 168) αλλά τον έστειλε στη Λυκία Πίνακας 3.1. Επιρρηματική λειτουργία των πλάγιων πτώσεων στην ομηρική ελληνική. Για τον Horrocks (1981: 19) τέτοιες περιπτώσεις παρέχουν ένδειξη ότι το σημασιολογικό φορτίο το φέρει η πτώση και ότι το μόριο δεν είναι ακόμα υποχρεωτικό. Βασιζόμενος πρωτίστως στις παραπάνω παραδοχές, θεωρεί ότι τα στοιχεία αυτά ναι μεν εμφανίζουν την τάση να γίνουν προθετικά, ουσιαστικά όμως παραμένουν επιρρήματα, ακόμα και στην παρουσία τους με ένα ουσιαστικό. Η Luraghi (2003: 76-79) ασκεί κριτική στην άποψη του Horrocks (αν και συμφωνεί ότι η ανάλυσή του μπορεί να εξηγήσει π.χ. την ποικιλία στην πτώση που εμφανίζει η παρὰ) και προτάσσει ως ένα από τα πιο ισχυρά της επιχειρήματα το γεγονός ότι κάποια από τα μόρια δεν είναι προαιρετικά. Σέτοιο παράδειγμα είναι η διὰ η οποία στον Όμηρο έχει ήδη γραμματικοποιηθεί σε πρόθεση: (3.9) φεῦγον ἔπειτ ἀπάνευθε δι Ἑλλάδος εὐρυχόροιο (Ι 478) Και πήρα δρόμο την πλατύχωρη διαβαίνοντας Ελλάδα *το παράδειγμα από Luraghi 2003: 78] 117 Γενικότερα, η επιρρηματική λειτουργία των πλάγιων πτώσεων παρέμεινε μέρος του συστήματος και κατά την κλασική εποχή, χρησιμοποιείται όμως σπάνια (βλ. Skopeteas 2002: 80-81). 130

157 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση το (3.9) η χρήση μόνο της γενικής θα προσέδιδε διαφορετική σημασία στην πρόταση: θα είχε αφαιρετική σημασία, θα δήλωνε δηλαδή την αφετηρία από την οποία ξεκίνησε ο τροχιοδείκτης. Σο κύριο σημασιολογικό βάρος πέφτει τελικά στο μόριο διὰ, γεγονός που συνιστά ένδειξη ότι είναι και η κεφαλή της φράσης. Ρυθμιστής, λοιπόν, για την κεφαλή είναι το στοιχείο που φέρει το μεγαλύτερο σημασιολογικό βάρος. Για τους Hewson & Bubenik (2006: 61) το μόριο ξεκάθαρα είναι η κεφαλή της ΠΥ, μόνο όταν η πτώση συνεισφέρει λιγότερο σε σχέση με το μόριο στο σημασιολογικό περιεχόμενο της φράσης. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι υπάρχει ένα συνεχές γραμματικοποίησης πάνω στο οποίο διαφορετικά μόρια καταλαμβάνουν διαφορετικές θέσεις. Έτσι, άλλα μόρια εμφανίζουν υψηλό βαθμό γραμματικοποίησης (βλ. διὰ), άλλα χαμηλό βαθμό (βλ. παρὰ), ενώ άλλα μόρια εμφανίζουν ενδιάμεσο βαθμό γραμματικοποίησης. ε αυτή την τελευταία κατηγορία θα μπορούσε να ανήκει, για παράδειγμα, το μόριο ἐν το οποίο από τη μία μεριά, συντάσσεται με μία μόνο πτώση, τη δοτική, αλλά από την άλλη μεριά, εμφανίζεται αυτόνομα και σαν επίρρημα (59 φορές και στα δύο ομηρικά έπη 3,15% του συνολικού αριθμού της πρόθεσης) και απαντά και 138 φορές σε μετα-ονοματική θέση (7,37%), στοιχεία που δείχνουν ότι δεν έχει αποσαφηνιστεί εξ ολοκλήρου ο προθετικός του χαρακτήρας. Η περίπτωση της εἰς φαίνεται να είναι πιο ξεκάθαρη: (α) συμπληρώνεται από ονόματα σε μια μόνο πτώση, την αιτιατική, (β) η εἰς εξειδικεύει περισσότερο τη γενική τοπική σημασία που δηλώνεται από την αιτιατική, οπότε το μόριο σημασιολογικά συνεισφέρει περισσότερο σε σχέση με την πτώση, (γ) δεν λειτουργεί ως επιρρηματικό στοιχείο και (δ) από το σύνολο 867 εμφανίσεων απαντά μόλις φορές ως επίθεση 118 Για τις μετρήσεις των αριθμών εμφάνισης των μορίων ως επιρρημάτων και ως επιθέσεων βλ. Oswald (1904: 38, 103). 131

158 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση (5,53%). Από τα τέσσερα αυτά σημεία συμπεραίνουμε ότι το εἰς ανήκει στην ομάδα των μορίων που εμφανίζουν υψηλό βαθμό γραμματικοποίησης ήδη από τον Όμηρο. Κατά την κλασική περίοδο το εἰς σταθεροποιεί τη θέση του πριν από το όνομα που φέρει την αιτιατική πτώση, οπότε εδραιώνεται περαιτέρω ο προθετικός του χαρακτήρας Η πτώση: γενικές παρατηρήσεις ύμφωνα με τον ορισμό του Blake, η πτώση σημαδεύει ένα εξαρτώμενο όνομα ως προς τον τύπο της σχέσης που έχει το όνομα αυτό με την κεφαλή του. Κατά βάση δηλαδή η πτώση συνδέει το όνομα με ένα στοιχείο της πρότασης από το οποίο είναι εξαρτημένο. Πιο συγκεκριμένα, τυπικά η πτώση στο επίπεδο της πρότασης μαρκάρει τη σχέση ενός ονόματος με το ρήμα (βλ. [3.10]), ή στο φραστικό επίπεδο μαρκάρει τη σχέση ενός ονόματος με μια επίθεση (βλ. *11+) ή με μια πρόθεση (βλ. *3.12]) ή με ένα άλλο όνομα (βλ. *3.13]) (Blake 2001: 1 βλ. και Siewierska & Bakker 2009): (3.10) Η Μαρία πούλησε το καπέλο (3.11) Makoto wa sono omotya o Ototo ni at-ta Μακότο ΘΕΜΑ αυτό παιχνίδι ΑΙΣ αδερφός ni δίνω- ΠΑΡ Ο Μακότο έδωσε το παιχνίδι στον αδερφό του (το παράδειγμα της ιαπωνικής από Rice & Kabata 2007: 456) (3.12) από το σπίτι (3.13) το σπίτι του Πέτρου Οι γλώσσες του κόσμου διαφέρουν ως προς τον αριθμό των πτώσεων που η καθεμία εμφανίζει στο κλιτικό της σύστημα. Ορισμένες γλώσσες διαθέτουν μικρά συστήματα τα οποία αποτελούνται από 2-3 πτώσεις (π.χ. 2 πτώσεις έχει η γλώσσα Mapudungun (βλ. Smeets 1989: 77) και 3 η νέα ελληνική) άλλες μεσαίου μεγέθους συστήματα με 4-5 πτώσεις (π.χ. η γερμανική έχει 4 πτώσεις: ονομαστική, αιτιατική, γενική, και δοτική η αρμενική έχει 5 132

159 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση πτώσεις: ονομαστική, δοτική, οργανική, αφαιρετική και τοπική (βλ. Dum- Tragut 2009: 80) άλλες μεγάλης κλίμακας με 6-7 πτώσεις (π.χ. η τουρκική με 6 πτώσεις: ονομαστική, αιτιατική, γενική, αφαιρετική, τοπική και δοτική) 119. Τπάρχουν γλώσσες που εμφανίζουν μεγαλύτερο κατάλογο πτώσεων που ποικίλλει από 8 πτώσεις μέχρι και (βλ. στο Iggesen (2005 : ) τον παγκόσμιο άτλαντα για τον αριθμό των πτώσεων στις γλώσσες του κόσμου) Από το πρωτο-ιε στο ελληνικό πτωτικό σύστημα Η πρώτο-ινδοευρωπαϊκή γλώσσα διέθετε πτωτικό σύστημα που αποτελούνταν από οκτώ πτώσεις 121 : την ονομαστική, τη γενική, τη δοτική, την τοπική, την οργανική, την αιτιατική, την αφαιρετική και την κλητική. την ομηρική ελληνική, η τοπική και η οργανική έχουν ήδη ενσωματωθεί στο λειτουργικό φορτίο της δοτικής, ενώ η αφαιρετική αφομοιώθηκε από τη γενική (βλ. ενδεικτικά Chantraine / μ 1998: 43, Goodwin 1900: 222, Smyth 1920: 312, Υιλιππάκη-Warburton 2001: 435, Humbert 1954/ μ 1957: 404, Luraghi 2003, 2009a, 2009c, Rau 2010: 178). αν συνέπεια των παραπάνω ζυμώσεων, το σύστημα της ελληνικής την εποχή του Ομήρου (και όχι μόνο) περιέχει πέντε πτώσεις: την ονομαστική, την αιτιατική, τη γενική, τη δοτική και την κλητική. 119 ε όλες αυτές τις περιπτώσεις δεν περιλαμβάνουμε στο πτωτικό σύστημα της κάθε γλώσσας την κλητική πτώσεις έχει η γλώσσα Tabassaran (βλ. desc?id=31&type=r) 121 Εδώ συμπεριλαμβάνεται η κλητική σε αντίθεση με τα συστήματα που περιγράφηκαν παραπάνω. 133

160 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση Πρώτο-ινδοευρωπαϊκή Ομηρική Ονομαστική Αιτιατική Γενική Ονομαστική Αιτιατική Γενική Αφαιρετική Σοπική Δοτική Δοτική Οργανικη Κλητική Κλητική Πίνακας 3.2. Σα πτωτικά συστήματα της πρώτο-ιε και της ομηρικής ελληνικής. Είναι σαφές ότι η αλλαγή που επισυμβαίνει έχει ξεκάθαρο προσανατολισμό την αντικατάσταση των παραδοσιακά αποκαλούμενων συγκεκριμένων/ σημασιολογικών πτώσεων από τις γραμματικές/ συντακτικές πτώσεις (Skopeteas 2002: 79) 122. Η μόνη πτώση που μένει 122 Ανάμεσα στις θεωρίες που διακρίνουν τις πτώσεις σε γραμματικές (ή συντακτικές) και σε σημασιολογικές (ή συγκεκριμένες) πτώσεις είναι η δομιστική θεωρία (βλ. ενδεικτικά Kuryłowicz 1964: 179). Όσον αφορά τις πτώσεις της πρώτο-ιε, γραμματικές πτώσεις θεωρούνται η ονομαστική και η αιτιατική, ενώ σε αυτές προστίθεται από ορισμένους γραμματικούς και η γενική. τις σημασιολογικές πτώσεις ανήκουν η αφαιρετική, η τοπική και η οργανική, από τις οποίες οι δύο πρώτες εκφράζουν σχέσεις χώρου (βλ. Kuryłowicz 1964: 32, 184). Ας σημειωθεί ότι η δομιστική θεωρία δεν αποσαφηνίζει η δοτική σε ποια από τις δύο κατηγορίες ανήκει. Κατά τον Blake ( : 31-32), αν το κριτήριο για την κατηγοριοποίηση μιας πτώσης ως γραμματικής ή ως σημασιολογικής είναι το κατά πόσον εκφράζει μια αμιγώς συντακτική ή σημασιολογική σχέση, τότε η δοτική ως η κατεξοχήν πτώση του εμμέσου αντικειμένου, θα ανήκε στις γραμματικές πτώσεις. Η διάκριση σε γραμματικές και σημασιολογικές πτώσεις διατηρήθηκε παραλλαγμένη και από σύγχρονες θεωρίες για παράδειγμα στη γενετική γραμματική του Chomsky γίνεται διαχωρισμός ανάμεσα σε δομικές (structural) και εγγενείς (inherent) πτώσεις (πρβλ. Woolford 2006). Κατά την άποψη του Chomsky (1981: 171), η δομική πτώση δεν συνδέεται με κάποιον θεματικό ρόλο, ενώ η εγγενής πιθανώς συνδέεται στενά με κάποιον θεματικό ρόλο. Ο Blake ( ) υπογραμμίζει ότι μια τέτοια διάκριση είναι προβληματική, γιατί υπονοείται ότι οι γραμματικές πτώσεις κωδικοποιούν μόνο καθαρά συντακτικές σχέσεις, ενώ οι σημασιολογικές μόνο σημασιολογικές σχέσεις όπως η στάση, η κίνηση, η πηγή κτλ (για μια σύνοψη των προβληματικών σημείων της θέσης της θεωρίας της Κυβέρνησης και Αναφορικής Δέσμευσης, βλ. Κακαρίκος 2009: 284). Όμως, συχνά μια συντακτική πτώση εκφράζει μια σημασιολογική σχέση, όπως επίσης συμβαίνει και μια σημασιολογική πτώση να κωδικοποιεί μια αμιγώς συντακτική σχέση. Είδαμε στα παραδείγματα του πίνακα *3.1+ από την ομηρική ελληνική ότι μπορεί μια συντακτική πτώση (π.χ. η γενική) να εκφράζει μια σημασιολογική σχέση. Επίσης, στη λατινική ο ΔΡΑΣΗ (agent) εκφράζεται από την 134

161 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση ανεπηρέαστη είναι η αιτιατική, η πτώση του άμεσου αντικειμένου. Αυτό το στάτους της πτώσης πιθανόν να έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διατήρησή της, σε αντίθεση με τις συγκεκριμένες πτώσεις, την τοπική και την αφαιρετική. Η Luraghi (2009a: 285) επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση και σημειώνει μάλιστα ότι η τάση αυτή απαντά στις ΙΕ γλώσσες Η πτώση στη Γνωσιακή Γραμματική 123 Η Γνωσιακή Γραμματική δίνοντας προτεραιότητα στη μελέτη της σημασίας έθεσε ως κύριο στόχο στην ερευνητική της ατζέντα όσον αφορά συγκεκριμένα την πτώση τη διερεύνηση ζητημάτων που σχετίζονται με τις διαφορετικές σημασίες των πτώσεων και τους λόγους που οδηγούν συγκεκριμένες σημασίες να συνδέονται με συγκεκριμένες πτώσεις. Η γνωσιακή οπτική στηριγμένη στη θεωρητική αρχή ότι όλες οι γραμματικές μονάδες είναι πλήρεις σημασίας «υπέταξε» σε αυτή την αρχή και τις πτώσεις. Η άποψη ότι όλες οι γραμματικές μονάδες διαθέτουν σημασία ερχόταν σε ρήξη με όλες εκείνες τις θεωρίες, τις παραδοσιακές 124 αφαιρετική που κυβερνάται από την πρόθεση ā/ ab (δηλαδή μια σημασιολογική πτώση έχει και γραμματική λειτουργία). Ο ΔΡΑΣΗ δεν είναι σημασιολογικός δράστης, αλλά μπορεί να καλύψει ένα πλήθος ρόλων ανάμεσα στους οποίους τον ΒΙΨΝΟΝΣΑ (*α+) και τον γνήσιο ΔΡΑΣΗ (*β+) (βλ. Blake : 32, Luraghi forthcoming): (α) amāta ā cōnsule που αγαπήθηκε από τον πρόξενο *το παράδειγμα από Blake : 32] (β) ā Caesare accūsātus est Κατηγορήθηκε από τον Καίσαρα *το παράδειγμα από Bennett : 143] Εκείνο που μας ενδιαφέρει στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής είναι ότι και οι τρεις αποκαλούμενες πλάγιες πτώσεις της αρχαίας ελληνικής μπορούν να χαρακτηριστούν και σημασιολογικές, καθώς ακόμα και εκείνες που εντάσσονταν στην κατηγορία των γραμματικών πτώσεων, σε ορισμένες περιπτώσεις εκφράζουν σημασιολογικές σχέσεις (βλ. Bortone 2002, Luraghi 2003, 2009c, forthcoming). ύμφωνα με τον Bortone (2002: 78), πρέπει να υποθέσουμε την ύπαρξη ενός συνεχούς ανάμεσα στις σημασιολογικές και γραμματικές πτώσεις και να εγκαταλείψουμε την προσπάθεια χάραξης μιας διαχωριστικής γραμμής ανάμεσα στις δύο η οποία θα φαντάζει τεχνητή. 123 Να επισημανθεί ότι δεν είναι στόχος μας να παρουσιάσουμε όλα τα μοντέλα που προσεγγίζουν το ζήτημα της πτώσης, αλλά να καταγραφούν ορισμένες βασικές γραμμές της γνωσιακής θεώρησης για την πτώση. Για σύγκριση του γνωσιακού μοντέλου για την πτώση με άλλα μοντέλα βλ. ενδεικτικά Janda (1993: κεφ.2), Luraghi (2009c), (forthcoming). 124 Ο Langacker σε αυτό το σημείο αναφέρεται στους στρουκτουραλιστές και τους 135

162 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση κατά Langacker, οι οποίες υποστήριζαν ότι στοιχεία όπως π.χ. η πρόθεση of της αγγλικής είναι χωρίς σημασιολογικό περιεχόμενο. Οι ίδιες θεωρίες ενέτασσαν και τους πτωτικούς δείκτες στα κενά περιεχομένου στοιχεία με κύριο επιχείρημα ότι οι πτώσεις κυβερνώνται π.χ. από προθέσεις καθιστώντας τες υποχρεωτικές στα περιβάλλοντα χρήσης τους. ε αυτή την άποψη, ο Langacker αντέτεινε ότι το να είναι ένα στοιχείο υποχρεωτικό δεν σημαίνει ότι δεν έχει σημασία. Αντιθέτως μάλιστα, η παρουσία του μπορεί να είναι κινητροδοτούμενη. Ακόμη και στην περίπτωση που οι πτώσεις δεν προσφέρουν ανεξάρτητο σημασιολογικό περιεχόμενο, δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι είναι κενές σημασίας, αλλά απλώς ότι η συνεισφορά τους είναι πλεοναστική (Langacker 1991a: ). Περαιτέρω, μέσα στο γνωσιακό παράδειγμα, η πτώση συχνά αναλύεται ως περίπτωση δομημένης πολυσημίας 125 και η οργάνωση των ποικίλων - αλλά συνδεόμενων - σημασιών γίνεται γύρω από μια πρωτοτυπική σημασία, ακριβώς όπως συμβαίνει και με την πρόθεση (βλ. ενδεικτικά Dąbrowska 1997, Janda 1990, 1993, 2000, Nikiforidou 1991, ανάμεσα σε άλλους πρβλ. Wierzbicka 1980) Η αιτιατική πτώση στην ομηρική την παρούσα μελέτη εστιάζουμε το ενδιαφέρον μας στην αιτιατική, καθώς σε αυτή την πτώση τίθεται το όνομα που συμπληρώνει την πρόθεση εἰς. Η αιτιατική εκτός από τη βασική χρήση της ως πτώση του άμεσου αντικειμένου έχουμε ήδη δει ότι χρησιμοποιείται και για τη δήλωση γενετιστές, και όχι στους παραδοσιακούς γραμματικούς. Οι δεύτεροι βασίζονταν και αυτοί στην υπόθεση ότι οι γραμματικές μονάδες έχουν σημασία (βλ. και Luraghi 2009c: ). 125 ε αντίθεση με τη θέση των στρουκτουραλιστών ότι η πτώση εκφράζει μια αφηρημένη, γενική έννοια από την οποία μπορεί κανείς να συναγάγει τις συγκεκριμένες χρήσεις (Hjelmslev 1935: 85). χετική είναι επίσης και η έννοια της συνολικής σημασίας (Gesamtbedeutung) του Jakobson (1936/ 1971) (βλ. Nikiforidou 1991: 156, για τα προβλήματα που απορρέουν από την εφαρμογή της συνολικής σημασίας στη μελέτη των σημασιών της γενικής της αρχαίας ελληνικής, της λατινικής, της μεσαιωνικής γαλλικής και της αρχαίας αγγλικής). 136

163 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση τοπικών και επιρρηματικών σχέσεων. Η Luraghi (forthcoming) ακολουθώντας τη γνωσιακή οπτική θεωρεί ότι η αιτιατική πτώση κατά την ομηρική περίοδο είναι πολύσημη και ότι οι σημασίες της οργανώνονται γύρω από μια κεντρική σημασία τη σημασία της ΚΑΣΕΤΘΤΝ Η (direction). το παρακάτω σχήμα αναπαριστώνται κάποιες από τις σημασίες της αιτιατικής που απαντούν στην ομηρική ελληνική: ΚΑΣΕΤΘΤΝ Η ΕΚΣΑ Η ΣΟ ΦΨΡΟ ΕΚΣΑ Η ΣΟ ΦΡΟΝΟ ΑΝΑΥΟΡΑ χήμα 3.1. ημασίες της αιτιατικής στην ομηρική ελληνική *προσαρμοσμένο από Luraghi forthcoming]. Φαρακτηριστικά παραδείγματα των τεσσάρων σημασιών είναι τα ακόλουθα: (3.14) ἐπεὶ πολλοὶ ἴσαν ἀνέρες ἡμέτερον δῶ [ΚΑΣΕΤΘΤΝ Η] ἄλλοι (α ) μας έρχουνταν στο σπίτι πολλοί σαν ξένοι (3.15) αὐτὰρ Μηριόνης θεράπων ἐῢς Ἰδομεν ος λείπετ ἀγακλ ος Μενελάου δουρὸς ἐρωήν (Χ ) [ΕΚΣΑ Η ΣΟ ΦΨΡΟ] Μετά ο Μηριόνης φτάνει, ο σύντροφος του Ιδομενέα του γαύρου, απ το Μενέλαο τον περίλαμπρο μια κονταριά πιο πίσω (3.16) οὐδ ἐθέλουσι νύκτα φυλασσέμεναι, καμάτῳ ἀδηκότες αἰν (Κ ) [ΕΚΣΑ Η ΣΟ ΦΡΟΝΟ] κι ουδέ και θέλουν τώρα τη νύχτα να φυλάν, τι απόστασαν του κόπου τσακισμένοι; (3.17) αἰνῶς μὲν κεφαλήν τε καὶ ὄμματα καλὰ ἔοικας [ΑΝΑΥΟΡΑ] κείνῳ (α ) θαυμάσια σαν τα δικά του είναι το κεφάλι του και τα όμορφα μάτια του *τα παραδείγματα από τον Schwyzer 1950/μ2002: 87-88, 107] 137

164 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση Όπως θα δείξουμε στην ανάλυση της εἰς, οι παραπάνω χρήσεις της αιτιατικής ήδη από τον Όμηρο τείνουν να αντικαθίστανται από προθέσεις (από την εἰς και από άλλες βλ. και Luraghi 2003: 57). Ψστόσο, επειδή ακριβώς βρίσκουμε την απλή αιτιατική ενίοτε χωρίς την παρουσία πρόθεσης, θεωρούμε ότι στις περιπτώσεις που έχουμε συνεμφάνιση πτώσης-πρόθεσης, τόσο η πτώση όσο και η πρόθεση μπορούν να συνεισφέρουν στο σημασιολογικό περιεχόμενο της ΠΥ. Για παράδειγμα, η πληροφορία του χαρακτηριστικού της δυναμικότητας μπορεί να επιμερίζεται στην πρόθεση και την πτώση. Η τελευταία παρατήρηση μάς φέρνει στην τελευταία ενότητα του κεφαλαίου που αφορά τον επιμερισμό αλλά και τη συνεκφορά των τοπικών σημασιών στην ομηρική ελληνική υνεκφορά και επιμερισμός σημασιών στην ομηρική την ενότητα (2.3.1) είδαμε ότι στην ερμηνεία της τοπικής σκηνής η σχέση μορφής-σημασίας δεν είναι ένα προς ένα και ότι η ασυμμετρία αυτή μπορεί να εκδηλωθεί είτε με τη μορφή επιμερισμού ενός σημασιολογικού χαρακτηριστικού σε περισσότερα του ενός συστατικά του εκφωνήματος είτε με τη μορφή συνεκφοράς περισσότερων σημασιολογικών χαρακτηριστικών σε μια γλωσσική μορφή. Εστιάσαμε στα χαρακτηριστικά *ΦΕΗ+ και [ΠΕΡΙΟΦΗ+ και αυτά είναι τα χαρακτηριστικά που θα εξετάσουμε σε αυτή την ενότητα. την ομηρική ελληνική, το χαρακτηριστικό της σχέσης μπορεί να επιμερίζεται στο ρήμα, την πρόθεση και την πτώση, ενώ η περιοχή εκφράζεται μόνο με τη χρήση πρόθεσης 126. Η έμφαση θα δοθεί στο δίπολο δυναμική-στατική σχέση και στην περιοχή *μέσα+ (πρβλ. τη συζήτηση στην ενότητα *2.3.1+). Θα ξεκινήσουμε με τη δήλωση της στατικής σχέσης και της εσωτερικής περιοχής. Σο ακόλουθο παράδειγμα είναι διαφωτιστικό: 126 Ή ενός επιρρήματος η δήλωση ωστόσο της περιοχής με ένα επίρρημα δεν θα μας απασχολήσει εδώ (βλ. σχετικά Skopeteas 2002). 138

165 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση (3.18) ἀλλ οἵ γ ὑψηλῶν ὀρέων ναίουσι κάρηνα ἐν σπέσσι γλαφυροῖσι (ι ) στων αψηλών βουνών τ ακρόκορφα σε σπήλια μέσα ως ζούνε το (3.18) μας γίνεται γνωστό ότι οι Κύκλωπες ζούνε μέσα σε σπηλιές. Η έκφραση ἐν σπέσσι δηλώνει ακριβώς την (τρισδιάστατη) οριοθετημένη περιοχή μέσα στην οποία τοποθετείται ο τροχιοδείκτης (οι Κύκλωπες) και ταυτόχρονα μας ενημερώνει ότι η σχέση ανάμεσα στους δύο μετέχοντες (τον τροχιοδείκτη Κύκλωπες και το ορόσημο σπέσσι) είναι στατική. Η πρώτη παρατήρησή μας δηλαδή σχετικά με το (3.18) έχει να κάνει με το ότι στη δομή <ἐν+δοτική> συνεκφέρονται τα χαρακτηριστικά της εσωτερικής περιοχής και της στατικής σχέσης (βλ. Skopeteas 2002: 94). Η δεύτερη παρατήρηση μας αφορά τον επιμερισμό της σημασίας της στάσης σε τρία συστατικά του εκφωνήματος: στο ρήμα στάσης ναίουσι, στη στατική πρόθεση ἐν και στη δοτική πτώση. Σροχιοδείκτης χέση Περιοχή ημασιολογικός ρόλος Όνομα Ρήμα ἐν Όνομα + Πτώση χήμα 3.2. Ομηρική ελληνική: σχέση στατική, περιοχή *ΜΕΑ]. (δοτική) Για τη δήλωση της δυναμικής σχέσης και της εσωτερικής περιοχής, χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα που ακολουθεί: (3.19) β δ ἴμεν ἐς θάλαμον (Ξ 166) Κινάει λοιπόν στο γυναικίτη της το (3.19) το χαρακτηριστικό της δυναμικότητας επιμερίζεται στο ρήμα κίνησης ἴμεν, την πρόθεση ἐς και την αιτιατική πτώση στο όνομα θάλαμον. 139

166 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση Η περιοχή κωδικοποιείται από την πρόθεση ἐς. Αυτό σημαίνει ότι στην πρόθεση συνεκφέρεται η σχέση και η περιοχή. Σροχιοδείκτης χέση Περιοχή ημασιολογικός ρόλος Όνομα Ρήμα εἰς Όνομα + Πτώση χήμα 3.3. Ομηρική ελληνική: σχέση δυναμική, περιοχή *ΜΕΑ]. (αιτιατική) Να σημειώσουμε σε αυτό το σημείο ότι η δήλωση της περιοχής δεν είναι υποχρεωτική στην ομηρική ελληνική: σε αυτό το διαχρονικό στάδιο βρίσκουμε περιπτώσεις που τα ορόσημα μπορούν να τεθούν σε απλή πτώση χωρίς την υποστήριξη κάποιας πρόθεσης (βλ. Skopeteas 2008a: 36). ε σχέση με την ανάλυσή μας, αυτό επηρεάζει και τον αριθμό των στοιχείων που συνεισφέρουν στη δήλωση της σχέσης, αφού θεωρούμε ότι και οι προθέσεις συνεισφέρουν σε αυτή τη δήλωση. Όταν απουσιάζει η πρόθεση, τα στοιχεία αυτά περιορίζονται στο ρήμα (στάσης ή κίνησης) και την πτώση (δοτική ή αιτιατική). το (3.20) χρησιμοποιείται το ρήμα στάσης ναίων (= κατοικώ) σε συνδυασμό με το όνομα αἰθέρι που βρίσκεται σε δοτική πτώση, ενώ απουσιάζει η ρητή δήλωση της περιοχής (βλ. σχήμα *3.4+). Παρομοίως, στο (3.21) γίνεται χρήση ενός ρήματος κίνησης (ἴσαν) μαζί με ένα όνομα σε αιτιατική πτώση (δῶ) 127. Σα δύο αυτά στοιχεία κωδικοποιούν το χαρακτηριστικό της δυναμικότητας, ενώ η περιοχή παραμένει άρρητη (βλ. σχήμα *3.5]). (3.20) Ζεὺς δέ σφι Κρονίδης ὑψίζυγος αἰθέρι ναίων (Δ 166) Κι ο γιος του Κρόνου, που αψηλόθρονος κατοικεί στον αιθέρα, 127 Είναι αξιοσημείωτο ότι η αιτιατική φέρει το χαρακτηριστικό της δυναμικότητας μόνο σε ειδικά περιβάλλοντα, πρωτίστως στη χρήση με ρήματα κίνησης (πρβλ. για την ίδια λειτουργία της αιτιατικής με ρήματα κίνησης στη λατινική). 140

167 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση (3.21) ἠὲ νέον μεθέπεις ἦ καὶ πατρώιός ἐσσι ξεῖνος, ἐπεὶ πολλοὶ ἴσαν ἀνέρες ἡμέτερον δῶ ἄλλοι (α ) Σάχα πρωτόρχεσαι στον τόπο μας, για είσαι παλιάθε φίλος του κύρη μου; πολλοί μας έρχουνταν μαθές στο σπίτι ξένοι χρόνια παλιά Σροχιοδείκτης χέση Όνομα Ρήμα Περιοχή ημασιολογικός ρόλος Όνομα + Πτώση (δοτική) χήμα 3.4. Ομηρική ελληνική: σχέση στατική, περιοχή * ]. Σροχιοδείκτης χέση Όνομα Ρήμα Περιοχή ημασιολογικός ρόλος Όνομα + Πτώση (αιτιατική) χήμα 3.5. Ομηρική ελληνική: σχέση δυναμική, περιοχή * ]. Σο εύλογο ερώτημα που εγείρεται είναι το εξής: εφόσον η δυναμικότητα ή στατικότητα της σκηνής εξασφαλίζεται από το ρήμα και την πτώση, είναι απαραίτητο να θεωρήσουμε ότι στην απόδοση αυτού του χαρακτηριστικού συνεισφέρει και η πρόθεση όταν αυτή υπάρχει; Όταν είναι παρούσα η πρόθεση, έχουμε τρία συστατικά που είναι υποψήφια για την απόδοση του χαρακτηριστικού της σχέσης. Σα ενδεχόμενα σε σχέση με την απόδοση αυτού του χαρακτηριστικού που μπορούν να προκύψουν είναι τα εξής: (α) Σο ρήμα να μην έχει καμία συμμετοχή (β) Σο ρήμα να παίζει καθοριστικό ρόλο χωρίς την εμπλοκή των άλλων στοιχείων (γ) Η πρόθεση να μην έχει καμία συμμετοχή 141

168 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση (δ) να συνεισφέρει το ρήμα και η πτώση αλλά όχι η πρόθεση (ε) Να συνεισφέρουν όλα τα στοιχεία. Σο κρίσιμο σημείο είναι το (ε), αφού πρέπει να δείξουμε ότι στην απόδοση της σχέσης συνεισφέρει και η πρόθεση εκτός από το ρήμα και την πτώση. Θα ξεκινήσουμε με την παράθεση επιχειρημάτων για την άποψη ότι δεν είναι υπεύθυνα μόνο τα ρήματα για την απόδοση του χαρακτηριστικού της δυναμικότητας. Μάλιστα, ενδέχεται το ρήμα να μην παίζει κανέναν απολύτως ρόλο. Σέτοιες περιπτώσεις μη εμπλοκής του ρήματος στη σχέση είναι εκείνες στις οποίες, για παράδειγμα, ένα ρήμα που δεν δηλώνει κίνηση συνοδεύεται από πρόθεση που κυβερνά πτώση αιτιατική και παρόλα αυτά εκφράζεται η κίνηση του τροχιοδείκτη: (3.22) τῶν δέ θ ὑπὸ ἰαχς ἐφάνη λὶς ἠϋγένειος εἰς ὁδόν, (Ο ) κι άπ τις φωνές τους μακροχήτικος προβάλλει λιόντας ξάφνου στο δρόμο τους το (3.22) έχουμε να κάνουμε με ένα σύνθετο γεγονός. Η δομή [εἰς+αιτιατική] δηλώνει τη σχέση κίνησης που ακολουθεί το γεγονός που δηλώνεται από το ρήμα ἐφάνη (βλ. την ενότητα * όπου αναλύεται η constructio praegnans πρβλ. Skopeteas 2002: 213 κ.ε., 2008b: 58-60). Δεδομένου ότι απουσιάζει κάποιο ρήμα κίνησης, η σχέση κίνησης υποθέτουμε ότι προκύπτει αποκλειστικά από τη δομή [εἰς+αιτιατική]. Είναι ενδιαφέρον όμως να εξετάσουμε τι συμβαίνει και στις περιπτώσεις στις οποίες το ρήμα - και μόνο αυτό - παίζει καθοριστικό ρόλο στην ερμηνεία της σκηνής. Ας αναλογιστούμε το (3.23): (3.23) ὥς τε δύ αἶγα λέοντε κυνῶν ὕπο καρχαροδόντων ἁρπάξαντε φέρητον ἀνὰ ῥωπήϊα πυκνὰ ὑψοῦ ὑπὲρ γαίης μετὰ γαμφηλῆσιν ἔχοντε (N ) 142

169 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση Πώς από σκύλους σουβλερόδοντους ξεφεύγοντας δυο λιόντες μια γίδα αρπάζουν και τη φέρνουνε μες στα πυκνά τα θάμνα, και την κρατούν με τις μασέλες τους ψηλά απ τη γη το (3.23) το ρήμα ἔχοντε δηλώνει μια σχέση που δεν μεταβάλλεται στο χρόνο. Σο κρίσιμο σημείο στο (3.23) είναι ότι χρησιμοποιείται ένας συσχετιστής του τόπου, η πρόθεση ὑπὲρ, ο οποίος είναι ουδέτερος ως προς το χαρακτηριστικό *ΔΤΝΑΜΙΚΟΣΗΣΑ]. Σα ορίζοντα χαρακτηριστικά της ὑπὲρ είναι η έννοια της καθετότητας και η έννοια της απουσίας επαφής του τροχιοδείκτη με το ορόσημο, ενώ καμία πληροφορία δεν παρέχεται για το είδος της σχέσης (στάση ή κίνηση). Η πρόθεση ὑπὲρ εξειδικεύει την τοποθέτηση του τροχιοδείκτη (αἶγα) στην περιοχή που βρίσκεται πάνω από το ορόσημο (γαίης). Η δήλωση της σχέσης ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο γίνεται αποκλειστικά από το ρήμα (ἔχοντε) 128. Να σημειώσουμε ότι ούτε η πτώση συνεισφέρει στη δήλωση της σχέσης, γιατί, αν αυτό συνέβαινε, θα έπρεπε να υπάρχει μια χροιά αφαιρετικής ή διαιρετικής στην ερμηνεία του εκφωνήματος. Σην επόμενη ένδειξη θα την αντλήσουμε από περιπτώσεις στις οποίες το σύνταγμα <πρόθεση + πτώση> διαδραματίζει κάποιο ρόλο στην κωδικοποίηση της σχέσης, ωστόσο το βάρος για τη δήλωση της σχέσης πέφτει στην πτώση και όχι στην πρόθεση 129. ε αυτές τις περιπτώσεις, η δυναμικότητα ή στατικότητα προκύπτει ανάλογα με την πτώση του ονόματος που συνοδεύει την πρόθεση. Ας εξετάσουμε την πρόθεση πρὸς (ή ποτὶ ή προτὶ) με την οποία ο τροχιοδείκτης τοποθετείται σε κοντινή απόσταση από το ορόσημο (περιοχή: *ΚΟΝΣΑ+) ή ενίοτε βρίσκεται σε επαφή με αυτό (πρβλ. Horrocks 1981: 201 κ.ε., Skopeteas 2002: 89, Luraghi 2003: 284): 128 H Luraghi (2003: 215) αναφέρει ότι η πρόθεση προβάλλει τη στατική σχέση ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο. ύμφωνα με την οπτική της παρούσας διατριβής, η σχέση στάσης προκύπτει από άλλα στοιχεία του περιβάλλοντος, και συγκεκριμένα από το ρήμα. 129 την έκφραση με την ὑπὲρ και την αιτιατική ισχυριστήκαμε ότι ούτε η πρόθεση ούτε η πτώση συνεισφέρουν στη δήλωση της σχέσης. 143

170 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση (3.24) τῶν τινα καρρέζουσα Ἀχαιιάδων ἐυπέπλων πρὸς χρυσῆ περόνῃ καταμύξατο χεῖρα ἀραιήν. (Ε ) κάποιαν Αργίτισσα χαϊδεύοντας λοιπόν ωριομαντούσα το τρυφερό της χέρι θα 'σκίσε πα στη χρυσή καρφίτσα. (3.25) τοῦτο δέ τοι ἐρέουσα ἔπος Διὶ τερπικεραύνῳ εἶμ αὐτὴ πρὸς Ὄλυμπον ἀγάννιφον αἴ κε πίθηται. (A ) Σούτα στο Δία τον κεραυνόχαρο να πω θ ανέβω ατή μουστο χιονοσκέπαστο τον Όλυμπο, μπορεί και να μ ακούσει. το (3.24) δηλώνεται η θέση που βρίσκεται ο τροχιοδείκτης (χεῖρα) σε σχέση με το ορόσημο: πάνω από το ορόσημο και σε επαφή με αυτό. Η σκηνή είναι στατική και η ερμηνεία αυτή προκύπτει από τη δοτική. το (3.25) δηλώνεται η κατεύθυνση προς το ορόσημο, προς τον Όλυμπο, και η δυναμική ερμηνεία οφείλεται στην αιτιατική πτώση (και στο ρήμα κίνησης). Η διαφορά στη σημασία των δύο τοπικών σκηνών εξαρτάται από τη χρήση διαφορετικής πτώσης και διαφορετικού ρήματος. Ένα σημείο που θα πρέπει να υπογραμμίσουμε είναι ότι εφόσον η πρὸς κωδικοποιεί την ίδια περιοχή και στις δύο διαφορετικές συντάξεις της και, εφόσον είναι υποπροσδιορισμένη ως προς το χαρακτηριστικό της σχέσης, η χρήση μιας άλλης πρόθεσης για την κωδικοποίηση της ίδιας περιοχής θα δικαιολογούνταν μόνο αν αυτή η πρόθεση προσέθετε ένα χαρακτηριστικό στη σημασιολογία της. Η τελευταία παρατήρηση είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη συζήτησή μας πάνω στις προθέσεις εἰς και ἐν. Αν οι δύο προθέσεις παρείχαν πληροφορία μόνο για την περιοχή, τότε δεν θα υπήρχε λόγος για έναν τέτοιο διαχωρισμό. Θα αρκούσε μια μόνο πρόθεση 130 (όπως στην περίπτωση της πρὸς), αφού η εναλλαγή πτώσης θα διαφοροποιούσε και το είδος τη σχέσης (αιτιατική = δυναμική και δοτική = στατική). Αυτό είναι που συμβαίνει στα Αρκαδικά, Κυπριακά, Θεσσαλικά και Βοιωτικά, 130 Πρβλ. στα λατινικά τη διάκριση ανάμεσα στην <in + αιτιατική> και την <in + αφαιρετική>, στα γερμανικά ανάμεσα στην <in + αιτιατική> και την <in + δοτική>, στα κροατικά ανάμεσα στην <u + αιτιατική> και την <u + δοτική> κ.α. 144

171 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση Βορειοδυτικοελληνικά και Ηλειακά (βλ. Schwyzer 1950/ μ 2002: 572). τις διαλέκτους αυτές χρησιμοποιούνταν η δομή <ἐν + αιτιατική> για τη δήλωση της κίνησης προς μια εσωτερική περιοχή 131. Άλλες διάλεκτοι (Λεσβιακά, Ιωνικά, Αττικά και Δωρικά) υιοθέτησαν τον νεολογισμό ἐνς (αλλιώς ἐς, εἰς) και άλλες χρησιμοποιούσαν το ἰς (Παμφυλιακά και Κρητικά ό. π.: 572) ακριβώς για να πετύχουν τη διάκριση της σχέσης σε αντιπαραβολή με την ἐν. την ομηρική γλώσσα χρησιμοποιούνται η εἰς και το αλλόμορφό της ἐς, οι οποίες διακρίνονται από την ἐν ως προς το χαρακτηριστικό της σχέσης, όπως φαίνεται στον πίνακα *3.3+. Πρόθεση χέση Περιοχή ἐν τατική ΜΕΑ εἰς/ ἐς Δυναμική ΜΕΑ Πίνακας 3.3. Η σχέση και η περιοχή στην ἐν και στην εἰς κατά την ομηρική περίοδο. Όσον αφορά την εἰς, μια ακόμη ένδειξη που μας οδηγεί στο να υποστηρίξουμε ότι η σημασιολογία της εν λόγω πρόθεσης περιλαμβάνει το στοιχείο της δυναμικότητας και ότι αυτό το στοιχείο δεν πρέπει να αποδοθεί μόνο στο ρήμα και την πτώση, προέρχεται ακριβώς από την προαιρετική φύση της εἰς την οποία θίξαμε ακροθιγώς παραπάνω, παρότι αυτό ακούγεται οξύμωρο σε πρώτη ανάγνωση. Η προαιρετικότητα της εἰς είναι γεγονός, ωστόσο η χρήση της αιτιατικής της κατεύθυνσης σε συνδυασμό με ένα ρήμα κίνησης χωρίς την παρουσία της πρόθεσης δεν είναι παραγωγική χρήση, αλλά περιορίζεται σε συγκεκριμένους τύπους οροσήμων. Αυτός ο συνδυασμός συνιστά ποιητικό αρχαϊσμό που εμφανίζεται κυριώς στον Όμηρο και στους τραγικούς ποιητές, αλλά 131 βλ. το παράδειγμα από τον Πίνδαρο που δίνει ο Schwyzer (1950/ μ 2002: 572): ἔν θ ἅρματα πεισιχάλινα καταζευγνύῃ σθένος ἵππιον (Πίνδαρος, Πυθιόνικοι ) ζεύει τη δύναμη των αλόγων του στην αστραφτερή άμαξα 145

172 Κεφάλαιο 3: Πρόθεση & Πτώση απουσιάζει από συγγραφείς άλλων κειμενικών ειδών (βλ. Schwyzer 1950/ μ 2002: 86). Η μη παραγωγική χρήση της αιτιατικής της κατεύθυνσης και η ταυτόχρονη αύξηση χρήσης της εἰς σε περιβάλλοντα όπου πριν αρκούσε η πτώση χωρίς την πρόθεση, μας οδηγούν στην υπόθεση ότι η πρόθεση αυτή λειτουργεί ως μέσο ενίσχυσης του σημασιολογικού χαρακτηριστικού της κατεύθυνσης που φέρει η πτώση και που βρίσκεται σε φθίνουσα πορεία. Η πρόθεση εξειδικεύει περισσότερο τη γενική τοπική σχέση (κατεύθυνση) που δηλώνεται από την αιτιατική πτώση. Εξάλλου, η εἰς ανήκει στις προθέσεις στις οποίες δεν εμφανίζεται εναλλαγή πτώσης, συνδυάζονται δηλαδή μόνο με μια πρόθεση, εν προκειμένω την αιτιατική, στοιχείο που οδηγεί στη διαπίστωση ότι η πτώση κυβερνάται από την πρόθεση. Η έννοια της κυβέρνησης έχει αντίκτυπο και στην απόδοση σημασιολογικού βάρους στα στοιχεία της δομής <πρόθεση + πτώση>. Σο κυβερνόν, δηλαδή η πρόθεση, και όχι το κυβερνώμενο συστατικό, δηλαδή η πτώση, εκφράζει τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά της δομής (βλ. Skopeteas 2002: 93-95). Ακόμα και αν η ανάδυση της κυβέρνησης δεν έχει ολοκληρωθεί, η πρόθεση έχει προβάδισμα σε σχέση με την πτώση - αν και δεν αρνούμαστε τη συμβολή και αυτής - στη σημασιολογία της δομής. 146

173 Μέρος δεύτερο: Ανάλυση της πρόθεσης εἰς Μέρος δεύτερο: Ανάλυση της πρόθεσης εἰς 147

174 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ ΚΕΥΑΛΑΙΟ 4 ΠΡΩΣΟΣΤΠΙΚΗ ΗΜΑΙΑ & ΣΟ ΠΕΔΙΟ ΣΟΤ ΦΩΡΟΤ 4.1. Η πρωτοτυπική σημασία Εισαγωγή Έχουμε ήδη αναφέρει ότι η πρόθεση εἰς είναι πολύσημη και χαρακτηρίζεται από ακτινωτή δομή. Οι διάφορες σημασίες που συγκροτούν αυτή την ακτινωτή δομή συνδέονται με μια πρωτοτυπική, κεντρική σημασία. Εκείνο που θα μας απασχολήσει σε αυτή την ενότητα είναι ο προσδιορισμός αυτής της αρχικής σημασίας - της πρωτοτυπικής σκηνής (proto-scene) όπως την ονομάζουν οι Tyler & Evans (2003) - στην ομηρική ελληνική. Θα δείξουμε ότι η κεντρική σημασία της εἰς σχετίζεται με το πεδίο του χώρου, θέση η οποία συνάδει με την άποψη πολλών ερευνητών (ενδεικτικά Schwyzer 1950/ μ 2002, Humbert 1954/ μ 1957, Bortone 2010, Horrocks 1981, Luraghi 2003). Σο βασικό σημείο διαφοροποίησης από τις προηγούμενες μελέτες έγκειται στην εφαρμογή συγκεκριμένων κριτηρίων, με τη βοήθεια των οποίων ελαττώνεται σε μεγάλο βαθμό η πιθανότητα αυθαίρετης συναγωγής συμπερασμάτων όσον αφορά τον προσδιορισμό της πρωτοτυπικής σημασίας. Η επιλογή των κριτηρίων βασίζεται κυρίως στην ερευνητική πρόταση των Tyler & Evans (2003), αλλά και σε άλλες έρευνες που έχουν ως στόχο την αναζήτηση ενδείξεων για τον περιορισμό της αυθαιρεσίας στην επιλογή της κεντρικής σημασίας (π.χ. Geeraerts 1997, Taylor ). Να σημειωθεί ότι τα προτεινόμενα από τους Tyler & Evans κριτήρια έχουν εφαρμοστεί στην αγγλική (από τους ίδιους), στη γερμανική για την πρόθεση über (Liamkina 2007), στην κορεατική για το δείκτη -ey (Kang 2009), στη βιετναμέζικη για την πρόθεση trên (Ho 2009), και στην πολωνική για την πρόθεση za (Shakhova & Tyler 2010). το βαθμό που μας είναι γνωστό, 148

175 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ αυτή είναι η πρώτη προσπάθεια εφαρμογής και ελέγχου των κριτηρίων σε μια προγενέστερη φάση της ιστορίας μιας γλώσσας Κριτήρια επιλογής της πρωτοτυπικής σημασίας Θα ξεκινήσουμε από τα πέντε βήματα που προτείνουν οι Tyler & Evans (2003: 47): (1) ιστορικό κριτήριο: πρωτοτυπική ή κεντρική σημασία μέσα σε ένα πολυσημικό δίκτυο είναι η σημασία που εμφανίζεται νωρίτερα. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Evans σε επόμενη μελέτη του υπογραμμίζει ότι το κριτήριο αυτό δεν είναι ασφαλές για την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την πρωτοτυπικότητα μιας σημασίας, γιατί η σημασία που προηγείται ιστορικά μπορεί να μην διαδραματίζει ενεργό ρόλο στο συγχρονικό δίκτυο (βλ. και Nikiforidou 1991: 163). Ο ενεργός ή μη ρόλος μιας σημασίας στο δίκτυο είναι κομβικός για τη θεώρησή της ως πρωτοτυπικής, διότι η πρωτοτυπική σημασία υποτίθεται ότι αποτελεί τη συγχρονική σημασία που οι χρήστες της γλώσσας αισθάνονται διαισθητικά ως την πιο αντιπροσωπευτική που συνδέεται με ένα συγκεκριμένο λεξικό στοιχείο (Evans 2004: 92 πρβλ. Michaelis 1996) Υυσικά, σε μια διαχρονική ανάλυση είναι αδύνατο να ελεγχθεί η διαισθητική κρίση των χρηστών της γλώσσας και ως εκ τούτου, θα θεωρήσουμε το ιστορικό κριτήριο ως μια ένδειξη για την πρωτοτυπικότητα μιας σημασίας. Η σημασία της πρόθεσης εἰς που φαίνεται να εμφανίζεται νωρίτερα είναι η σημασία προς τα μέσα, η ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ (illative). τη συνέχεια θα παρουσιάσουμε τα δεδομένα που μας οδηγούν σε αυτό το συμπέρασμα. 149

176 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Πρώτα από όλα σημαντική λεπτομέρεια που πρέπει να αναφερθεί είναι ότι οι τύποι εἰς και ἐς (< ἐνς 132 ) για τη δήλωση της κατεύθυνσης αποτελούν νεολογισμό σε σχέση με την επικρατούσα σε ορισμένες αρχαιοπρεπείς ελληνικές διαλέκτους δομή <ἐν+αιτιατική>. Σο εἰς προέρχεται από το ἐν με την προσθήκη του τελικού -ς, όπου το -εεκτείνεται σε -ει-. Όπως έχει ήδη αναφερθεί στην ενότητα *3.4+, οι εἰς και ἐς μαζί με τις παραλλαγές ἰς και ἐνς χρησιμοποιήθηκαν στα Λεσβιακά, Ιωνικά, Αττικά, Δωρικά, Παμφυλιακά κ.α. (ένας επικρατών τύπος ανά διάλεκτο). τις επιγραφές βρίσκουμε μόνο τα εἰς και ἐς (Harrison 1858: 209, Kühner & Gerth 1869: 325, Schwyzer 1950/ μ 2002: ). Η ἐν 133 (en [*hen]) απαντά σε πολλές ομάδες γλωσσών της ΙΕ, όπως φαίνεται στον πίνακα [4.1] (βλ. Schwyzer 1950/ μ 2002: , Pokorny 1959). Γλώσσα λατινική οσκική ουμβρική αρχαία ιρλανδικά αρχαία βρετονικά κορνουαλική γοτθική αρχαία άνω γερμανική αρχαία νορβηγική λετονική αρμενική μεσσαπική τοχαρική Σύπος in en en en en en in in ī ie- (μόνο ως πρόθημα) i (πριν από φωνήεν y ή n-) in AB y-, yn, B in- (μόνο ως πρόθημα) αλβανική Πίνακας 4.1. Ο τύπος en (*hen) σε διάφορες ΙΕ γλώσσες. 132 ύμφωνα με τον Schwyzer (1950/ μ 2002: 573), το ἐνς ήταν ιωνικός τύπος και μάλλον προδωρικός. 133 Ποιητικός τύπος ἐνὶ. 150

177 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ ε όλες αυτές τις γλώσσες η βασική σημασία της πρόθεσης ή επίθεσης είναι μέσα. Κατά τον Schwyzer (1950/ μ 2002: 571), η σημασία του *en προς τα μέσα, εντός μια περιοχής επιτεύχθηκε με τον ίδιο τρόπο που επιτεύχθηκε σε παράγωγα όπως τα ἔντερα και ἐντὸς της ελληνικής και τα intra και intus της λατινικής. Από τα παραπάνω προέκυψε ότι ετυμολογικά η εἰς προέρχεται από τον τύπο ἐν, ο οποίος δηλώνει εκείνο το είδος της τοποθέτησης κατά το οποίο ο τροχιοδείκτης βρίσκεται μέσα στο ορόσημο ή πηγαίνει προς το εσωτερικό του οροσήμου. Αυτή η ιστορική μαρτυρία δίνει το προβάδισμα στην ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία όσον αφορά το ζήτημα του προσδιορισμού της πρωτοτυπικής σημασίας. (2) κριτήριο της κυριαρχίας στο δίκτυο: πρωτοτυπική είναι η σημασία που κυριαρχεί μέσα στο σημασιολογικό δίκτυο η κυριαρχία αφορά τη μοναδική τοπική διάταξη που ενυπάρχει στην πλειοψηφία των διακριτών σημασιών του σημασιολογικού δικτύου. Έτσι για παράδειγμα, οι Tyler & Evans στην ανάλυσή τους για την over καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η βασική σημασία του μορίου περιλαμβάνει έναν τροχιοδείκτη που τοποθετείται ψηλότερα σε σχέση με το ορόσημο, αφού αυτή η διάταξη εμπεριέχεται στην πλειοψηφία των σημασιών του δικτύου. χήμα 4.1. Η πρωτοτυπική σκηνή για την over σύμφωνα με τους Tyler & Evans (2003: 66). το σχήμα αυτό ο τροχιοδείκτης συμβολίζεται με τη σκιασμένη σφαίρα και το ορόσημο με την παχιά οριζόντια γραμμή που βρίσκεται κάτω από τη 151

178 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ σφαίρα. Η διακεκομμένη γραμμή πάνω από τη σφαίρα οριοθετεί την περιοχή μέσα στην οποία μπορεί να βρεθεί ο τροχιοδείκτης. Η περιοχή αυτή είναι σε κοντινή απόσταση από το ορόσημο και είναι αυτό το χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί την over από την above. χήμα 4.2. Η πρωτοτυπική σκηνή για την above σύμφωνα με τους Tyler & Evans (2003: 112). Η τοπική διάταξη που ενυπάρχει στην πλειοψηφία των διακριτών σημασιών κατά την ομηρική περίοδο αλλά και κατά τα ακόλουθα διαχρονικά στάδια φέρει τα χαρακτηριστικά της ΚΙΝΗΙΑΚΗ (allative) σημασίας η οποία εκφράζει την κίνηση του τροχιοδείκτη προς ένα ορόσημο. Σο δεύτερο κριτήριο λοιπόν προκρίνει την ΚΙΝΗΙΑΚΗ ως πρωτοτυπική και όχι την ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ η οποία προέκυψε από την εξέταση του πρώτου κριτηρίου. Σο διαφοροποιητικό στοιχείο ανάμεσα στις δύο σημασίες είναι το χαρακτηριστικό της περιοχής *ΜΕΑ+: στην ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ κωδικοποιείται η περιοχή, ενώ στην ΚΙΝΗΙΑΚΗ όχι. Η εἰς δηλώνει την εσωτερική περιοχή με μεγάλη συχνότητα όπως θα δούμε παρακάτω, αλλά όχι όσο συχνά δηλώνεται το χαρακτηριστικό αυτό από την ἐν (πρβλ. Luraghi 2003: 107). Κατά τη γνώμη μας το γεγονός ότι η πλειοψηφία των σημασιών εμφανίζει τα τοπικά χαρακτηριστικά της ΚΙΝΗΙΑΚΗ και όχι της ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ είναι ερμηνεύσιμο. Η ερμηνεία που δίνουμε σχετίζεται με τον ισχυρισμό μας ότι στην ομηρική ελληνική απουσιάζει κάποιος κατεξοχήν ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης. Η απουσία του δείκτη αυτού με τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά που περιγράψαμε παραπάνω, δεν συνεπάγεται όμως και 152

179 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ την αδυναμία του ομιλητή να εκφράζει τις σημασιολογικές αποχρώσεις που θα δήλωνε ο ελλείπων δείκτης. Κάθε φορά που προέκυπτε η ανάγκη δήλωσης τέτοιων αποχρώσεων, ο ομιλητής πιθανόν να κατέφευγε στον δείκτη με το πιο γειτνιάζον σημασιολογικό περιεχόμενο. Για παράδειγμα, αν ο ομιλητής της ομηρικής περιόδου ήθελε να εκφράσει την έννοια του σκοπού, που θα δικαιολογούσε τη χρήση του ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη 134, χρησιμοποιούσε - ανάμεσα σε άλλες προθέσεις - την ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ πρόθεση εἰς, γιατί η ΚΙΝΗΙΑΚΗ και η ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ είναι σημασίες με πολύ όμοιες σημασιολογικές ιδιότητες: και στις δύο ενυπάρχει η λειτουργία του οροσήμου ως στόχου της κίνησης. Πράγματι, ο ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης χρησιμοποιείται εκεί όπου θα ανέμενε κανείς τη χρήση ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στις περιπτώσεις όπου η εἰς συνεμφανίζεται με έμψυχα ορόσημα ως συμπλήρωμα. (4.1) ἀλλ ἐς μὲν Μενέλαον ἐγὼ κέλομαι καὶ ἄνωγα ἐλθεῖν (γ ) Μα στου Μενέλαου θα σε αρμήνευα κι εγώ να πας, το θέλω το (4.1) ο τροχιοδείκτης δεν είναι δυνατό να τοποθετηθεί στο εσωτερικό του οροσήμου, γιατί το ορόσημο είναι έμψυχη οντότητα. Η γνώση μας για τις έμψυχες οντότητες και για το ανθρώπινο σώμα, ειδικότερα, περιορίζει το εύρος των τρόπων με τους οποίους αυτά μπορούν να γίνουν αντιληπτά. Ο Μενέλαος στο παράδειγμα μπορεί να γίνει αντιληπτός μόνο ως πιθανός προορισμός, ως στόχος της κίνησης του οροσήμου. Για να συνοψίσουμε, υποστηρίζουμε ότι η σημασία που κυριαρχεί μέσα στο σημασιολογικό δίκτυο είναι η ΚΙΝΗΙΑΚΗ, αλλά διατυπώνουμε επίσης την άποψη ότι η κυριαρχία της ΚΙΝΗΙΑΚΗ οφείλεται στην απουσία 134 Βλ. ενότητα * όπου αναφέρεται η τυπολογική μαρτυρία για τη σχέση του ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη με τη σημασία του ΚΟΠΟΤ. 153

180 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη στην ομηρική ελληνική που έχει σαν αποτέλεσμα το λειτουργικό φορτίο του ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη να το αναλαμβάνει η ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ εἰς. (3) κριτήριο της σύνθεσης (πρβλ. Langacker 1987: 376): χρήση σε σύνθετες λεξικές μονάδες. Όπως επισημαίνουν οι Tyler & Evans (2003: 48), μπορεί η εμφάνιση μιας σημασίας σε σύνθετους τύπους να μην είναι καθοριστικός παράγων για την πρωτοτυπικότητα αυτής της σημασίας μέσα στο δίκτυο, ωστόσο η απουσία μιας σημασίας στις μονάδες αυτές αυξάνει τις πιθανότητες η εν λόγω σημασία να μην είναι η πρωτοτυπική. ύνθετοι σχηματισμοί με την πρόθεση εἰς απαντούν κυρίως με ρήματα. τον πίνακα που ακολουθεί παρατίθενται μια σειρά από ρήματα μαζί με τη σημασία που φέρουν. Σαυτόχρονα, για την καλύτερη κατανόηση της λειτουργίας αυτών των συνθέτων, δίνεται και ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα για κάθε περίπτωση. Σύπος Απόσπασμα Μετάφραση αποσπάσματος εἰσάγω αὐτοὺς δ εἰσγον θεῖον Σους νιους μετά στο θείο δόμον (δ 43) συνέμπασαν παλάτι εἰσάλλομαι ὃς πρῶτος ἐσήλατο τεῖχος και πρώτος πήδηξε στο Ἀχαιῶν (Μ 438) καστροτείχι μέσα εἰσαφικνοῦμαι οὐδέ κεν ἐκ νηὸς γλαφυρς Να ρίξει κι ένας αἰζήιος ἀνὴρ/ τόξῳ χεροδύναμος θνητός με ὀιστεύσας κοῖλον σπέος το δοξάρι κάτωθε, απ τ εἰσαφίκοιτο. (μ 83-84) άρμενο, δε δύνεται να φτάσει στην κουφάλα του σπηλιού εἰσβαίνω 1. οἱ δ αἶψ εἴσβαινον καὶ ἐπὶ κληῖσι καθῖζον (ι 103) 2. ἐς δ ἑκατόμϊην/ βσε θε, (Α ) Κι ως ανέβηκαν δίχως άργητα και στα ζυγά κάθισαν 2. πλήθια σφαχτά φορτώνει για το θεό Μετάφραση συνθέτου οδηγώ μέσα σε πηδώ μέσα φτάνω σε/ μέσα σε 1. Πηγαίνω μέσα (αμεταβ.)/ πηγαίνω πάνω 2. οδηγώ μέσα (μεταβ.) 135 Σο σύνθετο έχει υποστεί τμήση. 154

181 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ εἰσδύομαι εἰσελαύνω τὼ δ ἐς τεύχεα δύντε (χ 201) *σε τμήση+ Πρβλ. Ἀρήϊα τεύχεα δύω (Ζ 340) * να βάλω τ άρματα του πολέμου+ ὅθι ποιμένα ποιμὴν/ ἠπύει εἰσελάων, ὁ δέ τ ἐξελάων ὑπακούει (κ 82-83) εἰσερύω να μὲν ὡρμίσαμεν εἰσέρχομαι εἰσθρώσκω εἰσκαλέω>ῶ εἰσοιχνέω>ῶ εἰσπέτομαι εἰσφέρω κοῖλονσπέος εἰσερύσαντες (μ 317) ἀλλ εἰσέρχεο τεῖχος ἐμὸν τέκος (Φ 56) ὃ δ ἄρ ἔσθορε φαίδιμος Ἕκτωρ/ νυκτὶ θοῆ ἀτάλαντος ὑπώπια (Μ ) ἐς δ ἄλοχον Ἑκάβην ἐκαλέσσατο φώνησέν τε (Ψ 193) λευσσόντων τοιόνδε θάλος χορὸν εἰσοιχνεῦσαν (ζ 157) ἥ ῥά θ ὑπ ἴρηκος κοίλην εἰσέπτατο πέτρην (Υ 494) ἡμιόνους ἔλυον ἐσθτά τε ἔσφερον εἴσω (η 6) 136 και αυτοί αρματώθηκαν βοσκός βοσκό εδώ σμίγε, ο ένας γυρνώντας (ενν. στο κοπάδι), ο άλλος φεύγοντας (ενν. από το κοπάδι), κι αφήνουν γεια, ως χωρίζουν. τραβώντας το άρμενο το κρύψαμε σε βαθύ σπήλιο μέσα Μον έμπα, γιε μου, μες στο κάστρο μας κι ο Έχτορας, με μάτι ξαγριεμένο, σα μαύρη νύχτα μέσα επήδηξε και την Εκάβη, τη γυναίκα του, την κάλεσε μέσα φωνάζοντας τη τέτοιο βλαστάρι καμαρώνοντας μες στο χορό να μπαίνει. που σε βαθιά του βράχου χώνεται σκισμάδα, ως το γεράκι το κυνηγάει τις μούλες λύσαν και κουβάλησαν τα ρούχα μες στο σπίτι ντύνομαι (κυρ. εισέρχομαι σε ιμάτια ) πηγαίνω εντός/προς σέρνω μέσα σε μπαίνω μέσα πηδώ μέσα σε, εφορμώ καλώ εντός έρχομαι μέσα πετιέμαι μέσα φέρνω μέσα Πίνακας 4.2. Η πρόθεση εἰς στη σύνθεση με ρήματα. Από τον πίνακα [4.2] συνάγεται ότι η σημασία που είναι κυρίαρχη στη σύνθεση είναι η ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ, η ίδια δηλαδή σημασία με αυτή που συναντούμε και στη σύνταξη. 136 Αξίζει να σημειωθεί η παρουσία του επιρρήματος εἰσω που δηλώνει την εσωτερική περιοχή. Κατ αυτόν τον τρόπο ενισχύεται η εκφραζόμενη από το προρρηματικό ἐς έννοια της περιοχής. Ψς εκ τούτου, το συστατικό της περιοχής επιμερίζεται σε δύο συστατικά. 155

182 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ (4) παραδειγματικό κριτήριο (πρβλ. Taylor 21995: 117): σχέσεις με άλλες μονάδες του χώρου. Μέσα στο γενικότερο σύνολο των μονάδων του χώρου, υπάρχουν ομάδες οι οποίες δημιουργούν αντιθετικά ζεύγη, όπως π.χ. συμβαίνει με τα επιρρήματα της ΝΕ μέσα και έξω, πάνω και κάτω. Όσον αφορά τα δύο πρώτα επιρρήματα, το σημείο αντίθεσης τους είναι πρωτίστως η έννοια της οριοθετημένης περιοχής στο χώρο137. την περίπτωση του μέσα ο τροχιοδείκτης βρίσκεται εντός της οριοθετημένης περιοχής, ενώ στο έξω εκτός αυτής. Από την άλλη μεριά, τα επιρρήματα πάνω και κάτω αντιπαραβάλλονται σε σχέση με το χώρο που καταλαμβάνουν στον κάθετο άξονα. Η σημασία των μέσα και πάνω καθορίζεται μερικώς από τον τρόπο που αντιπαραβάλλεται με το άλλο μέλος του ζεύγους, δηλαδή το έξω και το κάτω αντίστοιχα. Γενικότερα, η σημασία ενός μορίου που συμμετέχει σε ένα αντιθετικό ζεύγος καθορίζεται μερικώς από τον τρόπο που αντιπαραβάλλεται με άλλα μέλη της ομάδας. Η πρόθεση εἰς, ως προς την τοποθέτηση στο χώρο, δημιουργεί αντιθετικό ζεύγος καταρχάς με την ἐν. Η εἰς και η ἐν μοιράζονται την ίδια περιοχή (ΜΕ Α), αλλά διαφοροποιούνται ως προς το χαρακτηριστικό της κίνησης η μεν εἰς κωδικοποιεί την κίνηση (*ΔΤΝΑΜΙΚΟΣΗΣΑ+) προς έναν τόπο αναφοράς (παρ. *4.2]), η δε ἐν τη * ΣΑ Η+ στον τόπο αναφοράς (παρ. *4.3]). (4.2) οὐ γὰρ ἔθ Ἥφαιστος μεταδήμιος, ἀλλά που ἤδη οἴχεται ἐς Λῆμνον μετὰ ίντιας ἀγριοφώνους (θ ) ο Ήφαιστος τώρα εδώ δε βρίσκετα, πια θα 'χει πάει στη Λήμνο το δίχως άλλο, τους αγριόφωνους για ν ανταμώσει ίντες (4.3) ἐπεὶ δὴ πρῶτα τομὴν ἐν ὄρεσσι λέλοιπεν (A 235) αφού παράτησε στο λόγγο τον κορμό του Η εἰς δημιουργεί επιπλέον ελάχιστο ζεύγος και με την ἐκ. Η εἰς και η ἐκ είναι όμοιες ως προς το χαρακτηριστικό *ΔΤΝΑΜΙΚΟΣΗΣΑ+, αλλά διαφέρουν 137 Δεν θα αναφερθούμε στο σημείο αυτό στο λειτουργικό στοιχείο της έγκλεισης. 156

183 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ ως προς την περιοχή (*ΜΕΑ]-[ΕΞΨ+ αντίστοιχα). Η εἰς κωδικοποιεί την κίνηση προς το εσωτερικό ενός τόπου αναφοράς (παρ. *4.4+), ενώ η ἐκ την έξοδο (μέσα) από το εσωτερικό του τόπου αναφοράς (παρ. *4.5]). (4.4) αὐτίκ ἄρ εἰς εὐρὺ σπέος ἤλυθεν (ε 77) κινάει μετά και μπαίνει στο σπήλιο το φαρδύ (4.5) αὐτίκα δ ἐξ ὀχέων σὺν τεύχεσιν ἆλτο χαμᾶζε (Γ 29) Κι ευτύς πετιέται από τ αμάξι του συνάρματος στο χώμα. Από τα παραπάνω αντιθετικά ζεύγη, προκύπτει ότι κυρίαρχα χαρακτηριστικά της εἰς είναι η δυναμική σχέση και η εσωτερική περιοχή δείχνοντάς μας την κατεύθυνση προς την οποία πρέπει να κοιτάξουμε για τον προσδιορισμό της πρωτοτυπικής σκηνής. (5) γραμματικές προβλέψεις (πρβλ. Langacker 1987): από αυτή τη σημασία όλες οι άλλες σημασίες μπορούν να παραχθούν με φυσικό τρόπο. Για οποιαδήποτε σημασία δεν μπορεί να παραχθεί από τη βασική σημασία, θα πρέπει να είμαστε σε θέση να διαπιστώσουμε τη σχέση αυτής της σημασίας με κάποια άλλη σημασία που συνδέεται απευθείας με την πρωτοτυπική σημασία. Η σημασία που αποτελεί τη βάση για την παραγωγή των υπόλοιπων σημασιών του δικτύου είναι η ΚΙΝΗΙΑΚΗ. Ισχύει δηλαδή και σε αυτό το κριτήριο ό,τι ισχύει και για το κριτήριο της κυριαρχίας στο δίκτυο. Επειδή ακριβώς οι άλλες σημασίες παράγονται από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία στην ανάλυση των σημασιών της εἰς και των μονοπατιών που ακολουθούνται, η διαδρομή της κατεύθυνσης θα έχει στις περισσότερες περιπτώσεις τη μορφή *από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ στην/ στον/ στο xxx] Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι δεν είναι απαραίτητο η πρωτοτυπική σημασία να είναι η ίδια σε όλα τα διαχρονικά στάδια. Για παράδειγμα, στη μεσαιωνική ελληνική, περίοδο κατά την οποία η εἰς χρησιμοποιείται τόσο σε λειτουργία κίνησης όσο και σε λειτουργία στάσης, η κεντρική σημασία της εἰς δεν κωδικοποιεί την κίνηση του τροχιοδείκτη προς το ορόσημο, αλλά απλώς εκφράζει τον προσανατολισμό του τροχιοδείκτη προς το ορόσημο. Να σημειωθεί ότι ο προσδιορισμός της πρωτοτυπικής σημασίας για όλα τα υπό εξέταση διαχρονικά στάδια με εφαρμογή των κριτηρίων που έχουν προταθεί στη βιβλιογραφία, 157

184 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ ε αυτό το σημείο θα προσθέσουμε και ένα έκτο κριτήριο, το οποίο θεωρείται στη διαχρονική σημασιολογία ιδιαιτέρως σημαντικό για τη διαπίστωση της πρωτοτυπικότητας μιας σημασίας. Αυτό είναι το κριτήριο της συχνότητας (βλ. Geeraerts 1997: 35, 39, Taylor : ). (6) κριτήριο συχνότητας: Η σημασία που εμφανίζεται συχνότερα στο σημασιολογικό δίκτυο είναι αρκετά πιθανό να αποτελεί και την πρωτοτυπική σημασία 139. Η σημασία της εἰς που εμφανίζεται συχνότερα στον όμηρο είναι η ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ: ο τροχιοδείκτης κινείται προς και καταλήγει στο ορόσημο και το ορόσημο ερμηνεύεται σαν περιέκτης. Η συχνότητα εμφάνισης των σημασιών της εἰς ελέγχθηκε σε 12 ραψωδίες της Οδύσσειας. ε σύνολο 236 παραδειγμάτων, η εἰς κωδικοποιεί την ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ 94 φορές, την ΚΙΝΗΙΑΚΗ 110, ενώ σε 32 περιπτώσεις εκφράζει άλλες σημασίες και χρήσεις. Αν αφαιρέσουμε τις φορμουλαϊκές εκφράσεις και τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα, τότε οι αριθμοί έχουν ως εξής: εγκινησιακή κινησιακή λοιπές εγκινησιακή κινησιακή λοιπές Γράφημα 4.1. Κατανομή των σημασιών της εἰς στην Οδύσσεια (ραψωδίες α-μ αριθμός λέξεων: 44735). εκφεύγει από τους στόχους της παρούσας διατριβής. Αυτό σε πρώτη ανάγνωση δημιουργεί πρόβλημα στην εφαρμογή των κριτηρίων πολυσημίας, ωστόσο, από τη στιγμή που οι σημασίες και χρήσεις που εξετάζονται, π.χ. στη μεσαιωνική περίοδο, ανήκουν σε αφηρημένα πεδία, το πρόβλημα αίρεται, γιατί α) αυτές αφορούν μη τοπικές έννοιες και β) είναι δυνατός ο έλεγχος της διάκρισης ανάμεσα σε έννοιες που είναι ανεξάρτητες από το περικείμενο και σε περικειμενικά συναγόμενες έννοιες. 139 Η Dubois (1983) σημειώνει ότι δεν υπάρχει αναγκαία σχέση μεταξύ της συχνότητας και της πρωτοτυπικότητας, αλλά όπως σωστά τονίζουν οι De Mulder και Vandeheyden (2002: 180) το γεγονός ότι τα τεστ που παραδοσιακά χρησιμοποιούνται για να διαπιστωθεί το πρωτοτυπικό στάτους μιας σημασίας δεν μπορούν να εφαρμοστούν σε μια διαχρονική ανάλυση, αναβαθμίζει το ρόλο της συχνότητας. 158

185 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Υαίνεται λοιπόν ότι η ΚΙΝΗΙΑΚΗ και η ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία εμφανίζονται πιο συχνά στον Όμηρο, γεγονός που πιστοποιεί την κεντρική θέση τους μέσα στις σημασίες της εἰς. Ο διωνυμικός στατιστικός έλεγχος έδειξε ότι οι αριθμοί της ΚΙΝΗΙΑΚΗ και της ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ δεν διαφέρουν σημαντικά από τη διωνυμική υπόθεση της ισοδύναμης πιθανότητας για το καθένα (p = 0.518). Από τη στιγμή που η διαφορά δεν είναι σημαντική, δεν μπορούμε να αποφασίσουμε με βάση αυτό το κριτήριο για το ποια από τις δύο προκρίνεται ως πιο βασική Η πρωτοτυπική σημασία της εἰς στον Όμηρο Σα τρία από τα έξι κριτήρια, δηλαδή το ιστορικό, το κριτήριο της σύνθεσης και το παραδειγματικό κριτήριο, προκρίνουν την ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία ως την πρωτοτυπική για την ομηρική περίοδο. Αντίθετα, το κριτήριο της κυριαρχίας στο δίκτυο και το κριτήριο των γραμματικών προβλέψεων δείχνουν προς μια κεντρική σημασία στην οποία η έννοια της εσωτερικής περιοχής δεν είναι παρούσα: την ΚΙΝΗΙΑΚΗ. Σέλος, το κριτήριο της συχνότητας αποκαλύπτει ότι η ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ και η ΚΙΝΗΙΑΚΗ έχουν παρόμοιο στάτους όσον αφορά το ζήτημα της πρωτοτυπικότητας. Σο συμπέρασμα που απορρέει από την συνεξέταση όλων των κριτηρίων είναι ότι η ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ έχει ένα ελαφρύ προβάδισμα στο ζήτημα της πρωτοτυπικότητας από τη στιγμή που τα περισσότερα κριτήρια την προβάλλουν ως τέτοια. Ψστόσο, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τα ευρήματα από τα δύο κριτήρια που μας δείχνουν ότι και η ΚΙΝΗΙΑΚΗ έχει κεντρική θέση μέσα στο δίκτυο των σημασιών. το πλαίσιο αυτής της διατριβής θα θεωρήσουμε ότι η εἰς πρωτοτυπικά εκφράζει την ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία, αλλά παράλληλα κεντρική είναι και η ΚΙΝΗΙΑΚΗ. Σο κριτήριο της ιστορικής προτεραιότητας μας δείχνει ότι πιθανόν η ΚΙΝΗΙΑΚΗ παράγεται από την ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ. Και με λογικούς όρους μπορούμε να φτάσουμε σε παρόμοιο συμπέρασμα: η ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ περιλαμβάνει την ΚΙΝΗΙΑΚΗ, και όχι το 159

186 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ αντίστροφο: όταν μια οντότητα κινείται προς ένα ορόσημο δεν εισέρχεται απαραίτητα σε αυτό, αλλά αν εισέρχεται σε αυτό, θα πρέπει απαραίτητα να έχει κινηθεί προς αυτό. Η τοπική διάταξη που περιγράφει την προτεινόμενη πρωτοτυπική σκηνή φαίνεται στο σχήμα *4.3+. Η διάταξη αυτή περιέχει έναν τροχιοδείκτη (σκιασμένη σφαίρα) που είναι προσανατολισμένος προς το ορόσημο (η οριοθετημένη με παχιά γραμμή περιοχή) και κινείται προς αυτό, διανύει δηλαδή μια διαδρομή (το διπλό βέλος που κατευθύνεται προς το ορόσημο) και εισέρχεται εντός αυτού. Η εἰς προβάλλει τον προορισμό της κίνησης που πραγματοποιείται από τον τροχιοδείκτη. Σο περίγραμμα του οροσήμου είναι με παχιά γραμμή για να δηλωθεί ακριβώς ότι το ορόσημο είναι προβεβλημένη οντότητα. Σο σκιασμένο βέλος πάνω στον τροχιοδείκτη αναπαριστά την έννοια του προσανατολισμού του τροχιοδείκτη σε σχέση με το ορόσημο. ΣΡ ΟΡ χήμα 4.3. Η πρωτοτυπική σκηνή για την εἰς στον Όμηρο Σο (4.6) είναι αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της πρωτοτυπικής σκηνής: (4.6) β δ ἴμεν ἐς θάλαμον πολυδαίδαλον, ᾧ ἔνι κούρη κοιμᾶτ ἀθανάτῃσι φυὴν καὶ εἶδος ὁμοίη, Ναυσικάα (ζ 15-17) τη βαριοστολισμένη κάμαρα τρυπώνει, εκεί που η κόρη κοιμόταν, κι έμοιαζε με αθάνατη στην ελικιά, στην όψη, η Ναυσικά 160

187 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ το (4.6) υπάρχει ένας τροχιοδείκτης (το εννοούμενο Ἀθηνά) ο οποίος είναι προσανατολισμένος προς το ορόσημο και διανύει μια διαδρομή με στόχο να εισέλθει στο εσωτερικό του θαλάμου. Ο στόχος της κίνησης του τροχιοδείκτη είναι δηλαδή το ορόσημο θάλαμον, το οποίο μάλιστα αποτελεί οντότητα τριών διαστάσεων. Με δεδομένο ότι το απαρέμφατο ἴμεν είναι ουδέτερο ως προς το χαρακτηριστικό της περιοχής, η δήλωση της περιοχής [ΜΕΑ+ στο συγκεκριμένο παράδειγμα γίνεται αποκλειστικά από την πρόθεση. Σο στοιχείο της κίνησης επιμερίζεται σε τρία συστατικά, κάτι που όπως έχουμε αναφέρει συναντούμε στον Όμηρο, δηλαδή στο ρηματικό τύπο ἴμεν, στην πρόθεση ἐς και στην αιτιατική που φέρει το όνομα θάλαμος. Σροχιοδείκτης χέση Περιοχή ημασιολογικός ρόλος (ἕ) ἴμεν εἰς θάλαμ- + -ον χήμα 4.4. ἴμεν ἐς θάλαμον: δήλωση της σχέσης και της περιοχής. (αιτιατική) τις πρωτοτυπικές χρήσεις της εἰς στον Όμηρο ανακαλούνται δύο βασικά εικονιστικά σχήματα, το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ και το σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ- ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τα δύο σχήματα προβάλλονται πάντα. Και στα δύο ομηρικά έπη απαντούν με μεγάλη συχνότητα παραδείγματα της εἰς στα οποία προβάλλεται μόνο το σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ και όχι το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ, δεν έχει δηλαδή τόση σημασία το χαρακτηριστικό της εσωτερικής περιοχής και άρα δεν κάνουμε λόγο για ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία. ε αυτές τις περιπτώσεις ο τροχιοδείκτης δεν εισέρχεται απαραίτητα εντός του οροσήμου και μάλιστα ενδέχεται να μην έρχεται σε επαφή με αυτό. το (4.7α) ο τροχιοδείκτης κινείται προς το ορόσημο και το στοιχείο που προβάλλεται είναι το τελικό σημείο της διανυόμενης διαδρομής (ο τροχιοδείκτης όμως δεν εισέρχεται απαραίτητα εντός της οριοθετημένης περιοχής παρά το γεγονός ότι το 161

188 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ δισδιάστατο ορόσημο μπορεί να γίνει αντιληπτό σαν περιέκτης), ενώ στο (4.7β) ο τροχιοδείκτης ούτε φτάνει απαραίτητα στην περιοχή που δηλώνεται από το ορόσημο ούτε φυσικά εισέρχεται εντός της οριοθετημένης περιοχής. (4.7) α. σὺν χειρὶ φίλην ἐς πατρίδ ἱκέσθαι (λ 359) να στρέψω πίσω στην πατρίδα μου με πιο γεμάτα χέρια β. φεύγωμεν σὺν νηυσὶ φίλην ἐς πατρίδα γαῖαν (Β 140) με τα καράβια πίσω ας γυρίσουμε στην ποθητή πατρίδα Σα σχήματα *4.5α+ και *4.5β+ σχηματοποιούν αυτές τις παραλλαγμένες - σε σχέση με την πρωτοτυπική σημασία - τοπικές σκηνές. Και στα δύο σχήματα οπτικοποιείται - ανάμεσα σε άλλα - η πληροφορία ότι σε παραδείγματα όπως το (4.7α) και το (4.7β) ανακαλούνται μεν και τα δύο εικονιστικά σχήματα, δηλαδή το σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ και αυτό του ΠΕΡΙΕΚΣΗ, ωστόσο το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ δεν είναι στο προσκήνιο. Σο (4.7β) διαφέρει σε σχέση με το (4.7α) ως προς τη δυνατότητα επαφής του τροχιοδείκτη με το ορόσημο. ΣΡ ΟΡ χήμα 4.5α. ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία (η περιοχή δεν παίζει ρόλο). ΣΡ ΟΡ χήμα 4.5β. Η χρήση της κατεύθυνσης (η περιοχή δεν παίζει ρόλο). 162

189 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Θα επιμείνουμε λίγο περισσότερο στο παράδειγμα (4.7β). το παράδειγμα η <εἰς + αιτιατική> συνοδεύεται από ρήμα το οποίο δηλώνει την αφετηρία της κίνησης, το φεύγω. Καθώς το ρήμα φεύγω σχετίζεται με την αρχική φάση μιας διαδρομής, το χαρακτηριστικό που αναδεικνύεται είναι η κατεύθυνση της διαδρομής που ακολουθεί ο τροχιοδείκτης. Με ρήματα σαν το φεύγω θα υπέθετε κανείς ότι περισσότερο δόκιμη θα ήταν η χρήση μιας πρόθεσης που προβάλλει ακριβώς την κατεύθυνση της διαδρομής (πρβλ. στα αγγλικά *Maria departs to Berlin και Maria departs for Berlin και στα ΝΕ *Η Μαρία αναχωρεί στο Βερολίνο και Η Μαρία αναχωρεί για (το) Βερολίνο). Η χρήση της εἰς στα συγκεκριμένα περιβάλλοντα αποτελεί ένδειξη ότι ένα εξέχον σημασιολογικό χαρακτηριστικό της (και όχι απλώς υπονόημα) συνδέεται με την πρόθεση (το σκοπό) του τροχιοδείκτη να φτάσει στο ορόσημο. Θα δούμε στη συνέχεια ότι αυτό ειδικά το χαρακτηριστικό αξιοποιείται για την επέκταση στην πιο αφηρημένη σημασία του ΚΟΠΟΤ. Η Luraghi (2003: 108) επισημαίνει μια παρόμοια περίπτωση όπου η εἰς δηλώνει κατεύθυνση. (4.8) ἀλλ ὅτε δὴ τάχ ἔμελλε μιγήσεσθαι φυλάκεσσι φεύγων ἐς νῆας (Κ ) Μα όπως τραβούσε κατά τ άρμενα κι ήταν να πέσει απάνω στις βάρδιες Ορμώμενη από αυτό το παράδειγμα, υποστηρίζει ότι καθοριστική για τη διαφορετική ερμηνεία της σκηνής είναι η επιλογή του οροσήμου. Αναφέρει ότι με ένα συγκεκριμένο ορόσημο, το όνομα ναῦς, η εἰς κωδικοποιεί την κατεύθυνση προς ένα τόπο αναφοράς, κίνηση που δεν καταλήγει αναγκαστικά στο εσωτερικό του οροσήμου ή σε επαφή με αυτό. Ψστόσο, σε αντίθεση με την άποψη της Luraghi, θεωρούμε ότι δεν είναι το είδος του οροσήμου που είναι σημαντικό σε παραδείγματα αυτού του τύπου, αλλά το 163

190 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ είδος του ρήματος 140. Έτσι, για παράδειγμα, όταν το ρήμα δηλώνει το τέλος της κίνησης, όπως π.χ. το ΝΕ φτάνω, ακόμα και στην περίπτωση που το ορόσημο είναι ίδιο με αυτό του παραδείγματος (4.8), η διαδρομή του τροχιοδείκτη καταλήγει σε επαφή του τροχιοδείκτη με το ορόσημο. το (4.9) η ερμηνεία της επαφής του τροχιοδείκτη τὸν με τα ορόσημα νάς και κλισίας προκύπτει κυρίως από το ρήμα ἀφικέσθαι, καθώς το ρήμα ἀφικνοῦμαι φέρνει στο προσκήνιο το τέλος της διαδρομής. (4.9) πρίν γε τὸν ἐς νάς τε θοὰς κλισίας τ ἀφικέσθαι (δ 255) πριν πίσω στα γοργά πλεούμενα και στα καλύβια φτάσει Ο πίνακας *4.3] δείχνει ότι η διαφορετική επιλογή ρήματος και όχι οροσήμου επηρεάζει το χαρακτηριστικό της επαφής του τροχιοδείκτη με το ορόσημο. Ρήμα Ορόσημο Επαφή με το ορόσημο φεύγω (= φεύγω) νας - ἀφικνοῦμαι (= φτάνω) νας + Πίνακας 4.3. Επίδραση της σημασιολογίας του ρήματος στο προβαλλόμενο χαρακτηριστικό του οροσήμου. Σο ρήμα κίνησης καθορίζει ποιο από τα συστατικά της διαδρομής (path) προβάλλονται. Σο ρήμα ἀφικνοῦμαι προβάλλει το τέλος της διαδρομής, το ρήμα φεύγω την αφετηρία της διαδρομής 141. Η λειτουργία της κατεύθυνσης προκύπτει από τη συνθετική πολυσημία, αφού το ρήμα φεύγω πυροδοτεί τη συγκεκριμένη ερμηνεία. 140 Άλλωστε, η σημασία της μη επαφής με το ορόσημο προκύπτει και όταν χρησιμοποιείται όχι μόνο το ναῦς ως τόπος αναφοράς, αλλά και άλλα ονόματα, όπως είδαμε στο (4.7β). 141 Σο φεύγω πέρα από το συγκεκριμένο συστατικό της διαδρομής που προβάλλει, δηλώνει και την κατεύθυνση (βλ. παραπάνω). 164

191 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Σο λειτουργικό στοιχείο Γενικές παρατηρήσεις Έχει ήδη αναφερθεί ότι, σύμφωνα με το μοντέλο Tyler & Evans, οι ποικίλες σημασίες ενός τοπικού δείκτη σχηματίζουν μια σύνθετη κατηγορία και οργανώνονται γύρω από μια κεντρική σημασία, την πρωτοτυπική σκηνή (proto-scene). Η πρωτοτυπική σκηνή όμως δεν περιλαμβάνει μόνο τα στοιχεία εκείνα με τα οποία επιτυγχάνεται η τοποθέτηση στο χώρο, δηλαδή τον τροχιοδείκτη, το ορόσημο, την περιοχή και το είδος της σχέσης που δημιουργείται ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο. Εξαιρετικά σημαντικός για τη θεμελίωσή της είναι και ο προσδιορισμός του λειτουργικού στοιχείου (functional element) (ή των λειτουργικών στοιχείων). Σα λειτουργικά στοιχεία περιέχουν πληροφορίες για τις χαρακτηριστικές χρήσεις ενός αντικειμένου και κυρίως για το σκοπό χρήσης του αντικειμένου αυτού. Σο λειτουργικό στοιχείο αντανακλά τη σχέση αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο σε μια συγκεκριμένη τοπική διάταξη και θεωρείται αναπόσπαστο κομμάτι της πρωτοτυπικής σκηνής (βλ. Michotte 1963, Feist & Gentner 2003, Herskovits 1986, Tyler & Evans 2003: 51, Vandeloise 1991: 13). Για να γίνει κατανοητή η χρησιμότητα του λειτουργικού στοιχείου, θα εξετάσουμε το λειτουργικό στοιχείο που συνδέεται με την πρόθεση ἐν 142. Η ἐν χρησιμοποιείται για την τοποθέτηση του τροχιοδείκτη εντός του οροσήμου (το ορόσημο πρωτοτυπικά είναι μια τρισδιάστατη οντότητα) ο τροχιοδείκτης δηλαδή βρίσκεται μέσα στο ορόσημο, όπως φαίνεται στο σχήμα *4.6]: 142 την αγγλική το συγκεκριμένο ζήτημα έχει συζητηθεί για την πρόθεση in από την Herskovits (1986) και τους Tyler & Evans (2003), στη γαλλική για την πρόθεση dans από τον Vandeloise (1991) και στη γερμανική για την in πάλι από τον Vandeloise (1994). Για την ἐν βλ. και την ανάλυση της Luraghi 2003: κεφ

192 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Χ χήμα 4.6. Ο τροχιοδείκτης μέσα στο ορόσημο (πρβλ. το σχήμα της έγκλεισης του Johnson 1987: 23). Η πληροφορία αυτή αφορά τη γεωμετρική διάταξη. Ψστόσο, ο τρόπος με τον οποίο αλληλεπιδρούμε με τα οριοθετημένα ορόσημα σαν αυτό του σχήματος [4.6] έχει και λειτουργικές συνέπειες (βλ. Coventry, Carmichael & Garrod 1994: 290 κ.ε., Lakoff & Johnson 1999: 32, Tyler & Evans 2003: 179). Για παράδειγμα, μια λειτουργική συνέπεια είναι ότι το ορόσημο περιορίζει τον τροχιοδείκτη και τον εμποδίζει να βγει έξω από αυτό. Φαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα που ακολουθεί: (4.10) ἦ ῥά κεν ἐν δεσμοῖς ἐθέλοις κρατεροῖσι πιεσθεὶς εὕδειν ἐν λέκτροισι παρὰ χρυσέῃ Ἀφροδίτῃ; (θ ) με τη χρυσή Αφροδίτη δίπλα σου θα το 'θελες στο στρώμα να κείτεσαι και να 'σαι με άλυτα πλεμάτια αλυσωμένος; Σο (4.10) περιγράφει μια σκηνή στην οποία ο τροχιοδείκτης είναι τοποθετημένος μέσα σε έναν περιορισμένο χώρο, το ορόσημο δεσμοῖς. Οι αλυσίδες χρησιμεύουν στο να διατηρήσουν το τοποθετούμενο, τον τροχιοδείκτη δηλαδή, δεσμευμένο μέσα στα όριά τους και μάλιστα σε απόλυτα στατική θέση. Η Luraghi (2003: 84) επισημαίνει ότι για την ἐν είναι απαραίτητη η ενσωμάτωση του λειτουργικού τύπου ανάλυσης, γιατί σε διαφορετική περίπτωση δεν θα μπορούσαν να ερμηνευθούν επαρκώς παραδείγματα όπως τα (4.11) και (4.12): 166

193 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ (4.11) καὶ λίην οὗτός γε μένος θυμόν τ ὀλέσειε χερσὶν ὑπ Ἀργείων φθίμενος ἐν πατρίδι γαίῃ (Θ 359) Να 'ταν ετούτος πώς θα το 'θελα! ζωή κι αντρεία να χάσει, πεσμένος από χέρια Αργίτικα στη γη την πατρική του! (4.12) (ενν. τὸ σκπτρον) νῦν αὖτέ μιν υἷες Ἀχαιῶν ἐν παλάμῃς φορέουσι δικασπόλοι (Α ) και στα χέρια τους οι Αργίτες κρισολόγοι τώρα το σφίγγουν (ενν. το σκήπτρο) διαφεντεύοντας τη δικαιοσύνη πάντα, ως το 'χει ορίσει ο Δίας Η γεωμετρική ανάλυση θα απαιτούσε το ορόσημο να είναι τρισδιάστατη οντότητα και ως εκ τούτου δεν θα μπορούσε να εξηγήσει την παρουσία του δισδιάστατου οροσήμου στο (4.11). Για το (4.12), πάλι αυτού του είδους η ανάλυση θα ήταν ανεπαρκής, γιατί προϋποτίθεται ο ολικός εγκλεισμός του τροχιοδείκτη από το ορόσημο, προϋπόθεση που δεν πληρούται στο παράδειγμα. Η τοποθέτηση στην περίπτωση αυτή γίνεται με τη χρήση της ἐν, γιατί λαμβάνεται υπόψη ένα συγκεκριμένο λειτουργικό χαρακτηριστικό που είναι συνδεδεμένο με την πρόθεση, αυτό του ελέγχου του οροσήμου πάνω στον τροχιοδείκτη. Μια όψη όπου είναι ορατός αυτός ο έλεγχος της μιας οντότητας πάνω στην άλλη φαίνεται από τον τρόπο που αλληλεπιδρούν οι δύο οντότητες όταν μετακινήσουμε τη μια εξ αυτών, το ορόσημο. Αν μετακινήσουμε το ορόσημο (που είναι αντικείμενο-περιέκτης), μετακινούμε ταυτόχρονα και το περιεχόμενο του περιέκτη. Έτσι, αν μετακινήσουμε την τσάντα της εικόνας [4.1], μετακινούμε αναγκαστικά μαζί και το κουτί που βρίσκεται μέσα στην τσάντα. Αυτή η ιδιότητα της έγκλεισης ισχύει ανεξάρτητα από το αν η έγκλειση είναι ολική ή μερική (πρβλ. Coventry, Carmichael & Garrod 1994, Feist 2000, Herskovits 1988, Vandeloise 1991, 1994). 167

194 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Εικόνα 4.1. Σο κουτί μέσα στην τσάντα *εικόνα 14 από τη σειρά Topological Relation Picture Series του Max Planck Institute for Psycholinguistics (Bowerman & Pederson 1992, Bowerman 1996) Σο λειτουργικό στοιχείο της εἰς την ενότητα [4.1.3] όπου παρουσιάσαμε την πρότασή μας για τη μοναδική τοπική διάταξη που ενυπάρχει στην πλειοψηφία των διακριτών σημασιών του δικτύου σημασιών της εἰς, είδαμε ότι αυτή περιέχει έναν τροχιοδείκτη που κινείται προς το ορόσημο και εισέρχεται εντός αυτού. Σο προτεινόμενο σχήμα επαναλαμβάνεται στο [4.7]. ΣΡ ΟΡ χήμα 4.7. Η πρωτοτυπική σκηνή για την εἰς στον Όμηρο. Η εἰς προβάλλει τον προορισμό της κίνησης που πραγματοποιείται από τον τροχιοδείκτη. Η κρίσιμη λεπτομέρεια στο σχήμα είναι ότι ο τροχιοδείκτης είναι προσανατολισμένος προς το ορόσημο. Από τη στιγμή που ο τροχιοδείκτης είναι προσανατολισμένος προς το ορόσημο, η θεώρηση του οροσήμου ως δυνάμει στόχου έρχεται ως φυσική συνέπεια. Αυτή η φυσική συνέπεια μας δίνει και το λειτουργικό στοιχείο της εἰς: ο ρόλος του οροσήμου ως στόχου της κίνησης. Είναι το ίδιο λειτουργικό στοιχείο που αναγνωρίζουν οι Tyler & Evans (2003: 148, 199) τόσο για την πρόθεση into όσο και για την πρόθεση to της αγγλικής. 168

195 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Ση θέση αυτή για την ύπαρξη του συγκεκριμένου λειτουργικού στοιχείου της εἰς ενισχύει η σύγκριση της εν λόγω πρόθεσης με την πρὸς. Ας εξετάσουμε το ακόλουθο ζεύγος: (4.13) ἤ μιν ἑλὼν ῥίψω ἐς Σάρταρον ἠερόεντα (Θ 13) για θα τον ρίξω μες στα Σάρταρα τα μαύρα, αρπάζοντας τον, (4.14) τὴν ἕτερος ῥίπτασκε ποτὶ νέφεα σκιόεντα (θ 374) κι ο ένας προς τα βαθίσκιωτα νέφη τη σφεντονούσε τα (4.13) και (4.14) χρησιμοποιείται το ίδιο ρήμα, ωστόσο η ερμηνεία της τοπικής σκηνής είναι διαφορετική. την πρώτη περίπτωση, δηλώνεται ότι ο τροχιοδείκτης φτάνει στο ορόσημο συγκεκριμένα το ορόσημο αποτελεί το τελικό σημείο της κίνησής του και τελικό στόχο του. Αντίθετα στη δεύτερη περίπτωση, η χρήση της πρόθεσης ποτὶ μας δεσμεύει με διαφορετικό τρόπο ως προς το είδος της ερμηνείας που θα αποδώσουμε στη σκηνή: δηλώνεται η κατεύθυνση του τροχιοδείκτη (το εννοούμενο σφαῖραν) προς το ορόσημο χωρίς ωστόσο τα σύννεφα να είναι ο τελικός προορισμός της σφαίρας. Μάλιστα στη συνέχεια του ποιήματος γίνεται σαφές ότι ο προορισμός του παιχνιδιού με τη σφαίρα είναι ένας εκ των Λαοδάμαντα ή Άλιο. (4.15) ἰδνωθεὶς ὀπίσω, ὁ δ ἀπὸ χθονὸς ὑψόσ ἀερθεὶς ῥηιδίως μεθέλεσκε, πάρος ποσὶν οὖδας ἱκέσθαι (θ ) λυγώντας πίσω, κι ο άλλος εύκολα, ψηλά απ τη γη πηδώντας, την έπιανε, πριχού τα πόδια του ξανά το χώμα αγγίξουν υνοψίζοντας, στο (4.13) αναδεικνύεται ο ρόλος του οροσήμου Σάρταρον ως στόχου της κίνησης και γι αυτό χρησιμοποιείται η πρόθεση εἰς. το (4.14) το ορόσημο δεν αποτελεί το στόχο της κίνησης, αλλά την κατεύθυνση αυτής και, ως εκ τούτου καταλληλότερη πρόθεση για την κωδικοποίηση αυτής της έννοιας είναι η πρὸς (εδώ: ποτὶ). Η διαφορά ανάμεσα στις δύο προθέσεις 169

196 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ φαίνεται και από το σχήμα που ακολουθεί το οποίο σχηματοποιεί την πρωτοτυπική σκηνή της πρόθεσης πρὸς στον Όμηρο. ΣΡ ΟΡ χήμα 4.8. Η πρωτοτυπική σκηνή για την πρὸς στον Όμηρο 143. Αν συγκρίνουμε το σχήμα [4.8] με το σχήμα [4.7], θα διαπιστώσουμε τρία κύρια αποκλίνοντα σημεία. Πρώτον, η γραμμή του οροσήμου είναι διάστικτη για να δηλωθεί ακριβώς ότι το ορόσημο δεν είναι προβεβλημένο, καθώς δεν είναι αυτό ο κατεξοχήν στόχος της κίνησης. Δεύτερον, οι διαγώνιες γραμμές αναπαριστούν την περιοχή που μπορεί να βρεθεί ο τροχιοδείκτης. Θυμίζουμε ότι η πρὸς κωδικοποιεί την περιοχή *ΚΟΝΣΑ]. Σρίτον, απουσιάζει το βέλος κατεύθυνσης προς το ορόσημο, γιατί η δήλωση της δυναμικότητας επιμερίζεται μόνο στο ρήμα της κίνησης και στην αιτιατική. Να υπογραμμίσουμε βέβαια ότι ακόμα και όταν η πρὸς συνοδεύεται από την αιτιατική, δεν είναι σίγουρο ότι το περιγραφόμενο γεγονός πρέπει να αναλυθεί ως δυναμικό 144. Ας αναλογιστούμε το ακόλουθο παράδειγμα: (4.16) Αἴαντος δὲ πρῶτος ἀκόντισε φαίδιμος Ἕκτωρ ἔγχει, ἐπεὶ τέτραπτο πρὸς ἰθύ οἱ, (Ξ ) Ο Έχτορας πρώτος τότε ο αντρόκαρδος στον Αίαντα ρίχνει απάνω με το κοντάρι, αντίκρυ ως έστρεφε το (4.16) η <πρὸς + αιτιατική> κωδικοποιεί τον προσανατολισμό του τροχιοδείκτη (Αἴας) προς το ορόσημο (ἰθύ), αλλά δεν εκφράζεται καμία 143 Πρβλ. την προτεινόμενη από τους Tyler & Evans (2003: 148) πρωτοτυπική σκηνή για την πρόθεση for της αγγλικής. 144 Βλ. Fritz (2005: ) για τον περιορισμένο αριθμό αυτών των παραδειγμάτων. 170

197 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ κίνηση. Σο ρήμα τρέπομαι δηλώνει την αλλαγή προσανατολισμού και όχι την αλλαγή της θέσης του τροχιοδείκτη σε σχέση με το ορόσημο και η συνολική ερμηνεία της τοπικής σκηνής επηρεάζεται από τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά αυτού του ρήματος. Σο χαρακτηριστικό της κίνησης δηλαδή πρωτίστως κωδικοποιείται από το ρήμα κίνησης και δευτερευόντως από την αιτιατική, όπως φαίνεται στο σχήμα: Σροχιοδείκτης χέση Περιοχή ημασιολογικός ρόλος Όνομα Ρήμα κίνησης πρὸς Όνομα + Αιτιατική χήμα 4.9. Ομηρική ελληνική: κίνηση με την πρόθεση πρὸς. Αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στην πρὸς, το χαρακτηριστικό της κίνησης για την εἰς δεν εξαρτάται αποκλειστικά από το περικείμενο, αλλά είναι σημασιολογικό χαρακτηριστικό της πρόθεσης. Αυτή η θέση ενισχύεται από την ύπαρξη παραδειγμάτων στα οποία διαπιστώνουμε το χαρακτηριστικό της κίνησης/ δυναμικότητας, ακόμα και όταν δεν συνοδεύεται η έκφραση που περιέχει την πρόθεση από κάποιο ρήμα κίνησης. (4.17) ἐς Πηλ ἱκέτευσε καὶ ἐς Θέτιν ἀργυρόπεζαν (Π 574) στη Θέτη επήγε τη χιοναστράγαλη προσπέφτοντας και στον Πηλέα το ρήγα (4.18) πρόσθε δέ οἱ ποίησε γαλήνην, τὸν δ ἐσάωσεν ἐς ποταμοῦ προχοάς (ε ) κι ομπρός του τα νερά γαλήνεψε, και τον οδήγησε με ασφάλεια στου ποταμού το στόμα (δηλ. αφού τον έσωσε τον πήγε στου ποταμού το στόμα) το (4.17) η σκηνή περιλαμβάνει την κίνηση του τοποθετούμενου αντικειμένου. Ο τροχιοδείκτης (το γραμματικό υποκείμενο του ἱκέτευσε) πέφτει στα πόδια του Πηλέα και της Θέτιδος αφού προηγουμένως έχει κινηθεί για να φτάσει σε αυτούς. Δεν υπάρχει κανένα ρήμα κίνησης στην 171

198 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ πρόταση και έτσι το στοιχείο της κίνησης προκύπτει από τη δομή <εἰς + αιτιατική>. Ομοίως, στο (4.18) αν και το ρήμα ἐσάωσεν δεν δηλώνει κίνηση, ο τροχιοδείκτης (τὸν) πραγματοποιεί μια κίνηση (η οποία σημειωτέον προκαλείται από το γραμματικό υποκείμενο του ἐσάωσεν), για την οποία υπεύθυνη είναι η δομή <ἐς+αιτιατική>. ε προηγούμενη ενότητα, είχαμε υποστηρίξει ότι η απόδοση της δυναμικότητας δεν πρέπει να περιοριστεί μόνο στην αιτιατική πτώση, αφού και η πρόθεση συνεισφέρει στον καθορισμό του είδους της σχέσης (βλ. ενότητα [3.4]). Ένδειξη που ενισχύει αυτή την άποψη είναι ότι η αιτιατική της κατεύθυνσης ναι μεν χρησιμοποιείται ενίοτε χωρίς την παρουσία της εἰς για τη δήλωση της κατεύθυνσης, ωστόσο αυτό συμβαίνει με περιορισμένο αριθμό τόπων αναφοράς. Επιπλέον, η εἰς εξειδικεύει περισσότερο την γενική τοπική σημασία που δηλώνεται από την αιτιατική. Ειδικότερα, προβάλλεται ένα συγκεκριμένο σημείο της διαδρομής που διανύει ο τροχιοδείκτης, το τελικό σημείο. Λεπτομερέστερη ανάλυση της δομής <Ρήμα-ΚΙΝ, Πρόθεση+ΔΤΝ> θα γίνει στην ενότητα [4.2.4]. 172

199 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ 4.2. Σο πεδίο του ΦΨΡΟΤ Σοπικές σημασίες της εἰς Όπως υπογραμμίσαμε στην ενότητα [3.2], στην ομηρική ελληνική η κατηγορία της πρόθεσης δεν είναι πλήρως διαμορφωμένη. Πολλά από τα μόρια εκείνα που χρησιμοποιούνται ως προθέσεις μπορούν να λειτουργούν και ως επιρρήματα. Για παράδειγμα, ξεκάθαρη επιρρηματική χρήση έχει το μόριο ἔπι στο (4.19): (4.19) ἤλυθ ἔπι ψυχὴ Ἀγαμέμνονος Ἀτρείδαο ἀχνυμένη (ω 20-21) είδαν τoν ίσκιο του Αγαμέμνονα, του γιου του Ατρέα, να φτάνει, βαριά θλιμμένο *το παράδειγμα από Hewson & Bubenik 2006: 6] το (4.19) το ἔπι δεν μπορεί να είναι ούτε πρόθεση ούτε επίθεση καθώς δεν συνοδεύει κάποιο όνομα σε πλάγια πτώση. Επίσης, εξ ορισμού δεν μπορεί να είναι προρρηματικό γιατί έπεται του ρήματος και για τον ίδιο λόγο δεν είναι δυνατόν να έχει υποστεί τμήση (βλ. και Hewson & Bubenik 2006: 6). Η κατάσταση για την εἰς στον Όμηρο είναι πιο ξεκάθαρη, καθώς το συγκεκριμένο μόριο δεν χρησιμοποιείται επιρρηματικά 145. Αντί αυτής επιρρηματική χρήση έχει το εἴσω. υνεπώς, η εἰς είναι περισσότερο γραμματικοποιημένη σε σύγκριση με άλλα μόρια που την ίδια περίοδο χρησιμοποιούνται και ως επιρρήματα. Η θέση της, ωστόσο, δεν είναι αυστηρά καθορισμένη, αφού απαντά τόσο ως πρόθεση (βλ. παρ. *4.20+) όσο και ως επίθεση (βλ. παρ. *4.21+). Η προθετική (prepositional) χρήση ξεκάθαρα υπερέχει της επιθετικής (postpositional) (48 εμφανίσεις στην Οδύσσεια και την Ιλιάδα). Επιπλέον, λίγες - 26 παραδείγματα και στα δύο έπη - είναι και οι περιπτώσεις στις οποίες η εἰς χωρίζεται από το ρήμα, στις 145 Για την ίδια άποψη, βλ. Monro (1891: 190). 173

200 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ οποίες δηλαδή υφίσταται τμήση (βλ. παρ. *4.22] βλ. και Oswald 1904: 59, 103). (4.20) πρῶτα μὲν ἐς Πύλον ἐλθὲ (α 284) πρώτα πήγαινε στην Πύλο (4.21) εἴ τινας ἀντιθέων ἑτάρων ἴδες, οἵ τοι ἅμ αὐτ Ἴλιον εἰς ἅμ ἕποντο καὶ αὐτοῦ πότμον ἐπέσπον. (λ ) απ τους ισόθεους τάχα συντρόφους, που βρέθηκαν μαζί σου στην Σροία κι εκεί τους βρήκε ο θάνατος, αντάμωσες κανέναν; (4.22) α. ἐς δ αὐτοὺς προτέρω ἄγε θοινηθναι (δ 36) και βάλε τους πιο μέσα για να γιορτάσουν β. ἐς δ ἦλθον μνηστρες ἀγήνορες (α 144) μετά μπήκανε μέσα (ενν. στο παλάτι) και οι ξιπασμένοι μνηστήρες Σο συμπλήρωμα της πρόθεσης εἰς τίθεται πάντα σε αιτιατική πτώση, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων που το βρίσκουμε σε γενική. Η εἰς ως παραθηματικό (adpositional) στοιχείο προβάλλει τον προορισμό της κίνησης που πραγματοποιείται από τον τροχιοδείκτη, όπως ήδη έχουμε δει. Ο προορισμός της κίνησης πρωτοτυπικά ερμηνεύεται ως οριοθετημένη περιοχή. Φαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το (4.23α): (4.23α) καρπαλίμως δ εἰς ἄντρον ἀφικόμεθ (ι 216) γρήγορα φτάσαμε μέσα στο σπήλαιο το (4.23α) η εἰς κωδικοποιεί την ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ (illative) σημασία είναι ξεκάθαρο ότι ο τροχιοδείκτης όχι μόνο κινείται προς το ορόσημο, το στόχο δηλαδή της κίνησης, αλλά και εισέρχεται στο εσωτερικό του. Η όποια αμφιβολία για το αν ο τροχιοδείκτης εισέρχεται ή όχι στο ορόσημο αίρεται, αν δούμε τη συνέχεια του αποσπάσματος. 174

201 (4.23β) οὐδέ μιν ἔνδον/ εὕρομεν (ι ) Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ αλλά αυτός δεν ήταν μέσα Από το (4.23β) καταλαβαίνουμε ότι ο τροχιοδείκτης έχει μπει μέσα στη σπηλιά, αφού δεν θα υπήρχε άλλος τρόπος για να ελέγξει το εσωτερικό αυτής. ε παραδείγματα σαν το (4.23) υλοποιούνται δύο εικονιστικά σχήματα, το σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ και το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ. Θυμίζουμε επίσης ότι ενίοτε το χαρακτηριστικό της περιοχής παρουσιάζεται αποδυναμωμένο - και ως εκ τούτου και το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ παρουσιάζεται αποδυναμωμένο - και το χαρακτηριστικό που αναδεικνύεται είναι αυτό της σχέσης. ε αυτές τις περιπτώσεις δηλώνεται απλώς η κίνηση προς ένα τοπικό στόχο με το στόχο αυτό να είναι ο τελικός προορισμός και όχι απλώς η κατεύθυνση της κίνησης κωδικοποιείται δηλαδή η ΚΙΝΗΙΑΚΗ (allative) σημασία. (4.24) ἀλλά σ ἐς Ἠλύσιον πεδίον καὶ πείρατα γαίης ἀθάνατοι πέμψουσιν (δ ) στην τέλειωση της γης οι αθάνατοι και στους Ηλύσιους κάμπους λογιάζουν να σε στείλουν Βασισμένη σε παρόμοιες εμπειρικές ενδείξεις, η Luraghi (2003: 107) θεωρεί ότι η εξάρτηση της εἰς από το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ είναι μικρότερη σε σχέση με τις ἐν και ἐκ, που και αυτές εννοιοποιούν το χώρο σαν ένα δοχείο. Αντίθετα με αυτή την άποψη, υποθέτουμε ότι σε παραδείγματα αυτού του τύπου το ορόσημο μπορεί να γίνει αντιληπτό σαν περιέκτης η βασική ιδέα πίσω από αυτή την υπόθεση είναι ότι δεν είναι ανάγκη το ορόσημο να έχει τρεις διαστάσεις για να το ερμηνεύσουμε ως περιέκτη (πρβλ. την ανάλυση του Vandeloise *1991+ για την πρόθεση dans μέσα της γαλλικής και την ανάλυση του Navarro i Ferrando [1998, 2000] για την πρόθεση in της αγγλικής). Οι μοναδικές περιπτώσεις για τις οποίες είμαστε σίγουροι ότι ο εγκλεισμός του τροχιοδείκτη μέσα στο ορόσημο δεν είναι δυνατός είναι 175

202 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ όταν το ορόσημο είναι έμψυχη οντότητα (βλ. την επόμενη ενότητα). ε κάθε άλλη περίπτωση, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ανακαλείται μεν το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ, αλλά αυτό εμφανίζεται τροποποιημένο. Για να συνοψίσουμε, κοινή συνισταμένη της ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ και της ΚΙΝΗΙΑΚΗ είναι η αλλαγή της θέσης του αντικειμένου στο χώρο με τον τροχιοδείκτη να ακολουθεί μια διαδρομή προς έναν προορισμό, δηλαδή το ορόσημο. Διαφέρουν ως προς το εξής σημείο: στην ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία αναδεικνύεται περισσότερο το κιναισθητικό σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ- ΣΟΦΟ, ενώ η ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία βασίζεται τόσο στο σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ- ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ όσο και σε αυτό του ΠΕΡΙΕΚΣΗ. Περαιτέρω, έχει ήδη αναφερθεί ότι η σημασία του ρήματος είναι σημαντική για τον καθορισμό των συστατικών της διαδρομής που προβάλλονται. Για παράδειγμα, το ἀφικνοῦμαι προβάλλει το τέλος της διαδρομής, ενώ το ρήμα φεύγω την αφετηρία της διαδρομής. Αυτό σημαίνει ότι οι διαφορετικές λειτουργίες της εἰς, εν προκειμένω το τέλος της διαδρομής και η κατεύθυνση της διαδρομής, προκύπτουν και από άλλα συστατικά του εκφωνήματος, στοιχείο που συμβαδίζει με την υπόθεσή μας ότι η σχέση μορφής και σημασίας δεν είναι 1: τη συνέχεια, θα παρουσιάσουμε τους διάφορους τύπους οροσήμων με τους οποίους συνεμφανίζεται η εἰς. Η κατηγοριοποίηση που προτείνουμε στηρίζεται στην υπόθεση ότι η εἰς υλοποιεί σε πρώτο πλάνο το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ. Μια πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει ορόσημα που αποτελούν ένα χώρο στον οποίο ο τροχιοδείκτης εγκλείεται μερικώς ή ολικώς, όπως στο παράδειγμα που ακολουθεί: 146 Είναι αξιοσημείωτο ότι σε ορισμένες γλώσσες, κάποιες από αυτές τις σημασίες/ χρήσεις κωδικοποιούνται από διαφορετικούς δείκτες. Για παράδειγμα, στη βασκική, χρησιμοποιείται η ΚΙΝΗΙΑΚΗ πτώση (allative) για την έκφραση του στόχου της κίνησης, η ΣΕΡΜΑΣΙΚΗ πτώση (terminative) για να δηλωθεί ότι ο τροχιοδείκτης φτάνει στον τελικό προορισμό του και η ΚΑΣΕΤΘΤΝΣΙΚΗ πτώση (directional) για την κωδικοποίηση της κατεύθυνσης της κίνησης (βλ. Ibarretxe-Antuñano 2004, 2010). Όλες αυτές οι χρήσεις εκφράζονται από τον ίδιο δείκτη στην ομηρική ελληνική, την πρόθεση εἰς. Η κατεύθυνση της κίνησης, βέβαια, κωδικοποιείται πρωτίστως από την <πρὸς + αιτιατική>. 176

203 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ (4.25) αὐτὴ δ ἐς θάλαμον ἑὸν ἤιε (η 7) Κι αυτή στην κάμαρα της τράβηξε το (4.25) η κινούμενη οντότητα είναι η αντωνυμία αὐτὴ (αναφέρεται στη Ναυσικά), το ἤιε είναι το ρήμα κίνησης και το όνομα θάλαμον αποτελεί το στόχο της κίνησης της Ναυσικάς και ταυτόχρονα το χώρο μέσα στον οποίο καταλήγει αυτή. Αυτό το είδος του οροσήμου (π.χ. κτήριο, μέρος κτηρίου κτλ), δηλαδή μια τεχνητή κατασκευή τριών διαστάσεων, εμφανίζεται αρκετά συχνά ως συμπλήρωμα της εἰς στα ομηρικά κείμενα και αργότερα. την κατηγορία αυτή εντάσσονται και άλλες υποομάδες των οποίων ο κοινός παρανομαστής είναι ότι το ορόσημο αποτελεί ένα χώρο στον οποίο ο τροχιοδείκτης εγκλείεται μερικώς ή ολικώς. Ακολουθούν αυτές οι επιμέρους ομάδες με παραδείγματα που πιστοποιούν εμπειρικά την ύπαρξή τους: (α) φυσικοί περιέκτες: (4.26) αὐτὰρ ὅ γ εἰς εὐρὺ σπέος ἤλασε πίονα μῆλα (ι 237) *ολική έγκλειση+ κι αυτός στο σπήλιο το πλατύχωρο τα ζωντανά του μπάζει, (β) τεχνητοί περιέκτες: I. μέσα μεταφοράς: (4.27) τὰ μὲν ἐς νας κάθεμεν (ι 72) και τα κατεβάσαμε (ενν. τα πανιά) στα πλοία (4.28) ἐς δίφρον τ ἀνέβαινε καὶ ἡνία λάζετο χερσί (γ 483) στο αμάξι ανέβη, και στα χέρια του τα νιόλουρα φουχτώνει II. κτήριο ή μέρος ενός κτηρίου: (4.29) εἴ τοι θέσφατόν ἐστι σαωθναι καὶ ἱκέσθαι οἶκον ἐς ὑψόροφον καὶ σὴν ἐς πατρίδα γαῖαν (κ ) αν να γλιτώσεις γράφει η μοίρα σου και να διαγείρεις πίσω στο αψηλοτάβανο παλάτι σου, στο πατρικό σου χώμα 177

204 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ III. διάφορα: (4.30) ἔς ῥ ἀσαμίνθους βάντες ἐυξέστας λούσαντο (δ 48) [μερική έγκλειση] σε καλοσκαλισμένους κάθισαν για να λουστούν λουτήρες. (4.31) αὐτὰρ ὅτ εἰς ἵππον 147 κατεβαίνομεν (λ 523) *ολική έγκλειση+ Κι όντας μες στο άλογο χωνόμασταν Επιπλέον, η εἰς εμφανίζεται και με ορόσημα τα όρια των οποίων δεν διαδραματίζουν τόσο σημαντικό ρόλο (αν και είναι υπαρκτά) όσο στα ορόσημα που εντάσσονται κατεξοχήν στο σχήμα του περιέκτη. ε αυτές τις περιπτώσεις, το βασικό σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ παρουσιάζεται τροποποιημένο. Και εδώ ο τροχιοδείκτης κινείται με κατεύθυνση προς έναν τόπο αναφοράς, ο οποίος τόπος αναφοράς όμως δεν περιορίζει με τα φυσικά όριά του την κινούμενη οντότητα να εξέλθει εκ νέου 148. Εντός αυτής της κατηγορίας, πολύ συχνά βρίσκουμε την εἰς να συνοδεύει τοπωνύμια: (4.32) πέμψω δ ἐς πάρτην τε καὶ ἐς Πύλον (α 93) θα στείλω (ενν. αυτόν) στη πάρτη και στην Πύλο (4.33) οὐ γὰρ ἔθ Ἥφαιστος μεταδήμιος, ἀλλά που ἤδη οἴχεται ἐς Λμνον μετὰ ίντιας ἀγριοφώνους (θ ) Ο Ήφαιστος τώρα εδώ δε βρίσκεται πια θα 'χει πάει στη Λήμνο το δίχως άλλο, τους αγριόφωνους για ν ανταμώσει ίντες Σα τοπωνύμια εμφανίζονται με μεγάλη συχνότητα και με την πρόθεση ἐν, αλλά στην περίπτωση αυτή η σχέση ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο είναι στατική και όχι δυναμική. 147 Εννοεί τον Δούρειο Ίππο. 148 Ακόμα και σε αυτή την κατηγορία, υπάρχουν ορόσημα τα όρια των οποίων είναι προβεβλημένα, σε μικρότερο βαθμό μεν σε σχέση με την κατηγορία του περιέκτη, αλλά σε μεγαλύτερο βαθμό συγκριτικά με άλλες υποομάδες της ίδιας κατηγορίας. Για παράδειγμα, για ένα νησί τα όρια διαδραματίζουν πιο προεξάρχοντα ρόλο σε σχέση με τα όρια μιας πόλης. 178

205 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Εκτός από τα κύρια αυτά ονόματα, στα ομηρικά κείμενα απαντούν συχνά και κοινά ονόματα με χαρακτηριστικά ίδια με αυτά των τοπωνυμίων, δηλαδή κοινά ονόματα που δηλώνουν ένα δισδιάστατο φυσικό χώρο: (4.34) καί νύ κεν ἀσκηθὴς ἱκόμην ἐς πατρίδα γαῖαν (ι 79) Θα 'φτανα ανέβλαβος στον τόπο μου (4.35) αὐτίκ ἔπειτα θεοῦ ἐς ἀμύμονα νσον ἱκόμεθ (μ ) σε λίγο φτάσαμε στο πάγκαλο θεϊκό νησί Μια άλλη κατηγορία περιλαμβάνει περιπτώσεις στις οποίες το συμπλήρωμα της εἰς μπορεί να είναι μια μη αριθμητή οντότητα (που δηλώνει μια ουσία), π.χ. ο ουρανός, η θάλασσα, που γίνεται αντιληπτή ως ένα αδιαφοροποίητο συνεχές (πρβλ. Hawkins 1988, Navarro i Ferrando 2000: ): (4.36) μὲν ἰὼν εἰς οὐρανὸν ἀστερόεντα (μ 380) στ αστροφώτιστα τα ουράνια ανηφορώντας (4.37) ἀλλ ἄγε να μέλαιναν ἐρύσσομεν εἰς ἅλα δῖαν (θ 34) Ελάτε, μαύρο, πρωτοτάξιδο να ρίξουμε καράβι στη θεϊκή τη θάλασσα Εν γένει, αυτή η μη αριθμητή οντότητα διαθέτει την ιδιότητα να περικλείει, να περιβάλλει τον τροχιοδείκτη σε μεγάλο ή μικρό βαθμό. Σέλος, στα ομηρικά κείμενα απαντά και ένα σύνολο αντικειμένων τα οποία είναι κατασκευασμένα, αλλά δεν είναι περιέκτες, μπορούν όμως να ερμηνευθούν ως περιέκτες. Αυτά τα αντικείμενα μπορεί είτε να εκτείνονται στον οριζόντιο άξονα (οριζόντια επιφάνεια) είτε στον κάθετο (κάθετη επιφάνεια): 179

206 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ (4.38) τὼ δ ἐς δέμνια βάντε κατέδραθον (θ 296) όμως στο στρώμα μόλις έπεσαν (4.39) ἄψορρον καταβναι ἰὼν ἐς κλίμακα μακρήν (κ 557) την αψηλήν οπούθε ανέβηκε να κατεβεί τη σκάλα Κοινή συνισταμένη όλων των παραδειγμάτων που παραθέσαμε σε αυτή την ενότητα ([ ) είναι η συνεμφάνιση της πρόθεσης εἰς με ρήμα που δηλώνει την κίνηση. Λόγω της συχνότητας με την οποία βρίσκουμε την εἰς σε δυναμικά περιβάλλοντα, υποθέτουμε ότι η εν λόγω πρόθεση ενσωματώνει ένα σχηματικό γεγονός κίνησης ως στοιχείο της βάσης της (πρβλ. Broccias & Hollmann 2007, Langacker 2008b). Αυτό το σχηματικό γεγονός στην πλειονότητα των περιπτώσεων των τοπικών σχέσεων εμπλουτίζεται από κάποιο ρήμα κίνησης (πίνακας *4.4]). Ρήμα Παράδειγμα εἶμι ἄψορρον καταβναι ἰὼν ἐς κλίμακα μακρήν (κ 557) ἐλαύνω αὐτὰρ ὅ γ εἰς εὐρὺ σπέος ἤλασε πίονα μῆλα (ι 237) ἱκνέομαι καί νύ κεν ἀσκηθὴς ἱκόμην ἐς πατρίδα γαῖαν (ι 79) οἴχομαι οὐ γὰρ ἔθ Ἥφαιστος μεταδήμιος, ἀλλά που ἤδη οἴχεται ἐς Λμνον μετὰ ίντιας ἀγριοφώνους (θ ) πέμπω πέμψω δ ἐς πάρτην τε καὶ ἐς Πύλον (α 93) Πίνακας 4.4. Παραδείγματα της εἰς με ρήματα κίνησης. Εκτός από τα ρήματα κίνησης που έχουν παρουσιαστεί έως αυτό το σημείο, το σχηματικό γεγονός της κίνησης μπορεί να εμπλουτίζεται και από μια άλλη ειδική κατηγορία ρημάτων η οποία περιλαμβάνει ρήματα που δηλώνουν την τοποθέτηση ενός αντικείμενου στο χώρο, π.χ. τα βάλλω, τίθημι. 180

207 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ (4.40) ὡς ὄφελόν τοι νείατον ἐς κενεῶνα βαλὼν ἐκ θυμὸν ἑλέσθαι (Λ ) Να ταν μόνοστο κατωκοίλι να πετύχαινα, να σου παιρνα τη ζωή. (4.41) Ἦ ῥα καὶ ἐς δίφρον ἄρνας θέτο ἰσόθεος φώς (Γ 310) Αυτά είπε ο ισόθεος άντρας, κι έβαλε τα δυο τ αρνιά στο αμάξι Η συνεμφάνιση της εἰς με ρήματα κίνησης θα μπορούσε να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι η ανάδυση του χαρακτηριστικού της ΔΤΝΑΜΙΚΟΣΗΣΑ δεν οφείλεται στην ίδια την πρόθεση, αλλά προέρχεται από τα στοιχεία του περιβάλλοντός της (δηλ. το ρήμα κίνησης). Ψστόσο, όπως έχει ήδη επισημανθεί και όπως θα δειχτεί σε επόμενη ενότητα ([4.2.4]), ακόμα και αν απουσιάζει κάποιο ρήμα κίνησης, η ΔΤΝΑΜΙΚΟΣΗΣΑ μπορεί να είναι παρούσα, γεγονός που αποτελεί ένδειξη ότι το χαρακτηριστικό αυτό είναι εγγενές στη σημασιολογία της πρόθεσης απλώς αν ταυτόχρονα είναι παρόν και ένα ρήμα κίνησης, αυτό επιμερίζεται σε περισσότερα του ενός συστατικά του εκφωνήματος. 181

208 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Έμψυχοι προορισμοί στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ Σόσο στην Οδύσσεια όσο και στην Ιλιάδα η εἰς μπορεί να κωδικοποιεί την κίνηση όχι μόνο προς μια τοποθεσία, αλλά και την κίνηση προς έμψυχες οντότητες, και ειδικότερα, ανθρώπινες οντότητες (βλ. Kühner & Gerth 1898: 432, Schwyzer 1950/ μ 2002: 576, Horrocks 1981: 219). Όταν η εἰς συνοδεύεται από έμψυχα συμπληρώματα στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ, τότε το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ μένει στο παρασκήνιο και εκείνο που προβάλλεται είναι μόνο το σχήμα της ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Η συγκεκριμένη τροποποίηση του σχήματος της πρωτοτυπικής σκηνής έχει τη βάση της στην ενσώματη εμπειρία μας (embodied experience). Η γνώση μας για το ανθρώπινο σώμα καθορίζει και περιορίζει τον τρόπο με τον οποίο μπορεί αυτό να γίνει αντιληπτό. την προκειμένη περίπτωση, η εμπλοκή του σχήματος του ΠΕΡΙΕΚΣΗ θα προσέκρουε σε αυτήν τη γνώση, γιατί ένα τοποθετούμενο αντικείμενο δεν είναι δυνατό κανονικά να τοποθετηθεί μέσα στο ανθρώπινο σώμα. (4.42) κεῖνον μὲν δὴ νηυσὶν ἐπιπροέηκα θοῆσιν ἐλθεῖν εἰς Ἀχιλα πόδας ταχύν (Ρ ) κείνον τον έστειλα στα γρήγορα καράβια μας να τρέξει στον Αχιλλέα το γοργοπόδαρο (4.43) ἀλλ ἐς μὲν Μενέλαον ἐγὼ κέλομαι καὶ ἄνωγα ἐλθεῖν (γ ) Μα στου Μενέλαου θα σε αρμήνευα κι εγώ να πας, το θέλω' το γεγονός κίνησης του (4.42) ο τροχιοδείκτης (κεῖνον) με την ιδιότητα *+ανθρώπινο+ εκτελεί μια κίνηση προς το ορόσημο (Ἀχιλα) το οποίο φέρει επίσης την ιδιότητα *+ανθρώπινο+ με τον ίδιο ακριβώς τρόπο αναλύεται το (4.43). Τποθέτουμε ότι οι έμψυχες οντότητες που αποτελούν το ορόσημο σε παραδείγματα αυτού του τύπου αναφέρονται μετωνυμικά στην τοποθεσία στην οποία βρίσκονται αυτές οι οντότητες. Αυτή η τοποθεσία αποτελεί και τον προορισμό του τροχιοδείκτη. Και εδώ αναδεικνύεται ο ρόλος του 182

209 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ οροσήμου ως στόχου της κίνησης, όπως ορίζεται από το λειτουργικό στοιχείο της πρόθεσης. Η ερμηνεία της έμψυχης οντότητας ως προορισμού αλλά και η χρήση ρημάτων κίνησης δείχνουν ότι βρισκόμαστε στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ, που σημαίνει ότι η επέκταση στη χρήση της κίνησης σε πρόσωπο δεν πυροδοτείται από το μηχανισμό της μεταφοράς. Αυτή η χρήση αντιστοιχεί μεν σε μια έννοια που δεν είναι εμφανής σε κάποια άλλη σημασία της εἰς, ωστόσο η έννοια αυτή είναι εξαρτημένη από το περιβάλλον, καθώς απαιτείται η παρουσία ενός οροσήμου που φέρει το χαρακτηριστικό *+ ανθρώπινο+ για την ανάδυσή της. Η ένταξη της συγκεκριμένης χρήσης στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ αποκλείει τη δυνατότητα εφαρμογής του τρίτου κριτηρίου πολυσημίας και, συνεπώς, η κίνηση σε πρόσωπο δεν είναι συμβατικοποιημένη σημασία. Έχει ενδιαφέρον ότι ο Horrocks (1981: 219) υποθέτει ότι σε αυτές τις περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με κίνηση στο εσωτερικό κάποιου χώρου σπεύδει όμως να σημειώσει ότι τα εκάστοτε περικείμενα δεν καθιστούν κάτι τέτοιο σαφές. Για παράδειγμα, στο (4.42) δεν είναι καθόλου σαφές ότι κατά την κίνηση που πραγματοποιεί ο τροχιοδείκτης εισέρχεται αυτός στο εσωτερικό ενός χώρου. Η δική μας πρόταση είναι ουδέτερη ως προς αυτό το χαρακτηριστικό: η είσοδος σε ένα χώρο είναι δυνατή αλλά όχι και απαραίτητη. Σο κρίσιμο σημείο είναι η ερμηνεία του οροσήμου (που είναι έμψυχη οντότητα) ως τοποθεσίας 149. Εκτός από τα παραδείγματα στα οποία η εἰς συνεμφανίζεται με μια έμψυχη οντότητα στον ενικό αριθμό, όπως στα παραπάνω παραδείγματα, απαντούν και περιπτώσεις στις οποίες η έμψυχη οντότητα τίθεται σε πληθυντικό αριθμό (βλ. *4.44]). 149 Όπως υπογραμμίζει ο Schwyzer (1950/ μ 2002: 576), μετά τον Όμηρο η κίνηση σε πρόσωπο περιορίζεται κυρίως στις προθέσεις παρὰ και πρὸς και στην καταχρηστική πρόθεση ὠς. Σην ίδια παρατήρηση κάνουν και οι Horrocks (1981: 219), Luraghi (2003: 111, 343, σημείωση 6). Να σημειώθεί όμως ότι ο Horrocks δεν αναφέρει καθόλου την πρὸς. 183

210 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ (4.44) στ δ ἐπὶ τάφρον ἰὼν ἀπὸ τείχεος, οὐδ ἐς Ἀχαιοὺς μίσγετο ( 215) και δρασκέλισε από το τείχος στην τάφρο και στάθηκε εκεί, χωρίς να αναμειχθεί με τους Αχαιούς το (4.44) το συμπλήρωμα της πρόθεσης Ἀχαιούς γίνεται αντιληπτό σαν περιέκτης που υποδέχεται τον τροχιοδείκτη (το υποκείμενο του ρήματος μίσγετο). Παρατηρούμε δηλαδή ότι το σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ επανέρχεται στο προσκήνιο, αν η έμψυχη οντότητα είναι πολυπλεγματική (multiplex) 150, άρα σε θέση να αποτελέσει έναν υποδοχέα. Η ικανότητα μιας πολυπλεγματικής οντότητας να αποτελεί υποδοχέα απορρέει από το γεγονός ότι ένας εύλογος αριθμός οντοτήτων - και όχι μόνο μία οντότητα - μπορεί να δώσει την εντύπωση μιας περιοχής στην οποία μια οντότητα δύναται να ενταχθεί. Η χρήση που προκύπτει από τη χρήση της εἰς με έμψυχα ορόσημα στον πληθυντικό αριθμό είναι το ανάμεσα. Και αυτή η χρήση είναι εξαρτώμενη από το κειμενικό περιβάλλον, καθότι απαιτείται η παρουσία ενός έμψυχου οροσήμου στον πληθυντικό αριθμό για να αναδυθεί. ε σχέση με το τρίτο κριτήριο πολυσημίας ισχύει ό, τι και στην κίνηση σε πρόσωπο, που σημαίνει ότι και το ανάμεσα δεν είναι συμβατικοποιημένη σημασία. Περαιτέρω, η εἰς εμφανίζεται κατ εξαίρεση με γενική πτώση και ειδικότερα γενική προσώπου με παράλειψη του ονόματος που δηλώνει την τοποθεσία, και με αυτόν το συνδυασμό δηλώνεται η κίνηση προς αυτή την τοποθεσία: (4.45) καὶ τά γ ἐς Ἀλκινόοιο φέρον κήρυκες ἀγαυοί (θ 418) κι οι κράχτες οι έμνοστοι τα πήγαιναν στου Αλκίνου το παλάτι ε αντίστοιχες ελλειπτικές φράσεις εμφανίζονται και οι άλλες δύο προθέσεις του σχήματος του ΠΕΡΙΕΚΣΗ, δηλαδή η ἐν και η ἐκ. Και για τις τρεις προθέσεις ο Schwyzer σημειώνει χαρακτηριστικά: 150 Για την έννοια της πλεγματικότητας βλ. Talmy (2000: 48-50). 184

211 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Όταν το ἐν, ἐς, σπάνια, το ἐξ προτάσσεται της γενικής ενός προσώπου οποιουδήποτε αριθμού *<+, τότε έχει αποσιωπηθεί κάποια λέξη με τη σημασία «σπίτι, οίκημα, αγρόκτημα», καθώς και «ναός» ή «τέμενος» *<+ οι συνάψεις με το ἐς και ἐξ είναι με μεγάλη βεβαιότητα δευτερογενείς σχηματισμοί κατά το πρότυπο των αντιστοίχων με το ἐν. Πρβλ. ομηρ. εἰν Ἄιδος, εἰς Ἄιδος *<+, ἐξ Ἄιδος (Schwyzer 1950/ μ 2002: 151) 151. τα (4.46) και (4.47) θα μπορούσε να έχουν παραλειφθεί οι λέξεις κλισίην ( καλύβα ) και δόμον αντίστοιχα, και κατ αυτόν τον τρόπο η εἰς θα εμφανιζόταν στις ελλειπτικές εκφράσεις ἐς Ἀγαμέμνονος και ἐς Ἀίδεω αντίστοιχα: (4.46) ἐλθὼν ἐς κλισίην Ἀγαμέμνονος ἈτρεἸδαο (Β 9) και όταν φτάσεις στην καλύβα του Αγαμέμνονα του γιού του Ατρέα (4.47) αὐτὸς δ εἰς Ἀίδεω ἰέναι δόμον εὐρώεντα (κ 512) στον Άδη κίνησε να πας τον μουχλιασμένο 151 Πρβλ. Humbert ( : ). 185

212 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Από την πραγματική κίνηση στην υποκειμενική κίνηση τις γλώσσες του κόσμου είναι συχνό φαινόμενο να αξιοποιείται ο δείκτης που κωδικοποιεί την κίνηση προς ένα στόχο για να δηλωθεί ένα γεγονός κατά το οποίο μια κίνηση εκτελείται μόνο νοητικά - και όχι και πραγματικά - από το υποκείμενο της σύλληψης (βλ. Haspelmath 1997: 67). Φαρακτηριστική είναι η περίπτωση από την αγγλική 152 : (4.48) This road goes from Modesto to Fresno Αυτός ο δρόμος πηγαίνει από το Μοντέστο στο Υρέζνο [το παράδειγμα από τον Talmy 2000: 103] ε παραδείγματα αυτού του τύπου προβάλλεται η οπτική του ομιλητή, ο οποίος παρουσιάζει τη σκηνή σαν να πρόκειται για πραγματική κίνηση. Σο κρίσιμο στοιχείο αναφορικά με το (4.48) είναι ότι περιλαμβάνει στοιχεία τα οποία χρησιμοποιούνται στα γεγονότα κίνησης (βλ. το ρήμα κίνησης go και τις προθέσεις κατεύθυνσης from και to), ενώ καμία πραγματική/ φυσική κίνηση δεν λαμβάνει χώρα. Η περιγραφόμενη σκηνή δηλαδή είναι στατική. Αναφορικά με τον τροχιοδείκτη road, υποθέτουμε από τη γενική μας αντίληψη για τα πράγματα ότι ο δρόμος είναι πραγματικά (factively) ακίνητος, ενώ η κυριολεκτική σημασία της πρότασης παρουσιάζει το δρόμο σαν να κινείται φανταστικά (fictively) (Talmy 2000: 101). Οι γνωσιακοί γλωσσολόγοι θεωρούν ότι η ερμηνεία τέτοιων σκηνών περιλαμβάνει ένα είδος κίνησης. Αυτό το είδος κίνησης έχει ονομαστεί εικονική κίνηση (virtual Talmy 1983), φανταστική κίνηση (fictive Talmy 1996, 2000), αφηρημένη κίνηση (abstract Langacker 1986, 1987: κεφ ), υποκειμενική κίνηση (subjective Matsumoto 1996), επέκταση (extension Jackendoff 1983) Για παραδείγματα από τη γαλλική, την ισπανική, την ιταλική και τη σουηδική, βλ Matlock (2004a) για σύγκριση δεδομένων ανάμεσα στην αγγλική και την ιαπωνική, βλ. Matsumoto (1996). 153 Σο ότι η αφηρημένη ή υποκειμενική κίνηση γίνεται αντιληπτή με βάση την πραγματική κίνηση έχει δειχθεί πρόσφατα και πειραματικά από την Matlock (2004b). 186

213 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ ύμφωνα με τη γνωσιακή οπτική, για να γίνει νοητικά προσπελάσιμη η σκηνή στο (4.48) πρέπει να εφαρμοστούν οι γνωσιακές διεργασίες που χρησιμοποιούνται για τη σύλληψη των γεγονότων κίνησης (βλ. Langacker 2008a: 529). Πιο συγκεκριμένα, το υποκείμενο της σύλληψης ιχνηλατεί μια νοητική διαδρομή έτσι ώστε να εντοπίσει τον τροχιοδείκτη (road) σε σχέση με το σημείο αναφοράς (Modesto, Fresno). Οι δύο προθέσεις θέτουν ακριβώς τα όρια αυτής της νοητικής διαδρομής. την πραγματική κίνηση το υποκείμενο της σύλληψης ακολουθεί πάλι νοητικά τη διαδρομή, όμως ταυτόχρονα υπάρχει και ένας δράστης ο οποίος διατρέχει πραγματικά την ίδια διαδρομή. Ας αναλογιστούμε το (4.49), όπου μια οντότητα μετακινείται στο χώρο. (4.49) The driver goes from Modesto to Fresno Ο οδηγός πηγαίνει από το Μοντέστο στο Υρέζνο το (4.49) χρησιμοποιούνται ακριβώς τα ίδια στοιχεία με αυτά στο (4.48), δηλαδή το ίδιο ρήμα κίνησης και οι ίδιες προθέσεις που δηλώνουν την αφετηρία και το στόχο της κίνησης. Η μόνη διαφορά είναι η παρουσία ενός δράστη, μιας έμψυχης οντότητας ικανής να μετακινηθεί στο χώρο. Η διαφοροποίηση αυτή είναι κομβική για την ερμηνεία του γεγονότος ως στατικού ή ως γεγονότος κίνησης. την πρώτη περίπτωση η μόνη κίνηση είναι υποκειμενική. Η ερμηνεία της κίνησης στο (48) ως υποκειμενικής οφείλεται στην απουσία ενός δράστη ικανού να πραγματοποιήσει κάποια κίνηση, αφήνοντας έτσι το υποκείμενο της σύλληψης να πραγματοποιεί τη μοναδική (αφηρημένη) κίνηση. Διαφωτιστικά είναι και το ακόλουθα παραδείγματα από το πεδίο της αρχαίας ελληνικής (πρβλ. Méndez Dosuna 2003): 187

214 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ (4.50) α. Οιδίπους. καὶ ποῦ σθ ὁ χῶρος οὗτος οὗ τόδ ἦν πάθος; Ιοκάστη. Υωκὶς μὲν ἡ γ κλῄζεται, σχιστὴ δ ὁδὸς ἐς ταὐτὸ Δελφῶν κἀπὸ Δαυλίας ἄγει. (οφοκλής, ΟἰδίπουςΣύραννος ) Οιδίπους. Και πού είναι η θέση αυτή όπου έγινε ο φόνος; Ιοκάστη. Η γη ονομάζεται Υωκίδα και μια διασταύρωση οδηγεί στο ίδιο σημείο και από τους Δελφούς και από τη Δαυλία β. Τὸ ὦν δὴ τεῖχος ἑκάτερον τοὺς ἀγκῶνας ἐς τὸν ποταμὸν ἐλήλαται (Θουκυδίδης 1.180) Οι αγκώνες του τείχους, λοιπόν, και από τα δύο μέρη προχωρούν και φτάνουν στο ποτάμι 154 το (4.50α) το υποκείμενο της σύλληψης ακολουθεί νοητικά τη διαδρομή που οδηγεί στο σημείο που συγκλίνουν οι δρόμοι από τους Δελφούς και από την Δαυλία. Ομοίως, στο (4.50β) το υποκείμενο της σύλληψης σαρώνει νοητικά τη διαδρομή που «διανύει» το τείχος. Η διαδρομή, λοιπόν, είναι υπαρκτή αλλά η μοναδική κίνηση που λαμβάνει χώρα είναι αυτή του υποκειμένου της σύλληψης, αφού ο τροχιοδείκτης δεν είναι μια έμψυχη οντότητα που είναι σε θέση να κινηθεί είτε αυτοβούλως είτε μη αυτοβούλως 155. Παρατηρούμε, επίσης, ότι ο τροχιοδείκτης και στις δύο περιπτώσεις είναι οντότητα που εκτείνεται στο χώρο (δρόμος και τείχος), όπως ακριβώς προβλέπεται για τις δομές υποκειμενικής-αφηρημένης 154 Πρβλ. τις κυριολεκτικές χρήσεις των ρημάτων με έμψυχο δράστη: Σρῶας δ ἐνθάδε πάντας ἄγει κορυθαίολος Ἕκτωρ (Ρ 96) ο κρανοσείστης Έκτορας οδηγεί όλους τους Σρώες προς τα εδώ λέγει δ ὅτι οὔτε πριάμενος οὔτε δόντος τοῦ Γηρυόνου ἠλάσατο τὰς βοῦς (Πλάτων, Γοργίας 484b) λέει πώς οδήγησε έξω τα βόδια ούτε σαν αγορά ούτε σαν δώρο από τον Γηρυόνη. 155 Και μια άψυχη οντότητα θα μπορούσε να κινηθεί αυτό όμως δεν είναι δυνατό για τον τροχιοδείκτη του παραδείγματος. 188

215 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ κίνησης 156 (βλ. Matlock 2004a: 227). Η πρόταση που περιέχει την προθετική φράση δεν προβάλλει την κίνηση αλλά δηλώνει μια στατική σχέση, η οποία χαρακτηρίζεται με όρους κίνησης. Η εἰς στα συγκεκριμένα παραδείγματα κωδικοποιεί το τελικό σημείο της υποκειμενικά ερμηνευμένης κίνησης. Η συγκεκριμένη χρήση δεν είναι συμβατικοποιημένη σημασία γιατί μόνο το πρώτο κριτήριο πολυσημίας εφαρμόζεται. Σο δεύτερο κριτήριο δεν έχει εφαρμογή εδώ, καθώς, δεν υπάρχουν περιπτώσεις της έννοιας που είναι ανεξάρτητες από το περικείμενο, ενώ ούτε το τρίτο κριτήριο έχει ισχύ από τη στιγμή που η σύνδεσή της έννοιας με την πιο βασική σημασία λαμβάνει χώρα μέσα στο ίδιο πεδίο, αυτό του ΦΨΡΟΤ. Σέλος, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι ο μηχανισμός της μεταφοράς δεν εμπλέκεται σε αυτήν τη μετάβαση από την πραγματική κίνηση στην αφηρημένη κίνηση, καθώς δεν έχουμε να κάνουμε με αντιστοίχιση ενός πεδίου ΦΨΡΟΤ με ένα μη τοπικό πεδίο. Εξίσου διαφωτιστικό είναι και το επόμενο παράδειγμα, το οποίο σημειωτέον διαφέρει από τα παραδείγματα στο (4.50) ως προς το ότι δεν περιλαμβάνει ρήμα κίνησης: (4.51) ἐπεὶ βελέεσσι καὶ αἵματι καὶ κονίῃσιν ἐκ κεφαλς εἴλυτο διαμπερὲς ἐς πόδας ἄκρους 157 (Π ) τι γαίματα και σκόνες και κοντάρια αποκορφής τον αποσκέπαζαν ως με τ ακρόποδά του Σο (4.51) χαρακτηρίζει την έκταση που τα αίματα, οι σκόνες και τα κοντάρια καταλαμβάνουν πάνω στο σώμα του ήρωα. την περιγραφόμενη σκηνή οι 156 Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα: ἐξάψαντες ἐκ τοῦ νηοῦ σχοινίον ἐς τὸ τεῖχος (Ἡρόδοτος ) Δένοντας ένα σκοινί από το ναό ως το τείχος 157 Πρβλ. και την ανάλυση του Horrocks (1981: ) για τα παραδείγματα αυτού του τύπου. 189

216 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ πρώτες οντότητες (βελέεσσι καὶ αἵματι καὶ κονίῃσιν) αποτελούν τους τροχιοδείκτες, δηλαδή τα τοποθετούμενα αντικείμενα, ενώ οι δεύτερες (κεφαλς και πόδας ἄκρους) αποτελούν τα ορόσημα, δηλαδή τους τόπους αναφοράς. Εφόσον οι τόποι αναφοράς δηλώνουν τον τόπο προορισμού (με την εἰς) και τον τόπο προέλευσης (με την ἐκ), θα περιμέναμε ότι η σχέση ανάμεσα στους δύο μετέχοντες θα ήταν δυναμική και όχι στατική. το συγκεκριμένο παράδειγμα, έχουμε στη διάθεσή μας δύο δομικά στοιχεία (structural elements) του σχήματος ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ (βλ. Johnson 1987: 28, Lakoff 1987: 275): την αφετηρία που εξειδικεύεται από την πρόθεση ἐκ της οποίας το σημασιολογικό περιεχόμενο είναι αυτό του σημείου έναρξης και το στόχο που εξειδικεύεται από την πρόθεση εἰς που δηλώνει τον προορισμό της κινούμενης οντότητας όταν απαντά σε δυναμικά περιβάλλοντα. Παρούσα αλλά ως συναγωγή είναι και η διαδρομή. Η βασική λογική πίσω από τη συναγωγή της ύπαρξής της διαδρομής είναι ότι, εφόσον υπάρχει η αφετηρία και ο προορισμός, πρέπει αναγκαστικά να υπάρχει και η «γραμμή» που ενώνει τα δύο σημεία. την περιγραφόμενη σκηνή, το υποκείμενο της σύλληψης σαρώνει νοητικά τη διαδρομή που διασχίζεται: η διαδρομή ιχνηλατείται μόνο νοητικά από το υποκείμενο της σύλληψης εξαιτίας της απουσίας της πραγματικής κίνησης. Σην απουσία κάποιας κινούμενης οντότητας στη σκηνή την αναπληρώνουν πολυπλεγματικά λεξικά στοιχεία, όπως είναι τα αίματα, οι σκόνες, και τα κοντάρια που, επειδή ακριβώς έχουν την ιδιότητα να απλώνονται στο χώρο, καταλαμβάνουν όλα τα σημεία της διαδρομής ταυτόχρονα. Για να συνοψίσουμε, μέσω της υποκειμενικοποίησης ένα γεγονός αφηρημένης κίνησης γίνεται αντιληπτό σαν να ήταν ένα δυναμικό γεγονός πραγματικής κίνησης. Οι προθέσεις ἐκ και εἰς, οι οποίες δηλώνουν (στα γεγονότα κίνησης) μια αντικειμενικά ερμηνευμένη κίνηση, καταλήγουν να δηλώνουν μια διάταξη που συλλαμβάνεται από το υποκείμενο της σύλληψης μέσω μιας υποκειμενικά ερμηνευμένης κίνησης. Η εννοιοποίηση 190

217 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ ενός στατικού γεγονότος με όρους δυναμικού γεγονότος και η απουσία της αντίστροφης εννοιοποίησης, δηλαδή ενός δυναμικού γεγονότος με όρους στατικού, επιβεβαιώνει και τον ισχυρισμό του Talmy (2000: κεφ. 2) για την ύπαρξη της εν λόγω ασυμμετρίας στην αντίληψη των δυναμικών και των στατικών γεγονότων. Επιστρέφοντας στο προηγούμενο παράδειγμα, να αναφερθεί ότι η εἰς στο (4.51) δηλώνει το τελικό όριο της έκτασης, ερμηνεία που προκαλείται πρωτίστως από την απουσία μιας έμψυχης οντότητας ικανής να μετακινηθεί στο χώρο. Σο τελικό όριο της έκτασης περιλαμβάνει πρόσθετο σημασιολογικό περιεχόμενο σε σχέση με την πρωτοτυπική σκηνή, ωστόσο αυτό το περιεχόμενο συνάγεται από το περικείμενο μέσα στο οποίο υπάρχει. Σο περικείμενο αυτό περιλαμβάνει α) έναν τροχιοδείκτη που είναι άψυχη οντότητα και δεν μπορεί να κινηθεί στο χώρο, και β) ένα ρήμα που εκφράζει την έκταση στο χώρο. Εφόσον δεν τηρείται το δεύτερο κριτήριο, προχωρούμε στον έλεγχο του τρίτου κριτηρίου. Και σε αυτή την περίπτωση όμως ισχύει ό, τι και στο τελικό σημείο της υποκειμενικά ερμηνευμένης κίνησης, και ως εκ τούτου το τελικό όριο της έκτασης δεν είναι συμβατικοποιημένη σημασία. Είναι αξιοσημείωτο ότι στο (4.51), όπου αναφέρονται δύο από τα συστατικά του σχήματος ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ, ακολουθείται η αρχή του απεικονισμού (iconicity principle) που απαιτεί η αφετηρία του γεγονότος να προηγείται της κατάληξης του γεγονότος (βλ. T. Givón 1995, Langacker 1987, 2005: 168, Radden & Dirven 2007: 53). Βέβαια, σε ορισμένες περιπτώσεις η αρχή αυτή παραβιάζεται, όπως φαίνεται στο (4.52). (4.52) ἀμφοτέρων μετόπισθε ποδῶν τέτρηνε τένοντε ἐς σφυρὸν ἐκ πτέρνης, βοέους δ ἐξπτεν ἱμάντας (Φ ) των δυο ποδιών του πίσω ετρύπησε τα νεύρα, από τις φτέρνες ως τ αστραγάλια και τους πέρασε λουριά βοδιού από μέσα 191

218 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ το (4.52) η σειρά των όρων αντιστρέφεται και πρώτα εμφανίζεται ο τόπος προορισμού και κατόπιν ο τόπος εκκίνησης. Η παραβίαση αυτή γίνεται από μέρους του ποιητή μάλλον για μετρικούς λόγους. Ας εξετάσουμε τους δύο πρώτους πόδες του δεύτερου στίχου: ἐς σφυρὸν ἐκ πτέρνης Ο πρώτος πόδας είναι ένας δάκτυλος, ενώ ο δεύτερος πόδας είναι ένας σπονδείος (βλ. τη μια μακρά συλλαβή αντί για τις δύο βραχείες μετά τη μακρά συλλαβή του δεύτερου πόδα). Αν αντιστρέφαμε τη σειρά με την οποία εμφανίζονται οι προθετικές φράσεις, τότε θα παραβιαζόταν ο δακτυλικός εξάμετρος, αφού θα είχαμε δύο σπονδείους στην αρχή του στίχου και θα ακολουθούσε μια βραχεία συλλαβή αντί για μια μακρά: ἐκ πτέρνης ἐς σφυρὸν Υυσικά, σε άλλα παραδείγματα η παραβίαση μπορεί να γίνει για λόγους καθαρά υφολογικούς. Μετά από αυτή την παρέκβαση, θα αναφερθούμε σε μια ακόμη περίπτωση στην οποία αξιοποιείται η εἰς για να δηλωθεί ένα γεγονός κατά το οποίο μια κίνηση εκτελείται μόνο νοητικά. Αυτή η περίπτωση αφορά την έκφραση της έκτασης στο χώρο. (4.53) τόσσον δὴ Μενέλαος ἀμύμονος Ἀντιλόχοιο λείπετ ἀτὰρ τὰ πρῶτα καὶ ἐς δίσκουρα λέλειπτο (Χ ) Σόσο πίσω έμενε και ο Μενέλαος από τον αψεγάδιαστο Αντίλοχο. την αρχή είχε μείνει πίσω όσο είναι η ριξιά ενός δίσκου το (4.53) προβάλλεται η έκταση της διαφοράς που χωρίζει τον Μενέλαο από τον Αντίλοχο, αναδεικνύεται, δηλαδή, το διάστημα που παρεμβάλλεται 192

219 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ ανάμεσα σε δύο σημεία, το Α (= Αντίλοχος) και το Β (= Μενέλαος). Η λειτουργία της εἰς είναι να δώσει μια οδηγία στο υποκείμενο της σύλληψης να ακολουθήσει μια συγκεκριμένη διαδρομή, όπως αυτή ορίζεται από τα πρωτοτυπικά χαρακτηριστικά της πρόθεσης, δηλαδή μια διαδρομή με τελικό προορισμό το ορόσημο. Η μόνη πραγματοποιούμενη κίνηση είναι η κίνηση του υποκειμένου της σύλληψης, το οποίο ξεκινάει τη νοητική σάρωση με προορισμό την αιτιατική που εμπλουτίζει το σχηματικό ορόσημο της εἰς. Για τους ίδιους λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω σχετικά με τις άλλες δύο χρήσεις, η έκταση στο χώρο δεν είναι συμβατικοποιημένη σημασία. Για να ανακεφαλαιώσουμε, στην παρούσα ενότητα είδαμε πώς με τη λειτουργία της υποκειμενικοποίησης ένα γεγονός στατικό γίνεται αντιληπτό σαν να ήταν δυναμικό γεγονός. Με τη διαδικασία της υποκειμενικοποίησης προκύπτουν τρεις διαφορετικές χρήσεις, μη συμβατικοποιημένες σημασίες της εἰς: το τελικό σημείο της υποκειμενικά ερμηνευμένης κίνησης, το τελικό όριο της έκτασης και η έκταση στο χώρο. την επόμενη υποενότητα εξετάζουμε μια ακόμη χρήση που προκύπτει ως αποτέλεσμα της ανάδειξης της νοητικής διαδρομής που ιχνηλατεί το υποκείμενο της σύλληψης: την οπτική διαδρομή. Αφιερώνουμε ξεχωριστή υποενότητα για την περιγραφή της οπτικής διαδρομής, γιατί τα ρήματα που συνοδεύουν την εἰς σε αυτή τη χρήση δεν προέρχονται από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ, όπως συμβαίνει με τις άλλες τρεις χρήσεις. 193

220 Οπτική διαδρομή Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Ο Gruber (1967: 937) στη μελέτη του για τα ρήματα look και see της αγγλικής παρατηρεί ότι τα ρήματα αίσθησης εμφανίζονται σε σημασιολογικές και συντακτικές δομές όμοιες με αυτές των ρημάτων κίνησης. Αναφέρει για παράδειγμα ότι οι ίδιες προθέσεις (π.χ. into, through, over) που χρησιμοποιούνται για την κωδικοποίηση της κίνησης, χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν αυτή την αφηρημένη κίνηση. Η χρήση των ίδιων μέσων για τη δήλωση της πραγματικής και - αυτού του είδους - της αφηρημένης κίνησης δεν είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της αγγλικής, αλλά συνιστά φαινόμενο με διαγλωσσική ισχύ (βλ. Rice & Kabata 2007, Slobin 2009). Φαρακτηριστικές είναι οι παρακάτω περιπτώσεις: (4.54) ισπανικά: α. οπτική διαδρομή i. miraron hacia la escalera κοιτάζω:3πληθ.αορ προς ΑΡΘ.ΑΙΣ σκάλα:αισ.εν β. φυσική διαδρομή ii. caminaron hacia la escalera περπατώ:3πληθ.αορ προς ΑΡΘ.ΑΙΣ σκάλα:αισ.εν *Σα παραδείγματα από Slobin 2009: 199] (4.55) νέα ελληνικά: α. οπτική διαδρομή i. κοίταξαν προς το πλοίο β. φυσική διαδρομή ii. κατευθύνθηκαν προς το πλοίο (4.56) γαλλικά: α. οπτική διαδρομή i. Jean regarde travers la fenêtre Ο Γιάννης κοιτάζει μέσα από το παράθυρο 194

221 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ β. φυσική διαδρομή ii. Jean marche travers la ville Ο Γιάννης περπατάει μέσα από την πόλη (διασχίζει την πόλη) *Σα παραδείγματα από Hoelbeek 2010] Οι προθέσεις δεν είναι η μοναδική στρατηγική που χρησιμοποιούν οι γλώσσες του κόσμου για να εκφράσουν την οπτική διαδρομή, αλλά πολλά διαφορετικά μορφοσυντακτικά μέσα είναι διαθέσιμα: σειριακά ρήματα (π.χ. στη γλώσσα Cantonese), πτωτικό μαρκάρισμα (π.χ. στα ρώσικα, στην Chantyal), συνδυασμός πτωτικού μαρκαρίσματος και επιθέσεων (π.χ. στα τουρκικά), κ.α. (βλ. Janda 2000: 20, Slobin 2009: 200). τη συνέχεια, θα εξετάσουμε δεδομένα από την αρχαία ελληνική, πρωτίστως από την ομηρική περίοδο, αφού κατ αυτή την περίοδο το φαινόμενο εμφανίζεται ήδη παγιωμένο. Θα ξεκινήσουμε με το ρήμα που κατεξοχήν σχετίζεται με την όραση, το ὁρῶ. Αν ανατρέξουμε στο λεξικό των Liddell και Scott, θα παρατηρήσουμε ότι τα πρώτα σταχυολογημένα παραδείγματα αφορούν χρήσεις του ὁρῶ με κάποια πρόθεση. Σο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι αυτές οι προθέσεις κωδικοποιούν πρωτίστως την κίνηση προς ένα τόπο αναφοράς (βλ. και Luraghi 2003: , 307, Πανταζίδης 1901: 250): (4.57) ὁρόων ἐπ ἀπείρονα πόντον (Α 350) αγναντεύοντας το πέλαγο το απέραντο (4.58) νχε παρέξ, ἐς γαῖαν ὁρώμενος, εἴ που ἐφεύροι ἠιόνας τε παραπλγας λιμένας τε θαλάσσης (ε ) κολύμπησε προς τα έξω κοιτάζοντας προς τη στεριά μήπως βρει κάπου γυρόγιαλα απαλόστρωτα και σίγουρα λιμάνια (4.59) ὅς τε Σροίην κατὰ πᾶσαν ὁρᾶται (Ψ 291) κι αγναντεύει ολάκερη την ξακουστή Σροία 195

222 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ ε ό, τι αφορά την εἰς, αυτή δεν περιορίζεται μόνο στο συγκεκριμένο ρήμα, αλλά εμφανίζεται μαζί με πολλά ακόμα ρήματα που σχετίζονται με την αίσθηση της όρασης, π.χ. σκέπτομαι, λεύσσω, βλέπω: (4.60) σκεψάμενος δ ἐς να θοὴν ἅμα καὶ μεθ ἑταίρους (μ 247) Και καθώς έστρεψα στους συντρόφους και στο άρμενο τα μάτια, (4.61) οἱ δέ τ ἐς αὐτὸν τερπόμενοι λεύσσουσιν (θ ) και τον βλέπουν όλοι και χαίρονται (4.62) καὶ ταῦτα διαπεπραγμένος μηδὲν ἧττον τολμᾷ βλέπειν εἰς τὰ ὑμέτερα πρόσωπα; (Δημοσθένης, Κατά Διονυσοδώρου 26.1) και μετά παρά το ότι είχε πράξει αυτά, τολμά να σας κοιτάζει στο πρόσωπο; (4.63) Λάμαχος. ὦνθρωπε, παῦσαι καταγελῶν μου τῶν ὅπλων. Δικαιόπολης. ὦνθρωπε, βούλει μὴ βλέπειν εἰς τὰς κίχλας; (Ἀριστοφάνης, Ἀχαρνς ) Λάμαχος. Ρε άνθρωπε, πάψε να περιγελάς τα όπλα μου. Δικαιόπολης. Ρε άνθρωπε, θα σταματήσεις να στραβοκοιτάς τις τσίχλες μου ε όλα τα παραπάνω παραδείγματα, δηλώνεται η δυνατότητα του ΒΙΨΝΟΝΣΟ να δει προς την κατεύθυνση ενός τόπου. Παρατηρούμε ότι η δομή στην οποία συμμετέχει η πρόθεση περιλαμβάνει: - Ένα όνομα στο ρόλο του ΒΙΨΝΟΝΣΟ 158 ο ΒΙΨΝΨΝ είναι πρωτοτυπικά έμψυχη οντότητα που μπορεί να προσλαμβάνει ένα ερέθισμα - Ένα ρήμα αίσθησης 158 ΒΙΨΝΨΝ είναι ο ρόλος του μετέχοντος του οποίου η αντίληψη επηρεάζεται από μια δράση ή κατάσταση (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 1999: 197 για τον ΒΙΨΝΟΝΣΑ βλ. Blake : 68, Evans & Green 2006: 604, Verhoeven 2007). 196

223 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ - Ένα όνομα που δηλώνει το ΕΡΕΘΙΜΑ, το οποίο μπορεί να είναι είτε έμψυχο είτε άψυχο, συγκεκριμένη οντότητα ή αφηρημένη ή ακόμα και ένα γεγονός 159. Για παράδειγμα, στο (4.60) το υποκείμενο του ρηματικού τύπου, δηλαδή της μετοχής σκεψάμενος (ρήμα αίσθησης), είναι έμψυχο ον, και το όνομα που δηλώνει το ΕΡΕΘΙΜΑ είναι άψυχο ον (να). Από την άλλη πλευρά, στο (4.61) η δομή αποτελείται από ένα ρήμα αίσθησης (λεύσσουσιν) και δύο έμψυχες οντότητες (οἱ και αὐτὸν). Ο ΒΙΨΝΨΝ (μετωνυμικά μέσω των αισθητήριων οργάνων) ερμηνεύεται ως οντότητα που πραγματοποιεί μια κίνηση προς το ΕΡΕΘΙΜΑ το οποίο μαρκάρεται από την εἰς και είναι στάσιμη οντότητα. Ο βιώνων γίνεται αντιληπτός σαν μια πηγή ενέργειας που εκπέμπει ένα αφηρημένο σήμα προς το ερέθισμα (Huumo 2010: 58). ε αυτές τις περιπτώσεις, δεν έχουμε να κάνουμε με ένα δράστη που κινείται με στόχο το ορόσημο. Σο μόνο αντικείμενο που εκτελεί μια κίνηση είναι το βλέμμα, η γραμμή της όρασης (line of sight), σύμφωνα με τον όρο 159 Έχει ενδιαφέρον ότι το ίδιο μοτίβο που ακολουθείται όταν η εἰς κωδικοποιεί το σημασιολογικό ρόλο του ΕΡΕΘΙΜΑΣΟ, ακολουθείται και όταν η πρόθεση συνάπτεται με αφηρημένα ονόματα που σχετίζονται με τα συναισθήματα των έμψυχων όντων (πρβλ. Jannaris 1897/1968: 1540). Ας αναλογιστούμε το ακόλουθο παράδειγμα από τον Ξενοφώντα: Κῦρος δὲ ἥσθη τὸν ἐκ τῶν Ἑλλήνων εἰς τοὺς βαρβάρους φόβον ἰδών (Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβάσις ) Ο Κύρος ευχαριστήθηκε από τον φόβο που προκάλεσαν οι Έλληνες στους βαρβάρους Σο βίωμα, εδώ ο φόβος, γίνεται αντιληπτό σαν μια κινούμενη οντότητα που διαγράφει μια κίνηση και κατευθύνεται προς ένα προορισμό. Η ολοκλήρωση αυτής της κίνησης θα έχει ως αποτέλεσμα η κινούμενη οντότητα να βρίσκεται μέσα στο πεδίο του οροσήμου, εδώ στο πεδίο των βαρβάρων, και με αυτό τον τρόπο δίνεται η ευκαιρία σε αυτή την αφηρημένη οντότητα να επηρεάσει το ορόσημο. Ο στόχος δηλαδή του φόβου - αν δεχτούμε ότι τα συναισθήματα μπορούν να έχουν στόχους - είναι να εισέλθει στο πεδίο επιρροής των βαρβάρων και να τους καταβάλει. ε αυτού του είδους την αφηρημένη κίνηση μπορούμε να διαπιστώσουμε την αντιστοιχία με την περίπτωση της οπτικής κίνησης: εδώ το ΒΙΨΜΑ - αντί για τον ΒΙΨΝΟΝΣΑ - είναι η κινούμενη οντότητα και το ΘΕΜΑ - και όχι το ΕΡΕΘΙΜΑ - είναι η στάσιμη οντότητα. 197

224 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ του Talmy (2000: 110), που πηγάζει από τα μάτια. Όταν εστιάζουμε το βλέμμα μας σε ένα αντικείμενο, τότε είναι σαν να δημιουργείται μια γραμμή, πάνω στην οποία «κινείται» το βλέμμα μας μέχρις ότου φτάσει στο ερέθισμα. Ο σημασιολογικός ρόλος που φέρει το όνομα-συμπλήρωμα της εἰς είναι αυτός του ΕΡΕΘΙΜΑΣΟ. την περίπτωση της εἰς, το ερέθισμα κωδικοποιείται ως στόχος και ως τέτοιος έπεται της βιωματικής κατάστασης (goal stimulus βλ. Verhoeven 2007: 62). Έτσι, στο (4.61), το ερέθισμα αὐτὸν είναι ο στόχος ο οποίος ακολουθεί τη βιωματική κατάσταση του ὁρᾶν. Αν κωδικοποιούνταν ως πηγή (source stimulus ό.π.), τότε θα προηγούνταν. Ας αναλογιστούμε το παράδειγμα της Verhoeven (ό.π.: 63): (4.64) I was annoyed by the barking of the dogs. Εκνευρίστηκα από το γάβγισμα του σκύλου το (4.64) το γάβγισμα του σκύλου προηγείται της βιωματικής κατάστασης. Κατά βάση, το γάβγισμα πυροδοτεί τη βίωση του συναισθήματος του εκνευρισμού. Η κωδικοποίηση του ΕΡΕΘΙΜΑΣΟ από την εἰς φαίνεται να είναι παγιωμένη χρήση ήδη στον Όμηρο, όπως διαφαίνεται από τις πολλές μαρτυρημένες περιπτώσεις αλλά και την ποικιλία των ρημάτων - εν προκειμένω - όρασης με τα οποία βρίσκουμε την πρόθεση 160. Εντούτοις, η 160 ε ύστερο διαχρονικό στάδιο, στην κλασική περίοδο, η εἰς συνεχίζει να χρησιμοποιείται με τα ίδια ρήματα όρασης (βλ. παρ. [4.62+ και *4.63+), τα οποία αποκτούν και πρόσθετες μεταφορικές σημασίες. Με τα ίδια ρήματα είναι πλέον δυνατός και ο συνδυασμός με αφηρημένα ονόματα. ὅπου οὖν ἡ πολιτεία βλέπει εἴς τε πλοῦτον καὶ ἀρετὴν καὶ δμον, οἷον ἐν Καρχηδόνι, αὕτη ἀριστοκρατική ἐστιν (Ἀριστοτέλης, Πολιτικά b) όπου το πολίτευμα αποβλέπει και στον πλούτο και στην αρετή και στο λαό, όπως για παράδειγμα στην Καρχηδόνα, αυτό είναι αριστοκρατικό το παράδειγμα, το ρήμα δεν έχει τη σημασία της πρόσληψης ενός ερεθίσματος από πλευράς βιώνοντος, αλλά έχει επεκταθεί μεταφορικά και φέρει την έννοια της προσήλωσης σε ένα στόχο. ε επόμενη ενότητα (*5.2.1+), θα δούμε ότι σε τέτοια παραδείγματα η εἰς κωδικοποιεί τη σημασία του ΚΟΠΟΤ. 198

225 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ χρήση της οπτικής διαδρομής δεν είναι συμβατικοποιημένη σημασία, όπως προκύπτει από τον έλεγχο των κριτηρίων πολυσημίας. Σο πρώτο κριτήριο εφαρμόζεται, καθώς η πρωτοτυπική τοπική διάταξη ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο δεν ισχύει από τη στιγμή που δεν έχουμε να κάνουμε με πραγματική κίνηση. Από την άλλη μεριά όμως, η νέα ερμηνεία προκύπτει με την εμπλοκή του περικειμένου, καθώς μόνο σε περιβάλλον με ρήμα αίσθησης αναδύεται η ερμηνεία της οπτικής διαδρομής. υνεπώς, πρέπει να καταφύγουμε στο τρίτο κριτήριο για να αποσαφηνιστεί αν η οπτική διαδρομή είναι συμβατικοποιημένη σημασία. Σο τρίτο κριτήριο δεν εφαρμόζεται, γιατί βρισκόμαστε στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ (δεν έχουμε σύνδεση δύο διαφορετικών πεδίων). Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι ο δηλούμενος σημασιολογικός ρόλος που φέρει το ορόσημο είναι το ΕΡΕΘΙΜΑ, η διαμορφωμένη σχέση αφορά μια τοπική διάταξη που ορίζεται στο χώρο συνεπώς δεν εμπλέκεται κάποιο άλλο πεδίο στη σύνδεση (π.χ. το ΝΟΗΣΙΚΟ). 199

226 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Constructio praegnans Η διερεύνηση του πεδίου του ΦΨΡΟΤ ολοκληρώνεται με την παρουσίαση της δομής για την οποία έχει καθιερωθεί από τους γραμματικούς της αρχαίας ελληνικής ο όρος constructio praegnans (βλ. Kühner & Gerth 1898: 447, Smyth 1956: 368). Η constructio praegnans έχει αποτελέσει το αντικείμενο έρευνας για πολλούς μελετητές λόγω των ιδιαιτεροτήτων της (ενδεικτικά Luraghi 2001: 33-38, Nikitina & Maslov 2009, Skopeteas 2002, 2008b). Για τη δική μας μελέτη, η ανάλυση της δομής αυτής μας δίνει σημαντική στήριξη στο επιχείρημά μας ότι οι προθέσεις μπορούν να δηλώνουν κίνηση. Επιπλέον, μέσα από την ανάλυση προκύπτει το ενδιαφέρον εύρημα ότι το μοτίβο που παρατηρείται στη δομή αυτή αποτελεί τη βάση για αντίστοιχες δομές που συλλαμβάνονται μεταφορικά. Η constructio praegnans αφορά σύνθετα γεγονότα κίνησης και σύνθετα γεγονότα στάσης. Για να γίνει σαφές τι εννοούμε με τον όρο σύνθετο γεγονός κίνησης και στάσης, θα πρέπει πρώτα να ξεκαθαρίσουμε τι συνιστά απλό γεγονός κίνησης και τι απλό γεγονός στάσης. Ας αναλογιστούμε τι συμβαίνει στην ομηρική ελληνική. την περίοδο αυτή, ο στόχος της κίνησης και η στάση διαφοροποιούνται μέσω της χρήσης διαφορετικών συνδυασμών πρόθεσης-πτώσης: <εἰς+αιτιατική> για τη δήλωση της πρώτης σχέσης και <ἐν+δοτική> για την κωδικοποίηση της δεύτερης. Ακριβέστερα, όπως έχει ήδη αναφερθεί, σε αυτές τις δομές συνεκφέρονται οι πληροφορίες της τοπικής σχέσης και της περιοχής. Και για τις δύο δομές η περιοχή είναι η ίδια *ΜΕΑ+, ενώ η διαφορά τους έγκειται στη δήλωση της σχέσης ανάμεσα στους δύο μετέχοντες όσον αφορά την τοποθέτηση: στην πρώτη περίπτωση η σχέση είναι δυναμική, ενώ στη δεύτερη στατική. Θυμίζουμε ότι η έκφραση της περιοχής κατά τη συγκεκριμένη περίοδο δεν είναι υποχρεωτική (πίνακας [4.5] βλ. ενότητα [3.4]). 200

227 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ + χέση - περιοχή + χέση + περιοχή ΣΑΗ δοτική <ἐν + δοτική> ΚΙΝΗΗ αιτιατική <εἰς + αιτιατική> Πίνακας 4.5. Η προαιρετική δήλωση της περιοχής. Η φράση <εἰς+αιτιατική> συνήθως συνδυάζεται με ένα ρήμα κίνησης, ενώ η <ἐν+δοτική> συνδυάζεται κυρίως με ρήματα στάσης. Αυτό είναι που εννοούμε ως απλό γεγονός κίνησης και ως απλό γεγονός στάσης αντίστοιχα. Ψστόσο, στο διαχρονικό αυτό στάδιο (αλλά και στην κλασική περίοδο σε ορισμένους συγγραφείς) εμφανίζονται και πιο σύνθετοι συνδυασμοί. Σα παρακάτω ελάχιστα ζεύγη είναι ενδεικτικά: (4.65) α. καὶ ἐν στήθεσσι μένος βάλε ποιμένι λαῶν. Αἰνείας δ ἑτάροισι μεθίστατο (Ε ) και μες στα στήθη του καινούργια αντρεία φυτεύει. Και βρέθη ο Αινείας μες στους συντρόφους του β. αὐτίκ ἄρ εἰς οἶνον βάλε φάρμακον, ἔνθεν ἔπινον, νηπενθές τ ἄχολόν τε, κακῶν ἐπίληθον ἁπάντων (δ ) κάποιο βοτάνι επήρε κι έριξε μες στο κρασί που επίναν, ξαρρωστικό του πόνου, ανέχολο, λησμονικό της πίκρας (4.66) α. ἦ ῥα καὶ ἐς θρόνον ἷζε παρ Ἀλκίνοον βασιλα (θ 469) 161 αν είπε τούτα, πήγε κι έκατσε στο ρήγα Αλκίνοο δίπλα β. ὣς εἰπὼν Νέστωρ Νηλήϊος ἅψ ἐνὶ χώρῃ ἕζετ, ἐπεὶ ᾧ παιδὶ ἑκάστου πείρατ ἔειπε (Χ ) αν είπε τούτα ο γέρο Νέστορας κι αρμήνεψε του γιου του το κάθε τι ως την άκρη, κάθισε στη θέση του γυρνώντας. 161 Πρβλ. ἐγὼ δ ἀεὶ πρώτιστος εἰς ἐκκλησίαν νοστῶν κάθημαι (Ἀριστοφάνης, Ἀχαρνς 28-29) εγώ πάντα πρώτος έρχομαι και κάθομαι στις λαϊκές συνελέυσεις 201

228 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ το πρώτο ζεύγος, παρατηρούμε ότι το ίδιο ρήμα κίνησης (βάλλω) συνοδεύεται τόσο από ΠΥ που δηλώνει τη στάση (ἐν στήθεσσι), όσο και από ΠΥ που δηλώνει τον προορισμό (εἰς οἶνον), και παρομοίως, στο δεύτερο ζεύγος, το ίδιο ρήμα στάσης (ἕζομαι κάθομαι ) συνοδεύεται τόσο από ΠΥ που κωδικοποιεί τον προορισμό (ἐς θρόνον), όσο και από ΠΥ που εκφράζει τη στάση (ἐνὶ χώρῃ). Οι κρίσιμες δομές στις οποίες αναφέρεται ο όρος constructio praegnans είναι αυτές των παραδειγμάτων (4.65α) και (4.66α). Η ιδιαιτερότητά της έγκειται στο ότι έχουμε να κάνουμε με σύνθετους συνδυασμούς, καθώς μπορούν να συνδυάζονται (α) ένα ρήμα κίνησης με μια πρόθεση που κυβερνά πτώση δοτική και κωδικοποιεί τη στάση (βλ. *4.65α+) 162, και (β) ένα ρήμα στάσης με δυναμική πρόθεση στη σύναψή της με πτώση αιτιατική (βλ. [4.66α+) (βλ. Kühner & Gerth 1898: 447, Smyth 1956: 368): Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η constructio praegnans δεν αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ελληνικής, όπως υπονοείται στη διατύπωση των Kühner & Gerth (ό. π.) ότι η εν λόγω δομή ist eine Eigentümlichkeit der griechischen, namentlich der Homerischen Sprache 163. Αντιθέτως, απαντά σε πλήθος ΙΕ γλωσσών που χαρακτηρίζονται ως δορυφορικές (satellite-framed) σύμφωνα με την τυπολογία του Talmy (1985, 2000), όπως στην παλαιά χεττιτική (Luraghi 2001: 33-38), την παλαιά εκκλησιαστική σλαβονική 162 τον Όμηρο και σε μικρότερο βαθμό στους τραγικούς ποιητές ένα ρήμα κίνησης μπορεί να συνάπτεται και με απλή δοτική (χωρίς την ἐν): (α) ἀλλ ὅτε δὴ τὸν ἵκανε φέρων ἀν ὅμιλον ἁπάντῃ ὅς μιν ἐπιγράψας κυνέῃ βάλε φαίδιμος Αἴας (Η ) Μα όταν ο κράχτης τριγυρνώντας το σίμωσε αυτόν, στο κράνος που το 'χε ρίξει σημαδεύοντας, στον Αία τον αντρειωμένο, (β) ἐπεὶ δ ἀπεῖπε, πολλὰ μὲν τάλας χθονὶ ῥίπτων ἑαυτόν (οφοκλής, Σραχίνιαι ) Αλλά αφού εξουθενώθηκε ρίχνοντας τον εαυτό του ο κακόμοιρος επανειλημμένως στο έδαφος 163 Μτφρ.: Είναι μια ιδιορρυθμία της ελληνικής, προπαντός της ομηρικής γλώσσας. 202

229 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ (Nikitina & Maslov 2009), αλλά τη βρίσκουμε και σε μη ΙΕ γλώσσες, όπως π.χ. στη μπαχάσα ιντονίσια (Bahasa Indonesia Skopeteas 2008b: 56). Εφόσον η ανάλυσή μας αφορά πρωτίστως την πρόθεση εἰς, θα εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας στη δομή <Ρήμα-ΚΙΝ, Πρόθεση+ΔΤΝ>, ωστόσο θα γίνει αναφορά και στη δομή <Ρήμα+ΚΙΝ, Πρόθεση-ΔΤΝ> (βλ. *4.66α+). ε πρώτο επίπεδο, η πιο σημαντική παρατήρηση σε σχέση με τη δομή που περιέχει τη δυναμική πρόθεση είναι ότι στην τοπική σκηνή εκφράζεται η κίνηση του τροχιοδείκτη προς ένα ορόσημο, παρά το γεγονός ότι απουσιάζει κάποιο ρήμα κίνησης. Σο σχηματικό γεγονός της κίνησης που φέρει ως μέρος της βάσης της η εἰς δεν εμπλουτίζεται από κάποιο ρήμα κίνησης 164. Δεδομένης της ύπαρξης της κίνησης στην πρόταση, οδηγούμαστε στην υπόθεση ότι υπεύθυνη για την ανάδυση του χαρακτηριστικού της δυναμικότητας είναι η δυναμική πρόθεση εἰς, που σημαίνει ότι το χαρακτηριστικό αυτό είναι εγγενές στη σημασιολογία της πρόθεσης και δεν προέρχεται από τα στοιχεία του περιβάλλοντος και μόνο. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, το ότι η πρόθεση μπορεί να δηλώνει κίνηση δεν είναι καθόλου μη αμφιλεγόμενη θέση. Κάθε άλλο, μάλιστα, αφού κεντρική θέση στη Γνωσιακή Γραμματική είναι ότι η πρόθεση προβάλλει μια αχρονική σχέση και, ως εκ τούτου, δεν μπορεί να εστιάζει στο πώς μια σχέση εξελίσσεται στο χρόνο. ύμφωνα με τη Γνωσιακή θέση, αυτή η λειτουργία επιτελείται από το ρήμα. Εντούτοις, τα δεδομένα μας δείχνουν ότι, αν απουσιάζει ένα ρήμα, το ρόλο αυτό μπορεί να το αναλάβει η δυναμική πρόθεση. Με τη διαπίστωση αυτή αμφισβητούμε την απόλυτη αχρονικότητα της πρόθεσης. ε ένα δεύτερο επίπεδο, μια ενδιαφέρουσα πτυχή που αφορά και τις δύο δομές, σχετίζεται με το βαθμό συμβατικοποίησης της εκάστοτε δομής. Η συμβατικοποίηση εδώ αφορά το κατά πόσον η σημασία της δομής παράγεται συνθετικά ή όχι από τα συστατικά του εκφωνήματος. ύμφωνα 164 Οι Broccias & Hollmann (2007: 511) αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι όψεις της σημασιολογικής δομής δεν χρειάζεται να εκφράζονται ρητά αν είναι ήδη παρούσες σχηματικά στο εκφώνημα (πρβλ. Langacker 1991b: ). 203

230 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ με τον Skopeteas (2008b: 59), η σημασιολογία της <Ρήμα-ΚΙΝ, Πρόθεση+ΔΤΝ> δεν είναι συμβατικοποιημένη, αφού η ερμηνεία της εξαρτάται από πραγματολογικούς παράγοντες. Ας αναλογιστούμε τα παρακάτω παραδείγματα: (4.67) Σὸν δὲ ζῶντα εἰς τοὺς πολεμίους ἁλόντα ἆρ οὐ δωρεὰν διδόναι τοῖς ἑλοῦσι χρσθαι τῆ ἄγρᾳ ὅτι ἅν βούλωνται; (Πλάτων, Πολιτεία 468a) και όποιον συλληφθεί και σταλεί ζωντανός στους εχθρούς άραγε δεν πρέπει να τους τον δώσουμε δώρο σε αυτούς που τον συνέλαβαν, για να κάνουν με τη λεία τους ό, τι τους αρέσει; (4.68) στρατηγὸς δὲ καὶ πάντων ἀπεδείχθη οἷς καθήκει εἰς Καστωλοῦ πεδίον ἁθροίζεσθαι, πρῶτον μὲν ἐπέδειξεν αὑτόν (Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβασις 1.9.7) Και εκλέχτηκε στρατηγός όλων των δυνάμεων των οποίων το καθήκον ήταν να συγκεντρώνονται στο πεδίο του Καστωλού το (4.67) το γεγονός της κίνησης που κωδικοποιείται από την πρόθεση εἰς ακολουθεί το γεγονός που εκφράζεται μέσω της μετοχής ἁλόντα. Δηλαδή η ενέργεια της σύλληψης θα προηγηθεί και η ενέργεια της αποστολής στους εχθρούς θα ακολουθήσει. Αντίθετα, στο (4.68) το γεγονός της κίνησης που κωδικοποιείται μέσω της εἰς που κυβερνά την αιτιατική προηγείται του γεγονότος που εκφράζεται μέσω του ρήματος. Δηλαδή πρώτα οι δυνάμεις θα μετακινηθούν εἰς πεδίον και κατόπιν θα συγκεντρωθούν (ἁθροίζεσθαι). υμπεραίνουμε ότι το γεγονός που δηλώνεται μέσα από την πρόθεση προηγείται ή έπεται του γεγονότος που εκφράζεται μέσω του ρήματος ανάλογα με την κατάσταση όπως αυτή προσδιορίζεται από το κειμενικό περιβάλλον. Η ερμηνεία του γεγονότος δεν εξαρτάται από τη σημασιολογία της δομής. Με δύο λόγια, δεν είναι δυνατόν να προβλέψουμε την ερμηνεία που πρέπει να αποδοθεί στο εκφώνημα σύμφωνα με την επιλογή των συστατικών του εκφωνήματος. Παραφράζοντας τους όρους προβλέψιμη 204

231 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ πολυσημία (predictable polysemy) και μη προβλέψιμη πολυσημία (unpredictable polysemy) της Ibarretxe-Antuñano (1998, 1999, 2004), θα χαρακτηρίσουμε τη δομή <Ρήμα-ΚΙΝ, Πρόθεση+ΔΤΝ> ως περίπτωση μη προβλέψιμης σημασιολογίας. Από την άλλη μεριά, η δομή <Ρήμα+ΚΙΝ, Πρόθεση-ΔΤΝ> (βλ. παρ. [4.66α+) συνιστά περίπτωση προβλέψιμης σημασιολογίας αφού η ερμηνεία του γεγονότος εξαρτάται από τα στοιχεία που συμμετέχουν στο εκφώνημα (βλ. Skopeteas 2008b: 59-60). τη δομή <Ρήμα+ΚΙΝ, Πρόθεση-ΔΤΝ> το ρήμα κίνησης ανακαλεί το εικονιστικό σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ, ενώ η στατική πρόθεση ἐν ανακαλεί το εικονιστικό σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ (με μια ευρύτερη έννοια ανακαλεί το σχήμα μιας οριοθετημένης περιοχής ανεξαρτήτως διαστάσεων). Ο συνδυασμός των δύο συστατικών μας δίνει την έννοια του αποτελέσματος μετά από την ολοκλήρωση της κίνησης. Σέλος, σε ένα τρίτο επίπεδο, θα προσπαθήσουμε να δείξουμε μέσα από δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα ότι το μοτίβο που παρατηρείται στην constructio praegnans αποτελεί τη βάση για αντίστοιχες δομές που συλλαμβάνονται μεταφορικά. Ας εξετάσουμε το (4.69): (4.69) ἀλλ εἰς ἀνάγκην κείμεθ, ἣν φυλακτέον (Εὐριπίδης, Ἰφιγένεια ἐν Σαύροις 620) αλλά με σπρώχνει η ανάγκη να το πράξω Η αρχική σημασία του ρήματος κεῖμαι είναι είμαι κατατεθειμένος και χρησιμοποιείται κυρίως για τη δήλωση στατικής θέσης ανάμεσα σε δύο μετέχοντες ωστόσο όταν συνάπτεται με αφηρημένα ονόματα χρησιμοποιείται και μεταφορικά. το (4.69) η ανάγκη γίνεται αντιληπτή ως προορισμός και ο τροχιοδείκτης δεν πραγματοποιεί κάποια πραγματική κίνηση αλλά μια κίνηση σε αφηρημένο πλάνο. Η πρόθεση ανακαλεί το σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ και από το σχήμα αυτό προβάλλει το τελευταίο συστατικό, τον προορισμό. Σο κρίσιμο σημείο στο παράδειγμα είναι η σειρά κατά την οποία λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα: το γεγονός που 205

232 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ εκφράζεται μέσω του ρήματος κείμεθα ακολουθεί το γεγονός της μεταφορικής κίνησης που κωδικοποιεί η εἰς. Πρώτα δηλαδή «μετακινούμαστε» προς την ανάγκη, και ύστερα παραμένουμε εκεί. Η ερμηνεία του παραδείγματος (4.69) αντιστοιχεί στην ερμηνεία του (4.68). Ας αναλογιστούμε τώρα το (4.70): (4.70) Ὡς δὲ ἄρα οἱ ἐν τῆ Ἀσίῃ Ἕλληνες κατεστράφατο ἐς φόρου ἀπαγωγήν (Ἡρόδοτος ) και όταν πια οι Έλληνες της Μ. Ασίας του υποτάχτηκαν και έγιναν φόρου υποτελείς το (4.70) το γεγονός της κίνησης που κωδικοποιείται μέσω της πρόθεσης ακολουθεί το γεγονός που λεξικοποιείται μέσω του ρήματος κατεστράφατο. Πιο συγκεκριμένα, οι Έλληνες πρώτα υποτάχθηκαν και κατόπιν έγιναν φόρου υποτελείς, δηλαδή κατόπιν εισήλθαν στη νέα κατάσταση του φόρου υποτέλειας. Η ερμηνεία του παραδείγματος (4.70) αντιστοιχεί στην ερμηνεία του (4.67). Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η κωδικοποίηση του μεταφορικού γεγονότος που περιλαμβάνει την κινησιακή πρόθεση εἰς στηρίζεται στη δήλωση της φυσικής κίνησης. Όπως ακριβώς στη φυσική κίνηση η σημασιολογία της δομής <Ρήμα-ΚΙΝ, Πρόθεση+ΔΤΝ> δεν είναι συμβατικοποιημένη, έτσι και στη μεταφορική κίνηση παρατηρείται η ίδια ιδιομορφία. Η σημασιολογία της δομής χαρακτηρίζεται και σε αυτή την περίπτωση μη προβλέψιμη. 206

233 Όμηρος Ησίοδος οφοκλής Ευριπίδης Ηρόδοτος Θουκυδίδης Αισχίνης Δημοσθένης Αριστοφάνης Μένανδρος Ιπποκράτης Πλάτων Αριστοτέλης Επίκτητος Καινή Διαθήκη Πλούταρχος Μαλάλας Προφυρογέννητος Μόσχος Διγενής Ακρίτης Φρονικό Μορέα τουδίτης 10/K Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ 4.3. Σο πεδίο του ΦΨΡΟΤ στη διαχρονία της ελληνικής με αριθμούς ε αυτή την ενότητα, παρουσιάζονται τα ποσοτικά δεδομένα που αφορούν την εμφάνιση των τοπικών σημασιών της εἰς στα διαφορετικά διαχρονικά στάδια. τόχος είναι να διερευνηθεί αν το διαχρονικό στάδιο επιδρά στη συχνότητα εμφάνισης των τοπικών σημασιών και αν η συχνότητα εμφάνισης των τοπικών σημασιών εξαρτάται από το κειμενικό είδος. Σο γενικότερο ερώτημα - το οποίο όμως θα απαντηθεί στην ενότητα *5.4+ όπου παρουσιάζονται τα ευρήματα της ποσοτικής έρευνας στις αφηρημένες σημασίες της πρόθεσης - αφορά το κατά πόσον η αύξηση της γενικής συχνότητας της εἰς πρέπει να αποδοθεί σε αύξηση της συχνότητας μίας ομάδας σημασιών και μόνο. το γράφημα που ακολουθεί αποτυπώνεται η συχνότητα χρήσης της εἰς με τοπική σημασία ανά συγγραφέα Φώρος Α Β Γ Δ Ε Γράφημα 4.2. υχνότητα των σημασιών του ΦΨΡΟΤ για την εἰς στο εξεταζόμενο corpus ανά συγγραφέα. το *4.2] παρατηρούμε ότι η συχνότητα χρήσης της εἰς παρουσιάζει μια σταθερή πορεία στα δύο πρώτα διαχρονικά στάδια, όπως φαίνεται και στο επόμενο γράφημα που περιλαμβάνει τους μέσους όρους των συγγραφέων 165 Τπενθυμίζουμε ότι για να είναι ομοιογενές το δείγμα μας αντλήσαμε τυχαίο δείγμα λέξεων από κάθε συγγραφέα. 207

234 10/K Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ του δείγματος. Από το τρίτο διαχρονικό στάδιο ξεκινά μια κλιμακούμενη αύξηση η οποία κορυφώνεται κατά το πέμπτο στάδιο Α Β Γ Δ Ε Φώρος Γράφημα 4.3. υχνότητα των σημασιών του ΦΨΡΟΤ για την εἰς στο εξεταζόμενο corpus ανά περίοδο. Η υπόθεση που αφορά τη συχνότητα χρήσης της εἰς στα πέντε εξεταζόμενα στάδια έχει ως εξής: Η1: η συχνότητα χρήσης της εἰς στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ εξαρτάται από το διαχρονικό στάδιο στο οποίο αυτή εμφανίζεται. O έλεγχος ανεξαρτησίας χ 2 στις συχνότητες της εἰς αποκάλυψε ότι οι διαφορές ανάμεσα στο πρώτο και στο δεύτερο στάδιο και ανάμεσα στο τρίτο και στο τέταρτο δεν είναι σημαντικές χ 2 (1) = 1.107,n.s. και χ 2 (1) = 1.429,n.s. αντίστοιχα, το οποίο σημαίνει ότι σε αυτές τις περιπτώσεις το διαχρονικό στάδιο δεν επηρεάζει τη συχνότητα εμφάνισης. Αντίθετα, ανάμεσα στο δεύτερο και στο τρίτο 166 και ανάμεσα στο τέταρτο και στο πέμπτο οι διαφορές είναι σημαντικές χ 2 (1) = ,p <.001, και χ 2 (1)= ,p < Να επισημανθεί ότι από την ελληνιστική-ρωμαϊκή ελληνική η εἰς χρησιμοποιείται (και) σε λειτουργία στάσης στη θέση της ἐν (βλ. Skopeteas 2008b: 68, Horrocks : από όπου και το παράθεμα): μετὰ χρόνον λουομένην εἰς τὸν ποταμὸν Σίβερην εἶδον (Ερμάς, Ποιμήν Ι, 1-2) μετά από λίγο την είδα να κάνει μπάνιο στον Σίβερη Αυτή η αλλαγή πιθανότατα επηρέασε και τη συχνότητα εμφάνισης της εἰς (βλ. Skopeteas 2008a, 2008b). 208

235 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ αντίστοιχα, πράγμα που σημαίνει ότι το διαχρονικό στάδιο έχει επίδραση στη συχνότητα χρήσης της εἰς στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι απορρίπτεται η μηδενική υπόθεση για τα στάδια Β-Γ και Δ-Ε, ενώ αδυνατούμε να απορρίψουμε τη μηδενική υπόθεση για τα στάδια Α-Β και Γ-Δ. ε όλες τις περιπτώσεις, η πορεία της συχνότητας είναι αυξητική εκτός από το πέρασμα στην κλασική περίοδο, οπότε και σημειώνεται μία μικρή πτώση στη συχνότητα εμφάνισης (η οποία ωστόσο δεν είναι στατιστικά σημαντική). Επειδή όμως βλέπουμε ότι στο αμέσως επόμενο διαχρονικό στάδιο η συχνότητα επανακάμπτει, θα είχε νόημα να συγκρίνουμε και τα στάδια Α και Γ μεταξύ τους. Ο χ 2 έλεγχος δείχνει ότι η διαφορά είναι σημαντική χ 2 (1) = 4.669,p <.05. Περαιτέρω, η διαφορά ανάμεσα στο δεύτερο και το τέταρτο στάδιο είναι σημαντική χ 2 (1) = , p <.001, και το ίδιο ισχύει για τη διαφορά τρίτου-πέμπτου χ 2 (1) = ,p <.001. Θέτοντας ως στόχο να εντοπίσουμε τους παράγοντες που επηρεάζουν τη συχνότητα εμφάνισης της εἰς, προχωρούμε στον έλεγχο της πιθανής επίδρασης σε αυτή του κειμενικού είδους. Ο έλεγχος αφορά τα δύο πρώτα στάδια σε διαχρονικό επίπεδο και το δεύτερο (την κλασική ελληνική) σε συγχρονικό επίπεδο. Εφόσον η διαφορά στη συχνότητα ανάμεσα στα πρώτα δύο στάδια δεν είναι σημαντική, οποιαδήποτε διαφοροποίηση υποθέτουμε ότι θα οφείλετε στη μεταβλητή ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ ΕΙΔΟ. Η υπόθεση που αφορά τη σχέση κειμενικού είδους-συχνότητας εμφάνισης της εἰς είναι η παρακάτω: Η2: η συχνότητα εμφάνισης των τοπικών σημασιών εξαρτάται από το κειμενικό είδος. Ο πίνακας *4.6+ συνοψίζει τα ευρήματα από τον χ 2 έλεγχο για τη διερεύνηση της σχέσης κειμενικού είδους-συχνότητας χρήσης στην ομηρική και την κλασική ελληνική. Η σύγκριση των δύο αυτών σταδίων αναπόφευκτα έχει ως μέτρο σύγκρισης το έπος αφού στο στάδιο Α δεν υπάρχει άλλη διαθέσιμη πηγή. 209

236 εἰς 10K Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ Διασταύρωση Pearson Chi-Square έπος-τραγωδία έπος-ιστοριογραφία έπος-φιλοσοφία 4.425* έπος-κωμωδία έπος-ιατρικά 6.777** έπος-ρητορική * p <.05 ** p <.01 Πίνακας 4.6. Διασταύρωση συχνοτήτων τοπικών σημασιών-κειμενικού είδους μέσα στα στάδια Α και Β. Οι έλεγχοι αποκάλυψαν ότι σημαντική διαφορά υπάρχει μόνο ανάμεσα στο έπος και στη φιλοσοφία και ανάμεσα στο έπος και στα ιατρικά κείμενα. Για τις δύο αυτές περιπτώσεις απορρίπτεται η μηδενική υπόθεση. Όσον αφορά τη σχέση ανάμεσα στο έπος και στα άλλα κειμενικά είδη, η διαφορά είναι κάτω από το επίπεδο της σημαντικότητας, αδυνατούμε δηλαδή να απορρίψουμε τη μηδενική υπόθεση. υνεπώς, η μη διαφοροποίηση ανάμεσα στα δύο διαχρονικά στάδια αφορά την πλειοψηφία των κειμενικών ειδών. Σο γράφημα *4.4+ παρουσιάζει τη διαμορφωμένη στην κλασική περίοδο κατάσταση όσον αφορά τη συχνότητα εμφάνισης της εἰς σε έξι διαφορετικά είδη κειμένων Φώρος 0 Γράφημα 4.4. υχνότητα εμφάνισης των τοπικών σημασιών της εἰς σε διάφορα κειμενικά είδη (στάδιο Β). 210

237 Κεφάλαιο 4: Πρωτοτυπική σημασία και το πεδίο του ΦΩΡΟΤ τη συνέχεια, ο πίνακας *4.7+ συνοψίζει τα ευρήματα από τον χ 2 έλεγχο για τη διερεύνηση της σχέσης κειμενικού είδους-συχνότητας χρήσης στην κλασική ελληνική. Διασταύρωση Pearson Chi-Square τραγωδία-ιστοριογραφία n.s. τραγωδία-φιλοσοφία n.s τραγωδία-κωμωδία 0.806,n.s. τραγωδία-ρητορική 1.804,n.s. τραγωδία-ιατρικά 3.436,n.s. ιστοριογραφία-φιλοσοφία 0.74,n.s. ιστοριογραφία-κωμωδία 0.582,n.s. ιστοριογραφία-ρητορική 2.179,n.s. ιστοριογραφία-ιατρικά 3.939,p <.05 φιλοσοφία-κωμωδία 1.070,n.s. φιλοσοφία-ρητορική 1.458,n.s. φιλοσοφία-ιατρικά 2.957,p= κωμωδία-ρητορική 4.936,p <.05 κωμωδία-ιατρικά 7.385,p <.05 ρητορική-ιατρικά 0.273,n.s. Πίνακας 4.7. Διασταύρωση συχνοτήτων τοπικών σημασιών-κειμενικού είδους μέσα στο στάδιο Β. Όπως φαίνεται από τη σκίαση στα τρία κελιά του πίνακα, μόνο σε τρεις περιπτώσεις, δηλαδή στα ζεύγη ιστοριογραφία-ιατρικά κείμενα, κωμωδίαρητορική και κωμωδία-ιατρικά κείμενα, η διαφορά είναι στατιστικά σημαντική (οριακή είναι η περίπτωση του ζεύγους φιλοσοφία-ιατρικά κείμενα). Σο συμπέρασμα είναι ότι ως επί το πλείστον το κειμενικό είδος δεν επηρεάζει τη συχνότητα εμφάνισης των τοπικών σημασιών για την εἰς. 211

238 ΚΕΥΑΛΑΙΟ 5 ΑΥΗΡΗΜΕΝΑ ΠΕΔΙΑ Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία 5.1. Σο πεδίο του ΦΡΟΝΟΤ Η σύνδεση του χώρου με το χρόνο Ο ΦΡΟΝΟ είναι το ένα από τα τρία αφηρημένα πεδία στα οποία επεκτείνεται η πρόθεση εἰς στην πορεία της μέσα στο χρόνο, όπως έχει ήδη αναφερθεί. Σα άλλα δύο είναι το ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ και το ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ τα οποία θα εξεταστούν στις επόμενες δύο ενότητες του κεφαλαίου (*5.2+ και *5.3+). Και τα τρία αυτά πεδία συνδέονται με το πεδίο του ΦΨΡΟΤ μέσα από συγκεκριμένες γνωσιακές διεργασίες. την ενότητα όπου παρουσιάστηκε η θεωρία της μεταφοράς και η σημασία της για τη γνωσιακή σημασιολογία εντοπίστηκαν αρκετές ενδείξεις που αποκαλύπτουν τη σύνδεση ανάμεσα στα πεδία του ΦΨΡΟΤ και του ΦΡΟΝΟΤ και που συγκλίνουν σε μια κοινή συνισταμένη: στο ότι ο χρόνος εννοιοποείται μέσω του χώρου. υνοπτικά, αυτές οι ενδείξεις είναι οι εξής: α) η μεταφορά Ο ΦΡΟΝΟ ΕΙΝΑΙ ΦΨΡΟ είναι παρούσα σε διαφορετικά μέρη του λόγου β) πλήθος γλωσσών που δεν συνδέονται γεωγραφικά και γενεαλογικά κωδικοποιούν τις έννοιες του χώρου και του χρόνου με παρόμοιο τρόπο γ) σε διαχρονικό επίπεδο, οι σημασίες από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ προηγούνται αυτών από το πεδίο του ΦΡΟΝΟΤ, και είναι σύνηθες δείκτες από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ να αποτελούν την πηγή για τους δείκτες χρόνου 212

239 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία δ) πειραματικές μελέτες έχουν δείξει ότι η σκέψη του ανθρώπου για το χρόνο συνδέεται στενά με το πώς ο άνθρωπος σκέφτεται για το χώρο ε) έρευνες πάνω στη γλωσσική κατάκτηση έχουν δείξει ότι οι τοπικές σημασίες των προθέσεων κατακτώνται πριν από τις χρονικές. υγκεκριμένα, οι μαρτυρίες από τα σημεία (γ) και (ε) δείχνουν ακριβώς την ασυμμετρία που παρατηρείται ανάμεσα στα δύο πεδία, από την οποία συνάγεται ότι το πεδίο του ΦΡΟΝΟΤ είναι περισσότερο αφηρημένο σε σχέση με το πεδίο του ΦΨΡΟΤ. Επιπλέον, η ιδέα της μονοκατευθυντικότητας που ενέχεται στα εν λόγω σημεία φέρνει στο προσκήνιο τον μηχανισμό της μεταφοράς, θεμελιώδης παραδοχή του οποίου είναι ότι οι βασικές έννοιες πηγές ακολουθούν μια συγκεκριμένη κατεύθυνση μη αντιστρέψιμη Από το ΦΨΡΟ στο ΦΡΟΝΟ Η πρόθεση εἰς ήδη από την εποχή των ομηρικών κειμένων έχει επεκταθεί στη σημασία του ΦΡΟΝΟΤ (βλ. Horrocks 1981: , Liddell & Scott 1940, Luraghi 2003: 110, Monro 1891: 190, Πανταζίδης 1901, Schwyzer 1950/ μ 2002: 578). Διακρίνουμε τρεις υποκατηγορίες σημασιών με χρονική χροιά: το ΦΡΟΝΙΚΟ ΟΡΙΟ, τη ΦΡΟΝΙΚΗ ΣΙΓΜΗ και τη ΦΡΟΝΙΚΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ. Και οι τρεις υποσημασίες απαντούν στα ομηρικά κείμενα. Έχουμε υποθέσει ότι η επέκταση σε κάθε νέα διακριτή σημασία θα πρέπει να είναι σύμφωνη με τα πρωτοτυπικά χαρακτηριστικά της πρόθεσης. Επιπλέον, είναι σημαντικό για την προσέγγιση που υιοθετείται στη διατριβή αυτή, η νέα σημασία να παράγεται με φυσικό τρόπο από τη βασική σημασία ή κάποια σημασία που συνδέεται με τη βασική πληρώντας με αυτόν τον τρόπο το κριτήριο των γραμματικών προβλέψεων. Η επέκταση στο ΦΡΟΝΟ πληροί και τις δύο προϋποθέσεις. Θα ξεκινήσουμε την ανάλυσή μας με τη σημασία του ΦΡΟΝΙΚΟΤ ΟΡΙΟΤ. Η τοπική λειτουργία στην οποία βασίζεται η σημασία του ΦΡΟΝΙΚΟΤ ΟΡΙΟΤ 213

240 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία είναι το τελικό όριο της έκτασης (βλ. και Horrocks 1981: ). Ενδεικτικό παράδειγμα αυτής της τοπικής λειτουργίας είναι το (5.1). (5.1) ἐν λεχέεσσι δὲ θέντες ἑαν λιτὶ κάλυψαν ἐς πόδας ἐκ κεφαλς ( ) μετά σε στρώμα τον εξάπλωσαν, ψιλό σεντόνι ρίχνουν, κι ακέριο από κορφής τον σκέπασαν Έχει αναφερθεί ήδη ότι σε περιπτώσεις σαν αυτές του παραδείγματος, παρότι ο τροχιοδείκτης δεν είναι έμψυχη οντότητα και δεν μπορεί να κινηθεί κυριολεκτικά στο χώρο (η οντότητα ἑαν είναι άψυχη), και παρότι απουσιάζει κάποιο ρήμα κίνησης, είναι παρούσα μια διαδρομή την οποία την ακολουθεί το υποκείμενο της σύλληψης. το (5.1) η ἐς κωδικοποιεί το τελικό όριο της έκτασης και το χαρακτηριστικό αυτό αξιοποιείται για το πέρασμα στη σημασία του ΦΡΟΝΙΚΟΤ ΟΡΙΟΤ (βλ. *2+). (5.2) οἷσιν ἄρα Ζεὺς ἐκ νεότητος ἔδωκε καὶ ἐς γρας τολυπεύειν ἀργαλέους πολέμους (Ξ 85-87) που ο Δίας μας έχει δώσει από τα νιάτα ως τα γεράματα να κλώθουμε πολέμους φριχτούς αδιάκοπα το (5.2) εκφράζονται ρητά τα δύο από τα τρία συστατικά στοιχεία του εικονιστικού σχήματος ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ, η ΑΥΕΣΗΡΙΑ και ο ΣΟΦΟ, όπως ακριβώς συμβαίνει και στο (5.1) (πρβλ. την Αρχή της Διατήρησης). Επιπλέον, από τη στιγμή που υπάρχει το αρχικό και το τελικό σημείο συνάγουμε και την ύπαρξη της γραμμής (δηλ. τη ΔΙΑΔΡΟΜΗ) που ενώνει τα δύο αυτά χρονικά σημεία. Αφετηρία Διαδρομή τόχος Η έκφραση: ἐκ νεότητος Η νοητή γραμμή (διαδρομή) που ενώνει τη νεότητα με το γήρας Η έκφραση: ἐς γῆρας Πίνακας 5.1. Εικονιστικό σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ στο ΦΡΟΝΟ. 214

241 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Σο σημείο εκκίνησης του χρονικού διαστήματος που ορίζεται από το εκφώνημα είναι η νεότητα και το έσχατο όριο του χρονικού διαστήματος είναι το γρας. Σα δύο αυτά όρια είναι και τα ορόσημα, ενώ τροχιοδείκτης δεν είναι κάποια συγκεκριμένη οντότητα, αλλά η αφηρημένη έννοια του τολυπεύειν πολέμους. Σο χρονικό διάστημα, όπως αυτό προσδιορίζεται από τα όρια που τίθενται από τις δύο προθέσεις, μοιάζει με την απόσταση που διανύεται από ένα σημείο Α σε ένα άλλο σημείο Β. Η σχηματική αναπαράσταση φαίνεται στο σχήμα [5.1]. ἐκ + γενική εἰς + αιτιατική Α Διαδρομή στο χρόνο Β χήμα 5.1. Η σημασία του ΦΡΟΝΙΚΟΤ ΟΡΙΟΤ για τις ἐκ και εἰς (προβεβλημένα τα όρια, μη προβεβλημένη η διαδρομή). το (5.2) η χρονική σημασία που κωδικοποιείται από την εἰς πυροδοτείται από το σημασιολογικό περιεχόμενο της λέξης γρας που έχει χρονική αναφορά αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη περίοδο της ζωής του ανθρώπου. την ανάδυση δηλαδή της νέας σημασίας παίζει ρόλο η εισαγωγή λέξεων από συγκεκριμένες λεξικές ομάδες, εν προκειμένω, από το πεδίο του ΦΡΟΝΟΤ. Όμως, με αυτόν τον τρόπο εξηγείται μόνο ένα μέρος της γλωσσικής πραγμάτωσης των σημασιών και δεν ερμηνεύεται η σχέση μεταξύ της σημασίας από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ και της σημασίας από το πεδίο του ΦΡΟΝΟΤ. Για να προσφέρουμε μια εξήγηση για την καλωδίωση των δύο πεδίων, επικαλούμαστε το μηχανισμό της μεταφοράς 167. Η 167 Οι Tyler & Evans (2003: 89-90) απορρίπτουν τη θέση ότι η σύνδεση μεταξύ των πεδίων του ΦΨΡΟΤ και του ΦΡΟΝΟΤ επιτυγχάνεται μέσω του μηχανισμού της μεταφοράς. Αντιθέτως, υποστηρίζουν - όπως εξάλλου και για τις άλλες σημασίες - ότι οι σημασίες που συνδέονται 215

242 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία μεταφορά που ενεργοποιείται στην προκειμένη περίπτωση είναι η μεταφορά Ο ΦΡΟΝΟ ΕΙΝΑΙ ΦΨΡΟ, που ορίζει - ανάμεσα σε άλλα - ότι η διανυόμενη φυσική απόσταση συναρτάται με τη διανυόμενη χρονική απόσταση. το (5.2) η χρονική σημασία είναι συμβατικοποιημένη, γιατί παρότι η έννοια του χρόνου προκύπτει σε συγκεκριμένο περιβάλλον, δεν αμφιταλαντευόμαστε ανάμεσα σε μια χρονική και σε μια τοπική ερμηνεία (βλ. το τρίτο κριτήριο πολυσημίας). ε παραδείγματα σαν το (5.2), είμαστε μπροστά στη μεταφορά για το χρόνο που έχει στο κέντρο της τον παρατηρητή με στραμμένο το βλέμμα στο μέλλον, ενώ το παρελθόν βρίσκεται πίσω από αυτόν. το (5.2) δηλαδή, ο χρόνος είναι δομημένος σε σχέση με τη μεταφορά Ο ΦΡΟΝΟ ΕΙΝΑΙ ΣΑΙΜΟ ΚΑΙ ΜΕΣΑΚΙΝΟΤΜΑΣΕ ΜΕΑ ΑΤΣΟΝ (βλ. Clark 1973: 50, Lakoff & Johnson 1980: κεφ. 9). Σα δύο χρονικά σημεία που εμπλουτίζουν τα σχηματικά ορόσημα της εἰς και της ἐκ αποτελούν τον χρονικό στόχο και τη χρονική αφετηρία αντίστοιχα, με τον ίδιο τρόπο ακριβώς που τα ονόματα που εμπλουτίζουν τα σχηματικά ορόσημα των δύο προθέσεων στις τοπικές εκφράσεις αποτελούν το στόχο της κίνησης και το σημείο έναρξης της κίνησης του τροχιοδείκτη αντίστοιχα. το περιγραφόμενο γεγονός, ο παρατηρητής σαρώνει τη σκηνή από τη μια άκρη στην άλλη (διατρέχει νοητικά την χρονική απόσταση) ξεκινώντας από το σημείο εκείνο το οποίο προηγείται χρονικά (νεότητος) και καταλήγοντας στο σημείο που έπεται (γρας). Οι καταστάσεις που εκφράζονται από τις δύο προθετικές φράσεις κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση με τον παρατηρητή (πρβλ. Haspelmath 1997: 67-68). με τις προθέσεις προκύπτουν μέσω των διαδικασιών της εμπειρικής συσχέτισης (experiential correlation) και της αντιληπτικής ομοιότητας (perceptual resemblance). υγκεκριμένα, για τη σημασία του ΦΡΟΝΟΤ της πρόθεσης over θεωρούν ότι λόγω της στενής συσχέτισης στην εμπειρία μας ανάμεσα στην απόσταση (έννοια του χώρου) και τη διάρκεια (έννοια του χρόνου), σε ορισμένα περιβάλλοντα η διάρκεια γίνεται προεξάρχον υπονόημα το οποίο συνδέεται με την πρόθεση, και κατόπιν συμβατικοποιείται χάρη στην πραγματολογική ενδυνάμωση (ό.π.: 88). 216

243 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία τη σημασία του ΦΡΟΝΙΚΟΤ ΟΡΙΟΤ είναι απαραίτητη η ύπαρξη μιας χρονικής αφετηρίας, όπως πιστοποιείται και στο παραπάνω παράδειγμα. τις περιπτώσεις που η χρονική αφετηρία δεν αναφέρεται, είναι δυνατόν αυτή να συμπίπτει με την κατάσταση που περιγράφεται από το ρήμα: (5.3) δῶρόν τοι καὶ ἐγώ, τέκνον φίλε, τοῦτο δίδωμι, μνμ Ἑλένης χειρῶν, πολυηράτου ἐς γάμου ὥρην, σῆ ἀλόχῳ φορέειν (ο ) 168 Δέξου κι αυτό από μένα, αγόρι μου, το δώρο, απ της Ελένης τα χέρια θύμηση και κάποτε, με το καλώ σα φτάσει η ώρα του γάμου σου, το ταίρι σου να το φορέσει' το (5.3) δεν δηλώνεται ρητά το σημείο εκκίνησης του χρονικού διαστήματος. Ψστόσο, είναι σαφές ότι το σημείο αυτό υπάρχει και μάλιστα ταυτίζεται με τη στιγμή που η ομιλήτρια (Ελένη) δίνει στον Σηλέμαχο ένα υφαντό για δώρο. Η Ελένη προσφέρει στον Σηλέμαχο ένα δώρο το οποίο θα το κρατήσει μέχρι τη στιγμή του γάμου του, οπότε και θα το δώσει στη σύζυγό του. Είναι σαν να λέει: σου το δίνω από τώρα ως τη στιγμή του γάμου σου. Έκτος από το ΦΡΟΝΙΚΟ ΟΡΙΟ, στα δύο ομηρικά κείμενα βρίσκουμε ακόμη μια λειτουργία του χρόνου: τη χρονική στιγμή. Είδαμε ότι στη σημασία του ΦΡΟΝΙΚΟΤ ΟΡΙΟΤ είναι παρούσα είτε στο προσκήνιο είτε στο παρασκήνιο μια χρονική αφετηρία από την οποία εκκινεί το χρονικό γεγονός. τη χρονική στιγμή, όμως, δεν έχουν σημασία τα όρια του γεγονότος (δηλαδή η αρχή και το τέλος του), αλλά μόνο το σημείο εκείνο 168 Βλ. επίσης και τους ακόλουθους στίχους από την Οδύσσεια: καί κεν ἐς ἠῶ δῖαν ἀνασχοίμην (λ 375) και: Ψς την Αυγή τη θεία θα καθόμουν εδώ ν ακούω μίμνετ ἐπειγόμενοι τὸν ἐμὸν γάμον, εἰς ὅ κε φᾶρος ἐκτελέσω, (β 97-98) για καρτεράτε με, κι ας βιάζεστε για γάμο, ως να τελειώσω αυτό το σάβανο 217

244 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία κατά το οποίο λαμβάνει χώρα το γεγονός. Θεωρούμε ότι η χρονική στιγμή συνιστά μετωνυμική επέκταση της σημασίας του ΦΡΟΝΙΚΟΤ ΟΡΙΟΤ από τη σημασία του ΦΡΟΝΙΚΟΤ ΟΡΙΟΤ στην οποία υπονοείται η παρουσία μιας αφετηρίας, περνάμε στη λειτουργία της χρονικής στιγμής όπου απουσιάζει αυτό το υπονόημα. το ΦΡΟΝΙΚΟ ΟΡΙΟ το γεγονός έχει κάποια διάρκεια και απλώς η εἰς προβάλλει το ένα άκρο του διαρκούς γεγονότος, ενώ στη χρονική στιγμή το γεγονός είναι στιγμιαίο και πραγματοποιείται ακριβώς κατά το χρόνο που ορίζεται από το όνομα που συνοδεύει την πρόθεση. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι η διάρκεια στην πρώτη περίπτωση είναι εμφανής στη σύλληψη του χρονικού γεγονότος ως ολότητας και δεν εκφράζεται από την πρόθεση καθαυτή ουσιαστικά η κατάσταση που περιγράφεται από το ρήμα απαιτείται να είναι διαρκής. Σο ότι το ρήμα είναι υπεύθυνο για την ερμηνεία του γεγονότος ως διαρκούς ή μη διαρκούς είναι φανερό από το ακόλουθο ελάχιστο ζεύγος, όπου χρησιμοποιείται ο ίδιος συνδυασμός πρόθεσης-οροσήμου αλλά διαφορετικό ρήμα. (5.4) ξεῖνος δὲ τλήτω μάλα περ νόστοιο χατίζων ἔμπης οὖν ἐπιμεῖναι ἐς αὔριον (λ ) Σο 'χει καημό να φύγει ο ξένος μας στον τόπο του, μα ας κάνει μια μέρα υπομονή (5.5) ἀλλ ἐν πρώτοισιν ὀἲω κείσεται οὐτηθείς, πολέες δ ἀμφ αὐτὸν ἑταῖροι ἠελίου ἀνιόντος ἐς αὔριον (Θ ) μα από τους πρώτους λέω θα πέσει λαβωμένος με αμέτρητους ολόγυρα του συντρόφους, αύριο ταχιά στου ήλιου το χάραμα το (5.4) ο ξένος πρέπει να παραμείνει στο χώρο μέχρι την επόμενη μέρα, δηλαδή η παραμονή του εκτείνεται χρονικά από τη στιγμή της εκφώνησης μέχρι το σημείο εκείνο που ορίζεται από το αὔριον. Από την άλλη μεριά, στο (5.5) η περιγραφόμενη κατάσταση (το ότι ο ήρωας δηλαδή θα κείτεται 218

245 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία λαβωμένος) θα λάβει χώρα μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, αυτήν στην οποία αναφέρεται το επιρρηματικό αὔριον 169. Σέλος, οι χρονικές εκφράσεις με την εἰς και την αιτιατική μπορούν επιπλέον να δηλώνουν όχι μόνο ένα χρονικό όριο ή μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, αλλά και διάρκεια. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι το ακόλουθο: (5.6) ὅτ ἀγήνορι Λαομέδοντι πὰρ Διὸς ἐλθόντες θητεύσαμεν εἰς ἐνιαυτὸν σαν ήρθαμε σταλμένοι από το Δία και εργαστήκαμε για μια χρονιά στον άγριο το Λαομέδοντα (Υ ) το (5.6) η πρόθεση συνοδεύεται και πάλι από μια αιτιατική που έχει χρονική αναφορά (ἐνιαυτόν, ενν. χρόνον), ωστόσο το ορόσημο εδώ δεν αντιμετωπίζεται σαν χρονική στιγμή, ούτε σαν ένα χρονικό όριο μέχρι το οποίο εκτελείται μια ενέργεια. Η αιτιατική ἐνιαυτόν οριοθετεί το διάστημα εκείνο στο οποίο εκτείνεται το γεγονός για το οποίο στάλθηκαν ο Απόλλωνας και ο Ποσειδώνας στον Λαομέδοντα από τον Δία (ο τροχιοδείκτης είναι μια κατάσταση που γίνεται αντιληπτή σαν μια διαρκής διαδικασία). ε αυτήν τη χρήση αναδεικνύεται η διάρκεια του γεγονότος. Σο γραμματικό υποκείμενο του ρήματος θητεύσαμεν παρέμεινε στις υπηρεσίες του Λαομέδοντα για ένα χρόνο και όχι μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, όπως θα όριζε η σημασία του ΦΡΟΝΙΚΟΤ ΟΡΙΟΤ. Με δεδομένο ότι στις προηγούμενες περιπτώσεις ενεργοποιούταν το εικονιστικό σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ- ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ και ότι η πρόθεση εἰς σε αυτό το σχήμα προέβαλλε το στόχο της αφηρημένης κίνησης, θεωρούμε ότι στην προκειμένη περίπτωση ενεργοποιείται και πάλι το ίδιο σχήμα, αλλά προβάλλεται το διάστημα 169 Πρβλ. καὶ καλέσαι ἐπὶ δεῖπνον εἰς τὸ πρυτανεῖον εἰς αὔριον (Αἰσχίνης, Περὶ τς Παραπρεσβείας 46) και να μας καλέσουν την επόμενη μέρα για δείπνο στο πρυτανείο 219

246 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ανάμεσα στα δύο οριακά σημεία του σχήματος και όχι ένα μόνο συστατικό του, προβάλλεται δηλαδή η διαδρομή. εἰς + αιτιατική Α Διαδρομή στο χρόνο Β χήμα 5.2. Η σημασία της ΔΙΑΡΚΕΙΑ για την εἰς (προβεβλημένη η διαδρομή). Η σημασία της ΔΙΑΡΚΕΙΑ αξιοποιεί τα χαρακτηριστικά της λειτουργίας της έκτασης στο χώρο, στην οποία προβάλλεται ακριβώς η διαδρομή που διανύει το υποκείμενο της σύλληψης. ε αυτή τη χρονική χρήση, η <εἰς + αιτιατική> φαίνεται να αντικαθιστά την αιτιατική της έκτασης στο χρόνο. Φαρακτηριστικό παράδειγμα αιτιατικής της έκτασης στο χρόνο είναι το ακόλουθο, όπου η αιτιατική ἕνα μνα δηλώνει ακριβώς το χρονικό διάστημα το οποίο πιθανόν θα χρειαστεί να μείνει κανείς μακριά από το ταίρι του (βλ. Schwyzer 1950/ μ 2002: για παραδείγματα): (5.7) καὶ γάρ τίς θ ἕνα μνα μένων ἀπὸ ἧς ἀλόχοιο ἀσχαλάᾳ σὺν νηἱ πολυζύγῳ (Β ) τι κι ένα μήνα από το ταίρι σου μακριά να λείψεις μόνο, βαρυγκομίζεις στο πολύκουπο καράβι σου Να σημειωθεί, προτού κλείσουμε, ότι σε όλες τις περιπτώσεις που αναφέρθηκαν, η χρονική σημασία για την εἰς είναι συμβατικοποιημένη, καθώς σε διαφορετική περίπτωση δεν θα μπορούσαμε να προβλέψουμε ότι οι σχέσεις που κωδικοποιούνται από την εἰς αναφέρονται στο χρόνο. το σχήμα [5.3] αναπαριστάται η επέκταση της εἰς από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ στο πεδίο του ΦΡΟΝΟΤ. Σο διακεκομμένο βέλος δηλώνει ότι η σημασία που προκύπτει δεν είναι συμβατικοποιημένη (την ίδια λειτουργία επιτελεί και η απουσία σκιασμένης σφαίρας). 220

247 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία έκταση στο χώρο χρονική διάρκεια κινησιακή τελικό όριο έκτασης χρονικό όριο χήμα 5.3. Επέκταση στο πεδίο του ΦΡΟΝΟΤ για την εἰς στον Όμηρο. χρονική στιγμή Η παχιά σκιασμένη γραμμή με το βέλος που ενώνει την ΚΙΝΗΙΑΚΗ με τη ΦΡΟΝΙΚΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ και την ΚΙΝΗΙΑΚΗ με το ΦΡΟΝΙΚΟ ΟΡΙΟ υποδηλώνει ότι η «ουσιαστική» καλωδίωση επιτυγχάνεται με τη διακριτή σημασία από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ, δηλαδή την ΚΙΝΗΙΑΚΗ, από τη στιγμή που η σύνδεση ΣΗ ΦΡΟΝΙΚΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ και του ΦΡΟΝΙΚΟΤ ΟΡΙΟΤ γίνεται με μία μη συμβατικοποιημένη σημασία (έκταση στο χώρο, τελικό όριο της έκτασης αντίστοιχα). 221

248 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία 5.2. Σο ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο Από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία στο ΚΟΠΟ Είναι σύνηθες για μια γλώσσα να κωδικοποιεί την έννοια του σκοπού με ποικίλες στρατηγικές (Schmidtke-Bode 2009: κεφ. 3). Μια από τις στρατηγικές στις οποίες καταφεύγουν οι γλώσσες του κόσμου είναι η χρήση του δείκτη που κωδικοποιεί τον ΚΙΝΗΙΑΚΟ σημασιολογικό ρόλο. Οι Rice & Kabata (2007: 472) στη μελέτη τους πάνω στους ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτες σε μεγάλο δείγμα γλωσσών διαπιστώνουν ότι ΚΙΝΗΙΑΚΟΙ δείκτες επεκτείνονται πρωτίστως στη σημασία του ΚΟΠΟΤ (πρβλ. Schmidtke-Bode 2009: 93 για διαφορετικό αποτέλεσμα). Ανεξάρτητα από την κυριαρχία ή μη του ΚΟΠΟΤ έναντι των άλλων σημασιών στο σημασιολογικό δίκτυο του ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη, είναι γεγονός ότι οι δύο έννοιες, ο σκοπός και η κίνηση, συνδέονται στενά. Η ιδέα της στενής τους συσχέτισης είναι σύμφωνη με την άποψη των γνωσιακών γλωσσολόγων οι οποίοι θεωρούν ότι η εμπειρική βάση της σύνδεσης έγκειται στο ότι η κατάκτηση ενός συγκεκριμένου στόχου αρκετά συχνά απαιτεί το να φτάσουμε σε μια συγκεκριμένη τοποθεσία (βλ. τη συζήτηση παρακάτω). τη βιβλιογραφία, δύο είναι οι προτεινόμενοι γνωσιακοί μηχανισμοί που εξηγούν το πολυσημικό μοτίβο που προκύπτει από τη συσχέτιση αυτή: η μεταφορά και η μετωνυμία. Έχει αναφερθεί ήδη σε προηγούμενη ενότητα (βλ. ενότητα *2.7+) και θα τονιστεί και στη συνέχεια ότι αυτοί οι εννοιακοί μηχανισμοί λειτουργούν για άλλους μελετητές ανταγωνιστικά και για άλλους συμπληρωματικά. την ενότητα αυτή, θα επικεντρωθούμε στην διερεύνηση των μηχανισμών που εμπλέκονται στην αλλαγή από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ στο ΚΟΠΟ. Επιπλέον, θα μας απασχολήσει το ζήτημα της κατεύθυνσης της αλλαγής το οποίο αναπόφευκτα θα μας οδηγήσει στην αναζήτηση της σημασίας πηγής για το ΚΟΠΟ. Επιπρόσθετα, θα γίνει αναφορά στη σταδιακότητα της μετάβασης από τη σημασία-πηγή στη σημασία-στόχο. Θα δείξουμε ότι η 222

249 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία σταδιακότητα της αλλαγής, θεμελιώδης αρχή της διαδικασίας της γραμματικοποίησης, έχει εφαρμογή στον τύπο σημασιολογικής αλλαγής που μελετάμε. Αφού ξεκαθαρίσαμε τους στόχους της ενότητας, μπορούμε να αρχίσουμε την ανάλυσή μας με τη διερεύνηση του ερωτήματος αν ο ΚΟΠΟ παράγεται από την αρχική τοπική σημασία ή από μια σημασία που συνδέεται με την αρχική τοπική. Η μετάβαση από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία στη σημασία του ΚΟΠΟΤ χωρίς διαμεσολάβηση άλλης σημασίας έχει υποστηριχτεί από πολλούς μελετητές (Heine & Kuteva 2002: 39-40, Haspelmath 2003: 234, Luraghi 2010, Rice & Kabata ). Ειδικότερα, στα μοντέλα των Rice & Kabata (2007) και Haspelmath (2003) ο ΚΟΠΟ θεωρείται σημασία παραγόμενη απευθείας από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία. ύμφωνα με την άποψή τους, δηλαδή, η παρουσία του ΚΟΠΟΤ στο δίκτυο σημασιών του ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη δεν εξαρτάται από την εμφάνιση άλλης σημασίας πλην της ΚΙΝΗΙΑΚΗ. Έτσι για παράδειγμα, δεν είναι απαραίτητη η ύπαρξη της σημασίας του ΑΠΟΔΕΚΣΗ ή του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ για την ανάδυση του ΚΟΠΟΤ (βλ. και Heine 1990). Ψστόσο, σύμφωνα με τους Heine et al. (1991) ο ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης πρώτα επεκτείνεται στη σημασία του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ και κατόπιν στη σημασία του ΚΟΠΟΤ 171 (βλ. και Heine & Kuteva 2002: 55-57). Γι αυτούς ο ΚΟΠΟ αποτελεί πιο αφηρημένη σημασία σε σχέση με τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. Είδαμε στην παρουσίαση του μοντέλου της μετωνυμικής-μεταφορικής επέκτασης ότι οι τρεις μελετητές προτείνουν μια σειρά κριτηρίων με βάση τα οποία καθορίζεται ο βαθμός γραμματικοποίησης των σημασιών. Ένα από αυτά τα κριτήρια ορίζει ότι αν από δύο γραμματικές κατηγορίες η μία 170 Σο σημασιολογικό μονοπάτι από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ στο ΚΟΠΟ είναι από τις κατευθυντικότητες που δεν θεωρούνται αμφιλεγόμενες (βλ. Narrog 2010: 248). 171 Βλ. όμως και το άρθρο του Heine (1990), όπου υποστηρίζεται ότι η σημασία του ΣΟΦΟΤ (GOAL) είναι ο κρίκος που συνδέει την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία με τη σημασία του ΚΟΠΟΤ. 223

250 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία εμπεριέχει κάποιον μετέχοντα που φέρει το χαρακτηριστικό *+ ανθρώπινο+, ενώ η άλλη το χαρακτηριστικό *- ανθρώπινο+, τότε η δεύτερη είναι πιο γραμματικοποιημένη. ύμφωνα με το κριτήριο αυτό, η σημασία του ΚΟΠΟΤ θα έπρεπε να αποτελεί πιο αφηρημένη, πιο γραμματικοποιημένη σημασία σε σχέση με τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. Η πρόβλεψη αυτή, όπως διαπιστώσαμε στην παρουσίαση του θεωρητικού πλαισίου, επαληθεύεται σε πρώτη ανάγνωση για την πρόθεση ὑπὲρ, καθώς στην εξελικτική πορεία της ελληνικής πρώτα εμφανίζεται ο σημασιολογικός ρόλος του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ και έπειτα αυτός του ΚΟΠΟΤ. Η χρονολογική σειρά με την οποία εμφανίζονται οι σημασίες ενός δείκτη είναι αναγκαία συνθήκη για τον προσδιορισμό του βαθμού γραμματικοποίησης μιας σημασίας σε σχέση με μια άλλη: για να θεωρείται μια σημασία1 λιγότερο γραμματικοποιημένη σε σύγκριση με μια σημασία2 πρέπει αναγκαστικά η σημασία1 να προηγείται χρονικά της σημασίας2. Βέβαια, όπως θα προκύψει από τη μελέτη και άλλων σημασιών διαφορετικών προθέσεων, η σειρά εμφάνισης των σημασιών δεν συνιστά και επαρκή συνθήκη ώστε μια σημασία να θεωρηθεί πιο αφηρημένη ως προς μια άλλη. Και αυτό γιατί ενδέχεται οι δύο σημασίες να εξελίχθηκαν ανεξάρτητα και η χρονική προτεραιότητα της μιας έναντι της άλλης να οφείλεται σε παράγοντες που δεν αφορούν τη μεταξύ τους σχέση. Ένας τέτοιος ενδεικτικός παράγων μπορεί να είναι η ύπαρξη ενός εναλλακτικού δείκτη για την κωδικοποίηση της σημασίας που εμφανίζεται αργότερα (πρβλ. Malchukov 2010). την περίπτωση της πρόθεσης εἰς οι δύο σημασίες φαίνεται να εξελίχθηκαν ανεξάρτητα, καθώς, όπως επισημαίνει η Luraghi (2010), παρά το γεγονός ότι εμφανίζονται με συγκεκριμένη χρονολογική σειρά, δεν υπάρχει θετική μαρτυρία ότι οι δύο σημασιολογικές επεκτάσεις συνδέονται μεταξύ τους. Αν δεχτούμε την ανεξάρτητη επέκταση των δύο σημασιών από μια κοινή τοπική σημασία, την ΚΙΝΗΙΑΚΗ, που αποτελεί τη σημασία-πηγή, θα πρέπει να στραφούμε στην αναζήτηση του μηχανισμού που ερμηνεύει τη 224

251 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία σύνδεση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασίας με το ΚΟΠΟ από τη μια μεριά, και με τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ από την άλλη. Αφήνοντας στην άκρη τη σημασία του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ που θα μας απασχολήσει σε επόμενη ενότητα, θα επικεντρωθούμε στην αλλαγή από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ στο ΚΟΠΟ. Η επέκταση από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ λειτουργία στη λειτουργία της δήλωσης του σημασιολογικού ρόλου του ΚΟΠΟΤ έχει τη βάση της σε διαδικασίες συναγωγής και όχι στην απευθείας (μεταφορική) σύνδεση της σημασίας του ΚΟΠΟΤ με την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία ή με οποιαδήποτε άλλη. Η εν λόγω μετάβαση μπορεί δηλαδή να περιγραφεί με όρους μετωνυμικής αντιστοίχισης. Η θέση αυτή συγκρούεται με τις αναλύσεις εκείνες που θεωρούν δεδομένη τη μεταφορική σχέση ανάμεσα στις δύο σημασίες (βλ. ενδεικτικά Johnson 1987: , Lakoff 1987: 275, Lakoff & Johnson 1999, Lakoff & Turner 1989: 83, Kövecses : 80 για τα αρχαία ελληνικά βλ. Luraghi 2003: 110, 2004, 2010). Με την υιοθέτηση αυτής της άποψης, δεν αρνούμαστε το ρόλο της μεταφοράς, αλλά θεωρούμε ότι τουλάχιστον σε αρχικό στάδιο φαίνεται ότι η μετωνυμία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο (βλ. Cuyckens 2002: 261, Geeraerts 1997: 70-72, Radden 2003: 424 για τα αγγλικά). Θυμίζουμε ότι η μετωνυμία συνιστά γνωσιακή διαδικασία που συνδέει δύο εννοιακές οντότητες που βρίσκονται μέσα στο ίδιο εννοιακό πεδίο (βλ. Barcelona 2003c: 4, Radden & Kövecses 1999: 21, Radden 2003: 408). Με συντομία, η υπόθεσή μας είναι ότι η σημασία του ΚΟΠΟΤ που μαρτυρείται ήδη από τον Όμηρο ήταν ήδη παρούσα σε ορισμένα περιβάλλοντα ως συναγωγή από την τοπική σημασία. Σο σενάριο της επέκτασης από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία στο ΚΟΠΟ έχει ως εξής: Αρχικά, ο ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης χρησιμοποιείται για να εκφράσει την κίνηση μιας έμψυχης οντότητας, του τροχιοδείκτη, προς ένα ορόσημο, π.χ. το (5.8): 225

252 (5.8) φεύγωμεν σὺν νηυσὶ φίλην ἐς πατρίδα γαῖαν Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία με τα καράβια πίσω ας γυρίσουμε στην ποθητή πατρίδα (Β 140) Σο (5.8) το συναντήσαμε στην παρουσίαση της πρωτοτυπικής σκηνής της εἰς. Βασισμένοι στη χρήση αυτή της εἰς, κατά την οποία συνάπτεται με ένα ρήμα που αναδεικνύει την αφετηρία της διαδρομής, υποθέσαμε ότι η προθετικότητα του τροχιοδείκτη είναι προεξάρχον συστατικό της σημασιολογίας της εἰς. Εξάλλου, ακόμα και όταν η ΚΙΝΗΙΑΚΗ πρόθεση συνοδεύεται από ρήμα κίνησης και το ορόσημο είναι αφηρημένο όνομα, π.χ. ένα όνομα δράσης όπως ο πόλεμος, συχνά δημιουργείται το υπονόημα ότι η κίνηση προς το ορόσημο εξυπηρετεί ένα σκοπό. Ο τροχιοδείκτης δεν κινείται απλώς προς το ορόσημο, αλλά έχει την πρόθεση να εμπλακεί στο γεγονός που ορίζει το αφηρημένο όνομα. ε αυτήν τη σημασία, η πρόθεση εἰς κωδικοποιεί μια σχέση στην οποία μια ενέργεια του τροχιοδείκτη συνδέεται με έναν απώτερο σκοπό (βλ. και Tyler & Evans 2003: 153). Αν σκεφτούμε τον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε την κίνησή μας στο χώρο και κυρίως τους λόγους για τους οποίους κινούμαστε κάθε φορά που αποφασίζουμε να κινηθούμε, θα μας γίνει σαφές ότι συχνά κινούμαστε για να φτάσουμε σε κάποιον στόχο ή καλύτερα ότι η κατάκτηση ενός στόχου συχνά προϋποθέτει τη μετακίνηση μας προς το χώρο όπου θα είναι εφικτή η ικανοποίηση του στόχου (βλ. Kövecses : 80). Έτσι π.χ. αν διψάμε, η ικανοποίηση αυτής της ανάγκης μας θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί, αν απλώς μετακινούμασταν σε ένα χώρο όπου υπάρχει η δυνατότητα να πιούμε νερό. Αυτό το μοτίβο που μπορεί να εντοπιστεί σε ποικίλες ανθρώπινες δραστηριότητες παρέχει την εμπειρική βάση για τη σύνδεση των δύο εννοιών. Ας αναλογιστούμε τα (5.9α) και (5.9β): 226

253 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία (5.9) α. ἀτὰρ εἴ κε Διὸς θυγάτηρ Ἀφροδίτη ἔλθῃσ ἐς πόλεμον, τήν γ οὐτάμεν ὀξέι χαλκ (Ε ) μόνο αν πει στον πόλεμο να 'ρθει η Αφροδίτη, η κόρη του Δία, σ αυτήν να ρίξω ξέθαρρα τον κοφτερό χαλκό μου β. βάν ῥ ἴμεν ἐς θήρην (τ 429) για κυνήγι είπαν να βγουν τα παραδείγματα αυτά η κίνηση του τροχιοδείκτη προς το αφηρημένο ορόσημο (πόλεμον και θήρην αντίστοιχα) συνδέεται με το σκοπό αυτής της κίνησης. Η παρουσία του δεικτικού ρήματος κίνησης και στις δύο περιπτώσεις είναι καθοριστική για την επιβεβαίωση της σύνδεσης αυτής. τα (5.9α) και (5.9β) ο τροχιοδείκτης ενδέχεται στο μέλλον να διαγράψει μια κίνηση το τέλος της οποίας θα εντοπιστεί στο χώρο όπου θα λάβουν χώρα τα γεγονότα του πολέμου - δηλαδή στο πεδίο της μάχης - και του κυνηγιού αντίστοιχα, και ταυτόχρονα ο σκοπός του τροχιοδείκτη είναι να εμπλακεί στο εκάστοτε γεγονός. υνεπώς, σε ορισμένα περιβάλλοντα οι δύο σημασίες συνεμφανίζονται. Αυτά τα περιβάλλοντα αποτελούν τα περιβάλλοντα γέφυρες (bridging context, όρος των Evans & Wilkins 2000: ), τα οποία δίνουν το έναυσμα στον ομιλητή να συναγάγει ότι υπάρχει μια επιπλέον σημασία, η σημασία στόχος. ύμφωνα με τα κριτήρια πολυσημίας, ο σκοπός στις περιπτώσεις αυτές δεν είναι συμβατικοποιημένη σημασία. Σο πρώτο κριτήριο εφαρμόζεται, εφόσον ο σκοπός αντιστοιχεί σε μία έννοια η οποία δεν είναι εμφανής σε κάποια άλλη σημασία της λέξης. Σο δεύτερο κριτήριο δεν εφαρμόζεται γιατί η διαφορετική έννοια μπορεί να συναχθεί από το περικείμενο μέσα στο οποίο υπάρχει. Ακολουθώντας την ιεραρχία των κριτηρίων, καταφεύγουμε στο τρίτο κριτήριο: ο σκοπός συνδέεται απευθείας με την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία που ανήκει στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ, αλλά δημιουργείται αμφιταλάντευση ανάμεσα σε μια ερμηνεία η 172 Πρβλ. την αξιοποίηση του όρου από τη Luraghi (2003: 13). 227

254 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία οποία εντάσσεται στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ και σε μια ερμηνεία η οποία εντάσσεται στο ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο. Η σύνδεση των δύο πεδίων είναι εμφανής, όπως φαίνεται από την παρουσία στο εκφώνημα έμψυχης κινούμενης οντότητας και ρήματος κίνησης. Η χροιά του σκοπού αναδύεται λόγω του αφηρημένου οροσήμου (βλ. πίνακα *5.2]) Σροχιοδείκτης Ρήμα Ορόσημο +έμψυχο +κίνησης +αφηρημένο Πίνακας 5.2. Οι ιδιότητες των στοιχείων του περιβάλλοντος της εἰς: πρώτο μοτίβο ΚΟΠΟΤ. Κατόπιν, όταν η ΚΙΝΗΙΑΚΗ πρόθεση δεν συνοδεύεται από ρήμα κίνησης - σε αντίθεση με το (5.9) - και το ορόσημο είναι όνομα που δηλώνει δράση - όπως στο (5.9) - τότε η πρόθεση κωδικοποιεί πιο εμφανώς τη σημασία του ΚΟΠΟΤ (βλ. Luraghi 2003: 110). Φαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα (5.10): (5.10) ἣ δὲ χιτῶν ἐνδῦσα Διὸς νεφεληγερέταο τεύχεσιν ἐς πόλεμον θωρήσσετο δακρυόεντα (Ε ) του Δία μετά φοράει το θώρακα του νεφελοστοιβάχτη για τον πολύδακρο τον πόλεμο Παρόμοιο είναι και το επόμενο παράδειγμα όπου το ορόσημο είναι μεν αφηρημένη έννοια, αλλά δεν δηλώνει κάποια δράση εκφράζει ένα συναίσθημα: (5.11) ἔχε δ αἰγίδα θοῦριν δεινὴν ἀμφιδάσειαν ἀριπρεπέ, ἣν ἄρα χαλκεὺς Ἥφαιστος Διὶ δῶκε φορήμεναι ἐς φόβον ἀνδρῶν (Ο ) το ανίκητο, κροσσάτο, λαμπρό, ανελέητο βροντοσκούταρο κρατώντας, που 'χε πάρειο Δίας απ το χαλκιά τον Ήφαιστο, μπρος του οι θνητοί να φεύγουν (= για να φοβούνται οι θνητοί) 228

255 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Σροχιοδείκτης Ρήμα Ορόσημο +έμψυχο - κίνησης +αφηρημένο Πίνακας 5.3. Οι ιδιότητες των στοιχείων του περιβάλλοντος της εἰς: δεύτερο μοτίβο ΚΟΠΟΤ. Να σημειωθεί ότι σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και όταν η εἰς συνοδεύει ρήμα κίνησης, η σημασία του ΚΟΠΟΤ είναι περισσότερο συμβατικοποιημένη σε σχέση με το πρώτο μοτίβο. Η μόνη προϋπόθεση για αυτές τις εξαιρέσεις είναι το ρήμα να μην δηλώνει πραγματική κίνηση, αλλά να έχει επεκταθεί μεταφορικά, όπως στο ακόλουθο παράδειγμα, όπου ο τροχιοδείκτης δεν χρειάζεται να κινηθεί κυριολεκτικά για να παράσχει συμβουλή. (5.12) ἐάν τις ἐκτὸς ὤν τῶν ὀλίγων συμβουλεύῃ, οὐκ ἀνέχονται [<] ὅταν δὲ εἰς συμβουλὴν πολιτικς ἀρετς ἴωσιν (Πλάτων, Πρωταγόρας 322 Ε -323 Α ) κι αν πάει να δώσει συμβουλή κάποιος έξω απ' αυτούς τους λίγους, δεν το ανέχονται [<] όταν όμως έρχονται κάποιοι για συμβουλή που χρειάζεται πολιτική αξιοσύνη ε αυτό το δεύτερο μοτίβο για τη σημασία του ΚΟΠΟΤ, το περιβάλλον στο οποίο εμφανίζεται η εἰς έχει τις εξής ιδιότητες (πρβλ. Heine 2002): (α) είναι ασύμβατο με την έννοια της κίνησης, καθώς αυτή η έννοια μπορεί να υπάρχει μόνο ως υπονόημα ή ως δυνάμει ενέργεια (β) η σημασία του ΚΟΠΟΤ είναι η μόνη πιθανή ερμηνεία (γ) ο ΚΟΠΟ πρέπει να υποστηρίζεται από συγκεκριμένο περιβάλλον. Σροχιοδείκτης Ρήμα Ορόσημο +έμψυχο + κίνησης (μεταφορική σημασία) +αφηρημένο Πίνακας 5.4. Οι ιδιότητες των στοιχείων του περιβάλλοντος της εἰς: δεύτερο μοτίβο ΚΟΠΟΤ. 229

256 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Αν προσπαθήσουμε να εφαρμόσουμε τα κριτήρια πολυσημίας, θα δούμε ότι το πρώτο κριτήριο εφαρμόζεται, το δεύτερο δεν εφαρμόζεται και το τρίτο εφαρμόζεται. Αυτό σημαίνει ότι η σημασία του ΚΟΠΟΤ είναι συμβατικοποιημένη. Ψστόσο, επειδή ακριβώς στοιχεία από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ υπάρχουν ως υπονόημα (π.χ. η κίνηση μιας έμψυχης οντότητας υπάρχει ως δυνάμει ενέργεια), θεωρούμε ότι η συμβατικοποίηση δεν έχει επέλθει πλήρως. Η κρίσιμη εξέλιξη για τη συμβατικοποίηση της σημασίας του ΚΟΠΟΤ επισυμβαίνει με την επέκταση σε ευρύτερα περιβάλλοντα που περιλαμβάνουν έναν τροχιοδείκτη που δεν είναι έμψυχος. Και αυτό γιατί, εφόσον η έννοια του ΚΟΠΟΤ συνδέεται άμεσα με την κίνηση μιας έμψυχης οντότητας (βλ. Heine et al. 1991: 257, Rice & Kabata 2007: 481), όταν δεν υπάρχει κίνηση εμψύχου, δεν μπορούμε πλέον να υποθέτουμε ότι η κωδικοποίηση του ΚΟΠΟΤ από την εἰς βασίζεται στο περιβάλλον που έδωσε στην αρχή το έναυσμα για να δημιουργηθεί η σύνδεση μεταξύ των δύο σημασιών 173. Σέτοιες περιπτώσεις δεν απαντούν στη γλώσσα του Ομήρου, αλλά εμφανίζονται σε μεταγενέστερους συγγραφείς. (5.13) α. ηὑρίσκετο δὲ καὶ νεῦρα πολλὰ ἐν ταῖς κώμαις καὶ μόλυβδος, ὥστε χρῆσθαι εἰς τὰς σφενδόνας (Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβασις ) τα χωριά, επίσης, οι Έλληνες έβρισκαν πολλές χορδές και μόλυβδο για να τα χρησιμοποιήσουν στις σφεντόνες β. πέμψαντες γὰρ οἱ Λακεδαιμόνιοι ἐς άρδις χρυσὸν ὠνέοντο, ἐς ἄγαλμα βουλόμενοι χρήσασθαι τοῦτο τὸ νῦν τς Λακωνικς ἐν Θόρνακι ἵδρυται Ἀπόλλωνος (Ἡρόδοτος ) 173 Η Luraghi (2003: 116) θεωρεί ότι ο αποφασιστικός παράγων για την ανάπτυξη της συμβατικοποιημένης σημασίας του ΚΟΠΟΤ είναι ο τύπος του οροσήμου. Ενώ είναι αλήθεια ότι η επέκταση σε περισσότερους τύπους οροσήμων (και σε συγκεκριμένα πέρα από τα αφηρημένα) συνιστά ένδειξη ότι η σημασία έχει γίνει μέρος της λεξικής σημασίας της πρόθεσης, υποθέτουμε ότι η ολοκλήρωση της αλλαγής επέρχεται όταν η πρόθεση μπορεί να τοποθετείται μαζί με έναν άψυχο τροχιοδείκτη ο οποίος δεν θα διαθέτει τις ιδιότητες ενός δράστη που μπορεί να κινείται κατά βούληση. 230

257 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Έστειλαν δηλαδή οι Λακεδαιμόνιοι στις άρδεις ανθρώπους τους, γιατί ήθελαν να αγοράσουν χρυσό με σκοπό να τον χρησιμοποιήσουν για το άγαλμα του Απόλλωνα, αυτό που είναι τώρα στο Θόρνακα της Λακωνίας γ. καὶ οἱ ὄρχιες αὐτοῖσί εἰσι χρήσιμοι ἐς ὑστερέων ἄκεσιν (Ἡρόδοτος ) και οι όρχεις αυτών (ενν. των καστόρων) χρησιμοποιούνται από αυτούς για τη θεραπεία των πόνων της κοιλιάς δ. ἀλλ ἀργυρίου δραχμὰς ἅν ᾔτησ εἴκοσιν εἰς ἱμάτιον, ὀκτὼ δ ἅν εἰς ὑποδήματα (Ἀριστοφάνης, Πλοῦτος ) ζητούσε είκοσι δραχμές για ρούχα, οκτώ για μπότες το (5.13) σε κανένα από τα παραδείγματα δεν υπάρχει ρήμα κίνησης. Επιπλέον, το ορόσημο στα (5.13α), (5.13β) και (5.13δ) είναι συγκεκριμένη οντότητα, ενώ στο (5.13γ) αφηρημένη. Επίσης, σε καμία από τις περιπτώσεις δεν υπάρχει κάποια έμψυχη οντότητα που να πραγματοποιεί κάποια κίνηση. Από τη στιγμή που η εἰς μπορεί και δηλώνει τη σχέση ανάμεσα σε άψυχους τροχιοδείκτες και ορόσημα τόσο έμψυχα όσο και άψυχα, τόσο φυσικά όσο και τεχνητά, μπορούμε να συναγάγουμε ότι η σημασία του ΚΟΠΟΤ είναι συμβατικοποιημένη. Σο περικείμενο από μόνο του δεν θα μπορούσε να εξηγήσει γιατί, για παράδειγμα, η ερμηνεία της έκφρασης νεῦρα καὶ μόλυβδος χρσθαι εἰς τὰς σφενδόνας είναι ότι χρησιμοποιούνται οι χορδές και ο μόλυβδος με σκοπό να φτιαχτούν οι σφεντόνες, και όχι ότι οι χορδές και ο μόλυβδος είναι προσανατολισμένες προς τις σφεντόνες ή ότι οι πρώτες κινούνται προς τις δεύτερες (διαγράφοντας έστω αφηρημένη κίνηση). Έτσι, ο σκοπός όχι μόνο αντιστοιχεί σε μια έννοια η οποία δεν είναι εμφανής σε κάποια άλλη σημασία της εἰς, αλλά και υπάρχουν και περιπτώσεις της έννοιας που είναι ανεξάρτητες από το περικείμενο, 231

258 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία πληρώντας με αυτόν τον τρόπο τα δύο πρώτα κριτήρια πολυσημίας για τη θεώρηση μιας σημασίας ως διακριτής. Σροχιοδείκτης Ρήμα Ορόσημο -έμψυχο - κίνησης +/-αφηρημένο Πίνακας 5.5. Οι ιδιότητες των στοιχείων του περιβάλλοντος της εἰς: τρίτο μοτίβο ΚΟΠΟΤ. τον πίνακα που ακολουθεί συνοψίζονται τα τρία μοτίβα που περιγράφουν τις ιδιότητες των στοιχείων του περιβάλλοντος της εἰς. Οι ιδιότητες αυτές καθορίζουν κατά βάση τη μετάβαση από τη βασισμένη στο περικείμενο σημασία του ΚΟΠΟΤ στην αποπερικειμενοποιημένη σημασία του ΚΟΠΟΤ: Σροχιοδείκτης Ρήμα Ορόσημο Πρώτο μοτίβο +έμψυχο +κίνησης +αφηρημένο Δεύτερο μοτίβο +έμψυχο - κίνησης +αφηρημένο Σρίτο μοτίβο -έμψυχο - κίνησης +/-αφηρημένο Πίνακας 5.6. Οι ιδιότητες των στοιχείων του περιβάλλοντος της εἰς στο ΚΟΠΟ: σύνοψη. τηριζόμενοι στα θεωρητικά εργαλεία που μας παρέχει το πλαίσιο της Γνωσιακής Γλωσσολογίας, μπορέσαμε να προσφέρουμε μια ερμηνεία για την ανάδυση του πολυσημικού μοτίβου ΚΙΝΗΙΑΚΗ-ΚΟΠΟ. Η σύνδεση των δύο σημασιών έχει τη βάση της στη σταθερή συσχέτιση ανάμεσα στην κίνηση προς ένα χώρο και στον απώτερο σκοπό ή σκοπούς που σχετίζονται τυπικά με αυτό το χώρο. Διαπιστώσαμε ότι η μετάβαση από τη μια σημασία στην άλλη δεν είναι απότομη τα ρήματα κίνησης και τα αφηρημένα ονόματα αποτελούν τα περιβάλλοντα-γέφυρες, τα οποία δίνουν το έναυσμα στον ομιλητή να συναγάγει την πρόσθετη σημασία, αυτήν του ΚΟΠΟΤ. Ο ΚΟΠΟ γίνεται κομμάτι της λεξικής σημασίας της εἰς, όταν στο 232

259 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία περιβάλλον δεν υπάρχουν πλέον τα στοιχεία εκείνα με τα οποία συνδέεται η έννοια του σκοπού καθαυτή. Προτού κλείσουμε αυτή την ενότητα, είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η σταδιακότητα της μετάβασης από τη συγκεκριμένη τοπική σημασία στην αφηρημένη σημασία του ΚΟΠΟΤ θα πρέπει να ιδωθεί ως φαινόμενο όχι ανεξάρτητο με ό,τι συμβαίνει γενικότερα στη γλωσσική αλλαγή. Είδαμε στο μοντέλο της μεταφορικής-μετωνυμικής επέκτασης των Heine et al. (1991) ότι σε πρώτο επίπεδο είναι δυνατόν ένας γλωσσικός τύπος μαζί με τη βασική του σημασία να αποκτήσει και μια πρόσθετη σημασία όταν βρίσκεται σε συγκεκριμένο περιβάλλον (πρβλ. πρώτο μοτίβο). ε ένα δεύτερο επίπεδο, η ύπαρξη της νέας σημασίας καθιστά πιθανή τη χρήση του τύπου σε νέα περιβάλλοντα τα οποία είναι συμβατά με τη νέα αλλά αποκλείουν τη βασική σημασία (πρβλ. δεύτερο μοτίβο). Σέλος, σε ένα τρίτο επίπεδο, η νέα σημασία συμβατικοποιείται (πρβλ. τρίτο μοτίβο). Οι αντιστοιχίσεις με τις παρατηρούμενες αλλαγές στην εἰς όσον αφορά τη σημασία του ΚΟΠΟΤ είναι εμφανείς. Αυτού του τύπου οι συναρτήσεις θεωρούμε ότι δείχνουν ακριβώς ότι μπορούμε να εντοπίσουμε κανονικότητες σε διαφορετικού τύπου αλλαγές, είτε αυτές περιλαμβάνουν εξέλιξη από στοιχείο λεξικού χαρακτήρα σε στοιχείο περισσότερο γραμματικού χαρακτήρα είτε περιλαμβάνουν περαιτέρω εξέλιξη ενός στοιχείου που ήδη έχει αποκτήσει γραμματικό στάτους. 233

260 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ στο ΣΕΛΙΚΟ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑ ε αυτή την ενότητα, η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από την επέκταση της εἰς σε μια ακόμη σημασία, αυτήν του ΣΕΛΙΚΟΤ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΟ. Η σημασία του ΣΕΛΙΚΟΤ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΟ, η οποία σχετίζεται και με άλλες χρήσεις όπως θα διαπιστώσουμε, συνδέεται με μεταφορές που βασίζονται στα δύο εικονιστικά σχήματα, πρωτίστως αυτό της ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ- ΣΟΦΟΤ και δευτερευόντως εκείνο του ΠΕΡΙΕΚΣΗ, τα οποία έχουμε ήδη δει ότι ανακαλούνται στις πρωτοτυπικές χρήσεις της εἰς. Ας αναλογιστούμε το (5.14): (5.14) Οὐκοῦν, ἦν δ ἐγώ, μεταβάλλει μὲν τρόπον τινὰ τοιόνδε ἐξ ὀλιγαρχίας εἰς δημοκρατίαν, δι ἀπληστίαν τοῦ προκειμένου ἀγαθοῦ, τοῦ ὡς πλουσιώτατον δεῖν γίγνεσθαι; (Πλάτων, Πολιτεία 555b) Άραγε, είπα εγώ, συντελείται η μετάβαση από το ολιγαρχικό στο δημοκρατικό πολίτευμα περίπου με αυτόν τον τρόπο; Εξαιτίας της απληστίας για αυτό που προβάλλεται ως το κυρίαρχο αγαθό, εξαιτίας της ανάγκης δηλαδή να γίνει κανείς όσο το δυνατόν πιο πλούσιος Σο ρήμα μεταβάλλει (αμεταβ. υφίσταμαι μεταβολή ) δηλώνει αλλαγή κατάστασης και η εἰς προβάλλει το τελικό αποτέλεσμα αυτής αλλαγής. Σο αποτέλεσμα εδώ είναι το πέρασμα από το ένα καθεστώς (ολιγαρχικό) σε ένα άλλο (δημοκρατικό). Η μετάβαση από τη μια κατάσταση στην άλλη γίνεται αντιληπτή σαν μια νοητική διαδρομή πάνω στην οποία κινείται ο τροχιοδείκτης (το εννοούμενο πολίτευμα) εκκινώντας από ένα σημείο Α όπου βρίσκεται έξω - όχι με την τεχνική έννοια - από το συμπλήρωμα της εἰς και καταλήγοντας σε ένα σημείο Β κατά το οποίο βρίσκεται εντός του συμπληρώματος της εἰς, δηλαδή «εντός» της δημοκρατίας. το παραπάνω παράδειγμα, η έκφραση μεταβάλλει ἐξ ὀλιγαρχίας εἰς δημοκρατίαν συνδέεται με τις μεταφορές Η ΑΛΛΑΓΗ ΕΙΝΑΙ ΚΙΝΗΗ και ΟΙ ΚΑΣΑΣΑΕΙ ΕΙΝΑΙ ΣΟΠΟΘΕΙΕ, και πιο συγκεκριμένα με τις μεταφορές Η ΕΞΟΔΟ ΑΠΟ ΜΙΑ 234

261 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ΚΑΣΑΣΑΗ ΕΙΝΑΙ ΕΞΟΔΟ ΑΠΟ ΜΙΑ ΣΟΠΟΘΕΙΑ και Η ΕΙΟΔΟ Ε ΜΙΑ ΚΑΣΑΣΑΗ ΕΙΝΑΙ ΕΙΟΔΟ Ε ΜΙΑ ΣΟΠΟΘΕΙΑ 174 (για τις μεταφορές αυτές, βλ. Grady 1997, Lakoff & Johnson 1980: 31-32, 1999: πρβλ. Jackendoff 1983: κεφ. 9). Οι εν λόγω μεταφορές βασίζονται στα εικονιστικά σχήματα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ και της ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟΤ. το (5.14) δύο από τα συστατικά του εικονιστικού σχήματος ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ είναι στο προσκήνιο, ενώ παράλληλα το όνομα που εμπλουτίζει το σχηματικό ορόσημο της εἰς αποτελεί έναν δυνάμει περιέκτη. Σο ότι ένα πολίτευμα έχει κάτι το οποίο μπορούμε να το αντιληφθούμε ως φυσικό όριο φαίνεται και από τη χρήση της με την πρόθεση ἐν, την κατεξοχήν πρόθεση που σχετίζεται με το εικονιστικό σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ. (5.15) καὶ ταῦτα ὁμοίως καὶ κατὰ μέρη καὶ ξύμπαντα ἐν δημοκρατίᾳ ἰσομοιρεῖν. (Θουκυδίδης ) Και αυτές (ενν. οι τρεις τάξεις πολιτών), καθεμία χωριστά και όλες μαζί, έχουν τα ίδια δικαιώματα στο δημοκρατικό πολίτευμα Να σημειωθεί ότι η μεταφορική σύνδεση των δύο πεδίων υπονοείται και στη διατύπωση της Luraghi (2003: ): Σο γεγονός ότι η πρόθεση μπορεί να δηλώνει το όριο της κίνησης είναι κρίσιμο για την κατανόηση της επέκτασης της εἰς σε περιπτώσεις που συνεμφανίζεται με ρήματα που δηλώνουν αλλαγή κατάστασης, για να δηλώσει το τελικό αποτέλεσμα. *<+ Η αλλαγή από το τοπικό πλάνο στο πλάνο του αποτελέσματος βασίζεται στην ομοιότητα της κίνησης *<+ με την αλλαγή της κατάστασης. Βέβαια, θα πρέπει να τονίσουμε ότι η Luraghi όταν αναφέρεται στο όριο της κίνησης έχει στο μυαλό της παραδείγματα όπως το (5.16), στα οποία όμως η εἰς δεν προβάλλει το έσχατο όριο της κίνησης, όπως εκείνη υποστηρίζει, 174 Οι μεταφορές αυτές συνιστούν επιμέρους μεταφορές της σύνθετης Μεταφοράς της Δομής Γεγονότων (Event Structure Metaphor βλ. Lakoff 1993). τη Μεταφορά της Δομής Γεγονότων ανήκει και η μεταφορά ΟΙ ΚΟΠΟΙ ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΟΡΙΜΟΙ που ήδη έχουμε εξετάσει. 235

262 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία αλλά το έσχατο όριο της έκτασης. Η διαφορά ανάμεσα στις δύο χρήσεις φαίνεται στο (5.17), όπου χρησιμοποιείται ρήμα κίνησης. (5.16) ἐκάλυψε νέκυν μεγάθυμος Ἀχιλλεὺς ἐς πόδας ἐκ κεφαλς (Χ ) Αχιλλέας ο αντρόψυχος το νεκρό σκεπάζει κεφάλι ως πόδια (5.17) ἀλλ ἡμεῖς μὲν ἔπειτα καθεζώμεσθα κιόντες ἐκ πάτου ἐς σκοπιήν (Τ ) Ψστόσο εμείς ας πάμε ανάμερα, από την πεπατημένη οδό σε κάποια βίγλα απάνω ψηλά να κάτσουμε το (5.16) δεν εμπλέκεται κάποια κίνηση, καθώς στη σκηνή δεν υπάρχει ούτε ρήμα κίνησης ούτε κάποια κινούμενη οντότητα. Η μόνη παρατηρούμενη κίνηση είναι νοητική και πραγματοποιείται από το υποκείμενο της σύλληψης (βλ. ενότητα [4.2.3]). το (5.17) μαζί με την κίνηση που εκτελείται νοητικά από το υποκείμενο της σύλληψης, λαμβάνει χώρα και η πραγματική κίνηση του έμψυχου τροχιοδείκτη, ο τελικός στόχος της οποίας είναι η άφιξη στο ορόσημο. Ο ρηματικός τύπος κιόντες συμβάλλει σε αυτή την ερμηνεία. Θεωρούμε ότι τα παραδείγματα του τύπου (5.17) έδωσαν το έναυσμα για την επέκταση στη σημασία του ΣΕΛΙΚΟΤ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΟ και όχι αυτά του τύπου (5.16). ε πολλές περιπτώσεις, το τελικό αποτέλεσμα μιας ενέργειας οδηγεί στη δημιουργία μιας νέας κατάστασης, όπως πιστοποιείται από παραδείγματα σαν το (5.14). Με αφορμή αυτή την παρατήρηση, θα εξετάσουμε πιο λεπτομερώς αυτή τη χρήση εντάσσοντάς τη σε ένα γενικότερο πλέγμα εξελίξεων που συμβαίνουν και σε άλλες προθέσεις. Πιο συγκεκριμένα, θα διερευνήσουμε την επέκταση από τη συγκεκριμένη ΣΟΠΙΚΗ σημασία στην αφηρημένη χρήση της κατάστασης. Ήδη στην ομηρική ελληνική, υπάρχουν τρεις προθέσεις που χρησιμοποιούνται για τη δήλωση της κατάστασης: η εἰς, η ἐκ και η ἐν. Είναι 236

263 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία αξιοσημείωτο ότι και οι τρεις αυτές προθέσεις σχετίζονται με το εικονιστικό σχήμα του ΠΕΡΙΕΚΣΗ, σχέση που πιστοποιείται και από τις κεντρικές σημασίες της καθεμίας πρόθεσης. Η κεντρική σημασία της ἐν - που είναι η βασική πρόθεση που ενεργοποιεί το σχήμα - περιλαμβάνει έναν τροχιοδείκτη ο οποίος τοποθετείται μέσα στον περιέκτη. Η βασική σημασία της ἐκ εμπεριέχει έναν τροχιοδείκτη που βρίσκεται τοποθετημένος έξω από τον περιέκτη. Και τέλος, η πρωτοτυπική σημασία της εἰς περιέχει έναν τροχιοδείκτη ο οποίος κινείται προς μια περιοχή οριοθετημένη και ιδανικά εισέρχεται σε αυτήν. Σα παραδείγματα που ακολουθούν είναι αντιπροσωπευτικά των τοπικών χρήσεων των υπό εξέταση προθέσεων: (5.18) ἥ που κεῖται ἐν ἡμετέροισι δόμοισιν (ενν. ἡ φόρμιγξ) (θ 255) θα βρίσκεται στο αρχοντικό μου κάπου (5.19) οὐδ ἐθέλεις εὕδειν χαλκήιον ἐς δόμον ἐλθών, ἠέ που ἐς λέσχην (σ ) Δεν πας καλύτερα σε χαλκωμάτα να κοιμηθείς στο σπίτι ή σε ένα χάνι (5.20) ὦρτο δὲ κρυξ οἴσων φόρμιγγα γλαφυρὴν δόμου ἐκ βασιλος (θ ) κι ευτύς κινούσε ο κράχτης τη βαθουλή κιθάρα γρήγορα να φέρει απ το παλάτι τα παραδείγματα αυτά ένα τοποθετούμενο αντικείμενο (ἡ φόρμιγξ [5.18], το γραμματικό υποκείμενο της μετοχής ἐλθών [5.19] και το όνομα φόρμιγγα [5.20]) τοποθετείται σε ένα χώρο (5.18) ή πρόκειται να κινηθεί προς το εσωτερικό ενός χώρου (5.19) ή μεταφέρεται έξω από ένα χώρο (5.20). Μάλιστα ο χώρος αυτός έχει τρεις διαστάσεις και ευνοεί έτσι την εννοιοποίησή του ως περιέκτη (δόμος). Κατά παρόμοιο τρόπο διάφορα είδη καταστάσεων γίνονται αντιληπτά ως περιέκτες: 237

264 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία (5.21) οὐδέ ποθ ὕμιν θυμὸς ἐν εὐφροσύνῃ (κ ) μήτε χαρά η καρδιά σας νιώθει (κυρ. μήτε η καρδιά σας βρίσκεται μέσα στη χαρά) (5.22) α. Οἱ δ εἰς ὀρχηστύν τε καὶ ἱμερόεσσαν ἀοιδὴν τρεψάμενοι τέρποντο (α ) και εκείνοι στο χορό το γύρισαν και στο γλυκό τραγούδι β. χάρη δ ἄρα μητίετα Ζεύς, ἄμφω δ ἐς φιλότητα συνήγαγε. (Ὁμηρικοὶ Ὕμνοι 507) έπειτα ο σοφός Δίας ήταν περιχαρής και τους έκανε και τους δύο φίλους (5.23) Ἔγρετο δ ἐξ ὕπνου, θείη δέ μιν ἀμφέχυτ ὀμφή (Β 41) Κι όταν ξύπνησε (ακριβώς: ξύπνησε από τον ύπνο), αντηχούσαν γύρω του τα θεία τα λόγια ακόμα το (5.21) με τη ΣΑΣΙΚΗ πρόθεση ἐν δηλώνεται ότι μία οντότητα βρίσκεται σε μια συγκεκριμένη κατάσταση. Όταν από την άλλη μεριά χρησιμοποιείται η ΚΙΝΗΙΑΚΗ πρόθεση εἰς (βλ. *5.22α+ και ([5.22β+), τότε προβάλλεται η είσοδος σε μια νέα κατάσταση, ενώ όταν χρησιμοποιείται η ΕΚΣΟΠΙΚΗ πρόθεση ἐκ (βλ. *5.23]), η έμφαση μετατοπίζεται στην έξοδο από μια κατάσταση, εν προκειμένω στην έξοδο από την κατάσταση του ύπνου (έξοδος από τον μεταφορικά νοούμενο περιέκτη). Όπως φαίνεται από τα παραπάνω παραδείγματα, αυτές οι καταστάσεις διαφέρουν μεταξύ τους. Για να εξηγήσουμε το γεγονός ότι η κάθε πρόθεση προβάλλει ένα διαφορετικό είδος κατάστασης, πρέπει να αναχθούμε στις τοπικές ιδιότητες των προθέσεων και στα λειτουργικά στοιχεία που συνδέονται με την κάθε πρόθεση. Η ἐν χρησιμοποιείται για τη δήλωση μιας στατικής σχέσης, η οποία συχνά συνοδεύει ορόσημα που τα θεωρούμε είτε οριοθετημένες περιοχές είτε περιέκτες μέσα στους οποίους τοποθετείται ο τροχιοδείκτης (βλ. ανωτέρω επίσης Horrocks 1981: 198), και 238

265 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία αυτό το χαρακτηριστικό είναι επίσης κυρίαρχο κατά την επέκταση στην αφηρημένη χρήση της κατάστασης. Μια από τις χαρακτηριστικές λειτουργίες των αντικειμένων που εμπλουτίζουν το σχηματικό ορόσημο της ἐν είναι ότι αυτά τα αντικείμενα περιορίζουν τον τροχιοδείκτη με τέτοιον τρόπο, ώστε τον εμποδίζουν να βγει από την περιοχή τους. Με τον ίδιο τρόπο οι πιο αφηρημένες έννοιες, όπως είναι αυτή της κατάστασης, περικλείουν το βιώνοντα μέσα στα μη απτά όρια τους 175. Από την άλλη μεριά, η ἐκ και η εἰς χρησιμοποιούνται για τη δήλωση δυναμικής σχέσης ανάμεσα στον τροχιοδείκτη και το ορόσημο: στην περίπτωση της ἐκ το ορόσημο δηλώνει τον τόπο προέλευσης και στην περίπτωση της εἰς το ορόσημο δηλώνει τον τόπο προορισμού: αυτά τα χαρακτηριστικά της προέλευσης και του προορισμού είναι εμφανή στα παραδείγματα που 175 Περιβάλλοντα γέφυρες για την ανάδυση της σημασίας της ΚΑΣΑΣΑΗ ενδέχεται να αποτέλεσαν ονόματα όπως αυτό του παραδείγματος που ακολουθεί: ἦ ῥά κεν ἐν δεσμοῖς ἐθέλοις κρατεροῖσι πιεσθεὶς εὕδειν ἐν λέκτροισι παρὰ χρυσέῃ Ἀφροδίτῃ; (θ ) με τη χρυσή Αφροδίτη δίπλα σου θα το 'θελες στο στρώμα να κείτεσαι και να 'σαι με άλυτα πλεμάτια αλυσωμένος; Σο παράδειγμα περιγράφει μια σκηνή στην οποία ο τροχιοδείκτης είναι τοποθετημένος μέσα σε έναν περιορισμένο χώρο, το ορόσημο δεσμοῖς. Οι αλυσίδες χρησιμεύουν στο να διατηρήσουν το τοποθετούμενο, τον τροχιοδείκτη δηλαδή, δεσμευμένο μέσα στα όρια τους. Σο σημαντικό στοιχείο είναι ότι μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το ορόσημο αναφέρεται μετωνυμικά στην κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει ο τροχιοδείκτης βρισκόμενος στη συγκεκριμένη τοποθεσία, ότι δηλαδή είναι αλυσοδεμένος. την προκειμένη περίπτωση, το ορόσημο είναι μια τεχνητή οντότητα και είναι αυτή η οντότητα που προκαλεί την ανάδυση της χρήσης της κατάστασης. Όταν πλέον αυτή η χρήση δεν χρειάζεται τη βοήθεια του περικειμένου για να συναχθεί, τότε η σημασία έχει συμβατικοποιηθεί. υγκεκριμένα, αυτό συμβαίνει όταν η ἐν κωδικοποιεί μια σχέση ανάμεσα σε ένα τροχιοδείκτη και ένα αφηρημένο ορόσημο όπως το ακόλουθο (βλ. και 14 πρβλ. Tyler & Evans 2003: ): αἶψα γὰρ ἐν κακότητι βροτοὶ καταγηράσκουσιν (τ 360) γερνούν οι άνθρωποι *όταν βρίσκονται+ μέσα στα βάσανα *και μάλιστα+ πριν την ώρα τους Εδώ ο τροχιοδείκτης (βροτοί) γίνεται αντιληπτός σαν ένα αντικείμενο το οποίο τοποθετείται μέσα σε έναν περιέκτη και τα βάσανα (κακότητι) παίζουν τον ρόλο αυτού του περιέκτη. Σα βάσανα είναι αφηρημένη οντότητα και ως εκ τούτου συνάγουμε ότι η ΚΑΣΑΣΑΗ είναι συμβατικοποιημένη. 239

266 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία παραθέσαμε, όπου κυριαρχεί η λειτουργία της κατάστασης. Όσον αφορά την εἰς, ο τροχιοδείκτης κινείται προς το ορόσημο που αποτελεί την οριοθετημένη περιοχή και τελικά καταλήγει μέσα σε αυτό. Σο λειτουργικό στοιχείο της εἰς, δηλαδή ο ρόλος του οροσήμου ως στόχου της κίνησης διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο και στη μετάβαση στην κατάσταση, καθώς πράγματι η νέα κατάσταση είναι ο στόχος της αφηρημένης κίνησης που πραγματοποιείται. Η διαφορά της εἰς με την ἐν έγκειται στο χαρακτηριστικό της ΔΤΝΑΜΙΚΟΣΗΣΑ: στην εἰς ο τροχιοδείκτης διαγράφει μια κίνηση η οποία ξεκινά έξω από την οριοθετημένη περιοχή και καταλήγει μέσα σε αυτήν, ενώ στην ἐν ο τροχιοδείκτης βρίσκεται εντός της οριοθετημένης περιοχής χωρίς την πραγματοποίηση κάποιας κίνησης. Η διαφορά αυτή αποτυπώνεται και στα παραδείγματα (5.21) και (5.22) που αφορούν την κατάσταση. Σέλος, η διαφορά της ἐκ με την εἰς εντοπίζεται στο χαρακτηριστικό της ΠΕΡΙΟΦΗ, και ειδικότερα στο σημείο έναρξης της κίνησης: για την εἰς η κίνηση έχει φορά από έξω προς τα μέσα, ενώ για την ἐκ η φορά αντιστρέφεται, δηλαδή γίνεται από μέσα προς τα έξω. Αυτό σημαίνει ότι το ορόσημο αποτελεί σημείο κατάληξης της κίνησης στην πρώτη περίπτωση, και στη δεύτερη, σημείο έναρξης της κίνησης. Όπως αναμένεται, αυτή η αντιστροφή της εστίασης παρατηρείται και στο πεδίο της κατάστασης. τα (5.22α) και (5.22β) τα ορόσημα ὀρχηστύν και φιλότητα αποτελούν το στόχο της αφηρημένης κίνησης, το προσδοκώμενο τελικό σημείο αυτής, ενώ στο (5.23), το ορόσημο ὕπνου είναι το αφηρημένο «σημείο» εκκίνησης της αφηρημένης κίνησης. Ειδικότερα για την εἰς, η σύνδεση της κατάστασης με το πεδίο του ΦΨΡΟΤ φαίνεται και από το ότι για τη δήλωση της λειτουργίας αυτής αξιοποιούνται τα ίδια μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται η τοποθέτηση στο χώρο, τα ρήματα κίνησης. τον πίνακα που ακολουθεί αντιπαραβάλλονται οι κυριολεκτικές με τις μεταφορικές χρήσεις των ρημάτων κίνησης. ε αυτές τις χρήσεις η διαδικασία της μεταφορικοποίησης δεν έχει να κάνει 240

267 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία μόνο με την πρόθεση, αλλά και με τη μεταφορική επέκταση των ίδιων των ρημάτων κίνησης, τα οποία πρωτοτυπικά χρησιμοποιούνται για την κωδικοποίηση των σχέσεων χώρου. Πεδίο ΦΩΡΟΤ (5.24α) ἤγαγε να / αὖτις ἐς ἤπειρον (ι ) και οδήγησε πίσω το πλοίο στη στεριά ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο (5.24β) Ὡς Ὀνόμαρχος ὁ Υωκεὺς Υίλιππον δυσὶ μάχαις νικήσας εἰς τοὺς ἐσχάτους κινδύνους ἤγαγεν (Διόδωρος, Βιβλιοθήκη 16, περιεχ.) Πώς ο Ονόμαρχος ο Υωκεύς έχοντας νικήσει σε δύο μάχες τον Υίλιππο τον έβαλε σε μεγάλες περιπέτειες (5.25α) οὐ γὰρ ὀίω ἥκειν εἰς Ἰθάκην εὐδείελον (ν ) δεν το φαντάζουμαι πως έφτασα στην ξέφαντην Ιθάκη (5.26α) ἀπολιπὼν οἴχετο ἐς Αἴγιναν. Καταστὰς δὲ ἐς ταύτην πρώτῳ ἔτεϊ ὑπερεβάλετο τοὺς ἄλλους ἰητρούς,(ἡρόδοτος 3.131) (5.25β) ὦ μέλεος ἐγώ, κακὸν ἐς οἷον ἥκω (Εὐριπίδης, Ὀρεστης ) υμφορά μου! ε τι κακό έχω πέσει (5.26β) τὸ δὲ τελευταῖον εἰς τὴν ἀρχὴν καταστὰς ἀγαθοῦ μὲν οὐδενὸς μετέσχεν (Λυσίας, Κατὰ Ἐρατοσθένους 48) Σελευταία, αφού έγινε άρχοντας, δεν έκανε καμμία καλή πράξη (5.27α) ἐν πέπλοις ἔχων τόδε / κάθες βαλὼν ἐς πῶμα τῶι νεανίαι (Εὐριπίδης, Ἴων ) μέσα στη χλαμύδα τούτο κρατώντας, στο ποτήρι ρίξε το του νέου (5.27β) εὐναὶ δὲ παράτροποι ἐς κακότατ ἀθρόαν ἔβαλον (Πίνδαρος, Πυθιόνικοι 2.36) το άνομο αγκάλιασμα σε βάζει σε βαθιές συμφορές (5.28α) ὡς εἴ τ εἰς Ἰθάκην ἀφικοίμεθα πατρίδα γαῖαν (κ 420) ως να ταν πια στην Ιθάκη να γυρνάμε, στη γη την πατρική μας (5.28β) ἀλλὰ νομίσαντες ἐς ἀνάγκην ἀφῖχθαι (Θουκυδίδης ) Αλλά αφού πιστέψετε ότι έχετε φτάσει σε έσχατη ανάγκη Πίνακας 5.7. Αντιστοιχίσεις του πεδίου του ΦΨΡΟΤ με το ΛΟΓΙΚΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο το σύνολο των παραπάνω παραθεμάτων, αναδεικνύεται το τελικό σημείο της κίνησης, κυριολεκτικής στα πρώτα σκέλη των παραδειγμάτων και μεταφορικής στα δεύτερα. Επιπλέον, το ορόσημο - συγκεκριμένο ή 241

268 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία αφηρημένο - αποτελεί το στόχο της κίνησης, όπως ορίζει το λειτουργικό στοιχείο της πρόθεσης. ε όλα τα παραδείγματα του πίνακα υπάρχει ένας έμψυχος ΔΡΑΣΗ ο οποίος είτε προκαλεί την κίνηση του ΘΕΜΑΣΟ 176 προς το ορόσημο (βλ. π.χ. το ρήμα ἄγω) είτε πραγματοποιεί την κίνηση προς το ορόσημο (βλ. π.χ. το ρήμα ἥκω). Να σημειωθεί ότι όταν η χρήση της εἰς επεκτείνεται σε περιβάλλοντα με άψυχο δράστη, τότε η σημασία του τελικού αποτελέσματος συμβατικοποιείται περαιτέρω. το (5.29) ο άψυχος δράστης, η ρητορική δεινότητα, κινείται σαν φυσική οντότητα προς το μέρος μιας άλλης αφηρημένης οντότητας που αποτελεί το στόχο της κίνησης (βλ. και παρ. [5.14]). (5.29) τί γὰρ ἡ σὴ δεινότης εἰς ὄνησιν ἥκει τῆ πατρίδι; (Δημοσθένης, Ὕπὲρ Κτησιφῶντος περὶ τοῦ τεφάνου 243) ως προς τι η ευγλωττία σου έχει έρθει σε όφελος για την πατρίδα ύμφωνα με τα κριτήρια πολυσημίας και την αλυσίδα ιεραρχίας των κριτηρίων που αναπτύξαμε στην ενότητα *2.5.3+, στα παραδείγματα (5.14) και (5.29) η σημασία του ΣΕΛΙΚΟΤ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΟ είναι διακριτή. Σο πρώτο κριτήριο έχει ισχύ, καθώς το ΣΕΛΙΚΟ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑ αντιστοιχεί σε μία έννοια η οποία δεν είναι εμφανής σε κάποια άλλη σημασία της εἰς το δεύτερο κριτήριο δεν εφαρμόζεται, γιατί η σημασία αυτή προκύπτει με ρήματα που δηλώνουν αλλαγή κατάστασης. Σο τρίτο κριτήριο εφαρμόζεται γιατί, από τη μία μεριά συνδέεται απευθείας με την ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ και την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία, αλλά από την άλλη μεριά δεν αμφιταλαντευόμαστε ανάμεσα σε μια τοπική ερμηνεία και μια λογικο-κειμενική ερμηνεία. 176 Για αυτούς τους σημασιολογικούς ρόλους βλ. την ανάλυση της σημασίας του ΑΠΟΔΕΚΣΗ στην ενότητα *

269 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Η χρήση του επιμερισμού Η πολύσημη και πολυλειτουργική πρόθεση εἰς εμφανίζει μία ακόμη χρήση κατά την ομηρική περίοδο: τον επιμερισμό (πρβλ. τις προθέσεις ἀνὰ και κατὰ). Φαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της χρήσης είναι το (5.30): (5.30) Σρῶας μὲν λέξασθαι ἐφέστιοι ὅσσοι ἔασιν, ἡμεῖς δ ἐς δεκάδας διακοσμηθεῖμεν Ἀχαιοί (Β ) και χωριστά μονοσυνάζουνταν οι Σρώες οι ντόπιοι, όσοι είναι, αν από δέκα δέκα σμίγαμε στην άλλη εμείς οι Αργίτες Η έννοια του επιμερισμού κατανέμεται σε δύο στοιχεία του εκφωνήματος: στο ρήμα και στο όνομα δεκάδας. Σο ρήμα διακοσμέω στην ενεργητική φωνή σημαίνει διαιρώ και τακτοποιώ, παρατάσσω κατά σειρά, εμπεριέχει δηλαδή την έννοια του επιμερισμού, η οποία εμφανώς ενισχύεται από την παρουσία του προρρηματικού δια Επιπλέον, το όνομα δεκάδας αναφέρεται στο σύνολο συγκεκριμένου αριθμού ομοειδών μονάδων, το οποίο σύνολο φέρει ως εγγενή την ιδιότητα του ανήκειν σε ένα ευρύτερο σύνολο. Για παράδειγμα, όταν δίνει εντολή ο στρατηγός να παραταχθούν οι στρατιώτες σε δεκάδες, οι δεκάδες ανήκουν στο ευρύτερο σύνολο των στρατιωτών, των οποίων ο συνολικός αριθμός επιτρέπει το χωρισμό σε δεκάδες. Η νέα αυτή λειτουργία της εἰς φαίνεται να συνδέεται με την έννοια του τελικού αποτελέσματος. Η οντότητα που εμπλουτίζει το σχηματικό ορόσημο της εἰς, εδώ η λέξη δεκάδας, είναι το αποτέλεσμα της ενέργειας που περιγράφεται από το ρήμα. Πραγματοποιείται μια αφηρημένη κίνηση 177 Σο ρήμα κοσμέω σημαίνει απλώς τακτοποιώ, παρατάσσω στρατό, όπως στο παράδειγμα από την Ιλιάδα: Αὐτὰρ ἐπεὶ κόσμηθεν ἅμ ἡγεμόνεσσιν ἕκαστοι Κι ως oρδινιάστηκαν, καθένας τους στους αρχηγούς τρογύρα (Γ 1) 243

270 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία με κατεύθυνση το ορόσημο, η οποία έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία υποσυνόλων (δεκάδας) της ομογενοποιημένης ομάδας (Ἀχαιοὶ). Η λειτουργία του επιμερισμού παρέχει πρόσθετες πληροφορίες που δεν είναι εμφανείς σε κάποια άλλη σημασία της εἰς. Με αυτόν τον τρόπο, τηρείται το πρώτο κριτήριο πολυσημίας. Όσον αφορά το δεύτερο κριτήριο, η σημασία του επιμερισμού θα λογιζόταν ως διακριτή αν υπήρχαν περιπτώσεις αυτής που θα ήταν ανεξάρτητες από το περικείμενο. Ψστόσο, η δήλωση της σημασίας του επιμερισμού με την εἰς - και η διαφοροποίησή της από τη σημασία του ΣΕΛΙΚΟΤ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΟ- γίνεται μόνο με ένα συγκεκριμένο τύπο οροσήμων, οντότητες που δηλώνουν το σύνολο ομοειδών μονάδων, και με ρήματα που εμπεριέχουν την έννοια της διαίρεσης, ενώ ακόμα και όταν απουσιάζουν τέτοιου τύπου ρήματα, φαίνεται να υπονοείται η παρουσία τους (πρβλ. στα νέα ελληνικά ήρθαν σε δεκάδες = ήρθαν αφού χωρίστηκαν σε δεκάδες ). Με τη λειτουργία του επιμερισμού είναι πάντα παρούσα και η έννοια του τελικού αποτελέσματος, πράγμα που σημαίνει ότι το υπονόημα του επιμερισμού δεν καταφέρνει να αποσπαστεί από το περιβάλλον που είχε οδηγήσει στη δημιουργία του. Ψς εκ τούτου, η διαφορετική αυτή ερμηνεία συνάγεται από το περικείμενο μέσα στο οποίο υπάρχει. Σέλος, ούτε το τρίτο κριτήριο τηρείται. Ο επιμερισμός συνδέεται με το ΣΕΛΙΚΟ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑ, αλλά οι δύο έννοιες ανήκουν στον ίδιο πεδίο, το ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ. υνεπώς, η σημασία του επιμερισμού δεν ανήκει στην εἰς καθαυτή. την ανάδυση αυτής της νέας χρήσης θεωρούμε ότι εμπλέκεται ένας συγκεκριμένος μετασχηματισμός εικονιστικού σχήματος, ο οποίος είναι μετωνυμικής φύσης και θα τον αποκαλούμε όλο μέρος. Ο εν λόγω μετασχηματισμός μοιάζει με τον προτεινόμενο από τον Lakoff (1987: 428, 442) μετασχηματισμό multiple mass, ο οποίος λειτουργεί ως εξής: Ας φανταστούμε μια ομάδα από διάφορα αντικείμενα αν απομακρυνθούμε από την ομάδα, εκείνο που θα διαπιστώσουμε είναι ότι η συστοιχία των 244

271 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία μεμονωμένων οντοτήτων αρχίζει να γίνεται μια ομογενοποιημένη μάζα, όπως ακριβώς μια ακολουθία από σημεία δίνει την εντύπωση αδιάκοπης γραμμής, αν τη δούμε από μακριά. Αν επιστρέψουμε πάλι στο αρχικό σημείο, τότε η ομογενοποιημένη μάζα δίνει εκ νέου τη θέση της στις μεμονωμένες οντότητες που την αποτελούν. Ας αναλογιστούμε την περίπτωση της πρόθεσης along την οποία παρουσιάζει ο Lakoff (1987: 442): (5.31) There are guards posted along the road Τπάρχουν φρουροί τοποθετημένοι κατά μήκος του δρόμου (5.32) There is a fence along the road Τπάρχει ένας τοίχος κατά μήκος του δρόμου το (5.31) καθένας από τους φρουρούς αποτελεί ένα «σημείο» και στο σύνολό τους αυτά δημιουργούν μια ακολουθία διακριτών σημείων. το (5.32) ο τοίχος είναι μια ομογενοποιημένη μάζα μονής διάστασης, η οποία καταλαμβάνει συγκεκριμένο χώρο. Η along επιτρέπει τόσο το σχήμα με έναν πολυπλεγματικό τροχιοδείκτη, όσο και το σχήμα με έναν τροχιοδείκτη που αποτελεί ένα αδιάσπαστο συνεχές. Ο μετασχηματισμός μέρος όλο λειτουργεί με παρόμοιο τρόπο. Σο διπλό διάνυσμα δείχνει ότι και εδώ η κατεύθυνση δεν είναι μονόδρομη. Η εἰς επιτρέπει και τα δύο σχήματα: τόσο το σχήμα με μια οντότητα στην ολότητά της η οποία καταλήγει να αναλύεται σε επιμέρους συστατικά, όσο και το σχήμα που αποτελείται από τα μέρη μιας οντότητας τα οποία ενώνονται και δημιουργούν μια ενιαία οντότητα. ημαντική λεπτομέρεια είναι ότι η ενιαία αυτή οντότητα δεν συνιστά μια ομογενοποιημένη μάζα, όπως στην περίπτωση του multiple mass, αλλά μια πολυπλεγματική οντότητα, η οποία όμως αντιμετωπίζεται σαν ολότητα. 245

272 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Είναι ζήτημα οπτικής γωνίας με βάση την οποία θέλουμε να περιγράψουμε μια σκηνή το αν θα εστιάσουμε στην ομάδα ως ολότητα ή στα μέρη που συνθέτουν αυτή την ολότητα. Για παράδειγμα, στο (5.30) επιλέγεται η εστίαση στις μεμονωμένες οντότητες και όχι στην ευρύτερη ομάδα. Η πλαστικότητα και η ευελιξία του σχήματος διαφαίνεται στο επόμενο απόσπασμα, όπου το σχήμα μεταβάλλεται καταρχάς από το όλο στο μέρος (ὁ λόχος εἰς τέτταρας) και κατόπιν από το μέρος στο όλο (τέτταρα εἰς ἕνα). τη δεύτερη περίπτωση, το υποκείμενο της σύλληψης εστιάζει στη μετατροπή του μέρους σε όλο. (5.33) ὁπότε δ αὖ ἐδόκει αὐτ καιρὸς εἶναι, παρήγγειλεν εἰς τέτταρας τὸν λόχον οὕτω δὴ οἱ πεμπάδαρχοι αὖ παργον εἰς τέτταρας ἐπεὶ δ ἐπὶ θύραις τς σκηνς ἐγένοντο, παραγγείλας αὖ εἰς ἕνα [ἰόντων] εἰσγε τὸν πρῶτον λόχον (Ξενοφών, Κύρου Παιδεία ) Όταν πάλι θεώρησε ότι ήτα κατάλληλη ώρα, διέταξε το λόχο να παραταχθεί σε τετράδες κατά μέτωπο με αυτήν τη διάταξη, οι δεκανείς έκαναν μεταβολή και παρατάχθηκαν σε τετράδες και όταν έφτασαν στις πόρτες της σκηνής, αφού τους διέταξε να μπουν σε μονή διάταξη, οδήγησε μέσα στη σκηνή τον πρώτο λόχο. Σέλος, προτού κλείσουμε αυτήν την ενότητα, να σημειώσουμε ότι η χρήση του ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη ως στρατηγικής για τη δήλωση του επιμερισμού και πιο συγκεκριμένα για την μετατροπή των αριθμητικών σε αριθμητικά που εκφράζουν επιμερισμό, δεν απαντά μόνο στην ελληνική, αλλά εντοπίζεται και σε άλλες γλώσσες, ΙΕ και μη. Για παράδειγμα, στην αφρικανική γλώσσα Ik το πρόσφυμα k e έχει ακριβώς αυτή τη λειτουργία στη χρήση της με αριθμούς (βλ. Heine 1990: 134): (5.34) ats-{ta kóní{-{t-i- k e έρχονται-αυτοί είναι.ένας-αυτοί-τποσ-δοσ Έρχονται ένας ένας *το παράδειγμα από Heine 1990: 134]. 246

273 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Σο σχήμα [5.4] αναπαριστά μέρος του σημασιολογικού δικτύου της εἰς. Υαίνεται η επέκταση από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ στο ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο, και ειδικότερα στην πιο αφηρημένη σημασία του ΣΕΛΙΚΟΤ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΟ. Οι διακεκομμένες γραμμές που οδηγούν από το ΣΕΛΙΚΟ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑ στην κατάσταση και τον επιμερισμό υποδηλώνουν ότι οι χρήσεις αυτές δεν είναι συμβατικοποιημένες, διακριτές σημασίες της εἰς 178, 179. Οι χρήσεις και οι σημασίες εγκλείονται στον ίδιο κύκλο για να δειχτεί ότι ανήκουν στο ίδιο πεδίο επιμερισμός κινησιακή τελικό αποτέλεσμα κατάσταση χήμα 5.4. Από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ στο ΣΕΛΙΚΟ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑ. 178 Να σημειωθεί ότι τα βέλη από το ΣΕΛΙΚΟ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑ στον επιμερισμό και την κατάσταση δεν δηλώνουν απαραίτητα την κατεύθυνση της αλλαγής, αλλά αποδίδει τη λογική σχέση που ισχύει ανάμεσα στο ΣΕΛΙΚΟ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑ και τον επιμερισμό και στο τελικό αποτέλεσμα και την κατάσταση. Η έννοια του ΣΕΛΙΚΟΤ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΟ είναι αληθής για όλες τις επιμέρους χρήσεις, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο για τον επιμερισμό και την κατάσταση. 179 Σην τριπλέτα των μη συμβατικοποιημένων σημασιών ολοκληρώνει η χρήση του ποσοτικού ορίου, όπως θα δείξουμε στη συνέχεια. 247

274 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Από το τελικό όριο της έκτασης στην ΑΝΑΥΟΡΑ Η έννοια της ΑΝΑΥΟΡΑ χρησιμοποιείται στο πλαίσιο αυτής της διατριβής με το νόημα που δίνει στον όρο ο Radden (1989a: 448), δηλαδή είναι το θεματικό περιβάλλον ή πεδίο μέσα στο οποίο βλέπουμε ένα γεγονός. Ο σημασιολογικός ρόλος της ΑΝΑΥΟΡΑ κωδικοποιείται σχεδόν από όλες τις προθέσεις της αρχαίας ελληνικής, αλλά γίνεται τυπική λειτουργία των προθέσεων από την κλασική περίοδο και έπειτα. τον Όμηρο, η ΑΝΑΥΟΡΑ εκφράζεται κυρίως από την απλή αιτιατική της αναφοράς (accusativus graecus Schwyzer 1950/ μ 2002: 106 βλ. ενότητα *3.3.3+): (5.35) τοῦ γένετ ἐκ πατρὸς πολὺ χείρονος υἱὸς ἀμείνων παντοίας ἀρετάς, ἠμὲν πόδας ἠδὲ μάχεσθαι, καὶ νόον ἐν πρώτοισι Μυκηναίων ἐτέτυκτο (O ) Κακός ο κύρης, μα καλύτερος χίλιες φορές ο γιος του, σε όλα παράξιος, και στο τρέξιμο και στης αντρείας τη χάρη, και στο μυαλό απ τους πρώτους στάθηκε μες στις Μυκήνες τότε. το (5.35) δηλώνονται τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που καθιστούν το γιο καλύτερο από τον πατέρα. Η στρατηγική που χρησιμοποιείται για αυτήν τη δήλωση είναι η αιτιατική της αναφοράς (ἀρετάς, πόδας, νόον). Η χρήση της αιτιατικής για την έκφραση της αναφοράς απαντά και σε μεταγενέστερους συγγραφείς αρκετά συχνά. Ενδεικτικό παράδειγμα μεθομηρικής χρήσης της αιτιατικής της αναφοράς είναι το (5.36). (5.36) τὸ δὲ ἔργον μού ἐστιν καλοὺς τε καὶ ἰσχυροὺς ποιεῖν τοὺς ἀνθρώπους τὰ σώματα και δουλειά μου είναι να κάνω τους ανθρώπους όμορφους και δυνατούς στο σώμα (Πλάτων, Γοργίας 452b) Βέβαια, μετά τον Όμηρο η απλή αιτιατική δεν είναι ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο κωδικοποιείται αυτή η σημασία, αλλά την ανταγωνίζονται η απλή δοτική, καθώς και διάφορες προθέσεις σε συνδυασμό είτε με την 248

275 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία αιτιατική είτε με άλλες πτώσεις (βλ. Luraghi 2003, Schwyzer 1950/ μ 2002: 109). Ενδεικτικά παραδείγματα είναι τα παρακάτω: (5.37) ὥστε μέχρι γε τούτου οὐκ οἶδ εἴ τινι διαφέρει ὁ τυραννικὸς βίος τοῦ ἰδιωτικοῦ βίου (Ξενοφών, Ἰέρων 1.7.4) κι έτσι μέχρι τώρα, δεν ξέρω σε τι διαφέρει ο βίος του τυράννου από το βίο του απλού πολίτη (5.38) καὶ ὁ ιμωνίδης εἶπεν Ἀλλ ἐν τοῖσδε, ἔφη, διαφέρει (Ξενοφών, Ἰέρων 1.8.1) Και ο ιμωνίδης είπε: αλλά διαφέρει ως προς αυτό το σημείο (5.39) ἥ τοῖς κατὰ πλοῦτον ὑπερέχουσι κατ ἀρετὴν δ ὑπερεχομένοις (Ἀριστοτέλης, Πολιτικά 1281a) Ή από αυτούς σε σχέση με τους οποίους υπερέχουν μεν σε πλούτο, υπολείπονται δε στην αρετή Είναι ενδιαφέρον ότι, παρά την ανάδυση νέων εναλλακτικών μέσων, το παλιότερο μέσο συνεχίζει να είναι διαθέσιμο για τη δήλωση του σημασιολογικού ρόλου της ΑΝΑΥΟΡΑ. Σο φαινόμενο αυτό της συγχρονικής συνεμφάνισης συμβαδίζει με αυτό που συμβαίνει γενικότερα στη γλωσσική αλλαγή και εντοπίζεται και στη διαδικασία της γραμματικοποίησης. Ο Hopper για το φαινόμενο της στρωμάτωσης (layering 180 ), όπως το αποκαλεί, αναφέρει σχετικά (1991: 22): *<+ μέσα σε ένα ευρύ λειτουργικό πεδίο νέα στρώματα αναδύονται διαρκώς. Όσο αυτό συμβαίνει τα παλαιότερα στρώματα δεν απορρίπτονται κατ ανάγκη, αλλά ενδέχεται να συνυπάρχουν και να αλληλεπιδρούν με τα νεότερα. Για παράδειγμα, στην αγγλική όσον αφορά τον αόριστο συνυπάρχει ένα παλαιότερο στρώμα εναλλαγής φωνηέντων σε ρήματα όπως το drive/ drove και το take/ took με ένα νεότερο στρώμα που χρησιμοποιεί ένα ακραίο 180 Ο όρος ανήκει στον Givón (1984: 32-5). 249

276 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία πρόσφυμα *t] ή [d] σε ρήματα όπως στο notice/ noticed και walk/ walked (Hopper 1991: 23). Αν αναλογιστούμε τη συνύπαρξη των διαφορετικών μέσων για την κωδικοποίηση της ΑΝΑΥΟΡΑ κατά την κλασική περίοδο, καθίσταται σαφές ότι αυτά τα διαφορετικά μέσα εμφανίζουν αυτό το φαινόμενο της στρωμάτωσης. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η δοτική πτώση και οι προθέσεις κατὰ, ἐν και εἰς είναι το νέο λειτουργικό στρώμα που συνυπάρχει μαζί με το παλαιότερο, την αιτιατική. το (5.40) βρίσκουμε τα δύο στρώματα να συνυπάρχουν στην ίδια πρόταση: (5.40) ἐγὼ δὲ τἄλλα μακάριος πέφυκ ἀνὴρ (Εὐριπίδης, Ὀρέστης ) πλὴν ἐς θυγατέρας ε όλα εκτός από τις κόρες μου ήμουν ευτυχισμένος το (5.40) η ΑΝΑΥΟΡΑ εκφράζεται τόσο από την αιτιατική τἄλλα όσο και από την ΠΥ ἐς θυγατέρας. ε αυτό το σημείο θα επικεντρωθούμε στη διεύρυνση της σημασίας της εἰς μαζί με την αιτιατική από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ στην ΑΝΑΥΟΡΑ. Η σημασιολογική επέκταση στην ΑΝΑΥΟΡΑ για την συγκεκριμένη ΠΥ γίνεται με τη μεσολάβηση της λειτουργίας του τελικού ορίου της έκτασης (πρβλ. Luraghi 2003: 115). Ένα αρκετά κρίσιμο σημείο αφορά ακριβώς τη διαδρομή που ακολουθεί η εἰς για να φτάσει στη σημασία της ΑΝΑΥΟΡΑ. Η εκκίνηση γίνεται από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία, βασικό χαρακτηριστικό της οποίας είναι η δυναμικότητα. Όπως έχει επισημανθεί σε πολλά σημεία, σε αυτήν τη σημασία, ο τροχιοδείκτης διατρέχει μια διαδρομή με στόχο το ορόσημο. Ψστόσο, η χρήση της εἰς επεκτείνεται σε ευρύτερα περιβάλλοντα, στα οποία εμποδίζεται η ανάδυση του χαρακτηριστικού της δυναμικότητας. Διαφωτιστικό είναι το ακόλουθο παράδειγμα: 250

277 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία (5.41) χάλκεοι μὲν γὰρ τοῖχοι ἐληλέδατ ἔνθα καὶ ἔνθα, ἐς μυχὸν ἐξ οὐδοῦ (η 86-87) Φάλκινοι οι τοίχοι του ζερβόδεξα, που απ το κατώφλι ως μέσα τραβούσαν το (5.41) η παρουσία του ρήματος ἐληλέδατ που δηλώνει την έκταση στο χώρο επηρεάζει την ερμηνεία της τοπικής σκηνής και περιορίζει την εμφάνιση του δυναμικού χαρακτηριστικού. Να θυμίσουμε ότι σε αυτές τις περιπτώσεις όπου εκφράζεται το τελικό όριο της έκτασης υποστηρίζουμε την άποψη ότι υπάρχει μια διαδρομή, η οποία, παρά την απουσία πραγματικής κίνησης, ιχνηλατείται νοητικά από το υποκείμενο της σύλληψης. Επίσης, επαναλαμβάνουμε ότι το τελικό όριο της έκτασης περιλαμβάνει πρόσθετο σημασιολογικό περιεχόμενο σε σχέση με την πρωτοτυπική σκηνή, ωστόσο αυτό το περιεχόμενο συνάγεται από το περικείμενο μέσα στο οποίο υπάρχει: τον τροχιοδείκτη τοῖχοι που συνιστά άψυχη οντότητα που δεν μπορεί να κινηθεί στο χώρο και το ρήμα που εκφράζει την έκταση στο χώρο. Από τη στιγμή που και οι δύο έννοιες ανήκουν στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ δεν τηρείται ούτε το τρίτο κριτήριο και καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το τελικό όριο της έκτασης δεν είναι συμβατικοποιημένη σημασία. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η συγκεκριμένη σημασιολογική αλλαγή λαμβάνει χώρα σε δύο φάσεις (βλ. σχήμα [5.5]): 1) από μια διακριτή σημασία που ανήκει στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ περνάμε σε μια λειτουργία του ίδιου πεδίου, της οποίας όμως η ερμηνεία εξαρτάται από το κειμενικό περιβάλλον 2) από τη δεύτερη μη συμβατικοποιημένη σημασία - που ανήκει στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ - περνάμε σε μια άλλη διακριτή σημασία που ανήκει σε διαφορετικό πεδίο, το ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ. Απαραίτητη είναι η διευκρίνιση σε αυτό το σημείο ότι από τη στιγμή που η σύνδεση γίνεται με μία μη συμβατικοποιημένη σημασία, η «ουσιαστική» καλωδίωση επιτυγχάνεται με 251

278 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία τη διακριτή σημασία από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ (εξου και η παχιά σκιασμένη γραμμή με το βέλος που ενώνει την ΚΙΝΗΙΑΚΗ με την ΑΝΑΥΟΡΑ). κινησιακή τελικό όριο έκτασης *απουσία πραγματικής κίνησης+ αναφορά χήμα 5.5. Μετάβαση από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ στην ΑΝΑΥΟΡΑ. το παράδειγμα που ακολουθεί είναι φανερή η σύνδεση ανάμεσα στο τελικό όριο της έκτασης και την ΑΝΑΥΟΡΑ. (5.42) καὶ ἃ οἱ πολλοὶ ἅν ἀποδέχοιντο ἀκούοντες, λέγετε ταῦτα, ὡς δεινὸν εἰ μηδὲν διοίσει εἰς σοφίαν ἕκαστος τῶν ἀνθρώπων βοσκήματος ὁτουοῦν (Πλάτων, Θεαίτητος 162e) και λέτε αυτά τα οποία το ακροατήριο θα αποδεχόταν πρόθυμα, ότι δηλαδή είναι φοβερό αν κάθε άνθρωπος καθόλου δεν διαφέρει σε σοφία από οποιοδήποτε ζώο. το (5.42) υπάρχουν δύο οντότητες, η Α (ἄνθρωποι) και η Β (βοσκήματα), οι οποίες διαφέρουν ως προς ένα χαρακτηριστικό, το οποίο δεν έχει τοπική αναφορά, αλλά είναι αφηρημένη έννοια, η σοφία. Σις δύο οντότητες τις χωρίζει μια μεταφορικώς εννοούμενη απόσταση με τον ίδιο τρόπο που ένα διάστημα παρεμβάλλεται ανάμεσα σε δύο οντότητες, όταν η μια είναι απομακρυσμένη σε σχέση με την άλλη. Σο όνομα που εμπλουτίζει το σχηματικό ορόσημο της εἰς, δηλαδή η σοφία, γίνεται αντιληπτό ως το τελικό σημείο, ο τελικός προορισμός της υποκειμενικά ερμηνευμένης κίνησης. το επόμενο παράδειγμα γίνεται σαφές ότι η σημασία της ΑΝΑΥΟΡΑ είναι συμβατικοποιημένη, γιατί γενικεύεται σε περιβάλλοντα στα οποία η διάταξη τροχιοδείκτη-οροσήμου που προβλεπόταν από την πρωτοτυπική 252

279 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία σκηνή, η οποία σε πρώτο επίπεδο δημιούργησε τη σύνδεση ανάμεσα στις δύο σημασίες, δεν είναι πλέον απαραίτητη. (5.43) ζηλωτὸς ὅστις ηὐτύχησεν ἐς τέκνα καὶ μὴ πισήμους συμφορὰς ἐκτήσατο. (Εὐριπίδης, Ὀρέστης ) ζηλευτός όποιος ευτύχησε στα παιδιά του και δεν φέρνει επικίνδυνες συμφορές στον εαυτό του Σο περικείμενο από μόνο του δεν θα μπορούσε να προσφέρει εξήγηση για το ότι στο (5.43) ο ΒΙΨΝΨΝ (το υποκείμενο του ρήματος ηὐτύχησεν) δεν κινείται με κατεύθυνση το ορόσημο ούτε είναι προσανατολισμένος προς αυτό, όπως προβλέπεται από την πρωτοτυπική σκηνή της εἰς. Σέλος, να σημειώσουμε ότι πέρα από την επιρρηματική χρήση της εἰς με την αιτιατική (βλ. παρ. *5.42 και *5.43++), η ΠΥ μπορεί να προσδιορίζει τόσο ουσιαστικά όσο και επίθετα (παρ. *5.45]). τον Όμηρο το γραμματικό μέσο που χρησιμοποιούνταν σε τέτοιες συνάψεις στη δήλωση της αναφοράς ήταν η αιτιατική (παρ. *5.44]). (5.44) γηθόσυνος κρ (Δ 472) χαρούμενος στην καρδιά (5.45) α. πόλεως τς μεγίστης καὶ εὐδοκιμωτάτης εἰς σοφίαν καὶ ἰσχύν 181 (Πλάτων, Ἀπολογία ωκράτους 29d) Σης ενδοξότατης πόλης όσον αφορά τη σοφία και τη δύναμη β. ἵνα ἡμερώτεροί τε ὦσιν, καὶ εὐρυθμότεροι καὶ εὐαρμοστότεροι γιγνόμενοι χρήσιμοι ὦσιν εἰς τὸ λέγειν τε καὶ πράττειν (Πλάτων, Πρωταγόρας 326β) ώστε να γίνουν πιο ήρεμοι άνθρωποι, και, επειδή γίνονται πιο εύρυθμοι και πιο προσαρμοστικοί, μπορεί να είναι πιο αποτελεσματικοί στο λόγο και στην πράξη 181 Είναι ενδιαφέρον ότι στην αγγλική στα αντίστοιχα παραδείγματα οι ικανότητες/ δεξιότητες εννοιοποιούνται ως σημεία και όχι ως προορισμοί (πρβλ. Dirven 1993: 77). Φαρακτηριστικές είναι οι ακόλουθες περιπτώσεις: good at singing ( καλός στο τραγούδι ), bad at sports ( κακός στα αθλήματα ), an expert at manipulation ( ειδικός στην παραπλάνηση ). Πρβλ. και στη νέα ελληνική είναι πρώτος στα αθλήματα, είναι καλός στα γράμματα. 253

280 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία γ. καὶ ἐπειδὴ ἀπέθανεν, ἐπὶ πλέον ἔτι ἐγνώσθη ἡ πρόνοια αὐτοῦ ἡ ἐς τὸν πόλεμον (Θουκυδίδης ) και αφού πέθανε ακόμη περισσότερο αποδείχτηκε η προνοητικότητά του ως προς τον πόλεμο. δ. ἐὰν γένῃ ἀνὴρ πρόθυμος εὐθὺς ἐς τὰ πράγματα αν βοηθήσεις την κατάσταση με προθυμία (Ἀριστοφάνης, Πλοῦτος 209) Από την έκταση στο χώρο στην ΠΟΟΣΗΣΑ Η σημασία της ΠΟΟΣΗΣΑ για την εἰς δεν απαντά στον Όμηρο, ωστόσο, ήδη στον επικό ποιητή μαρτυρούνται περιπτώσεις που μπορούν να θεωρηθούν προπομποί για το πέρασμα από τη μία σημασία στην άλλη. Φαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα που ακολουθεί: (5.46) τόσσον δὴ Μενέλαος ἀμύμονος Ἀντιλόχοιο λείπετ ἀτὰρ τὰ πρῶτα καὶ ἐς δίσκουρα λέλειπτο (Χ ) Σόσο πίσω έμενε και ο Μενέλαος από τον αψεγάδιαστο Αντίλοχο. την αρχή είχε μείνει πίσω όσο είναι η ριξιά ενός δίσκου. Σο (5.46) περιέχει το περιβάλλον γέφυρα που δίνει το έναυσμα για το πέρασμα από την έννοια του χώρου στην έννοια της ποσότητας. Γίνεται λόγος για το ότι ο Μενέλαος είχε μείνει πίσω από τον Αντίλοχο όσο είναι η ριξιά ενός δίσκου. Εμφαίνεται η έκταση της διαφοράς που τους χωρίζει κατά βάση, δηλαδή, προβάλλεται το διάστημα ανάμεσα στο σημείο Α όπου βρίσκεται ο ένας ήρωας, και στο σημείο Β όπου βρίσκεται ο δεύτερος ήρωας. Η ριξιά του δίσκου αναφέρεται μετωνυμικά στο μήκος της απόστασης που χωρίζει τους δύο ήρωες. το (5.46) η έκταση στο χώρο είναι και «έκταση» στην ποσότητα. Σο γεγονός ότι η <εἰς + αιτιατική> δηλώνει την έκταση στο χώρο, είναι κρίσιμο και για την επέκταση στη σημασία της ΠΟΟΣΗΣΑ. 254

281 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Όταν πια η σημασία της ΠΟΟΣΗΣΑ αποδεσμεύεται από περιβάλλοντα στα οποία ταυτίζεται με την έκταση στο χώρο, τότε υποθέτουμε ότι η σημασία συμβατικοποιείται περαιτέρω. Για παράδειγμα, στα (5.47α) και (5.47β) δεν υπάρχει κάποιο στοιχείο που να συνδέει τις ποσοτικές έννοιες ἀφθονία και πλθος με κάποια έννοια του χώρου 182. (5.47) α. ἔστε δ ἅν μόλωσιν, εἰς ἀφθονίαν παρέξειν ἔφη καὶ σιτία καὶ ποτά (Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβασις ) και μέχρι να φτάσουν εκεί, είπε ότι θα τους εφοδιάσει με φαγητό και ποτά σε αφθονία β. τριήρεις περί τε ικελίαν τοῖς τυράννοις ἐς πλθος ἐγένοντο καὶ Κερκυραίοις (Θουκύδιδης ) οι τύραννοι της ικελίας και οι Κερκυραίοι απέκτησαν τριήρεις σε σημαντικό αριθμό Και στις δύο περιπτώσεις, η εἰς δεν προβάλλει ούτε την κίνηση ούτε τον προσανατολισμό του τροχιοδείκτη προς το ορόσημο. Η βασική σημασία της εἰς θα υπαγόρευε μια ερμηνεία, σύμφωνα με την οποία στο (5.47α) τα φαγητά και τα ποτά θα ήταν προσανατολισμένα προς την αφθονία και θα κινούνταν προς αυτήν (σε πραγματικό ή σε αφηρημένο επίπεδο). Δεν είναι όμως αυτή η ερμηνεία που παίρνουμε από το εκφώνημα. Βέβαια, η σημασία της ΠΟΟΣΗΣΑ εμφανίζεται με συγκεκριμένους τύπους οροσήμων, πράγμα που σημαίνει ότι η διαφορετική έννοια (σε σχέση με την πρωτοτυπική) συνάγεται από το περικείμενο. υνεπώς, το αν η ΠΟΟΣΗΣΑ είναι συμβατικοποιημένη σημασία ή όχι εξαρτάται από το κατά πόσον εφαρμόζεται το τρίτο κριτήριο πολυσημίας. Η ΠΟΟΣΗΣΑ συνδέεται με μια χρήση που ανήκει στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ, αλλά δεν δημιουργείται αμφιταλάντευση ανάμεσα σε μια ερμηνεία η οποία εντάσσεται στο ΛΟΓΙΚΟ- ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο και σε μια ερμηνεία που εντάσσεται στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ (από το οποίο πεδίο παράγεται η σημασία της ΠΟΟΣΗΣΑ). 182 Να σημειωθεί ότι και στα δύο παραδείγματα οι ΠΥ λειτουργούν επιρρηματικά. 255

282 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Εκτός από τη σημασία της ποσότητας που παράγεται από τη χρήση της έκτασης στο χώρο, πολύ συχνή μετά τον Όμηρο είναι και η λειτουργία του ποσοτικού ορίου η οποία συνδέεται με τη σημασία του ΣΕΛΙΚΟΤ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΟ 183. Η συσχέτιση αυτής της λειτουργίας τόσο με τη σημασία από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ όσο και με τη σημασία του ΣΕΛΙΚΟΤ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΟ καθίσταται φανερή στο (5.48), όπου η εἰς εμφανίζεται με ρήματα κίνησης. (5.48) α. οὗτοι δὲ εἰς τοῦτο ἥκουσιν ἀναισχυντίας ὥστε καὶ τὰ πατρα προσαφελέσθαι ζητοῦσιν ἡμᾶς (Ἰσαῖος, Περὶ τοῦ Κλεωνύμου Κλήρου 1.2.) αλλά αυτοί (οι αντίπαλοί μας) έχουν φτάσει σε τέτοιο σημείο αδιαντροπιάς, ώστε προσπαθούν να μας αποκόψουν ακόμα και από την πατρική μας κληρονομιά β. εἰς τοῦθ ἧκεν ἀναιδείας (Δημοσθένης, Ὕπὲρ Κτησιφῶντος περὶ τοῦ τεφάνου 22) έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο αναίδειας το (5.48) το αποτέλεσμα της μεταφορικής κίνησης που εκφράζεται από το ρήμα ἥκω είναι το μέρος (τοῦτο) του συνόλου της οντότητας που δηλώνεται με τις γενικές διαιρετικές ἀναισχυντίας και ἀναιδείας αντίστοιχα. Σο συμπλήρωμα της εἰς είναι ένα ποσοτικό μέγεθος. Και σε αυτή την περίπτωση εκδηλώνεται το εικονιστικό σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ, το οποίο πρέπει να ερμηνευθεί μεταφορικά, με το ΣΟΦΟ να αναπαριστά ένα ποσοτικό μέγεθος. Σο ορόσημο ερμηνεύεται μεταφορικά σαν ένας προορισμός μιας διαδρομής που ιχνηλατείται νοητικά από το υποκείμενο της σύλληψης. το (5.49) φαίνεται πάλι η ομοιότητα με τη σημασία του ΣΕΛΙΚΟΤ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΟ, μολονότι εδώ το συμπλήρωμα της εἰς είναι ένα ποιοτικό και όχι ποσοτικό μέγεθος (η ὕβρις). 183 Θυμίζουμε ότι το ΣΕΛΙΚΟ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑ παράγεται από τη σημασία που εμπεριέχει το χαρακτηριστικό της ΔΤΝΑΜΙΚΟΣΗΣΑ. 256

283 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία (5.49) ὡς ἔξοιδά σε οὐ ψιλὸν οὐδ ἄσκευον ἐς τοσήνδ ὕβριν ἥκοντα τόλμης τς παρεστώσης τανῦν (οφοκλής, Οἰδίπους ἐπὶ Κολων ) γιατί το ξέρω ότι ότι δεν έφτασες ούτε άοπλος ούτε απροετοίμαστος στην ύβρη της τωρινής σου τόλμης Από τα παραπάνω, γίνεται ξεκάθαρο ότι θεωρούμε πως η ΠΟΟΣΗΣΑ και το ποσοτικό όριο έχουν διαφορετική πηγή παρά το γεγονός ότι συνδέονται εννοιακά. Σέλος, στην ίδια κατηγορία της ποσότητας, συναντούμε και μια ακόμη χρήση της εἰς, όταν αυτή συνάπτεται με αριθμούς, οπότε και δηλώνεται ο συγκεκριμένος ή ο κατά προσέγγιση αριθμός ενός αντικειμένου (βλ. και Kühner & Gerth 1898: 432, Schwyzer 1950/ μ 2002: 577). (5.50) τούτων Βρασίδας μὲν ἔχων ἐπὶ Κερδυλίῳ ἐκάθητο ἐς πεντακοσίους καὶ χιλίους, (Θουκυδίδης 5.6.5) από τη δύναμη αυτή έως χίλιοι πεντακόσιοι υπό τον Βρασίδα στρατοπέδευσαν πλησίον του Κερδυλίου, Η εἰς στο (5.50) κωδικοποιεί το όριο της ποσότητας στο οποίο μπορεί να φτάσει ένα αντικείμενο. Από το σύνολο δηλαδή της στρατιωτικής δύναμης (βλ. την αντωνυμία τούτων), ο αριθμός αυτών που στρατοπέδευσαν υπολογίζεται περίπου σε Και αυτή η χρήση βασίζεται στο εικονιστικό σχήμα ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ-ΣΟΦΟ. Εδώ η διαδρομή έχει τα χαρακτηριστικά μιας κλίμακας, ενός αντικειμένου το οποίο υποδιαιρείται σε μικρότερα διαστήματα. Όπως ακριβώς όταν διανύει κανείς μια διαδρομή, για να φτάσει από μια αφετηρία σε έναν προορισμό, πρέπει να περάσει από κάθε ενδιάμεσο στάδιο, έτσι και όσον αφορά την ποσότητα, για να φτάσουμε 257

284 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία έναν αριθμό, π.χ. το 1500, πρέπει υποχρεωτικά να «περάσουμε» από όλους τους αριθμούς που προηγούνται του 1500 (πρβλ. Lakoff 1993). Σο σχήμα [5.6] περιλαμβάνει τις σημασίες και τις χρήσεις της εἰς στο ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο και τις σημασίες-χρήσεις από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ που αποτέλεσαν την πηγή για την επέκταση σε αυτές τις πιο αφηρημένες χρήσεις. τελικό όριο έκτασης έκταση στο χώρο ποσότητα αναφορά ποιοτικό όριο ποσοτικό όριο τελικό αποτέλεσμα επιμερισμός κινησιακή κατάσταση σκοπός χήμα 5.6. ημασίες και χρήσεις της εἰς στο ΛΟΓΙΚΟ-ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ πεδίο. 258

285 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία 5.3. Σο ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ ΠΕΔΙΟ (Έμψυχοι αφηρημένοι προορισμοί) Από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ στον EΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ Η εἰς στη σύνταξή της με αιτιατική εμψύχου όντος δεν περιορίζεται μόνο στις τοπικές χρήσεις, αλλά αρχής γενομένης από την κλασική ελληνική επεκτείνεται και σε πιο αφηρημένες χρήσεις. Πιο συγκεκριμένα, η <εἰς+αιτιατική> χρησιμοποιείται για την κωδικοποίηση άλλων τεσσάρων σημασιολογικών ρόλων, που ανήκουν στο ίδιο πεδίο, το ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ: τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ (beneficiary ή benefactive), το ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟ (maleficiary), τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ (recipient) και το ΔΕΚΣΗ (addressee). Από αυτούς τους σημασιολογικούς ρόλους, οι δύο πρώτοι εμφανίζονται πρώτοι σε χρονολογική σειρά και θα εξεταστούν πρώτοι. Θα ξεκινήσουμε με τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. Ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ σύμφωνα με τον πρόσφατο ορισμό των Kittilä & Zúñiga (2010: 2) ορίζεται ως: ο μετέχων που επηρεάζεται με επωφελή για τον ίδιο τρόπο από ένα γεγονός χωρίς να είναι υποχρεωτικός μετέχων (είτε ΔΡΑΣΗ 184 είτε πρωταρχικός στόχος, δηλαδή ΠΑΦΨΝ). Εφόσον σε κανονικές συνθήκες μόνο έμψυχοι μετέχοντες μπορούν να αξιοποιήσουν την ευεργεσία που τους γίνεται, οι ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΙ είναι συνήθως έμψυχες οντότητες. Επομένως, ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ είναι ο μετέχων που αποκομίζει κέρδος από μια κατάσταση ή από κάποια άλλη οντότητα, όπως π.χ. συμβαίνει στο (5.51), όπου συνάγουμε ότι το παιδί επωφελείται από την ενέργεια της μητέρας. (5.51) Η μητέρα αγόρασε ένα παιχνίδι για το παιδί της 184 Σα μικρά κεφαλαία του παραθέματος δικά μου. 259

286 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Σο (5.51) αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της πρωτοτυπικής περίπτωσης της δομής στην οποία συμμετέχει ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ (πρβλ. Smith 2010: 71-72). Η δομή αυτή περιλαμβάνει: - ένα όνομα στο ρόλο του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΝΣΟ (beneficient), ο οποίος είναι πρωτοτυπικά έμψυχος - ένα όνομα που δηλώνει το ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ (benefactum) - ένα όνομα στο ρόλο του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ, ο οποίος είναι πρωτοτυπικά έμψυχος (βλ. Lehmann et al : 93). το (5.51) η μητέρα είναι ο ΕΤΕΡΓΕΣΨΝ, το παιχνίδι είναι το ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ και το παιδί είναι ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. Οι Lehmann et al. (ό. π.) επισημαίνουν ότι ο ευεργετούμενος πρωτοτυπικά ασκεί δυνάμει κτητικό έλεγχο στο αντικείμενο της ευεργεσίας, δηλαδή το αντικείμενο της ευεργεσίας δυνάμει εισέρχεται στη σφαίρα επιρροής του ευεργετούμενου, περνά στην κατοχή του. το (5.51) το παιδί είναι η οντότητα που λαμβάνει στην κατοχή της ένα αντικείμενο και ταυτόχρονα επωφελείται από αυτό το γεγονός. Ακολουθώντας τον Kittilä (2005: 271) χαρακτηρίζουμε τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ που συμμετέχει σε γεγονότα αντίστοιχα του (5.52) ως ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ-ΑΠΟΔΕΚΣΗ. τις μη πρωτοτυπικές περιπτώσεις λείπει κάποιο από τα στοιχεία που συνθέτουν την πρωτοτυπική δομή του γεγονότος του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ: μπορεί να απουσιάζει είτε ο ΕΤΕΡΓΕΣΨΝ είτε το ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ, όπως δείχνουν τα παρακάτω παραδείγματα: (5.52) Ο δήμαρχος φροντίζει για εμάς (5.53) Σο εκπαιδευτικό πρόγραμμα ήταν διδακτικό για τα παιδιά το (5.52) απουσιάζει το ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ, ενώ στο (5.53) λείπει ο ΕΤΕΡΓΕΣΨΝ. Για το (5.53) θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι αυτός που 260

287 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ευεργετεί είναι το ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ, αν και ο ΕΤΕΡΓΕΣΨΝ πρωτοτυπικά είναι έμψυχη οντότητα. Παραδείγματα όπως το (5.52) εντάσσονται στην κατηγορία του ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΤ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ (concrete beneficiary βλ. Kittilä 2005: 273) 185, ενώ περιπτώσεις όπως το (5.53) υπάγονται στην κατηγορία του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ ΓΕΓΟΝΟΣΟ (event benefactive βλ. Smith 2005: 41) 186. Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι οι ρόλοι στη δομή όπου συμμετέχει ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ δεν είναι δομικοί, αλλά καθαρά σημασιολογικοί. Η διευκρίνιση αυτή γίνεται για να αποφευχθεί η σύγχυση που πιθανώς προκύπτει από παραδείγματα σαν το (5.54). (5.54) Η Ε.Ε. επενδύει χρήματα στους νέους το (5.54) θεωρητικά τη θέση του ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟΤ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ την καλύπτει το ουσιαστικό χρήματα. Ψστόσο, τα χρήματα δεν είναι σε σημασιολογικό επίπεδο το αντικείμενο της ευεργεσίας. Ο ευεργετούμενος δεν επωφελείται άμεσα από τα χρήματα, αλλά από το γεγονός της επένδυσης των χρημάτων. Εξάλλου, αυτό που έχει σημασία στο ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ είναι ότι ο ευεργετούμενος δεν λαμβάνει στην κατοχή του κάποια συγκεκριμένη οντότητα, προϋπόθεση που τηρείται τόσο στο (5.52) όσο και στο (5.54). υγκεκριμένα, στο (5.54) οι νέοι ευνοούνται από το γεγονός της επένδυσης χρημάτων από πλευράς Ε.Ε., αλλά δεν λαμβάνουν οι ίδιοι χρήματα. Μια πρόσθετη κατηγορία στην οποία όμως δεν θα αναφερθούμε ιδιαίτερα επειδή δεν κωδικοποιείται από την εἰς ούτε στην ομηρική ούτε στην κλασική ελληνική (ούτε αργότερα), είναι ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ΑΠΟ 185 Ο ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ έχει τα εξής χαρακτηριστικά, κατά τον Kittilä (2005: 273): ο ευεργετούμενος επωφελείται από ένα γεγονός υπό την έννοια ότι μπορεί να αξιοποιήσει το αποτέλεσμα του επωφελούς γεγονότος, αλλά, δεν παίρνει στην κατοχή του κάτι απτό. 186 ύμφωνα με την Luraghi (2010) όταν λείπει ΣΟ ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ ο ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ονομάζεται ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ-ΔΡΑΣΗ (agentive concrete beneficiary), ενώ όταν απουσιάζει ο ΕΤΕΡΓΕΣΨΝ ονομάζεται ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ΓΕΓΟΝΟΣΟ (event concrete beneficiary). 261

288 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ΑΝΣΙΚΑΣΑΣΑΗ (substitutive beneficiary). Φαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του τύπου είναι το ακόλουθο: (5.55) Πήγε ο υπάλληλος στη σύσκεψη για τον Πέτρο (= αντί του Πέτρου) 187 το (5.55) ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ επωφελείται από ένα γεγονός υπό την έννοια ότι δεν χρειάζεται να πραγματοποιήσει ο ίδιος το γεγονός που ορίζεται, δηλαδή να πάει στη σύσκεψη, καθώς αναλαμβάνει ο ΕΤΕΡΓΕΣΨΝ να το φέρει σε πέρας. Ο Newman (1996: ) υποστηρίζει ότι οι συγκεκριμένες περιπτώσεις, στις οποίες επιπλέον δεν υπάρχει κάτι συγκεκριμένο να δοθεί στον ευεργετούμενο, είναι οι γνησίως ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΙ (true benefactives) 188. τα σχήματα που ακολουθούν φαίνονται τα συστατικά της δομής στην οποία συμμετέχει ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. Η σκίαση στα κουτάκια αναπαριστά τα στοιχεία που περιλαμβάνονται στο εκάστοτε γεγονός. Να σημειωθεί ότι η σχέση δομής-σημασίας δεν είναι πάντα ένα προς ένα. Έτσι, ενώ η παρουσία και των τριών συστατικών της δομής στο γεγονός εγγυάται την ερμηνεία του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ ως ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ-ΑΠΟΔΕΚΣΗ και, ενώ η απουσία του ευεργετούντος εξασφαλίζει την ερμηνεία του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ ως ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ ΓΕΓΟΝΟΣΟ, με την απουσία του ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟΤ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ δύο κατηγορίες ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ είναι εξίσου πιθανό να προκύψουν: είτε ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ΑΠΟ ΑΝΣΙΚΑΣΑΣΑΗ είτε ο ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. 187 Παρατηρούμε ότι στη ΝΕ σχεδόν όλες οι κατηγορίες του ευεργετούμενου κωδικοποιούνται από την πρόθεση για. Για μια λεπτομερή παρουσίαση των σημασιών της πρόθεσης για βλ. Βασιλάκη (1992). 188 Για μια τυπολογική διάκριση των γλωσσών με βάση τον τρόπο κωδικοποίησης του ρόλου του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ, βλ. Van Valin & LaPolla (1997), Kittilä (2005). 262

289 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ΕΤΕΡΓΕΣΨΝ ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ χήμα 5.7. Πρωτοτυπική περίπτωση ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ: παρόντες και οι τρεις μετέχοντες. ΕΤΕΡΓΕΣΨΝ ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ χήμα 5.8. Μη πρωτοτυπική περίπτωση ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ: χωρίς το ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ. ΕΤΕΡΓΕΣΨΝ ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ χήμα 5.9. Μη πρωτοτυπική περίπτωση ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ: χωρίς τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΝΣΑ. τη συνέχεια της συζήτησης, θα εξετάσουμε ποιες από αυτές τις υποκατηγορίες του ρόλου του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ κωδικοποιούνται από της εἰς στην αρχαία ελληνική. Διευκρινίζεται ότι η Luraghi (2010) έχει ήδη προχωρήσει σε μια περιγραφή των τρόπων κωδικοποίησης του συγκεκριμένου σημασιολογικού ρόλου στην αρχαία ελληνική. Η δική μας συνεισφορά έγκειται στην αναθεώρηση της δικής της πρότασης όσον αφορά την εἰς. Προτείνουμε την ύπαρξη μιας επιπλέον υποκατηγορίας σε σχέση με τη δική της ανάλυση περαιτέρω, δείχνουμε ότι το χαρακτηριστικό του εμψύχου είναι μεν σημαντικό για το ρόλο του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ, ωστόσο τίποτα δεν εμποδίζει και άψυχες οντότητες με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά να εκφράζουν το ρόλο αυτό. Σέλος, εξηγούμε γιατί ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ είναι συμβατικοποιημένη και όχι κειμενικά συναγόμενη σημασία. 263

290 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Τποκατηγορίες του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ στην κλασική ελληνική την ομηρική ελληνική, ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ στις περισσότερες υποκατηγορίες μαρκάρεται από τη δοτική. Μόνο ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ΑΠΟ ΑΝΣΙΚΑΣΑΣΑΗ μαρκάρεται από την προθετική φράση <ὑπὲρ+γενική> και όχι από τη δοτική πτώση (βλ. Luraghi 2010): (5.56) ὄφρ ἥμιν ἑκάεργον ἱλάσσεαι ἱερὰ ῥέξας (Α 147) έτσι ώστε για χάρη μας να εξιλέωνες με τις θυσίες το θεό το Μακροσαγιτάρη *ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ] (5.57) Υοίϊῳ θ ἱερὴν ἑκατόμϊην ῥέξαι ὑπὲρ Δαναῶν ὄφρ ἱλασόμεσθα ἄνακτα (Α ) να προσφέρουμε στον Υοίβο μια ιερή εκατόμβη εκ μέρους των Δαναών, ώστε να εξιλεώσουμε το βασιλιά *ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ΑΠΟ ΑΝΣΙΚΑΣΑΣΑΗ] την κλασική ελληνική, οι προθετικές φράσεις κωδικοποιούν σε μεγαλύτερο βαθμό όλες τις εκφάνσεις του σημασιολογικού αυτού ρόλου με ταυτόχρονη υποχώρηση της δοτικής, αν και η δοτική αποδεικνύεται αρκετά ανθεκτική (βλ. ενότητα [5.3.3] για παρόμοια διαπίστωση σε σχέση με τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ). Με τη δομή <εἰς+αιτιατική> κωδικοποιούνται μόνο ορισμένες υποκατηγορίες του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ: ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ-ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ΓΕΓΟΝΟΣΟ (βλ. Luraghi 2010). Φαρακτηριστικό παράδειγμα της πρώτης υποκατηγορίας είναι το (5.58): (5.58) θεῶν μὲν εἰς ἀνθρώπους δόσις (Πλάτων, Υίληβος 16c) είναι δώρο των θεών για τους ανθρώπους [το παράδειγμα από Luraghi 2010] το (5.58) είναι παρούσες όλες οι οντότητες του πρωτοτυπικού γεγονότος του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ. Πιο συγκεκριμένα, στο γεγονός που περιγράφεται, συνεμφανίζονται ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ (ἀνθρώπους), ο ΕΤΕΡΓΕΣΨΝ (θεῶν) και το 264

291 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ (δόσις). Από την άλλη μεριά, τυπικό παράδειγμα ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ ΓΕΓΟΝΟΣΟ είναι το (5.59), όπως παρατίθεται από την Luraghi (2010). Έχει αναφερθεί ότι ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ΓΕΓΟΝΟΣΟ εμφανίζεται σε γεγονότα στα οποία υπάρχει μεν το ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΤΕΡΓΕΙΑ, αλλά απουσιάζει ο ΕΤΕΡΓΕΣΨΝ, και αυτό το μοτίβο ακολουθείται στο παράδειγμα. (5.59) δοκεῖν οὖν σφίσι καὶ νῦν ἄμεινον εἶναι τὴν ἑαυτῶν πόλιν τεῖχος ἔχειν, καὶ ἰδίᾳ τοῖς πολίταις καὶ ἐς τοὺς πάντας ξυμμάχους ὠφελιμώτερον ἔσεσθαι (Θουκυδίδης ) Και τώρα σε αυτό το σημείο νομίζουν ότι θα είναι καλύτερο η πόλη τους να έχει τείχος, και ότι αυτό θα είναι ωφελιμότερο τόσο για τους ίδιους τους πολίτες όσο και για τους συμμάχους [το παράδειγμα από Luraghi 2010] Σα δεδομένα από την κλασική ελληνική δείχνουν ότι οι κατηγορίες του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ όσον αφορά την πρόθεση εἰς δεν περιορίζονται στους δύο τύπους που αναφέρει η Luraghi. Αντιθέτως, από την αναζήτηση μας στο corpus της συγκεκριμένης περιόδου, διαπιστώσαμε ότι η εἰς κωδικοποιεί ακόμη έναν τύπο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ: το ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. Φαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο παράδειγμα: (5.60) ἀλλ ὀλίγοι ὄντες κατακλεισθέντες ἐπολιορκοῦντο καὶ διεκαρτέρουν εἰς τὴν πατρίδα. (Λυκοῦργος, Κατά Λεωκράτους 1.85) παρότι όμως ήταν λίγοι και κλεισμένοι μέσα στα τείχη υπέμεναν τις δυσκολίες της πολιορκίας για χάρη της πατρίδας τους το (5.60) έχουμε δύο από τα συστατικά του γεγονότος στο οποίο συμμετέχει ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ: τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΝΣΑ (το υποκείμενο του διεκαρτέρουν) και το μετέχοντα που επωφελείται από το γεγονός της ευεργεσίας (τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ), δηλαδή τὴν πατρίδα. Η απουσία του ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟΤ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ και μόνο θα αρκούσε για την ένταξη του 265

292 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ στο ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. Η Luraghi θεωρεί ότι αυτή η κατηγορία καλύπτεται πρωτίστως από την <ὑπὲρ+γενική>. Σο παράδειγμα που παραθέσαμε είναι ενδιαφέρον και για έναν ακόμη λόγο: ο ευεργετούμενος δεν είναι έμψυχη οντότητα, αλλά άψυχη. Εντούτοις, μια αφηρημένη έννοια όπως η πατρίδα, η οποία μετωνυμικά αναφέρεται στα μέλη ενός συνόλου, δεν αποκλείεται να αποτελέσει οντότητα που μπορεί να επωφελείται από μια ενέργεια, ένα γεγονός. Παρόμοια είναι και τα παρακάτω παραδείγματα που περιέχουν έμψυχες οντότητες στο ρόλο του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ: (5.61) Ὦ Κυαξάρη, ἐγὼ μὲν ἦλθον οὐδέν τι πολλὰ ἔχων ἴδια χρήματα οἴκοθεν ὁπόσα δ ἦν, τούτων πάνυ ὀλίγα λοιπὰ ἔχω ἀνήλωκα δέ, ἔφη, εἰς τοὺς στρατιώτας (Ξενοφών, Κύρου Παιδεία 2.4.9) Κυαξάρη, εγώ ήρθα από το σπίτι χωρίς να έχω πολλά χρήματα από μόνος μου και απ όσα είχα μου έχουν μείνει πολύ λίγα τα ξόδεψα, είπε, στους στρατιώτες (δηλ. για χάρη των στρατιωτών) (5.62) μετά γε μὴν ταῦτα δειπνοποιεῖσθαι κηρύττεται, καὶ ἐπειδὰν ᾄσωσιν εἰς τοὺς θεοὺς οἷς ἅν κεκαλλιερηκότες ὦσιν, ἐπὶ τῶν ὅπλων ἀναπαύεσθαι (Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία 12.7) Αφού έγιναν αυτά, ο αγγελιαφόρος δίνει εντολή να δειπνήσουν και, αφού τραγουδήσουν για να τιμήσουν τους θεούς στους οποίους οι θυσίες παρείχαν καλούς οιωνούς, να ξεκουραστούν δίπλα στα όπλα Και στα δύο παραδείγματα, η εἰς κωδικοποιεί τον ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ- ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. το (5.61) ο επωφελούμενος από το γεγονός της ευεργετικής πράξης δεν είναι ταυτόχρονα και αποδέκτης μιας οντότητας 189. Οι στρατιώτες δεν λαμβάνουν χρήματα και, ως εκ τούτου, δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ-ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Σο όφελός τους συνίσταται 189 Σο ίδιο ισχύει και για τον επωφελούμενο από το γεγονός της ευεργετικής πράξης του ακόλουθου παραδείγματος: ἡνίκ' ἔρανον εἰς θεοὺς πεισθεὶς ἐποίεις (Εὐριπίδης, Ἐλένη 388) όταν πειστείς να κάνεις γεύμα προς τιμήν των θεών 266

293 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία στο ότι αποκομίζουν κάποιο κέρδος από την πράξη του ρήματος. Σο είδος αυτού του κέρδους δεν είμαστε σε θέση να το ξέρουμε καθώς δεν λεξικοποιείται μέσα στην πρόταση. Και στο (5.62) οι μετέχοντες που είναι παρόντες είναι ο ΕΤΕΡΓΕΣΨΝ (το γραμματικό υποκείμενο του ρήματος ἄσωσιν) και ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ (τοὺς θεοὺς), ενώ και πάλι απουσιάζει το ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ. Εφόσον απουσιάζει το ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ, η ερμηνεία του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ ως ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ-ΑΠΟΔΕΚΣΗ (και εν γένει ως πρωτοτυπικού ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ) δεν είναι δυνατή (πρβλ. Newman 1996: 219) 190. Περαιτέρω, και η περίπτωση του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ ΓΕΓΟΝΟΣΟ αποκλείεται, γιατί στη δομή υπάρχει κάποιος ΔΡΑΣΗ. Η επέκταση από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία στο σημασιολογικό ρόλο του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ μπορεί να περιγραφεί με όρους μεταφορικής αντιστοίχισης από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ στο ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο. Η εμπλεκόμενη μεταφορά είναι η μεταφορά ΟΙ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΙ ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΟΡΙΜΟΙ (Luraghi 2010). Η συγκεκριμένη μεταφορά βασίζεται σε συσχετίσεις στην ανθρώπινη εμπειρία. Για παράδειγμα, πολλές φορές πραγματοποιούμε μια κίνηση ή ενεργούμε με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε μια άλλη οντότητα να ωφεληθεί (εξυπηρετεί ένα σκοπό, κάτι που είναι σύμφωνο με το λειτουργικό στοιχείο της πρόθεσης). το (5.63), π.χ., όπου η εἰς προβάλλει τη μεταφορά μιας οντότητας σε ένα ορόσημο, η ενέργεια της αποστολής μηνύματος με αγγελιαφόρο αποσκοπεί στην ενημέρωση των δυνάμει ευεργετούμενων από αυτή την ενέργεια που είναι οι συμμαχίδες πόλεις. 190 Ακόμα και να είχαμε στη δομική θέση του ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟΤ ΣΗ ΕΤΕΡΓΕΙΑ κάποια οντότητα (βλ. το παράδειγμα από τον Αριστοφάνη παρακάτω), πάλι δεν θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι κωδικοποιείται ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ΑΠΟΔΕΚΣΗ, γιατί δεν θα υπήρχε κάτι συγκεκριμένο για να εισέλθει στη σφαίρα επιρροής του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ (βλ. όμως Newman 1996: 219). ᾄδωμεν εἰς τὸν δεσπότην ἐγκώμιον (Ἀριστοφάνης, Ἀποσπάσματα 475.2) ας τραγουδήσουμε μια ωδή για το θεό 267

294 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία (5.63) Καὶ ἐκπέμπουσι Σελευτίαν μὲν ἀρμοστήν, τὴν δ εἰς τοὺς μυρίους σύνταξιν αὐτοί τε ἅπαντας συνεξέπεμπον, καὶ εἰς τὰς συμμαχίδας πόλεις σκυτάλας διέπεμπον (Ξενοφών, Ἑλληνικά ) Και στέλνουν τον Σελευτία ως αρμοστή, και όλους τους υπόλοιπους μαζί του βάσει της υποχρέωσής τους απέναντι στο συνολικό στράτευμα των δέκα χιλιάδων, και έστελναν και στις συμμαχικές πόλεις επίσημα διαγγέλματα 191 Η συσχέτιση της ενέργειας με ένα πιθανό όφελος ενδέχεται να ευνόησε τη συμβατική συσχέτιση της σημασίας του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ με την εἰς. Θεωρούμε ότι η σημασία του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ είναι συμβατικοποιημένη, αφού σε διαφορετική περίπτωση δεν θα μπορούσαμε να προβλέψουμε ότι η σχέση που δηλώνεται από την εἰς αναφέρεται στο ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο. Επιπλέον, σε παραδείγματα σαν το (5.60) θα μπορούσαμε κάλλιστα να αποδώσουμε στην εἰς τοπική σημασία, αν δεν «γνωρίζαμε» ότι η εἰς εκφράζει τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. Δεν υπάρχει κάποιο στοιχείο του περικειμένου που να μας «δείχνει» προς τη σημασία του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ. Εξάλλου, η διάταξη τροχιοδείκτη-οροσήμου που προβλεπόταν από την πρωτοτυπική σκηνή δεν είναι πλέον απαραίτητη για τη συναγωγή της σημασίας του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ. Αυτό σημαίνει ότι πληρούνται και τα δύο πρώτα κριτήρια πολυσημίας τα οποία προσδιορίζουν τι πρέπει να λογίζεται ως διακριτή σημασία και τι ερμηνεία προκύπτει με τη συμβολή του περικειμένου. Βέβαια, θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι δεν είναι όλες οι περιπτώσεις του ευεργετούμενου ανεξάρτητες από το περικείμενο. Για παράδειγμα, στο (5.59) ο συνδυασμός του επιθέτου ὠφέλιμος με μία έμψυχη οντότητα ως συμπλήρωμα της εἰς είναι αποφασιστικός για την ανάδυση του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ. Εντούτοις, λαμβάνοντας υπόψη το τρίτο κριτήριο πολυσημίας, πάλι καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ αποτελεί συμβατικοποιημένη σημασία. Και αυτό γιατί η εν λόγω σημασία συνδέεται απευθείας με την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ και 191 H μετάφραση προσαρμοσμένη από Ράπτης (2005: 261). 268

295 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία δεν ταλαντευόμαστε ανάμεσα σε μια ερμηνεία που ανήκει στο ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο και μια ερμηνεία που ανήκει στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και ΚΟΠΟ Πρόσφατες τυπολογικές μελέτες έχουν δείξει με εμφατικό τρόπο ότι δείκτες που δηλώνουν τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ δηλώνουν ταυτόχρονα και το ΚΟΠΟ (βλ. ενδεικτικά τις μελέτες των Rice & Kabata 2007 και Schmidtke-Bode 2009, 2010). υχνά επισημαίνεται ότι η διάκριση ανάμεσα στις δύο σημασίες γίνεται με κριτήριο το χαρακτηριστικό του εμψύχου. Έτσι, στα (5.64α) και (5.64β) από τα ιταλικά η διάκριση ανάμεσα στον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και το ΚΟΠΟ γίνεται όντως με βάση το χαρακτηριστικό του εμψύχου: *+έμψυχο+ (πιο συγκεκριμένα *+ανθρώπινο+) για το (5.64α) και *-έμψυχο+ για το (5.64β): (5.64) α. Giovanni non ha abbastanza soldi per i figli Ο Γιάννης δεν έχει αρκετά χρήματα για τα παιδιά του β. Giovanni non ha abbastanza soldi per i regali Ο Γιάννης δεν έχει αρκετά χρήματα για δώρα *τα παραδείγματα από τη Luraghi 2003: 41] το ίδιο περιβάλλον αν το συμπλήρωμα της πρόθεσης είναι *+έμψυχο+, τότε ο σημασιολογικός ρόλος είναι ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, ενώ αν το συμπλήρωμα της πρόθεσης είναι *-έμψυχο+, τότε ο σημασιολογικός ρόλος είναι ο ΚΟΠΟ. Η Luraghi (2010) θεωρεί ότι δεν ισχύει το ίδιο για την εἰς στην κλασική περίοδο. υγκεκριμένα, σημειώνει ότι: η εμφάνιση ενός ανθρώπινου μετέχοντα δεν αποκλείει την πιθανότητα της ερμηνείας του σκοπού. Έτσι, τουλάχιστον στην περίπτωση της εἰς με την αιτιατική, δεν μπορεί κανείς να πει ότι η ερμηνεία του σκοπού ή του ευεργετούμενου επιβάλλεται από το χαρακτηριστικό του εμψύχου του εμπλεκόμενου μετέχοντα. 269

296 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Η Luraghi στηρίζει την άποψή της σε παραδείγματα σαν το (5.65), το οποίο το εντάσσει μεν στην κατηγορία του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ-ΑΠΟΔΕΚΣΗ, αλλά τονίζει ότι υπάρχει αμφισημία ανάμεσα στη σημασία του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ και του ΚΟΠΟΤ 192 : (5.65) πλείω δ ἥ χίλια τάλαντα μάτην εἰς τοὺς ξένους ἀνηλωκότες (Ἰσοκράτης, Ἀεροπαγητικός 9) ξοδέψατε μάταια πάνω από χίλια τάλαντα για τους μισθοφόρους ε αντίθεση με την Luraghi, υποστηρίζουμε ότι η εμφάνιση ενός ανθρώπινου μετέχοντα αποκλείει την πιθανότητα ερμηνείας του ΚΟΠΟΤ. Αυτό σημαίνει ότι δεχόμαστε εν μέρει τη διάκριση ανάμεσα στους δύο σημασιολογικούς ρόλους με βάση το χαρακτηριστικό του εμψύχου. Λέμε εν μέρει, γιατί είδαμε ότι μια άψυχη οντότητα μπορεί να φέρει το σημασιολογικό ρόλο του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ, όπως διαπιστώσαμε και στο παράδειγμα (5.60), όπου η άψυχη οντότητα πατρίδα επωφελείται από το γεγονός. Σο κρίσιμο ερώτημα είναι αν σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα δημιουργείται αμφισημία ανάμεσα στις δύο ερμηνείες, του ΚΟΠΟΤ και του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ, όπως υπονοείται στη διατύπωση της Luraghi. Η απάντησή μας στο ερώτημα αυτό είναι αρνητική. Τποθέτουμε ότι η Luraghi ταλαντεύεται ανάμεσα στις δύο σημασίες, ακριβώς γιατί δεν λαμβάνει υπόψη της τις ομοιότητες μεταξύ των δύο σημασιών. Όπως υποστηρίξαμε και παραπάνω, μια ενέργειά μας που έχει αποδέκτη μια άλλη οντότητα ενδέχεται να εξυπηρετεί ένα σκοπό. Τπάρχει, δηλαδή, κάποια σχέση ανάμεσα στον δυνάμει αποδέκτη ενός αντικειμένου και στο σκοπό της ενέργειας. Για παράδειγμα, στο (5.65) η ενέργεια της σπατάλης των χρημάτων πρώτον αποσκοπεί στο να δοθούν αυτά στους μισθοφόρους και 192 Κατά τη γνώμη μας, η αμφισημία που προκύπτει είναι ανάμεσα σε διαφορετικούς τύπους ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ: του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ-ΑΠΟΔΕΚΣΗ και του ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΤ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ. Και αυτό γιατί ο ευεργετούμενος μπορεί είτε να λάβει ένα αντικείμενο στην κατοχή του (ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ-ΑΠΟΔΕΚΣΗ) είτε να μην λάβει (ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ). 270

297 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία δεύτερον ταυτόχρονα αυτή επιτελείται για να ωφεληθούν οι μισθοφόροι. υνεπώς, σε μια ενέργεια σαν την παραπάνω μπορούν να ισχύουν δύο συλλογιστικοί δρόμοι: (α) είναι πιθανόν από την πραγματοποίηση μιας ενέργειας ενός δράστη (εδώ η σπατάλη των χρημάτων), η οποία εξυπηρετούσε ένα σκοπό (εδώ να λάβουν τα χρήματα οι μισθοφόροι), στην περίπτωση που ο αποδέκτης είναι έμψυχη οντότητα (ο μισθοφόρος είναι έμψυχη), ο αποδέκτης να επηρεάζεται από την ενέργεια είτε με δυσμενή είτε με επωφελή τρόπο. (β) είναι πιθανόν η πραγματοποίηση μιας ενέργειας ενός δράστη (εδώ η σπατάλη των χρημάτων) προς όφελος μιας άλλης οντότητας (των μισθοφόρων) να συνδέεται με ένα συγκεκριμένο σκοπό (οι μισθοφόροι να λάβουν τα χρήματα). Με άλλα λόγια, η ενέργεια ενός δράστη προς όφελος μιας οντότητας μπορεί να συσχετιστεί με το σκοπό αυτής της ενέργειας 193. Εξάλλου, η παρουσία μιας απόχρωσης σκοπού στη σημασία του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ συμβαδίζει και με το χαρακτηριστικό που έχουμε αποδώσει στο λειτουργικό χαρακτηριστικό της εἰς: το ρόλο του οροσήμου ως στόχου μιας κίνησης (ακόμα και αφηρημένης). ύμφωνα με τα παραπάνω, το (5.65) είναι ξεκάθαρη περίπτωση ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ. ε παρόμοιο περιβάλλον, με το συμπλήρωμα της εἰς να είναι άψυχη οντότητα, η ερμηνεία είναι σαφώς αυτή του ΚΟΠΟΤ. Ας αναλογιστούμε το (5.66): (5.66) ἐκεῖνος δὲ ὥσπερ εἰς παιδικὰ ἥ εἰς ἄλλην τινὰ ἡδονὴν ἤθελε δαπανᾶν εἰς πόλεμον. οὕτω μὲν φιλοπόλεμος ἦν (Ξενοφών, Κύρου Ἀνάβασις 2.6.6) Εκείνος όμως, όπως ακριβώς κάποιος ξοδεύει για μια αδυναμία ή για κάποια άλλη ηδονή, έτσι ήθελε να ξοδεύει για τον πόλεμο. Σόσο φιλοπόλεμος ήταν. 193 Πρβλ. τη διατύπωση των Rice & Kabata (2007: 481) στην οποία ασκεί κριτική η Luraghi (2010). 271

298 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία το (5.66) ο τροχιοδείκτης ενεργεί με στόχο να ικανοποιήσει κάποιες ανάγκες του. Σα ορόσημα παιδικά, ἡδονήν, πόλεμον δεν είναι οντότητες που επωφελούνται από την ενέργεια της δαπάνης, αλλά αποτελούν το στόχο της δαπάνης. Η απόδοση της σημασίας στα (5.65) και (5.66) γίνεται με βάση το χαρακτηριστικό του εμψύχου: στο (5.65) το συμπλήρωμα της εἰς είναι *+έμψυχο+ και σημασιολογικός ρόλος του ονόματος είναι ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και στο (5.66) το συμπλήρωμα της εἰς είναι *-έμψυχο+ και σημασιολογικός ρόλος του ονόματος είναι ο ΚΟΠΟ. 272

299 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Ο ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟ: εισαγωγικές παρατηρήσεις Εκτός από την αφηρημένη κίνηση προς ένα πρόσωπο η οποία λειτουργεί προς όφελος μιας οντότητας, η εἰς από την κλασική περίοδο κωδικοποιεί και την αφηρημένη κίνηση προς ένα πρόσωπο η οποία δρα επιζήμια για την οντότητα-στόχο της κίνησης. Ας αναλογιστούμε το ακόλουθο παράδειγμα: (5.67) Ἐγὼ δὲ περὶ μὲν τούτων οὐκ ἔρχομαι ἐρέων ὡς οὕτως ἥ ἄλλως κως ταῦτα ἐγένετο, τὸν δὲ οἶδα αὐτὸς πρῶτον ὑπάρξαντα ἀδίκων ἔργων ἐς τοὺς Ἕλληνας (Ἡρόδοτος ) Εγώ όμως δεν έρχομαι να μιλήσω γι αυτά, αν έγιναν έτσι ή κάπως αλλιώς, αλλά εκείνον που ο ίδιος ξέρω ότι πρώτος άρχισε τα άδικα έργα στους Έλληνες < το (5.67) παρατηρούμε ότι σε συγκεκριμένο περιβάλλον η εἰς μπορεί να χρησιμοποιείται για να δηλώσει την έννοια του ΕΝΑΝΣΙΟΝ. Ο δράστης του γεγονότος (το υποκείμενο της μετοχής ὑπάρξαντα) ενεργεί με τέτοιο τρόπο (ἀδίκων ἔργων) ώστε η πράξη του αποβαίνει σε βάρος μια άλλης έμψυχης οντότητας (τοὺς Ἕλληνας) 194. Αντιστρέφοντας και παραφράζοντας τον ορισμό που δίνουν οι Kittilä & Zúñiga (2010: 2) για τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, ορίζουμε το σημασιολογικό ρόλο του ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟΤ ως εξής: ο μετέχων που επηρεάζεται με δυσμενή για τον ίδιο τρόπο από ένα γεγονός χωρίς να είναι υποχρεωτικός μετέχων. Εφόσον σε κανονικές συνθήκες μόνο έμψυχοι μετέχοντες μπορούν να υφίστανται τις συνέπειες μιας δυσμενούς συμπεριφοράς/ στάσης, οι ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟΙ είναι συνήθως έμψυχες οντότητες. 194 Επειδή ακριβώς ο συγκεκριμένος σημασιολογικός ρόλος αναφέρεται συνήθως σε μια έμψυχη οντότητα, ο όρος εναντίον δεν είναι ο πλέον δόκιμος. Ο αγγλικός όρος είναι maleficiary/ malefactive. Η έννοια της λέξης μπορεί να αποδοθεί με τη λέξη ζημιούμενος. Αυτή η λέξη παρουσιάζει το βασικό πλεονέκτημα ότι αποτυπώνει με επιτυχία κατά την άποψή μας την αντίθεση με το σημασιολογικό ρόλο που βρίσκεται στον αντίθετο πόλο, δηλαδή τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ (πρβλ. τους όρους χαριστική και αντιχαριστική που χρησιμοποιούνται παραδοσιακά για τις υποκατηγορίες της δοτικής του ενδιαφέροντος). 273

300 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Οι γλώσσες του κόσμου χρησιμοποιούν διαφορετικές γλωσσικές στρατηγικές για την κωδικοποίηση του ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟΤ (όπως και του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ). Ενδεικτικά αναφέρονται η πτώση, οι προθέσεις, οι επιθέσεις, σειριακά ρήματα και τα εφαρμοστικά προσφύματα (applicatives), από τα οποία η χρήση προθέσεων ή επιθέσεων απαντά πολύ συχνά. Φαρακτηριστικό παράδειγμα κωδικοποίησης του ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟΤ με επίθεση είναι το ακόλουθο από τη φινλανδική (ΕΓΚΙΝΗΙΑΚΗ επίθεση in βλ. Kittilä & Zúñiga 2010: 7-10): (5.68) Men-i-n kaupunki-in hane-n harmikse-en. πηγαίνω-παρ-1εν πόλη-εγκ 3ΕΝ-ΓΕΝ για.ζημιά-3.κσησψρ Πήγα στην πόλη για να τον/την βλάψω *από Kittilä & Zúñiga 2010: 8] ύνδεση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ με τον ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟ Σέσσερα είναι τα επιμέρους ζητήματα που θα μας απασχολήσουν σε αυτή την ενότητα: πρώτον, το ότι η σημασία του ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟΤ ποτέ δεν αποσπάται από το κειμενικό περιβάλλον δεύτερον, η θέση της αρχαίας ελληνικής στην τυπολογία των Kittilä & Zúñiga (2010) όσον αφορά τους δύο υπό εξέταση σημασιολογικούς ρόλους τρίτον, το ότι και άψυχες οντότητες μπορούν να εμφανίζονται στο ρόλο του ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟΤ και τέταρτον, η ομοιότητα της εμπλεκόμενης μεταφοράς με μεταφορές που έχουμε ήδη εξετάσει. Όσον αφορά το πρώτο ζήτημα, παρατηρούμε ότι σε κανένα στάδιο της ελληνικής η σημασία του ζημιούμενου δεν συμβατικοποιείται. Με βάση μάλιστα το περικείμενο γίνεται και η διάκρισή του με το σημασιολογικό ρόλο του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ. την επιλογή ανάμεσα στους δύο σημασιολογικούς ρόλους καθοριστικό ρόλο διαδραματίζουν τόσο οι μετέχοντες στο γεγονός όσο και το ίδιο το ρήμα, αλλά και η σχέση μεταξύ των μετεχόντων όπως έχει διαμορφωθεί στη συγκεκριμένη περίσταση. 274

301 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Αυτή η σχέση ενδέχεται να μην είναι ορατή ούτε στο ρήμα ούτε στους δύο μετέχοντες. ε αυτή την περίπτωση, είμαστε υποχρεωμένοι να ανατρέξουμε στο ευρύτερο περικείμενο για να αποσαφηνιστεί αν η σχέση είναι φιλική ή εχθρική. Βέβαια, η Luraghi (2010) αναφέρει ότι η επιλογή εξαρτάται από τη σημασιολογία του ρήματος μόνο, βασισμένη σε παραδείγματα όπως τα παρακάτω 195 : (5.69) ἐξαμαρτάνειν εἰς τὴν γυναῖκα τὴν ἐμὴν (Λυσίας, Ὑπὲρ τοῦ Ἐρατοσθένους φόνου ἀπολογία 1.26) να διαπράττεις τέτοιες ατιμίες εναντίον της γυναίκας μου (5.70) ἔτι δὲ τοὺς ἠσεβηκότας εἰς τοὺς παῖδας τοὺς Ἡρακλέους ἐκβεβληκότες (Ἰσοκράτης, Ἀρχίδαμος 32) επιπλέον ότι διώξαμε όσους υπήρξαν ασεβείς στα παιδιά του Ηρακλή (5.71) παραχρᾶσθε ἐς τοὺς συμμάχους (Ἡρόδοτος 5.92a.13) δεν συμπεριφέρεστε καλά στους συμμάχους Πράγματι, στο (5.69) το ίδιο το ρήμα παρέχει με ασφάλεια την πληροφορία ότι το συμπλήρωμα της κεφαλής εἰς (τὴν γυναῖκα τὴν ἐμὴν) «ζημιώνεται» κατά κάποιον τρόπο από το γραμματικό υποκείμενο του απαρεμφάτου ἐξαμαρτάνειν. Σο ίδιο ισχύει για το (5.70) και για το (5.71). Όμως, αν αναλογιστούμε το (5.72) η τοποθέτηση της Luraghi καθίσταται προβληματική: (5.72) ἐπεὶ δὲ ἀπιόντος αὐτοῦ προσέθεόν τινες καὶ πράγματα αὐτ παρεῖχον, ἀχθεσθεὶς παρήγγειλε τοὺς μὲν ἱππέας ἐλᾶν εἰς αὐτοὺς ἐνέντας (Ξενοφών, Ἑλληνικά ) 195 Βλ. και παρόμοια παραδείγματα με δοτική αντί της ΠΥ: Καὶ τὰ ἐς ἀρετὴν ἐνηντιώμεθα τοῖς πολλοῖς (Θουκυδίδης ) και για τα θέματα που αφορούν την αρετή διαφωνούμε με πολλούς 275

302 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία καθώς επέστρεφε (ενν. ο Παυσανίας), κάποιοι από τους εχθρούς του επιτέθηκαν πράγμα που τον ενόχλησε οργισμένος διέταξε το ιππικό να κάνει γοργή επέλαση εναντίον τους το (5.72) δεν μπορούμε να καταλάβουμε ποια είναι η σχέση μεταξύ του τροχιοδείκτη (ἱππέας) και του οροσήμου (αὐτοὺς εννοεί τους επαναστάτες) από τη σημασιολογία του ρήματος, καθώς το ρήμα κίνησης ἐλαύνω (ἐλᾶν) είναι ουδέτερο ως προς τη δήλωση φιλικής ή εχθρικής διάθεσης απέναντι σε κάποιο πρόσωπο. Επιπλέον, ο συνδυασμός των δύο ονομάτων που συναποτελούν τους μετέχοντες στο γεγονός δεν είναι βοηθητικός στην αποσαφήνιση του είδους της μεταξύ τους σχέσης. Βέβαια, αν γνωρίζουμε σε ποιο ακριβώς σύνολο αναφέρεται η λέξη ἱππέας και σε ποιο η λέξη αὐτοὺς του παραθέματος, τότε ίσως είμαστε σε θέση να διαπιστώσουμε αν οἱ ἱππεῖς διάκεινται με εχθρικό ή φιλικό τρόπο απέναντι στην οντότητα που αποτελεί το ορόσημο. Η λύση του ζητήματος έρχεται από το ευρύτερο περικείμενο. Ο Παυσανίας οργισμένος (ἀχθεσθεὶς) από την επίθεση των επαναστατών δεν μπορεί να διατάζει το ιππικό να κινηθεί με φιλική διάθεση εναντίον τους. υμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι σε ορισμένες περιπτώσεις το ευρύτερο κειμενικό περιβάλλον αποσαφηνίζει αν ο σημασιολογικός ρόλος αφορά μια οντότητα που επωφελείται ή ζημιώνεται από την ενέργεια ενός δράστη. ύμφωνα με την τυπολογική μελέτη των Kittilä & Zúñiga (2010: 12), η εἰς θα ανήκε στους δείκτες των οποίων η ακριβής σημασία (όσον αφορά πάντα τις δύο προαναφερθείσες σημασίες) ποικίλλει ανάλογα με τη σημασιολογία της δομής στην οποία εμφανίζεται. Ψστόσο, θα πρέπει να διευρύνουμε το περιεχόμενο της έκφρασης της δομής στην οποία εμφανίζεται, ώστε να περιλάβουμε και τις περιπτώσεις εκείνες που ούτε το ρήμα αλλά ούτε και οι ίδιοι οι μετέχοντες στην εκάστοτε σκηνή αρκούν για να προσδιοριστεί ο σημασιολογικός ρόλος του ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟΤ. Η στρατηγική, σύμφωνα με την οποία χρησιμοποιείται το ίδιο μέσο για τη δήλωση του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ και του ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟΤ είναι σύμφωνη με το μοτίβο που ακολουθείται στις ΙΕ 276

303 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία γλώσσες (π.χ. λατινική, γαλλική, γερμανική, ισλανδική 196 ). Να σημειωθεί ότι το ίδιο μοτίβο εμφανίζεται και σε μη ΙΕ γλώσσες, π.χ. στη γλώσσα Lesgian (βλ. Haspelmath 1993) και τη βασκική (βλ. Radetzky & Smith 2010: 105) 197. τον ορισμό για τον ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟ είδαμε ότι γίνεται αναφορά στο ότι οι ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟΙ είναι συνήθως έμψυχες οντότητες, γιατί υπό κανονικές συνθήκες έμψυχοι μετέχοντες υφίστανται τις συνέπειες μιας δυσμενούς συμπεριφοράς. Ψστόσο, παραδείγματα όπως το ακόλουθο, δείχνουν ότι και άψυχες οντότητες μπορούν να εμφανίζονται στο σημασιολογικό ρόλο του ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟΤ, αν διαθέτουν χαρακτηριστικά όμοια με εκείνα των άψυχων οντοτήτων που μπορούν να συμπληρώνουν την εἰς και στο ρόλο του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ (βλ. *5.73]). (5.73) αἰδούμενοι καὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους παύσασθε ἁμαρτάνοντες εἰς τὴν πατρίδα, καὶ μὴ πείθεσθε τοῖς ἀνοσιωτάτοις τριάκοντα (Ξενοφών, Ἑλληνικά ) ντραπείτε θεούς κι ανθρώπους, σταματήστε να κάνετε κακό στην πατρίδα και μην ακούτε τους απαίσιους τριάκοντα τυράννους ε όλα τα παραπάνω παραδείγματα, έχουμε να κάνουμε με μια σχέση που δημιουργείται ανάμεσα σε δύο μετέχοντες, η οποία δεν είναι τοπική σχέση ανάμεσα σε ένα τοποθετούμενο και ένα αντικείμενο αναφοράς. Ακόμα και στις περιπτώσεις που υπάρχει στην πρόταση ένα ρήμα κίνησης, όπως στο (5.72), εκείνο που παίζει μεγαλύτερο ρόλο για την επαρκέστερη ερμηνεία του γεγονότος δεν είναι η μετακίνηση της μιας οντότητας προς την κατεύθυνση της άλλης, αλλά η σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στις δύο οντότητες, η οποία στην προκειμένη περίπτωση είναι εχθρική. 196 τις παραπάνω γλώσσες το μέσο είναι η δοτική πτώση (βλ. Radetzky & Smith 2010: 102). 197 Η άλλη στρατηγική αφορά την πλειοψηφία των γλωσσών της νότιας, νοτιανατολικής και ανατολικής Ασίας. τις γλώσσες αυτών των περιοχών, οι δομές που περιλαμβάνουν έναν ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ είναι διαφορετικές από τις δομές που περιλαμβάνουν έναν ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟ (βλ. Radetzky & Smith 2010). 277

304 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Όπως και για το ρόλο του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ, έτσι και για τον ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟ, η επέκταση από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία μπορεί να περιγραφεί με όρους μεταφορικής αντιστοίχισης. Και στις δύο εμπλεκόμενες μεταφορές - ΟΙ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΙ/ ΟΙ ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟΙ ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΟΡΙΜΟΙ - βρίσκουμε ομοιότητες με τη μεταφορά για το χρόνο που έχει στο κέντρο της τον παρατηρητή με στραμμένο το βλέμμα στο μέλλον, και συγκεκριμένα με τη μεταφορά Ο ΦΡΟΝΟ ΕΙΝΑΙ ΣΑΙΜΟ ΚΑΙ ΜΕΣΑΚΙΝΟΤΜΑΣΕ ΜΕΑ ΑΤΣΟΝ. Κατά αντιστοιχία, ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και ο ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟ είναι στάσιμοι και η ενέργεια του ρήματος ισοδυναμεί με αφηρημένη κίνηση με προορισμό τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ή τον ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟ. Για παράδειγμα, στην πρόταση ἐξαμαρτάνειν εἰς τὴν γυναῖκα τὴν ἐμὴν, ο ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟ είναι στάσιμος και η δυσμενής ενέργεια του ἐξαμαρτάνειν «κινείται» προς αυτήν τη στάσιμη οντότητα. 278

305 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ Εισαγωγικές παρατηρήσεις ε αυτή την ενότητα, θα εξετάσουμε μια ακόμη περίπτωση σημασιολογικής αλλαγής της ΚΙΝΗΙΑΚΗ πρόθεσης εἰς που έλαβε χώρα στη διαχρονία της ελληνικής: την επέκταση από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία στη σημασία του ΑΠΟΔΕΚΣΗ 199. Η εν λόγω εξέλιξη παρουσιάζει ενδιαφέρον γιατί, ανάμεσα στα άλλα, η συστέγαση των δύο αυτών σημασιών συνιστά μοτίβο επαναλαμβανόμενο - σε μεγάλο βαθμό - στις γλώσσες του κόσμου. Η διαγλωσσική ισχύς του φαινομένου προκαλεί το ενδιαφέρον ώστε να διερευνηθούν οι λόγοι που ευνοούν τη συνύπαρξη αυτών των σημασιών κάτω από την ίδια μορφή. Για την <εἰς + αιτιατική>, αυτό που τραβά επιπλέον την προσοχή είναι ότι η χρήση της ΠΥ για το σημασιολογικό ρόλο του ΑΠΟΔΕΚΣΗ δεν γενικεύεται νωρίτερα από τον 15 ο αι. μ.φ. Η γενίκευση δηλαδή της ΠΥ στο συγκεκριμένο ρόλο γίνεται πολύ αργότερα από την αντικατάσταση της δοτικής από προθετικές φράσεις σε επιρρηματικές λειτουργίες, και κυρίως πολύ αργότερα από την αντικατάσταση της δοτικής από τη γενική και την αιτιατική για τη δήλωση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ και γενικότερα για τη δήλωση του εμμέσου αντικειμένου. Η διαπίστωση του φαινομένου της μεταφοράς των λειτουργιών της δοτικής σε προθετικές φράσεις, και συγκεκριμένα της μεταφοράς της λειτουργίας του εμμέσου αντικειμένου στην <εἰς + αιτιατική>, δεν συνιστά καινοτομία, καθώς έχει επισημανθεί από πολλούς μελετητές της ιστορίας της ελληνικής (βλ. ενδεικτικά τις ιστορίες της ελληνικής των Browning 1983: 36-37, Debrunner & Scherer 1969/ μ 1983: 145, Horrocks (2001β: , : 284, Turner 1963: , καθώς και τις μελέτες για τις προθέσεις και τις πτώσεις της ελληνικής των Bortone 2000: 199, 2002: 71, 2010: , 216, 198 Για αυτή την ενότητα βλ. και Georgakopoulos (forthcoming). 199 Η ίδια εξέλιξη παρατηρείται στη λατινική, την αγγλική κ.α. (βλ. Lehmann 1985, Bortone 2010: 12, 216, Fischer 1992: 379). 279

306 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Hewson & Bubenik 2006: 78, Luraghi 2003: 116, Regard 1918: 525 κ. εξ., και Skopeteas 2008a: 35). Ψστόσο, στη συνέχεια θα υπεισέλθουμε σε βάθος σε αυτό το διαχρονικό μονοπάτι της ελληνικής. Θα διαπιστώσουμε ότι η ενσωμάτωση αυτής της πρόσθετης λειτουργίας στο φορτίο της πρόθεσης εἰς είναι αρκετά σύνθετη. Οι επιμέρους στόχοι αυτής της ενότητας είναι τέσσερις: (α) η περιγραφή των στρατηγικών που χρησιμοποιεί η ελληνική στην πορεία της μέσα στο χρόνο για την κωδικοποίηση της διάκρισης ανάμεσα στην ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία και στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ η περιγραφή αυτή αποκαλύπτει ότι η ελληνική μοιάζει σε διαφορετικά διαχρονικά στάδια με διαφορετικές γλώσσες (β) να υποστηριχθεί ότι η ανάδυση της πολυσημίας ΚΙΝΗΙΑΚΗ-ΑΠΟΔΕΚΣΗ δεν συνδέεται με άμεσο τρόπο με την απώλεια της δοτικής, όπως συχνά θεωρείται δεδομένο στη βιβλιογραφία (γ) εφόσον στη βιβλιογραφία η κατεύθυνση αυτού του μονοπατιού είναι αμφιλεγόμενη, θα επιχειρήσουμε να συνεισφέρουμε στο συνεχιζόμενο διάλογο πάνω σε αυτό το ζήτημα (δ) να δειχτεί ότι δεν είναι με κανέναν τρόπο συμπτωματικό το γεγονός ότι η πρόθεση εἰς κατέληξε να «φιλοξενεί» την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία και τη σημασία του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Θα επιχειρηθεί να εξεταστεί ο τρόπος σύνδεσης των δύο σημασιών, κάτι που αναπόφευκτά μας οδηγεί στο να εντάξουμε στη συζήτησή μας τους μηχανισμούς της σημασιολογικής αλλαγής. 280

307 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Η έννοια του ΑΠΟΔΕΚΣΗ Προτού προχωρήσουμε στην ανάλυση, είναι ανάγκη καταρχάς να αποσαφηνίσουμε το περιεχόμενο του όρου ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ λοιπόν νοείται ως ο μετέχων που λαμβάνει ένα αντικείμενο στη σφαίρα ελέγχου του ως αποτέλεσμα της ενέργειας του δοῦναι (Newman 1996: 1, Kittilä 2005: 274 βλ. και Goldberg 1992: 51). το τυπικό σενάριο του γεγονότος που περιλαμβάνει τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ, υπάρχει ένα πρόσωπο που έχει ένα αντικείμενο στην κατοχή του (ο ΔΡΑΣΗ) και αυτό το πρόσωπο παραδίδει με τα χέρια του το αντικείμενο (το ΘΕΜΑ) σε ένα άλλο πρόσωπο (τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ) το οποίο παραλαμβάνει το αντικείμενο με τα χέρια του (βλ. Newman 1996: 37-41). Διαφωτιστικό είναι το ακόλουθο παράδειγμα από τη νέα ελληνική: (5.74) Η πωλήτρια έδωσε την τσάντα στον πελάτη το (5.74) ΔΡΑΣΗ είναι η πωλήτρια, ΘΕΜΑ είναι η τσάντα και ΑΠΟΔΕΚΣΗ είναι ο πελάτης ο οποίος μαρκάρεται από την πρόθεση σε, την πρόθεση που χρησιμοποιείται και για τη δήλωση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ. Η κωδικοποίηση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ και του ΑΠΟΔΕΚΣΗ με τον ίδιο δείκτη χαρακτηρίζει πλήθος γλωσσών, δεν συνιστά δηλαδή ιδιάζον χαρακτηριστικό ορισμένων μόνο γλωσσών. Μάλιστα, πρόσφατες έρευνες έχουν προσφέρει εμπειρική υποστήριξη σε αυτή την άποψη, ότι δηλαδή διαγλωσσικά οι ΚΙΝΗΙΑΚΟΙ δείκτες τείνουν να εμφανίζουν μεγάλο εύρος σημασιών και λειτουργιών, με τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ να συνιστά υποψήφια σημασία με αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης (βλ. Blansitt 1988, Croft 1991: , Cuyckens 1999α, Haspelmath 2003: , Heine & Kuteva 2002: 37-38, Hopper & Traugott 1993, Kilroe 1994, Lehmann 1985: 31, Rice & Kabata 2007, Svorou 1994, ανάμεσα σε άλλους). Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αυτής της τάσης είναι η πρόθεση to της αγγλικής η οποία χρησιμοποιείται, μεταξύ άλλων, για την έκφραση 281

308 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία της ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασίας (5.75), του ΔΕΚΣΗ (5.76), του ΚΟΠΟΤ (5.77) και του ΑΠΟΔΕΚΣΗ (5.78): (5.75) ΚΙΝΗΙΑΚΗ Mary is going to the airport. Η Μαίρη πηγαίνει στο αεροδρόμιο. (5.76) ΔΕΚΣΗ She told the secret to her uncle. Είπε το μυστικό στον θείο της. (5.77) ΚΟΠΟ The fireman ran to the rescue of the child. Ο πυροσβέστης έτρεξε για να σώσει το παιδί. (5.78) ΑΠΟΔΕΚΣΗ Bill gave the pencil to Anna. Ο Βασίλης έδωσε το μολύβι στην Άννα. Για τις ανάγκες αυτής της ενότητας, μας ενδιαφέρουν τα παραδείγματα (5.75) και (5.78). Θα πρέπει να τονιστεί ότι δεν εμφανίζουν όλες οι γλώσσες το ίδιο μοτίβο πολυσημίας, αν και πράγματι η σύνδεση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασίας και της σημασίας του ΑΠΟΔΕΚΣΗ είναι συχνή διαγλωσσικά (και πιθανή να προκύψει κατά τη διαχρονική εξέλιξη των ΚΙΝΗΙΑΚΨΝ δεικτών) 200. Η διαφοροποίηση αυτή μεταξύ των γλωσσών όσον αφορά την έκφραση των δύο σημασιών οδηγεί στη διάκριση διαφορετικών τύπων γλωσσών. τη συνέχεια θα δείξουμε ποιες διαφορές εντοπίζονται ανάμεσα στις γλώσσες του κόσμου και ποια ακριβώς μοτίβα ακολουθεί η ελληνική στην εξέλιξή της μέσα στο χρόνο. 200 Βλ. την ενότητα ανάλυσης του ΔΕΚΣΗ, όπου παρουσιάζονται αναλυτικά στατιστικά στοιχεία. 282

309 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Η κωδικοποίηση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ στη διαχρονία της ελληνικής και τυπολογικές προεκτάσεις Οι γλώσσες του κόσμου διαφέρουν ως προς τον τρόπο που επιλέγουν να εκφράσουν τη διάκριση ανάμεσα στην ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Ορισμένες γλώσσες χρησιμοποιούν διαφορετικό μαρκάρισμα για την έκφραση των δύο σημασιολογικών ρόλων (γλωσσικός τύπος Α). Για παράδειγμα, η γερμανική διακρίνει ανάμεσα στην ΚΙΝΗΙΑΚΗ και στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ: η ΚΙΝΗΙΑΚΗ κωδικοποιείται με προθέσεις (π.χ. nach, zu) και ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ με τη δοτική. (5.79) 201 Wir fahren nach Athen εμείς πηγαίνω:3πληθ.ενεσ ΚΙΝ Αθήνα Πηγαίνουμε στην Αθήνα/ Σαξιδεύουμε για την Αθήνα (5.80) Er gab mir das Buch αυτός δίνω:3εν.παρ ΔΟΣ ΑΡΘ.ΟΤΔ.ΕΝ σπίτι:οτδ.εν Μου έδωσε το βιβλίο Άλλες γλώσσες κωδικοποιούν τις δύο σημασίες καταφεύγοντας σε δύο διαφορετικές στρατηγικές: σε αυτές τις γλώσσες γίνεται χρήση ενός δείκτη για τη δήλωση των δύο σημασιών, αλλά ταυτόχρονα υπάρχει διαθέσιμο ένα ακόμη μέσο για τη δήλωση της μιας εκ των δύο σημασιών. Ο μικτός αυτός τύπος γλώσσας δίνει δύο κατηγορίες: (α) μια κατηγορία στην οποία η ΚΙΝΗΙΑΚΗ και o ΑΠΟΔΕΚΣΗ λαμβάνουν το ίδιο μαρκάρισμα, ενώ υπάρχει και πρόσθετος τρόπος για τη δήλωση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ (γλωσσικός τύπος Β) και (β) μια κατηγορία στην οποία η ΚΙΝΗΙΑΚΗ και ΑΠΟΔΕΚΣΗ λαμβάνουν το ίδιο μαρκάρισμα, ενώ υπάρχει και πρόσθετος τρόπος για τη δήλωση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ (γλωσσικός τύπος Γ). 201 τα παραδείγματα της ενότητας που αφορούν όλες τις γλώσσες πλην της αγγλικής, για λόγους κατανόησης είτε επισημειώνουμε γραμματικά τις προτάσεις είτε μεταφράζουμε λέξη προς λέξη. 283

310 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Παράδειγμα γλώσσας που ανήκει στον γλωσσικό τύπο Β είναι η αγγλική της μέσης περιόδου (Middle English: 1066 μ.φ μ.φ). την αγγλική της μέσης περιόδου η ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία δηλωνόταν μέσω της ΚΙΝΗΙΑΚΗ πρόθεσης to και ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ κωδικοποιούνταν με δύο διαφορετικούς τρόπους: με ένα συνθετικό τρόπο (δηλαδή τη δοτική πτώση) και έναν αναλυτικό τρόπο (δηλαδή την ΠΥ που περιείχε την πρόθεση to). Αυτό το μικτό μοτίβο ήταν αποτέλεσμα διαχρονικής εξέλιξης. Πιο συγκεκριμένα, στην αρχαία αγγλική (Old English: 449 μ.φ μ.φ.), ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ εκφραζόταν μόνο από τη δοτική. Ψστόσο, η απώλεια της διάκρισης ανάμεσα στη δοτική και την αιτιατική είχε ως αποτέλεσμα πολλές από τις λειτουργίες της δοτικής να απορροφηθούν από προθετικές φράσεις, εξέλιξη που επηρέασε αναπόφευκτα και την κωδικοποίηση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Έτσι, μια νέα επιλογή αναδύθηκε: η πρόθεση to η οποία στην αρχαία αγγλική είχε μια πολύ συγκεκριμένη τοπική σημασία - όπως ακριβώς συνέβαινε και με την εἰς - αλλά αργότερα έγινε και δείκτης του εμμέσου αντικειμένου. Είναι χαρακτηριστικό ότι αρχικά μόνο λίγες περιπτώσεις της αναλυτικής έκφρασης εμφανίζονται στα κείμενα, αλλά κατά της διάρκεια της μέσης αγγλικής γίνεται ένα αρκετά παραγωγικό μέσο για τη δήλωση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ (βλ. Fischer 1992: 379; Fischer & van der Wurff 2006: 166; van Gelderen 2006: 56). Κοντολογίς, μαζί με την παλιότερη στρατηγική για την κωδικοποίηση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ (παρ. *5.81]), η μέση αγγλική χρησιμοποιεί επιπλέον τη φράση με την πρόθεση to (παρ. *5.82]), η οποία πρόθεση κατά τη διάρκεια της αρχαίας αγγλικής πρωτίστως δήλωνε επιρρηματικές έννοιες (παρ. *5.83]) 202 : 202 Σο (5.83) είναι από την αγγλική της μέσης περιόδου, αντικατοπτρίζει ωστόσο και τη χρήση της to κατά το προηγούμενο διαχρονικό στάδιο. 284

311 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία (5.81) uton smeagan nu georne þæt we [αρχαία ας ευχηθούμε τώρα πρόθυμα ότι εμείς αγγλική] sume wæstmas godra weorca Gode agyfan μερικούς καρπούς των.καλών εργασιών στο.θεό ας.δώσουμε Ας ευχηθούμε πρόθυμα να δώσουμε κάποιους από τους καρπούς των κόπων μας στο Θεό (Ælfric, Homilies 3.182) *από την Traugott 1992: 175] (5.82) saynt germayn hit hedde al yeve to pouren [μέση άγιος Γερμανός αυτό είχε όλους δώσει σε φτωχούς αγγλική] Ο Άγιος Γερμανός το έδωσε σε όλους τους φτωχούς (Ayenbite of Inwit 190: 8); *από την Fischer 1992: 220] (5.83) Þis gære for þe king Stephne ofer sæ to [μέση αυτό χρόνο πήγε ο βασιλιάς τέφαν πάνω.από θάλασσα σε αγγλική] Normandi Normandy Αυτόν το χρόνο, ο Βασιλιάς τέφαν πέρασε πάνω από τη θάλασσα και έφτασε στη Νορμανδία *από τον van Gelderen 2006: 126] Παράδειγμα γλώσσας που ανήκει στον γλωσσικό τύπο Γ, θα μπορούσε να θεωρηθεί η ομηρική ελληνική, όπως επίσης και η κλασσική ελληνική. ε αυτά τα δύο διαχρονικά στάδια, η ΚΙΝΗΙΑΚΗ δηλώνεται από την <εἰς + αιτιατική> και ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ μαρκάρεται από τη δοτική. Είναι ενδιαφέρον ότι κατά το ίδιο χρονικό διάστημα η δοτική μαρκάρει όχι μόνο τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ, αλλά κάτω από ειδικές περιστάσεις μπορεί να δηλώνει και το στόχο της κίνησης, όπως φαίνεται στα παραδείγματα που ακολουθούν: (5.84) αἱματόεσσα δὲ χεὶρ πεδίῳ πέσε (Ε 82) Ματοκυλίστηκε το χέρι του και έπεσε στο έδαφος (5.85) πολλὰς δ ἰφθίμους ψυχὰς Ἄϊδι προἲαψεν (Α3) και πλήθος αντρειωμένες έστειλε ψυχές στον Άδη κάτω 285

312 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία το (5.84) και το (5.85) συνδυάζεται ένα ρήμα κίνησης, πέσε και προἲαψεν, αντίστοιχα με ένα όνομα σε δοτική πτώση (πεδίῳ και Ἄϊδι). ύμφωνα με τη θεωρητική οπτική που υιοθετείται εδώ, σε αυτές οι περιπτώσεις θεωρείται ότι η δοτική εκφράζει «το αποτέλεσμα της κίνησης που έχει προηγηθεί από το ρήμα της κίνησης» (βλ. Skopeteas 2008b). υγκεκριμένα, ο συνδυασμός ρήματος κίνησης με μια πτώση (ή πρόθεση ή γενικότερα οποιοδήποτε συσχετιστή) που δηλώνει στάση, προβάλλει τη θέση του τροχιοδείκτη ως αποτέλεσμα της κίνησης που έχει προηγηθεί (πρβλ. την ενότητα [4.2.4] για την constructio praegnans). ε κάθε περίπτωση, ο σημασιολογικός ρόλος που φέρει το ορόσημο είναι η ΚΙΝΗΙΑΚΗ. Παρά το γεγονός ότι αυτός ο συνδυασμός μαρκαρίσματος χαρακτηρίζει το γλωσσικό τύπο Γ, από τη στιγμή που στη διατριβή αυτή μας ενδιαφέρουν οι κυρίαρχες στρατηγικές, η ομηρική και η ελληνική δεν θα πρέπει να περιληφθούν σε αυτόν το γλωσσικό τύπο. Ο λόγος αποκλεισμού αυτού του τύπου είναι ότι η δοτική ως εναλλακτικός τρόπος έκφρασης της ΚΙΝΗΙΑΚΗ αναπαριστά αναλογικά ένα πολύ μικρό μέρος των εκφράσεων που δηλώνουν την ΚΙΝΗΙΑΚΗ στα δύο στάδια της ελληνικής. Αντίθετα, μια γλώσσα που εμφανίζει το εν λόγω μοτίβο είναι η αρμένικη. την αρμένικη χρησιμοποιείται η δοτική πτώση τόσο για την κωδικοποίηση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ όσο και για τη δήλωση του στόχου της κίνησης, ενώ για το στόχο της κίνησης χρησιμοποιείται επιπλέον και η ονομαστική πτώση. ημαντική λεπτομέρεια είναι ότι γίνεται χρήση της δοτικής όταν ο στόχος της κίνησης φέρει το χαρακτηριστικό *+ανθρώπινο+, ενώ της ονομαστικής όταν ο στόχος της κίνησης φέρει το χαρακτηριστικό *- ανθρώπινο+ (Metin Bağrıaçık, προσωπική επικοινωνία). Σέλος, σε έναν τέταρτο γλωσσικό τύπο, οι δύο σημασίες λαμβάνουν το ίδιο μαρκάρισμα (γλωσσικός τύπος Δ). Για παράδειγμα, στη μαορί τόσο η ΚΙΝΗΙΑΚΗ όσο και ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ κωδικοποιούνται με τον ίδιο τρόπο, την πρόθεση ki: 286

313 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία (5.86) E haere ana mātou ki Ngāruawāhia Φ/Α πηγαίνω Φ/Α 1ΠΛΗΘ.ΑΠΟΚΛ. ΚΙΝ Ngāruawāhia Πηγαίνουμε στην Ngāruawāhia *από τον Harlow 2006: 157]. (5.87) Homai ki a mātou toou Waka δίνω ΚΙΝ ΠΡΟ 1ΠΛΗΘ.ΑΠΟΚΛ 2ΕΝ.ΓΕΝ κανόε Δώσε μας το κανόε σου *από τον Bauer 1993: 87]. το (5.86) η πρόθεση ki χρησιμοποιείται για να δηλωθεί η κατεύθυνση προς ένα στόχο και στο (5.87) η ίδια πρόθεση λειτουργεί ως δείκτης του εμμέσου αντικειμένου. Σο ίδιο μοτίβο ακολουθείται και από την τουρκική η οποία χρησιμοποιεί τη δοτική πτώση τόσο για τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ όσο και για την ΚΙΝΗΙΑΚΗ. Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, οι γλώσσες του κόσμου χωρίζονται σε τέσσερις ομάδες, οι οποίες συνοψίζονται στον ακόλουθο πίνακα: ΚΙΝΗΙΑΚΗ ΑΠΟΔΕΚΣΗ Γλωσσικός τύπος Α χ ψ Γλωσσικός τύπος Β χ χ ψ Γλωσσικός τύπος Γ χ ψ ψ Γλωσσικός τύπος Δ χ χ Πίνακας 5.8. Συπολογία γλωσσών σε σχέση με την κωδικοποίηση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ και του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Κατά βάση, η τυπολογική διάκριση προβλέπει δύο γλωσσικούς τύπους (βλ. Γλωσσικούς τύπους Α και Δ) και ένα μικτό τύπο με δύο δυνατότητες (βλ. Γλωσσικούς τύπους Β και Γ). Αξίζει να σημειωθεί ότι τα σύμβολα χ και ψ μπορούν να αντιστοιχούν σε περισσότερα του ενός γραμματικά μέσα στις περιπτώσεις όπου υπάρχει αντίθεση, δηλαδή στους γλωσσικούς τύπους Α, Β 287

314 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία και Γ. Για παράδειγμα, στο γλωσσικό τύπο Α ενδέχεται να χρησιμοποιούνται δύο δείκτες για την ΚΙΝΗΙΑΚΗ και ένας δείκτης για τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ ή αντιστρόφως. Σο σημαντικό σε αυτή την κατηγορία, που θα πρέπει να έχουμε κατά νου, είναι ότι δεν υπάρχει κάποιος δείκτης που να κωδικοποιεί ταυτόχρονα και τους δύο σημασιολογικούς ρόλους. τη συνέχεια, θα δείξουμε ότι η ελληνική σε διαφορετικές χρονικές φάσεις δηλώνει διαφορετικά τη διάκριση ανάμεσα στην ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Η ελληνική, από την εποχή στην οποία τοποθετούνται τα ομηρικά κείμενα και για μια περίοδο δύο χιλιετιών (μέχρι περίπου τον 15 ο αι. μ.φ.), ανήκει στο γλωσσικό τύπο Α, και κατόπιν μέχρι και τη ΝΕ ανήκει στο γλωσσικό τύπο Β. Αυτό σημαίνει ότι σε κανένα διαχρονικό στάδιο δεν εμφανίζει το μοτίβο των άλλων δύο τύπων γλωσσών. Πιο συγκεκριμένα, κατά το διάστημα που περιλαμβάνει την ομηρική περίοδο, την κλασική εποχή (5 ος - 4 ος αι. π.φ.) και τους πρώτους αιώνες της ελληνιστικής-ρωμαϊκής περιόδου (μέχρι περίπου τον 2 ο - 1 ο αι. μ.φ.), η ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία κωδικοποιείται πρωτίστως από την <εἰς + αιτιατική> και ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ από τη δοτική. ΚΙΝΗΙΑΚΗ ΑΠΟΔΕΚΣΗ Δοτική - + <εἰς + αιτιατική> + - Πίνακας 5.9. Κωδικοποίηση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ & του ΑΠΟΔΕΚΣΗ στην ομηρική & την κλασική περίοδο. Ας σημειωθεί ότι η χρήση της δοτικής για τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ και της προθετικής φράσης για την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία συνάδει με την τάση που εμφανίζουν οι γλώσσες που διαθέτουν πτώσεις να αποδίδουν με αυτόν ακριβώς τον τρόπο τη διάκριση ανάμεσα στους δύο σημασιολογικούς ρόλους. Αυτό συμβαίνει γιατί η ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία είναι η πιο μαρκαρισμένη σε σχέση με το 288

315 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία χαρακτηριστικό του εμψύχου και η πιο μαρκαρισμένη λειτουργία συνήθως μαρκάρεται με πιο λεπτομερή τρόπο (βλ. Levinson 2000: 137, Kittilä 2008, Kittilä & Luraghi 2009). Σα παραδείγματα που ακολουθούν αποτυπώνουν τον τρόπο κωδικοποίησης των δύο σημασιολογικών ρόλων στις τρεις διαφορετικές περιόδους που αναφέρθηκαν παραπάνω: (5.88) α. νῦν δ ἄγε να μέλαιναν ἐρύσσομεν εἰς ἅλα δῖαν (Α 141) μαύρο στην άγια, ελάτε, θάλασσα να ρίξουμε καράβι, β. τῶν αὖτ ἦρχε Λυκάονος ἀγλαὸς υἱὸς Πάνδαρος, ᾧ καὶ τόξον Ἀπόλλων αὐτὸς ἔδωκεν (Β ) αυτοί είχαν αρχηγό το λαμπρό γιο του Λυκάονα, τον Πάνδαρο, που το τόξο του του το είχε χαρίσει ο ίδιος ο Απόλλωνας *ομηρική περίοδος+ (5.89) α. καὶ εἴπας πρὸς Θρασύβουλον τοῦ Λυδοῦ τὰς ἐντολὰς ἀπῆλθε ἐς τὰς άρδις (Ἡρόδοτος ) και είπε στον Θρασύβουλο τις εντολές του Λύδου και επέστρεψε στις άρδεις β. Σοὶ ὦν ἐγὼ ἀντὶ αὐτῶν γέρεα τοιάδε δίδωμι (Ἡρόδοτος 7.29) ε σένα εγώ δίνω για αντάλλαγμα αυτά τα προνόμια *κλασική περίοδος+ (5.90) α. Ὅτι ὁ Μάριος εἰς τὸν κάμπον καθ ἡμέραν βαδίζων ἐγυμνάζετο πρὸς τὰς ἐν τ πολέμῳ χρείας (Διόδωρος, Βιβλιοθήκη ) ότι κάθε μέρα ο Μάριος βαδίζοντας προς τον κάμπο γυμναζόταν για τις ανάγκες του πολέμου β. πεντακόσια μὲν τάλαντα διδόασιν αὐτῷ δωρεὰν οἱ βασιλεῖς εἰς ἐπανόρθωσιν τῶν γεγενημένων < (Διόδωρος, Βιβλιοθήκη ) έδωσαν πεντακόσια τάλαντα σε αυτόν οι βασιλείς ως δωρεά για να επανορθώσουν για όσα έγιναν *ελληνιστική περίοδος+ τα (5.88α), (5.89α) και (5.90α) η πρόθεση εἰς δηλώνει την κίνηση προς ένα φυσικό ορόσημο. τα (5.88β), (5.89β) και (5.90β) ο ΔΡΑΣΗ μεταφέρει ένα 289

316 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία αντικείμενο στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ, ο οποίος φέρει τη δοτική πτώση, τη χαρακτηριστική πτώση δηλαδή για το μαρκάρισμα του ΑΠΟΔΕΚΣΗ στις δομές που περιλαμβάνουν την πράξη του δοῦναι. Παρατηρούμε επίσης ότι σε αυτά τα τελευταία παραδείγματα, το ρήμα που χρησιμοποιείται είναι το τρισθενές/ δίπτωτο δίδωμι, που είναι το πρωτοτυπικό 203 ρήμα για την έκφραση αυτού του γεγονότος 204 (βλ. Blansitt 1988, Haspelmath 2005: 426, Newman 1996 πρβλ. Kittilä 2005: 272). τη μελέτη μας θέτουμε ως αναγκαία (άλλα όχι και ικανή) συνθήκη για την ερμηνεία μιας οντότητας ως ΑΠΟΔΕΚΣΗ τη συνύπαρξή της με το ρήμα δίδωμι. Από την άλλη πλευρά, στην κλασική αρχαία ελληνική γραμματεία απαντούν παραδείγματα τα οποία δεν περιέχουν ούτε το δίπτωτο δίδωμι ούτε τη δοτική πτώση, αλλά περιέχουν ένα ρήμα που έχει ομοιότητες με τα ρήματα του μεταφέρειν μαζί με την πρόθεση εἰς. ε περιπτώσεις σαν αυτές η εἰς φαινομενικά κωδικοποιεί το σημασιολογικό ρόλο του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Αν αυτό ίσχυε, τότε θα υπήρχε απόκλιση σε σχέση με το γενικότερο κανόνα που θέλει κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ να εκφράζεται από τη δοτική και μόνο. Ας αναλογιστούμε το ακόλουθο παράδειγμα: (5.91) οὐκ ἅν αἰσχύνοιο εἰς τοὺς Ἕλληνας σαὐτὸν σοφιστὴν παρέχων; (Πλάτων, Πρωταγόρας 312α) Δεν θα ντρεπόσουν να παρουσίαζες τον εαυτό σου στους Έλληνες ως σοφιστή; *από την Luraghi 2003: 113] 203 Βλ. Blansitt (1973: 2) για το σημασιολογικό ορισμό του πρωτοτυπικού δίπτωτου ρήματος. 204 Σούτο το μαρτυρεί και η σχέση του δίδωμι με τη λέξη δοτική (βλ. Smyth 1920: 338). Σο πρώτο αποτελεί την απαθή βαθμίδα (το δίδωμι ανήκει στη μεταπτωτική σειρά με απαθή βαθμίδα που περιλαμβάνει μακρό φωνήεν *ō+) και το δεύτερο αντιπροσωπεύει τη συνεσταλμένη μεταπτωτική βαθμίδα (Μπαμπινιώτης 1985β). Δεν είναι καθόλου τυχαίο άλλωστε ότι και η λατινική λέξη για τη δοτική (dative) συνδέεται ετυμολογικά με το ρήμα dāre ( διδόναι ) (βλ. Blake : ). 290

317 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ύμφωνα με τη Luraghi (2003: ), σε παραδείγματα όπως το (5.91), η εἰς προβάλλει ένα μονοκατευθυντικό μονοπάτι (unidirectional trajectory) ουσιαστικά το προβαλλόμενο χαρακτηριστικό της δομής δεν είναι η λήψη (δηλαδή το τελικό αποτέλεσμα της πράξης της μεταφοράς), αλλά μια σχέση η οποία γίνεται αντιληπτή ως ένα αφηρημένο μονοπάτι (βλ. και Luraghi 2010). το (5.91) μόνο καταχρηστικά θα μπορούσε να θεωρηθεί η ΟΥ τοὺς Ἕλληνας ΑΠΟΔΕΚΣΗ, δεδομένου μάλιστα ότι δεν συνυπάρχει με το δίδωμι. Η έρευνα στο σώμα των κειμένων του Θησαυρού Ελληνικής Γλώσσας (TLG) έδειξε ότι το δίδωμι συνεμφανίζεται πάντα με τη δοτική. υνεπώς, υποθέτουμε ότι η πτώση αυτή είναι ο μοναδικός δείκτης για το μαρκάρισμα του αποδέκτη στις τρεις περιόδους που περιγράψαμε (πρβλ. Luraghi 2010). Βέβαια, ο έλεγχος των παπυρικών κειμένων της περιόδου αποκάλυψε ότι χρησιμοποιείται περιθωριακά και η <εἰς + αιτιατική> με το συγκεκριμένο ρήμα: (5.92) ἔγραψα σοι ὅ δεῖ δοθναι εἰς ἕκαστον (P.Petr. II/ 3 ος π.φ.) σου έγραψα ό, τι πρέπει να δοθεί στον καθένα *το παράδειγμα από τον Mayser 1934: 356] το (5.92) το προβαλλόμενο χαρακτηριστικό της δομής είναι η λήψη και ως εκ τούτου μπορεί να θεωρηθεί εναλλακτικός τρόπος κωδικοποίησης του ΑΠΟΔΕΚΣΗ στη θέση της δοτικής. ύμφωνα με τον Mayser (1934: 356), ακόμα και στις περιπτώσεις που χρησιμοποιείται το δίδωμι με την εἰς, η αντιστοιχία δεν είναι πάντοτε πλήρης με τη γνήσια δοτική και φέρνει ως παράδειγμα τη διαφορά που υπάρχει στις γερμανικές εκφράσεις einem Geld geben ( δίνω κάποιου χρήματα ) και für einen Geld geben (κυρ. δίνω για κάποιον χρήματα ) ε αυτό το παράδειγμα η ερμηνεία που ταιριάζει περισσότερο είναι αυτή του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ. τη γερμανική χρησιμοποιείται η φράση <Geld geben für + άψυχο> για τη δήλωση του ΚΟΠΟΤ, ενώ όταν χρησιμοποιείται η έκφραση <Geld geben für + έμψυχο>, εκφράζεται ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. 291

318 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Θυμίζουμε ότι η γερμανική διακρίνει ξεκάθαρα ανάμεσα στην ΚΙΝΗΙΑΚΗ (χρήση προθέσεων) και στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ (χρήση δοτικής). υνεπώς, η ελληνική σε αυτές τις τρεις περιόδους που περιγράψαμε ακολουθεί το μοτίβο γλωσσών όπως η γερμανική: η ΚΙΝΗΙΑΚΗ κωδικοποιείται με διαφορετικό τρόπο από τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ. υγκεκριμένα, η <εἰς + αιτιατική> μαρκάρει την ΚΙΝΗΙΑΚΗ και η δοτική τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ. την ελληνιστική-ρωμαϊκή περίοδο, η ελληνική βιώνει την απαρχή μιας διαδικασίας η οποία δεν ολοκληρώθηκε παρά στο τέλος της πρώιμης μεσαιωνικής ελληνικής (τουλάχιστον όσον αφορά την ομιλούμενη ελληνική): τη συρρίκνωση του πτωτικού της συστήματος που είχε ως αποτέλεσμα την οριστική εξάλειψη της δοτικής πτώσης. Κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής-ρωμαϊκής περιόδου, η δοτική χρησιμοποιούνταν ακόμα, αλλά ήδη ήταν εμφανής η σταδιακή απορρόφηση των λειτουργιών της πτώσης αυτής από προθετικές φράσεις, ιδιαίτερα στις επιρρηματικές λειτουργίες της (χρονική, συνοδείας, αιτιολογική και χρονική). Από τις λειτουργίες της δοτικής περισσότερο ανθεκτικές στο χρόνο ήταν ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ (βλ. Horrocks : 97, 180, 185). Όμως, μπορεί μεν η χρήση της δοτικής ως συμπλήρωμα ρημάτων ή ονομάτων 206 να διατηρήθηκε για πολλούς αιώνες ακόμα, αυτό όμως δεν εμπόδισε την ανάδυση νέων μέσων για την έκφραση των ανωτέρω σημασιολογικών ρόλων. Από τον 1 ο αι. π.φ. βρίσκουμε σε μη λογοτεχνικούς παπύρους την αιτιατική και τη γενική των προσωπικών αντωνυμιών στη θέση της δοτικής στο ρόλο του ΑΠΟΔΕΚΣΗ (βλ. Γιούλη 1995, Λεντάρη & Μανωλέσσου 2003: 397, Horrocks : , Humbert 1930: , ανάμεσα σε άλλους). Ο Horrocks ( : 116) γράφει για την επικάλυψη με την αιτιατική (πρβλ. Jannaris 1897/1968: 1348): 206 Σα συμπληρώματα αυτά έφεραν - ανάμεσα σε άλλους - το σημασιολογικό ρόλο του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ και του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. 292

319 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Η έννοια του έμμεσου αντικειμένου, που συχνά με την εννοιακή χροιά του στόχου (βλ. «δίνω σε»/ «στέλνω σε» κτλ), μαζί με τη χρήση δύο αιτιατικών μετά από ρήματα όπως το διδάσκω, ενθάρρυνε τις επικαλύψεις της δοτικής και της αιτιατικής, και η τάση να αντικαθιστά κανείς τις δοτικές με τις αιτιατικές εξαπλώθηκε γρήγορα και σε άλλες χρήσεις *<+. Και για τη δυνατότητα αντικατάστασης της δοτικής από τη γενική σημειώνει ότι καθοριστικό ρόλο ίσως έπαιξε η μεταφορά της κτητικής γενικής της κλιτικής αντωνυμίας στη δεύτερη θέση της πρότασης, αντί της τοποθέτησής της μετά την κεφαλή στην περιοχή κυβέρνησης του ονόματος, αλλαγή που ενθάρρυνε τη σύγκριση με τη δοτική ηθική (ό. π.). Φαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα που παραθέτει ο ίδιος: (5.93) λαμβάνεις μου τὰ γράμματα (P. Flor. 127) παίρνεις τα γράμματά μου *= γενική κτητική+/ παίρνεις τα γράμματα για μένα *= δοτική 207 ηθική+. Πέρα από την αιτιατική και τη γενική, να σημειώσουμε και τις σποραδικά μαρτυρούμενες συντακτικές δομές με πρόθεση, και ειδικότερα με την εἰς, στο ρόλο του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Φαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα από τη Καινή Διαθήκη: (5.94) ἀλλα τὸν θεὸν τὸν καὶ δόντα τὸ πνεῦμα αὐτοῦ τὸ ἅγιον εἰς ὑμᾶς (Πρὸς Θεσσαλονικείς Α, 4 8 ) αλλά ο θεός ο οποίος και δίνει το πνεύμα αυτού το άγιο σε εσάς Ενδεικτικό της σποραδικότητας με την οποία απαντούν παραδείγματα σαν το (5.94) είναι ότι το συγκεκριμένο παράδειγμα είναι η μοναδική περίπτωση με ρήμα που δηλώνει μεταφορά με την πρόθεση εἰς στην Καινή Διαθήκη Αναφερόμαστε στη λειτουργία και όχι στη μορφολογική πτώση. 208 Βλ. Danove (2007) για μια συνολική μελέτη των ρημάτων που δηλώνουν τη μεταβίβαση μιας οντότητας (έμψυχης ή άψυχης) σε μια άλλη οντότητα (έμψυχη ή άψυχη). 293

320 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία υνεπώς, δεν μπορούμε να μιλούμε για μια παραγωγική δομή και σε καμία περίπτωση για εναλλακτική δομή. τους αιώνες που ακολουθούν μέχρι το τέλος της ελληνιστικήςρωμαϊκής περιόδου (5 ος αι. μ.φ.), η κατάσταση παραμένει η ίδια ακολουθείται δηλαδή το ίδιο μοτίβο: διατήρηση της δοτικής και συνεμφάνιση γενικής/ δοτικής ή αιτιατικής/ δοτικής. Η <εἰς + αιτιατική> στη φάση αυτή εξακολουθεί να μην αποτελεί εναλλακτική δομή, αν και βρίσκουμε ελάχιστα παραδείγματα στα οποία φαίνεται η ΠΥ να αντικαθιστά τη δοτική: (5.95) δίδωσιν εἰς τοὺς συλλειτουργοὺς τὴν ὑπόθεσιν ὁ Ἀλέξανδρος (Γελάσιος, Ἐκκλησιαστική ἱστορία 2.5) τα κείμενα της πρώιμης μεσαιωνικής γραμματείας που εξετάσαμε (Φρονογραφία του Ιωάννη Μαλάλα, 6 ος μ.φ. Λειμωνάριον του Ιωάννη Μόσχου, 6 ος μ.φ Φρονικόν του Πασχάλη, 7 ος μ.φ. Φρονογραφία του Θεοφάνη του Ομολογητού, 9 ος μ.φ. Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, 10 ος μ.φ.) ελάχιστες εξακολουθούν να είναι οι περιπτώσεις προθετικής δήλωσης του ρόλου του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Ενδεικτικά: (5.96) ὁ ἐκ τοῦ τοιούτου πυρὸς εἰς ἕτερον ἔθνος δοῦναι τολμήσας μήτε Φριστιανὸς ονομάζεται < (Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν ) Αυτός που θα τολμήσει να δώσει από αυτήν τη φωτιά σε άλλο έθνος ούτε Φριστιανός ονομάζεται < τις περισσότερες περιπτώσεις κυρίαρχη πτώση είναι η δοτική, η οποία χρησιμοποιείται με μεγάλη συχνότητα στη βασική γραμματική λειτουργία, δηλαδή στη δήλωση του έμμεσου αντικειμένου 209 : 209 Για την κωδικοποίηση του ΔΕΚΣΗ θα δούμε στην αντίστοιχη ενότητα ότι ήδη από την 294

321 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία (5.97) δώσω αὐτῷ χρήματα πολλά (Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν ) Για να συνοψίσουμε, η ελληνική στην περίοδο που έχουμε εξετάσει μέχρι στιγμής ανήκει στο παράδειγμα γλωσσών που κωδικοποιούν την ΚΙΝΗΙΑΚΗ και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ με διαφορετικό γραμματικό μέσο. Η μόνη παρατηρούμενη εξέλιξη είναι η αύξηση της ποικιλίας των εκφραστικών μέσων για τη δήλωση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ, αποτέλεσμα των διαφόρων αλλαγών που έχουν επισυμβεί μέσα σε αυτή την περίοδο (βλ. παραπάνω). ΚΙΝΗΙΑΚΗ ΑΠΟΔΕΚΣΗ Δοτική/ γενική/ αιτιατική - + <εἰς + αιτιατική> + - Πίνακας Κωδικοποίηση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ και του ΑΠΟΔΕΚΣΗ από την ελληνιστικήρωμαϊκή περίοδο μέχρι το τέλος της πρώιμης μεσαιωνικής περιόδου. Η τελική εξαφάνιση της δοτικής πτώσης από την καθομιλουμένη στο τέλος της πρώιμης μεσαιωνικής περιόδου (βλ. Humbert 1930) είχε σαν αποτέλεσμα κατά τη διάρκεια της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου (11 ος 15 ος αι. μ.φ.) τα μέσα για τη δήλωση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ να είναι μόνο η αιτιατική και η γενική 210, με τις δύο πτώσεις να βρίσκονται σε ελεύθερη εναλλαγή 211 (βλ. πίνακα *5.10] χωρίς τη δοτική). Η μελέτη των λογοτεχνικών πηγών φανέρωσε ότι θα πρέπει να φτάσουμε στον 15 ο αι. μ.φ. για να συναντήσουμε μια περισσότερο κλασική ελληνική χρησιμοποιείται μια άλλη προθετική δομή, η <πρὸς + αιτιατική>. τα κείμενα της πρώιμης μεσαιωνικής γραμματείας, η δομή αυτή συνεχίζει να είναι παρούσα. 210 Η χρήση της δοτικής είναι πολύ περιορισμένη, βλ. π.χ. το έπος του Διγενή Ακρίτη (11 ος - 12 ος μ.φ.), το Φρονικόν του Μορέως (14 ος μ.φ.). 211 ύμφωνα με τις Λεντάρη & Μανωλέσσου (2003: 402), η οριστικοποίηση της επιλογής ανάμεσα στις δύο εναλλακτικές πρέπει να έγινε περίπου τον 15 ο αι. μ.φ. Ορισμένες ποικιλίες της ελληνικής επέλεξαν την αιτιατική και ορισμένες άλλες τη γενική. 295

322 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία συστηματική παρουσία της <εἰς + αιτιατική> μέσα σε ένα κείμενο. Πιο συγκεκριμένα, στο χρονικό του Μαχαιρά (15 ος μ.φ.) απαντούν, παράλληλα με τη γενική (παράδειγμα *5.98]) που είναι η κυρίαρχη στρατηγική, κάποιες περιπτώσεις της πρόθεσης για την έκφραση του ρόλου του ΑΠΟΔΕΚΣΗ (βλ. *5.99+ και *5.100]): (5.98) Ὁ ρήγας ἔγραψεν γραφὲς εἰς τὸν πάπαν καὶ ἔδωκέν τες τοῦ ἀμιράλλη, καὶ εἰς τοὺς λοιποὺς ἀφέντες τς δύσις, νὰ ᾖνε ρικουμαντιασμένος εἰς αὑτς του, καὶ νὰ τοὺς πῆ τὴν ὑπόθεσιν τς Ἀλεξάνδρας. (Μαχαιράς, 174) (5.99) ὀνομίσματα χιλία, καὶ νὰ παίρνῃ ἕναν μόδιν ἅλας τς Ἁλικς, καὶ ἐδιδοῦσαν το εἰς τὰ μακζενία 212 τοῦ Σέμπλου (Μαχαιράς, 160) (5.100) Ἄρχοντες, μικροί, μεγάλοι, ὅπου εἶστε εἰς τὴν συντροφίαν τς ἀφεντίας τοῦ ρηγός, μηδέν τορμήσετε νὰ σύρετε βερετούνιν εἰς τὴν Κερυνίαν, *ἅν θέλου+ νὰ δοθοῦν εἰς τὸν ἀφέντην τους (Μαχαιράς, 472) Από τα παραπάνω παράδειγμα, έχει ενδιαφέρον να αναλύσουμε το (5.99). το (5.99) ο ΔΡΑΣΗ (το γραμματικό υποκείμενο του ἐδιδοῦσαν) προκαλεί την κίνηση του αντικειμένου (το ΘΕΜΑ ἕναν μόδιν ἅλας) το οποίο διανύει μια διαδρομή όπως αυτή περιγράφεται από την πρόθεση εἰς. Πέρα από τη φυσική κίνηση, στη σκηνή είναι ενσωματωμένη και μια πιο αφηρημένη χροιά, η οποία σχετίζεται με το πέρασμα του ΘΕΜΑΣΟ από τη σφαίρα επιρροής του ΔΡΑΣΗ σε αυτήν του ΑΠΟΔΕΚΣΗ, δηλαδή της ΟΥ τὰ μακζενία. Η έννοια αυτής της κοινωνικής διάδρασης σε περιπτώσεις σαν το (5.99) μένει μεν στο παρασκήνιο, αφού δεν υπάρχει ουσιαστικά μεταβίβαση σε κάποια έμψυχη οντότητα, όμως δεν είναι απούσα. Η ΟΥ αναφέρεται μετωνυμικά σε μια έμψυχη οντότητα, για παράδειγμα στα άτομα που εργάζονται σε αυτά τα καταστήματα και που είναι σε θέση να αντιδράσουν στην ενέργεια του δράστη: να δώσουν χρήματα ως αντίτιμο, να τοποθετήσουν το αντικείμενο που έλαβαν σε συγκεκριμένο σημείο μέσα στο κατάστημα, κτλ. 212 Μακζενία σύμφωνα με το λεξικό του Κριαρά (1969) είναι οι αποθήκες εμπορευμάτων. 296

323 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Από την έρευνα στα λογοτεχνικά κείμενα της μεσαιωνικής γραμματείας που περιλαμβάνονται στο TLG, προκύπτει ότι κατά τον 16 ο αι. μ.φ. η επέκταση της <εἰς + αιτιατική> έχει ολοκληρωθεί και πλέον ξεκάθαρα αποτελεί εναλλακτικό μέσο για τη δήλωση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Φαρακτηριστικά είναι τα ακόλουθα παραδείγματα: (5.101) Σότε ἔβγαλεν ἑκατὸν φλωρία, καὶ ἔδωκεν εἰς τὸν Καλόγερον, καὶ εἶπέ του (Δαμασκηνός τουδίτης, Θησαυρός ) (5.102) χαρίσματα σᾶς ἔδωκα καὶ δώσετέ τα καὶ σεῖς εἰς ἄλλους (Δαμασκηνός τουδίτης, Θησαυρός ) (5.103) καὶ ἀπὸ τὰ πράγματά τους, ἄλλα μὲν ἐχάρισαν καὶ αὐτοὶ εἰς τὴν Ἐκκλησίαν τοῦ ἁγίου, ἄλλα δὲ ἔδωκαν εἰς τοὺς πτωχούς, ἄλλα δὲ ἐμοίρασαν εἰς τοὺς ἰδικούς τους (Δαμασκηνός τουδίτης, Θησαυρός ) ύμφωνα με την τυπολογία που έχουμε περιγράψει, κατά το τέλος της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου, η ελληνική ανήκει στο παράδειγμα γλωσσών στις οποίες η ΚΙΝΗΙΑΚΗ και ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ λαμβάνουν το ίδιο μαρκάρισμα, αλλά ταυτόχρονα χρησιμοποιείται και κάποια άλλη στρατηγική για τη δήλωση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ (γλωσσικός τύπος Β). ΚΙΝΗΙΑΚΗ ΑΠΟΔΕΚΣΗ γενική ή/και αιτιατική - + <εἰς + αιτιατική> + + Πίνακας Κωδικοποίηση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ και του ΑΠΟΔΕΚΣΗ από το τέλος της ύστερης μεσαιωνικής ελληνικής. Προτού κλείσουμε την ενότητα, αξίζει να αναφερθούμε στη σχέση της διαχρονικής πορείας της δοτικής με την ανάδυση της <εἰς + αιτιατική> για τη δήλωση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. τις γραμματικές της ελληνικής και στις μελέτες που αναφέρονται στην εμφάνιση της <εἰς + αιτιατική> για τη δήλωση του 297

324 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία έμμεσου αντικειμένου - και άρα και για τη δήλωση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ - συχνά υπονοείται ή λέγεται ρητά ότι το θέμα συνδέεται με τη βαθμιαία υποχώρηση της δοτικής και την αντικατάστασή της από συντακτικές δομές με πρόθεση (ενδεικτικά Bortone 2002: 71, 2010: 216, Hatzidakis 1892: , Hewson & Bubenik 2006: 78, Horrocks : 284, Jannaris 1897/1968: 1348). Όμως, από τον έλεγχο των πηγών της μεσαιωνικής περιόδου δεν φαίνεται να προκύπτει συσχέτιση της υποχώρησης της δοτικής με την εμφάνιση της ΠΥ για τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Αν προέκυπτε τέτοια συσχέτιση, θα περιμέναμε ήδη από το τέλος του 10 ου μ.φ. αι., όταν και η δοτική κατείχε όλο και πιο περιορισμένη θέση, η <εἰς + αιτιατική> σταδιακά να αντικαθιστά τη δοτική στη λειτουργία του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Αντίθετα, είδαμε ότι η <εἰς + αιτιατική> αρχίζει να εκφράζει περισσότερο συστηματικά το σημασιολογικό αυτό ρόλο από τον 15 ο μ.φ. αι., δηλαδή τουλάχιστον πέντε αιώνες αργότερα από το χρονικό όριο στο οποίο τοποθετείται η εξάλειψη της δοτικής από την καθομιλουμένη. Για την ανάπτυξη της αναλυτικής δομής με την πρόθεση εἰς στη δήλωση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ, μπορεί να έπαιξαν ρόλο ενδεχομένως λειτουργικοί λόγοι (π.χ. χρήση της αναλυτικής δομής σε πλήρεις ΟΥ και όχι σε αντωνυμίες, ή όταν ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ βρίσκεται σε απόσταση από το ρήμα, κτλ.). Σο θέμα αυτό χρήζει περαιτέρω διερεύνησης και διεξοδικής ανάλυσης των πηγών της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου, λογοτεχνικών και μη. Πέρα από τους λειτουργικούς λόγους, σημαντικό ρόλο θα διαδραμάτισε και η σχέση της έννοιας του δοῦναι με την έννοια της κίνησης, καθώς η πρώτη προϋποθέτει τη δεύτερη. Θυμίζουμε ότι η βασική λειτουργία της εἰς σε όλα τα διαχρονικά στάδια που έχουμε εξετάσει είναι η δήλωση της κίνησης προς ένα τόπο αναφοράς. την επόμενη υποενότητα, θα δείξουμε ότι η μετακίνηση από τη λειτουργία της τοπικής δήλωσης στη λειτουργία της δήλωσης του σημασιολογικού ρόλου του ΑΠΟΔΕΚΣΗ μπορεί να περιγραφεί με όρους μεταφορικής αντιστοίχισης από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ στο πεδίο των ΑΝΘΡΨΠΙΝΨΝ ΟΝΣΟΣΗΣΨΝ, δηλαδή το ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ. 298

325 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Η σύνδεση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ με τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ Η μεταφορά ΟΙ ΑΠΟΔΕΚΣΕ ΕΙΝΑΙ ΣΟΦΟΙ ε αυτή την υποενότητα εξετάζουμε το είδος της ομοιότητας που υφίσταται ανάμεσα στο ΣΟΦΟ της κίνησης και στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Πιο συγκεκριμένα, διερευνούμε το ρόλο της μεταφοράς ως μηχανισμού που συνδέει μια συγκεκριμένη σημασία μιας τοπικής πρόθεσης με μια πιο αφηρημένη σημασία, δηλαδή τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Με αυτό τον τρόπο, προσπαθούμε να δείξουμε ότι η επέκταση από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ είναι κινητροδοτούμενη. Επιπλέον, αναζητούμε την εμπειρική βάση της εν λόγω μεταφοράς. Όπως έχει ήδη αναφερθεί στην παρουσίαση της θεωρίας της μεταφοράς, σύμφωνα με τους Lakoff & Johnson (1980: 19), καμία μεταφορά δεν μπορεί να γίνει κατανοητή ή να αναπαρασταθεί επαρκώς ανεξάρτητα από την εμπειρική της βάση. Περαιτέρω, θα παρουσιάσουμε πρόσθετες ενδείξεις που ενισχύουν τη θέση ότι η χρήση ενός ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη για την κωδικοποίηση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ δεν είναι τυχαία. Η εισαγωγή στο θέμα αυτής της υποενότητας θα γίνει με την αναφορά ορισμένων παραδειγμάτων από τη νέα ελληνική: (5.104) α. Για ποιον προορίζεται το γράμμα; β. ε ποιον πηγαίνει το δέμα; γ. Σα παιχνίδια έφτασαν στα παιδιά. Από τα παραπάνω παραδείγματα, είναι εμφανές ότι χρησιμοποιούμε το λεξιλόγιο από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ (τα ρήματα προορίζεται, πηγαίνει, έφτασαν), και συγκεκριμένα το λεξιλόγιο των τοπικών στόχων, για να μιλήσουμε για το τελικό «σημείο» της μεταφοράς ενός αντικειμένου, σημείο το οποίο φέρει το χαρακτηριστικό *+ΑΝΘΡΨΠΙΝΟ+. Αυτό το σημείο είναι ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι χρησιμοποιούμε συστηματικά το λεξιλόγιο από ένα συγκεκριμένο πεδίο (ΦΨΡΟ) για να αναφερθούμε σε ένα 299

326 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία πιο αφηρημένο πεδίο (ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ). Ο άνθρωπος δεν είναι φυσικό ορόσημο (με την κυριολεκτική και όχι με την τεχνική έννοια του όρου) που είναι τοποθετημένο στο τέλος μιας διαδρομής κατά μήκος της οποίας μια άλλη οντότητα κινείται. υνεπώς, δεν μπορεί να αποτελέσει το στόχο μιας κίνησης με αντικειμενικό τρόπο. Αυτό που συμβαίνει είναι η κατανόηση ενός πεδίου (ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ) μέσω ενός άλλου πιο συγκεκριμένου (ΦΨΡΟ). Η μεταφορά που καθορίζει τη σημασία του αποδέκτη είναι η μεταφορά ΟΙ ΑΠΟΔΕΚΣΕ ΕΙΝΑΙ ΣΟΦΟΙ. Η μεταφορά ΟΙ ΑΠΟΔΕΚΣΕ ΕΙΝΑΙ ΣΟΦΟΙ βασίζεται σε συσχετίσεις στην ανθρώπινη εμπειρία. Αν ένα αντικείμενο πρέπει να μεταφερθεί από μια οντότητα σε μια άλλη οντότητα, αυτό το αντικείμενο πρέπει πρώτα να διανύσει μια διαδρομή στο χώρο και να μετακινηθεί προς αυτή τη δεύτερη οντότητα. Αυτή η οντότητα, ο αποδέκτης, θα είναι το τελικό σημείο, ο στόχος της μεταφοράς και της κίνησης. Αυτό σημαίνει ότι το γεγονός του λαμβάνειν προϋποθέτει την προηγούμενη μετακίνηση του αντικειμένου που πρόκειται να ληφθεί. Αυτή η επαναλαμβανόμενη εμπειρία παρέχει την εμπειρική βάση για τη μεταφορά ΟΙ ΑΠΟΔΕΚΣΕ ΕΙΝΑΙ ΣΟΦΟΙ. ε αυτό το πνεύμα, οι Rice & Kabata (2007: ) ορίζουν τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ ως το τελικό σημείο μιας φυσικής συναλλαγής η Luraghi (2003: 39) επίσης τον περιγράφει ως την οντότητα εκείνη που υποδέχεται το μεταφερόμενο αντικείμενο και μπορεί να περιγραφεί ως ο τελικός στόχος μιας κίνησης τέλος ο Kittilä (2005: : 135) τον ορίζει ως την έμψυχη οντότητα που παραλαμβάνει κάτι το οποίο μεταφέρεται στη σφαίρα ελέγχου του ή στο πεδίο κατοχής του (βλ. και Newman ). Κοινή συνισταμένη όλων των παραπάνω ορισμών είναι η θεώρηση της οντότητας που γίνεται αποδέκτης ενός αντικειμένου ως στόχου μιας πράξης, ενός γεγονότος. Η μετακίνηση από τη λειτουργία της τοπικής δήλωσης στη λειτουργία της δήλωσης του σημασιολογικού ρόλου του ΑΠΟΔΕΚΣΗ μπορεί, συνεπώς, να περιγραφεί με όρους μεταφορικής αντιστοίχισης από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ 300

327 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία στο πεδίο των ΑΝΘΡΨΠΙΝΨΝ ΟΝΣΟΣΗΣΨΝ. κιαγραφεί μια στενή συσχέτιση ανάμεσα στην εμπειρία της κίνησης και στην εμπειρία της πράξης που περιέχει τη μεταφορά κάποιου πράγματος από μια οντότητα σε μια άλλη υνθετική πολυσημία Αξίζει να επισημάνουμε σε αυτό το σημείο ότι η σύνδεση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ με τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ μέσω του μηχανισμού της μεταφοράς αφορά μόνο το ένα επίπεδο της μεταξύ τους σχέσης. ε ένα δεύτερο επίπεδο, η σύνδεση επιτυγχάνεται μέσα από τη συνθετική πολυσημία, κάτι που σημαίνει ότι η κωδικοποίηση του νέου σημασιολογικού ρόλου από την εἰς γίνεται εφικτή και μέσα από το σημασιολογικό περιεχόμενο στοιχείων του περιβάλλοντος της πρόθεσης. Εν προκειμένω, ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ προκύπτει σταθερά με ρήματα που σχετίζονται με το γεγονός του δοῦναι. ύμφωνα με τα κριτήρια πολυσημίας που έχουμε θέσει, ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ είναι διακριτή σημασία, γιατί, μολονότι η έννοια εξαρτάται από το περικείμενο, δεν αμφιταλαντευόμαστε ανάμεσα σε μια ερμηνεία από το ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο που είναι το πεδίο στόχος και σε μια ερμηνεία από το το πεδίο του ΦΨΡΟΤ που είναι το πεδίο πηγή Διαγλωσσική μαρτυρία Η στενή σχέση μεταξύ του ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη και του γεγονότος του δοῦναι πιστοποιείται και από το ότι σε μερικές γλώσσες (π.χ. στην Iban, μια αυστρονησιακή γλώσσα, την κινεζική και σε αρκετές δυτικοαφρικανικές γλώσσες) ο ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης που χρησιμοποιείται για το γεγονός του δοῦναι σχετίζεται με ρήμα που σημαίνει πηγαίνω. Αυτή η ανεξάρτητη μαρτυρία υποδηλώνει ότι πράγματι πρέπει να υπάρχει κάποια σύνδεση μεταξύ των δύο πεδίων, του ΦΨΡΟΤ και του ΚΟΙΝΨΝΙΚΟΤ. Βέβαια, οι αποδέκτες συνδέονται και με άλλες έννοιες. Ψς αποτέλεσμα αυτών των διαφορετικών συνδέσεων, διαφορετικές στρατηγικές 301

328 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία χρησιμοποιούνται από διαφορετικές γλώσσες για την κωδικοποίηση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Για παράδειγμα, ορισμένες γλώσσες υπογραμμίζουν τον ρόλο του ΑΠΟΔΕΚΣΗ ως στόχου του γεγονότος του δοῦναι, όπως έχουμε ήδη αναφέρει (π.χ. ο ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης ni της ιαπωνικής βλ. Kabata 2000, Rice & Kabata 2007), ενώ κάποιες άλλες χρησιμοποιούν δείκτη που κωδικοποιεί τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ για να δηλώσουν τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ (π.χ. η πρόθεση nu στη γλώσσα Sumambuq, διάλεκτο της αυστρονησιακής γλώσσας Murut (βλ. Newman 1996: 96, όπου και σχετικές αναφορές)). Αντίστροφα, σε άλλες γλώσσες ο δείκτης που χρησιμοποιείται για να εκφράσει τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ σχετίζεται με το ρήμα που σημαίνει δίνω, που είναι το πρωτοτυπικό ρήμα για την κωδικοποίηση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Για παράδειγμα, στη γλώσσα Σάι (Thai) το δίπτωτο ρήμα h}y ( δίνω ) γραμματικοποιείται ως σειριακό ρήμα και αυτό το γραμματικοποιημένο ρήμα χρησιμοποιείται σε μεγάλο εύρος δομών, ανάμεσα στις οποίες και σε δομές που περιέχουν είτε ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ είτε ΑΠΟΔΕΚΣΗ (βλ. Jenny 2010: 382 για άλλες γλώσσες, βλ. Creissels 2010: 35-37, Heine & Kuteva 2002: ). Αυτή η περίπτωση δεν συνιστά γνήσιο παράδειγμα της εξέλιξης από τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ στον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, αλλά δείχνει ότι ο δείκτης που χρησιμοποιείται για τη δήλωση του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ σχετίζεται με το ρήμα του γεγονότος του δοῦναι, το οποίο γεγονός περιέχει τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Αποτελεί πρόκληση η ανίχνευση της διαχρονικής εξέλιξης των ρημάτων αυτών και της πορείας της γραμματικοποίησης τους σε διάφορες γλώσσες, έτσι ώστε να προσδιοριστεί η ακριβής κατευθυντικότητα της επέκτασης. Αν δειχτεί εμπειρικά ότι το ρήμα που σημαίνει δίνω πρώτα επεκτείνεται στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ και κατόπιν από τον αποδέκτη στον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ (στις περιπτώσεις που ο δείκτης κωδικοποιεί και τους δύο σημασιολογικούς ρόλους) και δεδομένης της ύπαρξης της αντίστροφης κατευθυντικότητας, δηλαδή από τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ (βλ. επόμενη ενότητα), αυτό θα ισχυροποιούσε την άποψή μας και θα επιβεβαίωνε την υπόθεσή 302

329 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία μας ότι καμία από τις δύο έννοιες, δηλαδή ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ και ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, δεν είναι εννοιακά πιο αφηρημένη σε σχέση με την άλλη, αφού και οι δύο έννοιες θα μπορούν να αποτελέσουν την πηγή από την οποία η άλλη έννοια μπορεί να παραχθεί (βλ. την υποενότητα που ακολουθεί). Η τεκμηρίωση της συγκεκριμένης κατεύθυνσης της αλλαγής που σχετίζεται με τη γραμματικοποίηση των ρημάτων σε σειριακά ρήματα παραμένει εμπειρικό ζήτημα, η διερεύνηση του οποίου, όμως, ξεφεύγει από τους στόχους της παρούσας διατριβής 213. Η πρόταξη αυτού του ερωτήματος μας φέρνει, ωστόσο, στο βασικό θέμα της επόμενης υποενότητας, που είναι η κατεύθυνση της αλλαγής από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ Από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ: η κατεύθυνση της αλλαγής Πρόσφατες έρευνες στη γλωσσική αλλαγή έχουν δείξει ότι υπάρχουν δύο διαθέσιμα μονοπάτια επέκτασης που οδηγούν στη σημασία του ΑΠΟΔΕΚΣΗ: το ένα εκκινεί από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία (βλ. Luraghi 2003: 39, Rice & Kabata 2007: 494) και το άλλο έχει ως αφετηρία τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ (βλ. Heine 1990: 131, Heine et al. 1991: 151, Heine & Kuteva 2002: 54). Άλλες μελέτες αναφέρουν και τις δύο κατευθύνσεις (Haspelmath 2003: 234, Lehmann 2002: 99). ύμφωνα με τον Lehmann (2002: 97), εμπειρική ένδειξη για τη διπλή κατεύθυνση αποτελεί το γεγονός ότι υπάρχουν εξελικτικά μονοπάτια που οδηγούν τόσο από τον ΚΙΝΗΙΑΚΟ σημασιολογικό ρόλο στον 213 Η R. Moser (2005: 279) τοποθετεί στο συνεχές των σημασιών πρώτα τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και μετά τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ, ωστόσο η ίδια παραθέτει και την άποψη του T. Givón ότι η πιο συνήθης εξέλιξη είναι από το δίνω στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ και από τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ στον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. το ίδιο πνεύμα με τον Givón, ο Smith (2005: 59) υποθέτει ότι ο δείκτης που κωδικοποιεί τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ στη γλώσσα Lai έχει γραμματικοποιηθεί από το ρήμα peek που είναι το ρήμα που χρησιμοποιείται στο γεγονός του δοῦναι (το ίδιο υποστηρίζει σε επόμενο άρθρο του για τα ιαπωνικά και το δείκτη age [Smith 2010: 74]). Παρόμοια, υπόθεση διατυπώνει και η Hill (2005: 265) για το πρόσφυμα που εκφράζει τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ στη γλώσσα Cupeño (της γλωσσικής οικογένειας Uto-Aztec), το -max, ότι δηλαδή πιθανόν έχει γραμματικοποιηθεί από το πλήρες ρήμα max-s ( δίνω ). Η διαχρονική μελέτη γλωσσών στις οποίες υπάρχει πρόσβαση σε ιστορικά δεδομένα θα φώτιζε σημαντικές όψεις του ζητήματος. 303

330 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ΑΠΟΔΕΚΣΗ (όπως π.χ. συμβαίνει με την αγγλική πρόθεση to η οποία, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, αρχικά δήλωνε μόνο τη φυσική κίνηση του τροχιοδείκτη προς ένα ορόσημο), όσο και από τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ στον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ (όπως είναι η περίπτωση του para ( για ) της πορτογαλικής της Βραζιλίας που χρησιμοποιείται και για την κωδικοποίηση του σημασιολογικού ρόλου του ΑΠΟΔΕΚΣΗ). τη συνέχεια, θα προσπαθήσουμε να δείξουμε ότι η κατεύθυνση της σημασιολογικής αλλαγής όσον αφορά την πρόθεση εἰς δεν προχωράει από τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ αντιθέτως, θα υποστηρίξουμε ότι ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ παράγεται απευθείας από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία χωρίς τη μεσολάβηση ενδιάμεσης σημασίας. Η υιοθέτηση μιας τέτοιας θέσης δημιουργεί την ανάγκη απάντησης σε δύο βασικά ερωτήματα: 1) γιατί ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ παράγεται από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία; 2) γιατί ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ δεν παράγεται από τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ; ε σχέση με το δεύτερο ερώτημα, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι δεν αντιτιθέμεθα σε αυτή την κατευθυντικότητα εν γένει. Τποθέτουμε απλώς ότι αν μια γλώσσα διαθέτει έναν ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτη που εκφράζει τόσο τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ όσο και τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, τότε οι δύο σημασίες πιθανώς εξελίχθηκαν ανεξάρτητα η μία από την άλλη, με τη σημασία από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ να αποτελεί τη σημασία-πηγή. Θα αρχίσουμε να ξετυλίγουμε το νήμα αυτού του ενδιαφέροντος σημασιολογικού μονοπατιού, με την παρουσίαση του μοντέλου του Heine (1990) για τις λειτουργίες που εμφανίζουν οι ΚΙΝΗΙΑΚΟΙ πτωτικοί δείκτες στις αφρικανικές γλώσσες Ik και Kanuri. Μια ενημερωμένη εκδοχή του μοντέλου απεικονίζεται στο σχήμα που ακολουθεί: 304

331 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ΚΙΝΗΙΑΚΗ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ΣΟΠΟ ΚΟΠΟ ΔΟΣΙΚΗ ΚΣΗΗ ΦΡΟΝΟ ΑΙΣΙΑ ΤΠΟΘΕΣΙΚΗ ΣΡΟΠΟ ΕΓΚΙΒΩΣΙΜΕΝΗ ΠΡΟΣΑΗ χήμα Οι λειτουργίες του ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ πτωτικού δείκτη στις γλώσσες Ik και Kanuri (οι λειτουργίες που δεν είναι με έντονα γράμματα αφορούν τη γλώσσα Ik) *από Heine et al. 1991: 151]. ύμφωνα με το παραπάνω μονοκατευθυντικό μοντέλο, η αλλαγή προχωράει από τις πιο συγκεκριμένες σημασίες στην κορυφή στις πιο αφηρημένες σημασίες στη βάση. τη δεδομένη περίπτωση, η πιο συγκεκριμένη σημασία είναι αυτή του χώρου, δηλαδή η ΚΙΝΗΙΑΚΗ. Κάθε κόμβος που βρίσκεται κάτω από αυτή την κεντρική σημασία θεωρείται ότι περιέχει πιο αφηρημένη σημασία, δηλαδή πιο γραμματικοποιημένη (σύμφωνα με την ορολογία των Heine et al. 1991). ε γενικές γραμμές, κάθε σημασία που βρίσκεται χαμηλότερα σε σχέση με μια άλλη σημασία θεωρείται πιο γραμματικοποιημένη. Έτσι, η ΔΟΣΙΚΗ 214 είναι πιο γραμματικοποιημένη σε σχέση τόσο με τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ όσο και σε σχέση με την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία, αλλά λιγότερο γραμματικοποιημένη από την ΚΣΗΗ. Αυτό που παρατηρούμε στο συγκεκριμένο μοντέλο είναι ότι, ενώ προβλέπονται η προτεραιότητα και η πρωτοτυπικότητα της ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασίας, η κατευθυντικότητα προϋποθέτει ότι ανάμεσα στην ΚΙΝΗΙΑΚΗ 214 ΑΠΟΔΕΚΣΗ σύμφωνα με την ορολογία που υιοθετείται σε αυτήν τη διατριβή. 305

332 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία σημασία και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ μια ενδιάμεση σημασία πρέπει να μεσολαβεί, ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. ε αυτό το κρίσιμο σημείο, θα παρουσιάσουμε τους λόγους που μας οδηγούν να υποστηρίξουμε ότι η ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία και ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ συνδέονται απευθείας. Η απευθείας σύνδεση των δύο σημασιών υποστηρίζεται από τα αποτελέσματα της τυπολογικής μελέτης των Rice & Kabata (2007). Από την έρευνά τους σε 44 γλώσσες προέκυψε ότι ένας ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης που γραμματικοποιείται τείνει να επεκτείνεται απευθείας στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ 215. το δείγμα γλωσσών που έλεγξαν, η κυριαρχούσα σημασία μέσα στο ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο, το οποίο περιλαμβάνει τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ, τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και τον ΔΕΚΣΗ, ήταν ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Σο κριτήριο της κυριαρχίας μέσα σε ένα δεδομένο πεδίο είναι για αυτούς αποφασιστικός παράγων, έτσι ώστε να καθοριστεί ποια σημασία «τροφοδοτεί» τις άλλες σημασίες (Rice & Kabata 2007: ). υνεπώς, αν σε μια γλώσσα ένας ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης κωδικοποιεί και τους τρεις σημασιολογικούς ρόλους, τότε ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ είναι η σημασία από την οποία οι άλλες δύο σημασίες παράγονται. Σέτοια γλώσσα είναι η ιαπωνική και ο σχετικός δείκτης είναι η επίθεση ni. το (5.105) ο δείκτης ni δηλώνει τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ, στο (5.106) τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και στο (5.107) τον ΔΕΚΣΗ. (5.105) Makoto wa sono omotya o ototo ni yat-ta Μακότο ΘΕΜΑ αυτό παιχνίδι ΑΙΣ αδερφός ni δίνω:παρ Ο Μακότο έδωσε το παιχνίδι στον αδερφό του (5.106) Mariko wa Taroo ni piano o hii-te-age-ta Μαρίκο ΘΕΜΑ Σάρο ni πιάνο ΑΙΣ παιζω:τνδ.βοηθ.παρ Ο Μαρίκο έπαιξε πιάνο για τον Σάρο. 215 Βλ. την ενότητα [5.3.5], όπου παρουσιάζονται αναλυτικά τα στοιχεία από τη μελέτη των Rice & Kabata αλλά και τα αποτελέσματα της δικής μας τυπολογικής έρευνας. Όσον αφορά τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ, το δικό μας δείγμα γλωσσών επιβεβαιώνει το μοντέλο των Rice & Kabata. 306

333 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία (5.107) Kanojo wa sono kodomo ni hanashikake-ta αυτή ΘΕΜΑ το παιδί ni μιλάω:παρ Αυτή μίλησε στο παιδί. *Σα παραδείγματα από τους Rice & Kabata 2007: 456] Σο μοντέλο των Rice & Kabata ορίζει ότι η βασική σημασία για τον δείκτη ni είναι η σημασία του παραδείγματος (55), δηλαδή ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ τροφοδοτεί το ΔΕΚΣΗ και τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. Ψστόσο, μέσα από την εξέταση των σημασιολογικών ρόλων του ΑΠΟΔΕΚΣΗ και του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ στα δεδομένα της ελληνικής, θα δειχτεί ότι ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ δεν μπορεί να είναι σημασία-πηγή για τους άλλους δύο ρόλους. ε αυτή την ενότητα, θα ασχοληθούμε με τη σχέση ΚΙΝΗΙΑΚΗ-ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ- ΑΠΟΔΕΚΣΗ 216. ε επιφανειακό επίπεδο, η κατευθυντικότητα από τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ στον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ δεν θα δημιουργούσε πρόβλημα στην άποψη που υιοθετούμε στο πλαίσιο της διατριβής αυτής, ότι δηλαδή ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ παράγεται απευθείας από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία. Και αυτό γιατί ο ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης θα μπορούσε κάλλιστα σε ύστερο διαχρονικό στάδιο να επεκταθεί στη σημασία του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ, αφού πρώτα είχε επεκταθεί στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ, χωρίς αυτή η εξέλιξη να έχει αντίκτυπο στην ανάλυση μας. Όμως, η εν λόγω κατευθυντικότητα, δηλαδή ΚΙΝΗΙΑΚΗ ΑΠΟΔΕΚΣΗ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, δεν υποστηρίζεται από τα δεδομένα από την ιστορία της ελληνικής. Αντίθετα, μαρτυρείται η αντίστροφη πορεία, καθώς ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ εμφανίζεται ήδη στην κλασική ελληνική, που σημαίνει ότι η επέκταση στον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ προηγείται της επέκτασης στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ όσον αφορά την εἰς (για τη διαπίστωση αυτή βλ. Luraghi 2003: 39, 2010). Πάλι σε επιφανειακό επίπεδο, η κατευθυντικότητα αυτή φαίνεται να συνάδει με το μοντέλο του Heine (1990 βλ. σχήμα *5.16]). Πράγματι, είναι 216 την επόμενη ενότητα, θα δούμε ότι και η υπόθεση της κατεύθυνσης από τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ στο ΔΕΚΣΗ είναι προβληματική. 307

334 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία γεγονός ότι μια σημασία δεν μπορεί να παραχθεί από μια σημασία που εμφανίζεται αργότερα. Από την άλλη μεριά όμως, πρέπει να αποφύγουμε την πλάνη που θα πήγαζε από το συλλογισμό ότι, εφόσον μια σημασία1 εμφανίζεται νωρίτερα από μια σημασία2, τότε η σημασία2 παράγεται από τη σημασία1. Με δυο λόγια, θα ήταν παραπλανητικό να υποθέταμε ότι ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ παράγεται από τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ βασιζόμενοι μόνο στο γεγονός ότι ο πρώτος εμφανίζεται αργότερα στα κείμενα σε σχέση με το δεύτερο. Σα προβλήματα που ανακύπτουν από τα δύο μοντέλα λύνονται αν υποθέσουμε ότι οι δύο σημασίες εξελίχθηκαν αυτόνομα. Η ιδέα της απευθείας σύνδεσης των δύο σημασιών ισχυροποιείται από το ότι οι ΚΙΝΗΙΑΚΟΙ δείκτες σε διάφορες γλώσσες δεν κωδικοποιούν υποχρεωτικά και τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Για παράδειγμα, η αγγλική πρόθεση to δηλώνει μόνο τον δεύτερο και όχι τον πρώτο (για τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ χρησιμοποιείται η πρόθεση for). Σουλάχιστον σε αυτές τις γλώσσες, δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ παράγεται από τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. Αυτή η πτυχή προβλέπεται από την ανάλυση με σημασιολογικούς χάρτες του Haspelmath (2003: 213). το σχήμα που ακολουθεί αποτυπώνεται η απόπειρα του Haspelmath να αποδώσει τις τυπικές λειτουργίες της δοτικής πτώσης και των προθέσεων που έχουν αντίστοιχο ρόλο: ΔΟΣΙΚΗ ΠΡΟΨΠΙΚΗ ΚΣΗΣΙΚΗ ΕΞΨΣΕΡΙΚΟ ΚΣΗΣΨΡ ΚΙΝΗΙΑΚΗ ΑΠΟΔΕΚΣΗ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ΚΡΙΝΟΝ ΠΡΟΨΠΟ/ ΑΝΑΥΟΡΑ ΚΟΠΟ ΒΙΨΝΨΝ χήμα Ο σημασιολογικός χάρτης των τυπικών λειτουργιών της δοτικής (χωρίς την κατευθυντικότητα) *προσαρμοσμένο από Haspelmath 2003: 213]. 308

335 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Αυτός ο σημασιολογικός χάρτης προβλέπει ότι δεν είναι απαραίτητη προϋπόθεση για έναν ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτη να εμφανίζει τη σημασία του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ, για να επιτελεί και τη λειτουργία του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Προτείνεται δηλαδή ότι δεν είναι προκαθορισμένο ένας δείκτης που κωδικοποιεί τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ να δηλώνει επιπλέον και τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. Σο πρόβλημα με το σημασιολογικό χάρτη του Haspelmath προκύπτει από τη θέση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ σε αυτόν. Πιο αναλυτικά, ο Haspelmath υποστηρίζει ότι αν μια γλώσσα διαθέτει ένα πολυλειτουργικό μόρφημα με τις λειτουργίες ΚΙΝΗΙΑΚΗ (λειτουργία1) και ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ (λειτουργία3), τότε το ίδιο μόρφημα θα λειτουργεί και ως ΑΠΟΔΕΚΣΗ (λειτουργία2). ύμφωνα με τον ίδιο, αν δείχναμε ότι μια γλώσσα εμφανίζει ένα δείγμα πολυλειτουργικότητας το οποίο δεν μπορεί να προβλεφθεί από το σημασιολογικό χάρτη, τότε ο χάρτης αυτός δεν επαληθεύεται και θα πρέπει είτε να εγκαταλειφθεί είτε να τροποποιηθεί. Πράγματι, η πρόθεση εἰς σε ένα συγκεκριμένο διαχρονικό στάδιο εμφανίζει πολυλειτουργικότητα που δεν καλύπτεται από τον προτεινόμενο σημασιολογικό χάρτη. την κλασική ελληνική η εἰς, όπως έχει προαναφερθεί, κωδικοποιεί τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ (λειτουργία3) αλλά όχι και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ (λειτουργία2). υνεπώς, ο χάρτης πρέπει να τροποποιηθεί. Σο πρόβλημα λύνεται και πάλι, αν θεωρήσουμε ότι οι δύο σημασίες εξελίχθηκαν ανεξάρτητα, λύση που συνεπάγεται ότι το χρονικό σημείο στο οποίο θα εμφανιστεί η μια σημασία δεν σχετίζεται με το χρόνο κατά τον οποίο θα αναδυθεί η άλλη σημασία. Για να ανακεφαλαιώσουμε, βασισμένοι στις παραπάνω παρατηρήσεις, υποστηρίζουμε ότι η μετατόπιση από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ μπορεί να επισυμβεί χωρίς τη μεσολάβηση μιας ενδιάμεσης σημασίας. Θα ήταν αντιοικονομικό να υποθέσουμε ότι για την περιγραφή της κατευθυντικότητας υπάρχουν δύο κανόνες του ακόλουθου τύπου : 309

336 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία (α) Αν ένας ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης εκφράζει σε μια γλώσσα τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ αλλά όχι τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, τότε ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ παράγεται από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία (β) Αν ένας ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης εκφράζει σε μια γλώσσα τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ και τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, τότε ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ παράγεται από τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. Αντιθέτως, θα ήταν πιο ακριβές να υποθέσουμε την ύπαρξη ενός κανόνα: (γ) Είτε ο ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης εκφράζει σε μια γλώσσα μόνο τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ είτε τόσο τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ όσο και τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ παράγεται από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία. Αυτή η υπόθεση αντικρούει τις προαναφερθείσες κατευθυντικότητες, καθώς προβλέπει μια κοινή πηγή και για τους δύο σημασιολογικούς ρόλους, για τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ και τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. Επιπλέον, ενέχει την παραδοχή ότι κανένας από τους δύο ρόλους δεν είναι εννοιακά πιο αφηρημένος σε σχέση με τον άλλο, αφού το μέτρο σύγκρισης του «αφηρημένου» για αυτούς είναι η ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία. Η προτεινόμενη κατευθυντικότητα συμβαδίζει με το σχήμα για την εξέλιξη της εἰς που αναφέρει η Luraghi (2003: 328), η οποία, όμως, είναι σημαντικό να σημειώσουμε, δεν αναλύει την κωδικοποίηση του θεματικού ρόλου του ΑΠΟΔΕΚΣΗ από την εν λόγω πρόθεση 217, καθώς το πεδίο της έρευνάς της περιορίζεται στις αλλαγές που έχουν επισυμβεί μέχρι το τέλος της κλασικής ελληνικής (για το αναλυτικό σχήμα βλ. την ενότητα [5.3.5]). Μάλιστα, σε επόμενο άρθρο της (2010) φαίνεται να αποδέχεται ως πηγή για τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, ακολουθεί δηλαδή τη χρονολογκά διατεταγμένη σειρά των σημασιών. 217 Σο ίδιο ισχύει και την προτεινόμενη κατευθυντικότητα από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ στο ΔΕΚΣΗ, η οποία θα αναλυθεί στην ενότητα *

337 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ΑΠΟΔΕΚΣΗ ΚΙΝΗΙΑΚΗ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ χήμα Από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ και τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ υμπεράσματα της ενότητας ε αυτή την ενότητα εξετάστηκε η επέκταση της πρόθεσης που έλαβε χώρα στη διαχρονία της ελληνικής από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία στη σημασία του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Καταρχάς μέσα από τη διερεύνηση της πορείας της κωδικοποίησης του ΑΠΟΔΕΚΣΗ, αποκαλύφθηκε ότι η ελληνική διήλθε μέσα από δύο φάσεις. Κατά την πρώτη φάση, ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ και η ΚΙΝΗΙΑΚΗ λαμβάνουν διαφορετικό μαρκάρισμα: η δοτική είναι ο μοναδικός δείκτης για το μαρκάρισμα του ΑΠΟΔΕΚΣΗ, ενώ για την ΚΙΝΗΙΑΚΗ χρησιμοποιείται η <εἰς + αιτιατική>. τη διάρκεια αυτής της φάσης, εξαιτίας της απαρχής της συρρίκνωσης του πτωτικού συστήματος προκύπτει μια διαφοροποίηση στην κωδικοποίηση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ, η οποία όμως δεν επηρεάζει το μοτίβο καθαυτό. Η διαφοροποίηση αφορά την ανάδυση δύο νέων μέσων, της γενικής και της αιτιατικής, για τη δήλωση αυτού του σημασιολογικού ρόλου. Κατά τη δεύτερη φάση, ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ και η ΚΙΝΗΙΑΚΗ λαμβάνουν το ίδιο μαρκάρισμα, ωστόσο ταυτόχρονα χρησιμοποιείται και κάποια άλλη στρατηγική για τη δήλωση του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Επιπλέον, διαπιστώθηκε ότι αυτές οι δύο διακριτές φάσεις της ελληνικής αντιστοιχούν σε διαμορφωμένες καταστάσεις άλλων γλωσσών. Δηλαδή η ελληνική σε διαφορετικά διαχρονικά στάδια έχει ομοιότητες με διαφορετικές γλώσσες. Έτσι, ενώ κατά την πρώτη περίοδο μοιάζει με γλώσσες όπως η γερμανική και η λατινική, κατά τη δεύτερη περίοδο ακολουθεί το υπόδειγμα που ακολουθούν γλώσσες όπως η αγγλική. 311

338 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Περαιτέρω, προσπαθήσαμε να ρίξουμε φως στο διάλογο που είναι σε εξέλιξη στη βιβλιογραφία σε σχέση με τη σημασία-πηγή του ΑΠΟΔΕΚΣΗ. το πλαίσιο αυτής της διατριβής, υποστηρίξαμε ότι ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ αναδύθηκε απευθείας από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία χωρίς τη διαμεσολάβηση άλλης σημασίας. Διατυπώσαμε την άποψη ακολουθώντας τη σχετική βιβλιογραφία πάνω στο ζήτημα ότι το προτεινόμενο σημασιολογικό μονοπάτι μπορεί να ερμηνευθεί με αναγωγή στο μηχανισμό της μεταφοράς. Η κατεύθυνση της αλλαγής καθώς επίσης και ο εν λόγω μηχανισμός συμβαδίζουν με την ευρέως αποδεκτή ιδέα στο πλαίσιο της Γνωσιακής Γλωσσολογίας ότι η βασική σημασία των προθέσεων είναι τοπική και ότι οι άλλες σημασίες παράγονται από αυτή την τοπική σημασία μέσω μεταφορικών ή μετωνυμικών αντιστοιχίσεων. Σέλος, υποστηρίχθηκε ότι η σύνδεση των δύο σημασιών, της σημασίας από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ και της σημασίας από το ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο, επιτυγχάνεται σε δύο επίπεδα: σε πρώτο επίπεδο, μέσω του μηχανισμού της μεταφοράς και σε δεύτερο επίπεδο, μέσω της συνθετικής πολυσημίας. Εξάλλου, και η διαγλωσσική μαρτυρία πιστοποιεί τη σύνδεση μεταξύ των δύο πεδίων. 312

339 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία στο ΔΕΚΣΗ Εισαγωγικές παρατηρήσεις ε αυτή την ενότητα, θα παρουσιαστεί ένας ακόμη σημασιολογικός ρόλος που ανήκει στο ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο, ο ΔΕΚΣΗ (addressee). Η ανάλυση θα πραγματοποιηθεί σε δύο επίπεδα: σε ένα πρώτο επίπεδο, θα γίνει λόγος για το μηχανισμό που κινητοποιεί την εξέλιξη για την εἰς από τη σημασία του πεδίου του ΦΨΡΟΤ, την ΚΙΝΗΙΑΚΗ, στη σημασία από το ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο, το ΔΕΚΣΗ, αλλά και για τον πρόσθετο παράγοντα που πρέπει να λάβουμε υπόψη μας για να εξηγήσουμε την πολυσημία ΚΙΝΗΙΑΚΗ-ΔΕΚΣΗ. Και σε ένα δεύτερο επίπεδο, θα αναφερθούμε αδρομερώς στα μέσα κωδικοποίησης του ΔΕΚΣΗ στη διαχρονία της ελληνικής με στόχο να δειχτεί ότι η εἰς για πολύ μεγάλο διάστημα δεν ανήκει στα εναλλακτικά μέσα δήλωσης του σημασιολογικού αυτού ρόλου. Σο σχετικό εύρημα είναι ότι η κωδικοποίηση του ΔΕΚΣΗ δεν λαμβάνει χώρα νωρίτερα από το τέλος της ύστερης μεσαιωνικής ελληνικής Μεταφορά και συνθετική πολυσημία ύμφωνα με την Luraghi (2003: ), η επέκταση στο σημασιολογικό ρόλο του ΔΕΚΣΗ βασίζεται στη μεταφορά του ΑΓΨΓΟΤ. Πιο συγκεκριμένα, στηρίζεται σε μια επιμέρους μεταφορά της σύνθετης μεταφοράς του ΑΓΨΓΟΤ: τη μεταφορά Η ΕΠΙΚΟΙΝΨΝΙΑ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΣΟΛΗ, μέρος της οποίας αποτελεί και η πιο ειδική μεταφορά ΟΙ ΔΕΚΣΕ ΕΙΝΑΙ ΣΟΦΟΙ. Η μεταφορά του ΑΓΨΓΟΤ περιγράφηκε για πρώτη φορά από τον Reddy (1979) και η ύπαρξή της τεκμηριώθηκε μέσα από δεδομένα της αγγλικής. Η εμπειρική βάση της εν λόγω μεταφοράς μπορεί να αναζητηθεί στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η γλωσσική επικοινωνία εν γένει. Η επικοινωνία αποτελεί την από πλευράς πομπού αποστολή ενός μηνύματος μέσω φυσικών σημάτων (ηχητικών κυμάτων στην περίπτωσή μας) προς το δέκτη. 313

340 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Αυτή η επαναλαμβανόμενη εμπειρία, η πρόσληψη δηλαδή της επικοινωνίας σαν ένα γεγονός κίνησης, παρέχει την εμπειρική βάση για την αντιστοίχιση ανάμεσα στο πεδίο του ΦΨΡΟΤ και το ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο. Η επικοινωνία έχει τα χαρακτηριστικά και του γνώριμού μας σχήματος ΑΥΕΣΗΡΙΑ-ΔΙΑΔΡΟΜΗ- ΣΟΦΟ. Αφετηρία (πηγή) είναι ο πομπός, διαδρομή είναι ο δίαυλος με τον οποίο επιτυγχάνεται η μεταβίβαση του μηνύματος και στόχος είναι ο δέκτης. ε πρώτο επίπεδο, λοιπόν, η μετακίνηση από τη λειτουργία της τοπικής δήλωσης στη λειτουργία της δήλωσης του σημασιολογικού ρόλου του ΔΕΚΣΗ μπορεί να περιγραφεί με όρους μεταφορικής αντιστοίχισης από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ στο πεδίο των ΑΝΘΡΨΠΙΝΨΝ ΟΝΣΟΣΗΣΨΝ, το κοινωνικό πεδίο. Όμως, η σύνδεση των δύο σημασιών δεν επιτυγχάνεται μόνο μέσω του μηχανισμού της μεταφοράς: σε ένα δεύτερο επίπεδο, ο ΔΕΚΣΗ συνδέεται με τη σημασία από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ μέσω της συνθετικής πολυσημίας. Όπως θα διαπιστωθεί και στη συνέχεια, ο ΔΕΚΣΗ προκύπτει σταθερά με ρήματα από μια συγκεκριμένη ομάδα, τα verba dicendi. Ψς εκ τούτου, η νέα σημασία αναδύεται όχι μόνο δια μέσου της μεταφοράς, αλλά και δια μέσου του σημασιολογικού περιεχομένου στοιχείων του περιβάλλοντος της πρόθεσης (φυσικά και της ίδιας της πρόθεσης). ύμφωνα με τα κριτήρια πολυσημίας, ο ΔΕΚΣΗ είναι διακριτή σημασία, γιατί, παρά το γεγονός ότι η σημασία προκύπτει μέσα σε ένα συγκεκριμένο περικείμενο, το περικείμενο αυτό δεν δημιουργεί αμφιταλάντευση ανάμεσα σε μια ερμηνεία από το πεδίο του ΦΨΡΟΤ και σε μια ερμηνεία από το ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο. 314

341 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Η διαδρομή της εἰς προς το ΔΕΚΣΗ Καταρχάς, θα παρουσιάσουμε χωρίς πολλές λεπτομέρειες τους ποικίλους τρόπους με τους οποίους κωδικοποιείται ο ΔΕΚΣΗ στην πορεία της ελληνικής γλώσσας. Θα ξεκινήσουμε με τα πρώτα στάδια της ελληνικής. Ο ΔΕΚΣΗ στην ομηρική αλλά και στην κλασική ελληνική εκφράζεται πρωτίστως από τη δοτική και δευτερευόντως από την πρὸς στη σύνταξή της με την αιτιατική: (5.108) πολλάκι δή μοι τοῦτον Ἀχαιοὶ μῦθον ἔειπον καί τέ με νεικείεσκον (Σ 85-86) Οι Δαναοί μου πετούσαν το λόγο αυτό και μαζί μου τα 'βαζαν συχνά (5.109) Φρόνου δὲ οὐ πολλοῦ διελθόντος, χρν γὰρ Κανδαύλῃ γενέσθαι κακῶς, ἔλεγε πρὸς τὸν Γύγην τοιάδε (Ἡρόδοτος 1.8.8) Δεν πέρασε πολύς χρόνος, γιατί ήταν γραμμένο του Κανδαύλη να κακοπάθει, και έλεγε στον Γύγη τα εξής τους κλασικούς συγγραφείς βρίσκουμε - αντί της δοτικής - σε περιορισμένο βαθμό και την εἰς σε περιβάλλοντα στα οποία φαίνεται ότι εκφράζεται ο ΔΕΚΣΗ. Η Luraghi (2003: 112) επισημαίνει ότι η εἰς σε αυτές τις περιπτώσεις χρησιμοποιείται γιατί η χρήση της δοτικής θα ήταν ανεπαρκής για τη δήλωση του ΔΕΚΣΗ. τηρίζει την άποψή της σε παραδείγματα όπως το παρακάτω: (5.110) καὶ ἄλλα λέγων ἐς αὐτὸν θυμαλγέα ἔπεα (Ἡρόδοτος ) και τον χλεύαζε λέγοντάς του κι άλλα πολλά *το παράδειγμα από τη Luraghi 2003: 112] (5.111) ὑπέρκοπον μηδέν ποτ εἴπῃς αὐτὸς ἐς θεοὺς ἔπος (οφοκλής, Αἴας ) ποτέ μην ξεστομίσεις αλαζονικά λόγια εναντίον των θεών 315

342 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία τα (5.110) και (5.111) η πρόθεση προβάλλει την αφηρημένη κίνηση που διαγράφουν οι λέξεις προς το δέκτη, κίνηση η οποία είναι μονής κατεύθυνσης, αφού ο δέκτης δεν έχει τη δυνατότητα να απαντήσει. Η παρουσία της δοτικής, αντίθετα, θα υπονοούσε την ύπαρξη διπλής κατεύθυντικότητας στην αφηρημένη κίνηση. Ψς εκ τούτου, η χρήση της εἰς δεν μπορεί να θεωρείται εναλλακτικός τρόπος αντί της δοτικής για την κωδικοποίηση του ΔΕΚΣΗ στα δύο πρώτα διαχρονικά στάδια. Αλλά και αργότερα, κατά την μετακλασική ελληνική, οι δύο κυρίαρχες στρατηγικές παραμένουν η δοτική και η <πρὸς + αιτιατική>. Για παράδειγμα στο Διονύσιο από την Αλικαρνασσό (1 ος αι. π.φ.) απαντούν και οι δύο δομές και μάλιστα η <πρὸς + αιτιατική> εμφανίζεται με μεγαλύτερη συχνότητα σε σχέση με τη δοτική. ημειωτέον ότι απαντά και η πρόθεση εἰς για τον ΔΕΚΣΗ, αλλά εξαιρετικά σπάνια μάλιστα, η πλειοψηφία αυτών των περιπτώσεων μοιάζουν με τα (5.110) και (5.111), όπου ο δέκτης δεν έχει τη δυνατότητα να απαντήσει (βλ. παρ. [5.114+). Φαρακτηριστικά είναι τα ακόλουθα παραδείγματα που δείχνουν τους τρεις τρόπους μαρκαρίσματος του ΔΕΚΣΗ: (5.112) ὁ Ἀχιλλεὺς τῆ μητρὶ λέγει Ο Αχιλλέας λέει στη μητέρα (Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Ἡ Σέχνη τς Ῥητορικής ) (5.113) ὁ Δημόδοκος λέγει πρὸς ωκράτην Ο Δημόδοκος λέει στον ωκράτη (Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Ἡ Σέχνη τς Ῥητορικής ) (5.114) ὡς δ ἠγανακτοῦμεν πρὸς αὐτούς, ἐλεύθερον ῥῆμα εἰς τοῦτον εἶπε (Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Περὶ τῶν Ἀττικῶν ῥητόρων ) αλλά όταν αγανακτούσαμε γι αυτούς, (ο Λεύκιος) μίλησε ειλικρινά σε αυτόν 316

343 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Η συμπαρουσία των δύο μέσων παρατηρείται και στα κείμενα της Καινής Διαθήκης. Φαρακτηριστικός είναι ο ακόλουθος πίνακας που δείχνει και τις δύο στρατηγικές κωδικοποίησης του ΔΕΚΣΗ (πρβλ. Turner 1963: 237). Η μόνη διαφορά σε σύγκριση με τον Διονύσιο από την Αλικαρνασσό είναι ότι η κυρίαρχη στρατηγική είναι η δοτική. Η εἰς απαντά μόλις μια φορά σε σύνολο 710 περιπτώσεων του λέγω με συμπλήρωμα. λέγω 218 δοτική πρὸς + αιτιατική εἰς + αιτιατική ύνολο N (%) 95.9% 3,9% 0,14% (100%) Πίνακας Κατανομή του λέγω με συμπλήρωμα στην Καινή Διαθήκη. τους συγγραφείς της πρώιμης μεσαιωνικής γραμματείας που εξετάσαμε η κατάσταση δεν διαφοροποιείται σημαντικά. Ο επόμενος πίνακας παρουσιάζει τα δύο βασικά μέσα για την κωδικοποίηση του ΔΕΚΣΗ σε τρεις συγγραφείς, η γλώσσα των οποίων είναι αρκετά κοντά στην ομιλούμενη γλώσσα: τον Ιωάννη Μαλάλα (έργο: Φρονογραφία), τον Ιωάννη Μόσχο (έργο: Λειμωνάριον) και τον Κωνσταντίνο Ζ τον Πορφυρογέννητο (έργα: Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν και Έκθεσις της βασιλείου τάξεως). 218 Αναφερόμαστε στα δείγματα (tokens) στα οποία το λέγω λαμβάνει συμπλήρωμα. Μετρήθηκαν μόνο οι τύποι ενεστώτα του ρήματος, π.χ. λέγω, λέγει, λέγειν κτλ. 317

344 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Συγγραφέας Κυρίαρχη στρατηγική Δευτερεύουσα στρατηγική Δοτική <πρὸς + αιτιατική> Μαλάλας (65α) καὶ εἶπε τοῖς Ἰουδαίοις (65β) καὶ εἶπε Ῥαψάκης πρὸς [5-6 ος μ.φ.] (Μαλάλας, Φρονικόν 65.12) αὐτούς (Μαλάλας, Φρονικόν 145.5) καὶ εἶπεν αὐτῷ ὅτι Θυσίας χάριν τοῦ Διὸς ἦλθον ἐγὼ (Μαλάλας, Φρονικόν 80.18) Μόσχος [6-7 ος μ.φ.] Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος [10 ος μ.φ.] (66α) Λέγει ὁ ἔγκλειστος τῷ δαίμονι (Μόσχος, Λειμωνάριον 45) (67α)Σότε λέγει αὐτῷ ὁ γέρων (Μόσχος, Λειμωνάριον 184) (68α) καὶ λέγει τοῖς Φερσωνίταις (Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν κεφ. 53) (66β) Καὶ ἤρξατο λέγειν πρὸς τοὺς Πατέρας ὁ πατριάρχης (Μόσχος, Λειμωνάριον 149) (67β) Ὁ δὲ γέρων λυπηθεὶς λέγει πρὸς αὐτὸν, Διὰ τί, τέκνον; (Μόσχος, Λειμωνάριον 166) (68β) Καὶ συνταξάμενος ὁ θεωρητής, λέγει πρὸς τοὺς ἡνιόχους (Πορφυρογέννητος, Έκθεσις της βασιλείου τάξεως ) (69α) Λέγει αὐτοῖς ὁ Κώνστας (Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν κεφ. 53) (69β) καὶ λέγει πρὸς αὐτόν (Πορφυρογέννητος, Έκθεσις της βασιλείου τάξεως ) Πίνακας Κύρια και δευτερεύουσα στρατηγική για τη δήλωση του ΔΕΚΣΗ σε συγγραφείς της πρώιμης μεσαιωνικής περιόδου. Να σημειωθεί ότι για το ΔΕΚΣΗ ισχύουν οι παρατηρήσεις που κάναμε και για τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ στην ενότητα [ ]. Πιο συγκεκριμένα, ήδη από τον 1 ο π.φ. αι. η αιτιατική και η γενική χρησιμοποιείται σε μη λογοτεχνικούς παπύρους για τη δήλωση του ΔΕΚΣΗ. Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα που παραθέτει ο Humbert (1930: 170) από τον πάπυρο της Οξυρύγχου, όπου χρησιμοποιείται η γενική 219 (ἠπάντηκά σου, εἴρηκά σου) εκεί όπου η κλασική αττική χρησιμοποιεί τη δοτική. 219 Για τον κρίκο που συνδέει τη γενική με το έμμεσο αντικείμενο, βλ. Markopoulos (2010: 318

345 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία (5.120) ἠπάντηκά σου ἰς τὸ Κησάριον καὶ εἴρηκά σου ὥτι δὸς ἐμοὶ κέρμα ἀπὼ τῶν ἔχις με ἵνα ἀγωράσω ἐματ ἕναν λέβιτων (P. Oxy. 1683/ 4 ος μ.φ. αι.) σε συνάντησα στο Καισάριο και σου είπα: «Δώσε μου ένα νόμισμα από αυτά που έχεις, για να αγοράσω ένα δοχείο» 220 την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο υποθέτουμε ότι η αιτιατική και η γενική θα χρησιμοποιούνται, παρά την απουσία τους στους συγγραφείς που εξετάσαμε. Σο θέμα αυτό βέβαια χρήζει διεξοδικότερης ανάλυσης μέσα από τον έλεγχο περισσότερων πηγών. ε κάθε περίπτωση, εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι ότι δεν χρησιμοποιείται η <εἰς + αιτιατική> για την κωδικοποίηση του ΔΕΚΣΗ. Περαιτέρω, και στους συγγραφείς της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου, η <εἰς + αιτιατική> δεν συνιστά εναλλακτικό μέσο δήλωσης του ΔΕΚΣΗ. Από την έρευνα στα λογοτεχνικά κείμενα της περιόδου που περιλαμβάνονται στο TLG, προκύπτει ότι η χρήση της δομής <εἰς + αιτιατική> για την έκφραση του ρόλου του ΔΕΚΣΗ εδραιώνεται γύρω στον 16 ο μ. Φ. αι. Όπως και για τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ, έτσι και για το ΔΕΚΣΗ, το κείμενο που εμφανίζει την εν λόγω εξέλιξη είναι ο Θησαυρός του Δαμασκηνού του τουδίτη. Βέβαια, η χρήση της <εἰς + αιτιατική> δεν είναι ιδιαίτερα συχνή για την κωδικοποίηση του ΔΕΚΣΗ. Πιο συχνά μέσα αποτελούν η απλή αιτιατική, η απλή γενική και σε λιγότερες περιπτώσεις η <πρὸς + αιτιατική>. τον πίνακα [5.14], παρατίθενται χαρακτηριστικά παραδείγματα του κάθε γραμματικού μέσου στο ρόλο του ΔΕΚΣΗ. ημειώνεται ότι σε όλες τις περιπτώσεις ο ΔΕΚΣΗ μπορεί να είναι είτε όνομα είτε αντωνυμία. 123) πρβλ. Heine 1997: κεφ Η μετάφραση από το Horrocks 1997/ μ 2006:

346 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Απόσπασμα (5.121) Ἐγὼ αὐτὸ σὲ εἶπα προτήτερα, ὅτι εἴτι μὲ εἰπῆ ὁ Θεὸς μου, ἐκεῖνο νὰ εἰπῶ (Δαμασκηνός τουδίτης, Θησαυρός 2.494) (5.122) Σότε ὠργίσθη ὁ βασιλεὺς καὶ εἶπε τοὺς ὑπηρέτας του (Δαμασκηνός τουδίτης, Θησαυρός ) (5.123) καὶ πάλιν ἔπεσα εἰς τοὺς πόδας του, καὶ εἶπά του (Δαμασκηνός τουδίτης, Θησαυρός ) (5.124) Ὑπγε γοῦν ὁ φύλακας, καὶ εἶπε τοῦ σκλάβου τοῦ ἁγίου (Δαμασκηνός τουδίτης, Θησαυρός ) (5.125) Ὁ δὲ βασιλεὺς Διοκλητιανὸς πρὸς αὐτὴν εἶπε (Δαμασκηνός τουδίτης, Θησαυρός ) (5.126) Σότε ὡσὰν τὸν εἶδεν ὁ Πρόδρομος, εἶπε πρὸς τοὺς ἑβραίους (Δαμασκηνός τουδίτης, Θησαυρός 3.182) (5.127) ἐπειδὴ ἦτον άββατον, εἰς ἐκεῖνον δὲ δὲν εἶπε κανεὶς τίποτες (Δαμασκηνός τουδίτης, Θησαυρός ) (5.128) Εἴ τι εἶπα εἰς τὴν γυναῖκα σου νὰ φυλάγεται (Δαμασκηνός τουδίτης, Θησαυρός ) Γραμματικό μέσο Αιτιατική *αντωνυμία+ Αιτιατική *πλήρης ΟΥ+ Γενική *αντωνυμία+ Γενική *πλήρης ΟΥ+ πρὸς + αιτιατική *αντωνυμία+ πρὸς + αιτιατική *πλήρης ΟΥ+ εἰς + αιτιατική *αντωνυμία+ εἰς + αιτιατική *πλήρης ΟΥ+ Πίνακας Μέσα δήλωσης του ΔΕΚΣΗ στο Δαμασκηνό τουδίτη. τα (5.127) και (5.128) η αντωνυμία ἐκεῖνον και η ΟΥ τὴν γυναίκα σου φέρουν ξεκάθαρα το σημασιολογικό ρόλο του ΔΕΚΣΗ. τα παραδείγματα αυτά, είναι επίσης σαφές ότι στην επέκταση σε αυτή τη σημασία συνεισφέρει και το σημασιολογικό περιεχόμενο του λεκτικού ρήματος λέγω. 320

347 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Από την τυπολογία γλωσσών στην κατεύθυνση της αλλαγής ε αυτή την υποενότητα, εξετάζουμε τις δυνατότητες συνδυασμού του ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη με τους σημασιολογικούς ρόλους του ΑΠΟΔΕΚΣΗ, του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ και του ΔΕΚΣΗ στις γλώσσες του κόσμου 221. Από τα πολυσημικά μοτίβα που θα προκύψουν, θα γίνει σαφές ότι δεν έχουν όλες οι σημασίες την ίδια πιθανότητα συνεμφάνισης με τον ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτη. Ένας από τους στόχους αυτής της ενότητας είναι να δειχτεί ότι η ένταξη των εν λόγω σημασιολογικών ρόλων στο ίδιο πεδίο δεν είναι αυθαίρετη. Αν δείχναμε ότι υπάρχει εξάρτηση μεταξύ της ύπαρξης ενός σημασιολογικού ρόλου σε μια γλώσσα με την ύπαρξη ενός άλλου σημασιολογικού ρόλου, αυτό θα ήταν ισχυρή ένδειξη ότι οι δύο σημασιολογικοί ρόλοι ανήκουν στο ίδιο πεδίο. Παίρνοντας ως αφετηρία το δείγμα των 44 γλωσσών των Rice & Kabata (2007) 222, στο οποίο διερευνήθηκαν 54 ΚΙΝΗΙΑΚΟΙ δείκτες, προχωρήσαμε στη δημιουργία ενός νέου σώματος 21 γλωσσών με στόχο να εμπλουτιστεί η έρευνα πάνω στους ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτες με περισσότερα δεδομένα και να επιβεβαιωθούν ή να διαψευσθούν τα αποτελέσματα της μελέτης των δύο συγγραφέων. Οι γλώσσες κατηγοριοποιούνται ανάλογα με το μοτίβο που ακολουθούν ως προς τους σημασιολογικούς ρόλους που απαντούν στην εκάστοτε γλώσσα. Αποκαλύπτεται ότι η ελληνική στην ιστορική της εξέλιξη εμφανίζει παραπάνω από ένα μοτίβα και, ως εκ τούτου, σε διαφορετικές περιόδους ανήκει σε διαφορετική κατηγορία γλωσσών. Ένα πρόσθετο εύρημα που απορρέει από την διαγλωσσική εξέταση των ΚΙΝΗΙΑΚΨΝ δεικτών αφορά την αξιοποίηση τυπολογικών και διαγλωσσικών δεδομένων στη μελέτη των διαύλων της σημασιολογικής αλλαγής. Η τυπολογική μαρτυρία αποδεικνύεται χρήσιμη για την αποφυγή 221 Δεν συμπεριλαμβάνουμε τον ΖΗΜΙΟΤΜΕΝΟ στους υπό εξέταση σημασιολογικούς ρόλους. 222 Φρησιμοποιήσαμε ως βοηθητικό εργαλείο το δείγμα των Rice & Kabata, παρά το γεγονός ότι δεν είναι απολύτως σταθμισμένο ως προς τη γενεαλογική και γεωγραφική ανεξαρτησία (βλ. Schmidtke-Bode 2010: 127 βλ. και παρακάτω). 321

348 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία γενικεύσεων όσον αφορά την κατεύθυνση της αλλαγής στη σημασία των ΚΙΝΗΙΑΚΨΝ δεικτών. Οι 21 γλώσσες του δείγματος ανήκουν σε 13 διαφορετικές γλωσσικές οικογένειες 223. Από κάθε μία γλώσσα εξετάστηκε η λειτουργία ενός ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη. τηριχτήκαμε σε λεξικά, γραμματικές και άρθρα περιοδικών που εστιάζουν στους κινησιακούς δείκτες. Βασικό κριτήριο ήταν για εμάς η ύπαρξη αξιόπιστων πηγών για την εκάστοτε γλώσσα. Επιπλέον, έγινε προσπάθεια να απαλειφθούν τα προβλήματα του δείγματος των Rice & Kabata ως προς το ζήτημα της γεωγραφικής και γενεαλογικής σχέσης μεταξύ των γλωσσών. Έτσι, για παράδειγμα, ενώ οι δύο συγγραφείς συμπεριλαμβάνουν οκτώ ΙΕ γλώσσες, ανάμεσα στις οποίες τα αγγλικά, τα γερμανικά που ανήκουν στο γερμανικό κλάδο και τα ρουμάνικα, τα ισπανικά και τα γαλλικά που ανήκουν στις ρομανικές γλώσσες, στο δικό μας δείγμα συμπεριλήφθησαν τρεις ΙΕ γλώσσες, η αρμένικη που είναι ανεξάρτητος κλάδος της ΙΕ, η ουαλική που ανήκει στον κέλτικο κλάδο και η πολωνική που συγκαταλέγεται στις σλαβικές γλώσσες. Επίσης, διευρύναμε το δείγμα με δεδομένα από γλωσσικές οικογένειες που απουσιάζουν από τους Rice & Kabata, π.χ. τις ουραλικές και τις γλώσσες του Αμαζονίου. Παρενθετικά, να αναφέρουμε ότι στο δείγμα μας εντάσσουμε και την τουρκική γλώσσα, γιατί διαπιστώσαμε ότι η περιγραφή των Rice & Kabata δεν ήταν ακριβής ως προς αυτήν τη γλώσσα. Οι δύο ερευνητές αναφέρουν ότι η δοτική στην τουρκική μπορεί να εκφράζει την ΚΙΝΗΙΑΚΗ και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ, αλλά όχι τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και το ΔΕΚΣΗ. Από τη δική μας μελέτη στις γραμματικές της γλώσσας και τη διασταύρωση των ευρημάτων μας με φυσικούς ομιλητές της τουρκικής, βρήκαμε ότι η δοτική πτώση μπορεί να κωδικοποιεί και τους άλλους δύο σημασιολογικούς ρόλους (βλ. Göksel & Kerslake 2005: 132, 139, 157, 353). Ενδεικτικά είναι τα παρακάτω 223 Ακολουθούμε την κατηγοριοποίηση σε γλωσσικές οικογένειες των Brown & Ogilvie (2009). 322

349 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία παραδείγματα: (5.129) α. ΔΕΚΣΗ: Hik}yeyi çocuğa anlattı ιστορία:εν.αισ παιδί:εν.δοσ διηγούμαι:3εν.αορ είπε την ιστορία στο παιδί β. ΔΕΚΣΗ: Ona söyledi. 3ΕΝ.ΔΟΣ λέω:3εν.αορ είπε σε αυτόν (5.130) α. ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ: Meryem e hediye alacağım 224 Μαίρη:ΕΝ.ΔΟΣ δώρο:εν.αισ αγοράζω:1εν.μελ Θα αγοράσω ένα δώρο για τη Μαίρη (5.130) β. ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ: Meryem e bir şarkı söyleyeceğim 225 Μαίρη:ΕΝ.ΔΟΣ ένα τραγούδι λέω: 1ΕΝ.ΜΕΛ Θα τραγουδήσω ένα τραγούδι για τη Μαίρη [τα παραδείγματα από Metin Bağrıaçık, προσωπική επικοινωνία] Γι αυτόν το λόγο, αφαιρούμε την τουρκική από το δείγμα των Rice & Kabata και την εντάσσουμε στο δικό μας δείγμα. Έτσι, όταν αναφερόμαστε στο δείγμα των Rice & Kabata, θα έχουμε στο μυαλό μας ότι οι γλώσσες είναι 43 και οι δείκτες 53. τον πίνακα *5.15], παρουσιάζεται ο αριθμός γλωσσών και δεικτών του κάθε δείγματος: Δείγμα Γλωσσών Αριθμός γλωσσών Αριθμός δεικτών Δείγμα Rice & Kabata υμπληρωματικό δείγμα υνολικό δείγμα Πίνακας Εξεταζόμενα δείγματα για την πολυσημία του ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη στο ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο 224 Εναλλακτικός τρόπος κωδικοποίησης με χρήση της επίθεσης (Ονομαστική+) için: Meryem için hediye alacağım. Μαίρη για δώρο:εν.αισ αγοράζω:1εν.μελ 225 Εναλλακτικός τρόπος κωδικοποίησης με χρήση της επίθεσης (Ονομαστική+) için: Meryem için bir şarkı söyleyeceğim Μαίρη για ένα τραγούδι λέω: 1ΕΝ.ΜΕΛ 323

350 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία τον πίνακα [5.16] η μεσαία στήλη περιέχει τις γλώσσες του συμπληρωματικού δείγματος των 21 γλωσσών και η δεξιά τις γλώσσες του δείγματος των Rice & Kabata (2007). Γλωσσική οικογένεια 1. Αυστρονησιακές (Austronesian) 2. Ινδοευρωπαϊκές (Indoeuropean) Γλώσσα (συμπληρωματικό δείγμα) 1) ινδονησιακή (Indonesian), 2) Madurese 1) ουαλικά (Welsh), 2) πολωνικά 226, 3) αρμένικα Γλώσσα (δείγμα Rice & Kabata) ταγκαλόγκ (Tagalog), Hawaiian, μαορί (Maori), To abaita γερμανικά, φαρσί (Farsi [Persian]), αγγλικά, γαλλικά, πολωνικά, ρουμάνικα, ρώσικα, ισπανικά 3. Καυκασικές (Caucasian) 1) Kabardian Lezgian [Nakh-Daghestanian] 4. Αφροασιατικές (Afro-Asiatic) [NorthWest Caucasian] 2) Hinuq [Nakh-Daghestanian] 3) Bezhta [Nakh-Daghestanian] Sheko Hausa 5. Αλταϊκές (Altaic) Evenki, τούρκικα - 6. Ουραλικές (Uralic) 7. Νιγηροκογκολέζικες (Niger-Congo) 8. Νοτιο-αμερικάνικες (South American) φινλανδική (Finnish) Eton 1) Awa Pit, 2) Apurinã - Luganda, Senufo, Swahili, Yoruba Ika, Koasati, Quechua, Rama 9. Βόρειας & Μέσης Αμερικής (North American & Middle Cupeño [Uto-Aztec] Bella Coola, Slave, Tohono O odham, Totonac American) 10. ινο-θιβετικές (Sino-Tibetan) 1) Kham 2) Qiang Mandarin, Tibetan 11. Παπούα (Papuan) Lavukaleve Yimas 226 Προσθέσαμε και τη δοτική εκτός από τις δύο προθέσεις na και do που μελετούν οι Rice & Kabata (2007). 324

351 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία 12. Απομονωμένες (isolates) Kolyma Yukaghir ιαπωνικά (japanese), κορεάτικα (Korean), βάσκικα (Basque), Hopi 13. Αταξινόμητες γλώσσες του Kwaza - Αμαζονίου (unclassified Amazonian) 14. Δραβιδικές (Dravidian) - Tamil 15. Tai - Thai 16. Αυστροασιατικές - Vietnamese 17. Nilo-Saharan - Acholi, Ik, Kanuri 18. Αυστραλιανές - Bidyara, Dyirbal, Kayardild, Wardaman Πίνακας Δείγμα γλωσσών για την εξέταση της πολυσημίας του ΚΙΝΗΙΑΚΟΤ δείκτη Όπως έχει ήδη αναφερθεί, οι παραπάνω γλώσσες θα κατηγοριοποιηθούν με βάση το πολυσημικό μοτίβο που εμφανίζουν. Δεδομένης της ύπαρξης τεσσάρων σημασιολογικών ρόλων, δηλαδή της ΚΙΝΗΙΑΚΗ και των τριών σημασιολογικών ρόλων του ΚΟΙΝΨΝΙΚΟΤ πεδίου, λογικά προκύπτουν 8 δυνατοί συνδυασμοί σημασιών: ΠΟΛΤΗΜΙΚΟ ΗΜΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΡΟΛΟ ΜΟΣΙΒΟ ΚΙΝΗΙΑΚΉ ΑΠΟΔΕΚΣΗ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ ΔΕΚΣΗ ΜΟΣΙΒΟ I ΜΟΣΙΒΟ II ΜΟΣΙΒΟ III ΜΟΣΙΒΟ ΙV ΜΟΣΙΒΟ V ΜΟΣΙΒΟ VI ΜΟΣΙΒΟ VII ΜΟΣΙΒΟ VIII Πίνακας Πιθανοί συγκρητισμοί σημασιολογικών ρόλων στο ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο. 227 Σο σύμβολο /+/ σημαίνει ότι ο ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης κωδικοποιεί το σημασιολογικό ρόλο, ενώ το σύμβολο / / ότι ο σημασιολογικός ρόλος δεν κωδικοποιείται από το δείκτη. 325

352 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία το πρώτο μοτίβο δεν υφίσταται κανένας συγκρητισμός με την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία. Η πλειοψηφία των γλωσσών του συνολικού δείγματος δεν κωδικοποιεί με τον ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτη και τους ΑΠΟΔΕΚΣΗ, ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και ΔΕΚΣΗ. Ενίοτε, στις γλώσσες που ακολουθούν αυτό το μοτίβο συμβαίνει να κωδικοποιούν τους άλλους τρεις σημασιολογικούς ρόλους με τον ίδιο δείκτη, π.χ. τη δοτική πτώση. ε αυτή την περίπτωση, το μοτίβο αποκτά την εξής πιο συγκεκριμένη μορφή: ΚΙΝΗΙΑΚΗ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ = ΔΕΚΣΗ = ΑΠΟΔΕΚΣΗ Αυτό το μοτίβο το συναντάμε στην ομηρική περίοδο, οπότε και χρησιμοποιείται η πρόθεση εἰς για την ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασία και η δοτική για τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ, τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και το ΔΕΚΣΗ. το δεύτερο μοτίβο παρατηρούμε το συγκρητισμό ΚΙΝΗΙΑΚΗ-ΑΠΟΔΕΚΣΗ, ο οποίος σύμφωνα με τα δύο δείγματα απαντά σε επτά γλώσσες. την ιστορία τη ελληνικής, η ΚΙΝΗΙΑΚΗ και ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ ποτέ δεν συνυπήρχαν απομονωμένοι χωρίς τη συμπαρουσία είτε του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ είτε του ΔΕΚΣΗ. Σο τρίτο μοτίβο εντοπίζεται σε δύο μόλις γλώσσες: την ταγκαλόγκ και την ουαλική είναι σπάνιο σε μια γλώσσα να κωδικοποιείται με τον ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτη ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ και ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ αλλά όχι ο ΔΕΚΣΗ. Ούτε αυτό το μοτίβο εμφανίζεται στην πορεία της ελληνικής μέσα στο χρόνο. Οι γλώσσες που ακολουθούν το τέταρτο μοτίβο εμφανίζουν συγκρητισμό όλων των υπό εξέταση σημασιολογικών ρόλων. Ο συγκρητισμός αυτός είναι συχνός: εντοπίζεται σε δώδεκα γλώσσες του δείγματος. Σο συγκεκριμένο μοτίβο εμφανίζεται στο τέλος της ύστερης μεσαιωνικής ελληνικής, όταν η πρόθεση εἰς αυξάνει το λειτουργικό της φορτίο και αναλαμβάνει να κωδικοποιήσει και το ΔΕΚΣΗ και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ, παράλληλα με τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ η δήλωση του οποίου από την εἰς απαντά ήδη από την κλασική ελληνική. Και το πέμπτο μοτίβο, στο οποίο απουσιάζει ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, εμφανίζεται 326

353 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία αρκετά συχνά (δέκα γλώσσες), δεν απαντά όμως στην ελληνική. Σο έκτο μοτίβο ΚΙΝΗΙΑΚΗ = ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ = ΔΕΚΣΗ ΑΠΟΔΕΚΣΗ δεν υπάρχει σε καμία από τις 64 γλώσσες του συνολικού δείγματος 228, συνιστά δηλαδή τυπολογικό rarum. Παίρνοντας ως βάση την απουσία αυτού του μοτίβου από τις γλώσσες του κόσμου, μπορούμε να διατυπώσουμε την υπόθεση ότι αν ο ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης δηλώνει τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και το ΔΕΚΣΗ, τότε αναγκαστικά δηλώνει και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Να σημειωθεί ότι ούτε η εἰς εμφανίζει αυτό το μοτίβο. Περαιτέρω, βρίσκουμε μόνο τρεις γλώσσες να κωδικοποιούν την ΚΙΝΗΙΑΚΗ και το ΔΕΚΣΗ χωρίς ταυτόχρονα να είναι παρόντες ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ και ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ: τη γερμανική, την Qiang και την Hopi. ε αυτές θα προσθέσουμε και την ομηρική, όπου η <πρὸς + αιτιατική> εμφανίζει ακριβώς αυτόν το συγκρητισμό, με την επισήμανση ότι η <πρὸς + αιτιατική> εκφράζει την κατεύθυνση της κίνησης (στο συνδυασμό της με τα ρήματα κίνησης) και όχι τον προορισμό της κίνησης. Ο τελευταίος σε σειρά συγκρητισμός αφορά γλώσσες που εκφράζουν με το ίδιο γραμματικό μέσο την ΚΙΝΗΙΑΚΗ και τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, αλλά όχι το ΔΕΚΣΗ και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Σέτοιες γλώσσες είναι η αγγλική, η Bidyara, και η Yimas. Από την ιστορία της ελληνικής, η εἰς κωδικοποιεί τους δύο αυτούς σημασιολογικούς ρόλους στην κλασική, την μετακλασική, την πρώιμη μεσαιώνικη και την ύστερη μεσαιωνική περίοδο. τον παρακάτω πίνακα, παρουσιάζονται συγκεντρωτικά οι γλώσσες του συνολικού δείγματος κατηγοριοποιημένες ανάλογα με το ποιο πολυσημικό μοτίβο εμφανίζουν. Η δεξιά στήλη αντιστοιχίζει, όπου είναι δυνατό, τα οχτώ μοτίβα πολυσημίας με διαφορετικά στάδια της ελληνικής. Οπτικοποιείται με αυτόν τον τρόπο ακριβώς αυτό που έχει ήδη αναφερθεί, 228 ύμφωνα με τα δεδομένα των Rice & Kabata, μία γλώσσα παρουσιάζει το συγκεκριμένο συγκρητισμό, η αφρικανική γλώσσα Ik. Ψστόσο, η Ik εκφράζει και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ εκτός από τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και το ΔΕΚΣΗ, όπως δείχνει ο Heine (1990). υνεπώς, η γλώσσα αυτή εντάσσεται στο τέταρτο μοτίβο (βλ. και υποσημείωση 245). 327

354 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ότι δηλαδή σε διαφορετικά διαχρονικά στάδια η ελληνική μοιάζει με διαφορετικές γλώσσες. Παραδείγματα γλωσσών τάδια της ελληνικής ΜΟΣΙΒΟ I Evenki229 (ΚΙΝΗ ΙΑΚΗ πτώση), Eton (προθέσεις á και ábɔ)230, Sheko ομηρική: [ ύνολο: 37] (ΕΝΣΟΠΙΚΗ [inessive] πτώση και ΣΟΠΙΚΗ [locative])231, Kham (πρόσφυμα - ΠΟΛΤ ΗΜΙΚΟ ΜΟΣΙΒΟ εἰς (vs. δοτική) da), Awa Pit (ΣΟΠΙΚΗ-ΚΙΝΗ ΙΑΚΗ επίθεση ta), Kwaza (ΣΟΠΙΚΗ πτώση na)234, αρμένικα (ονομαστική πτώση)235, Hinuq (ΚΙΝΗ ΙΑΚΗ πτώση)236, Κορεάτικα (μόριο (u)lo)237, To abaita (uri), γερμανική (nach), πολωνικά (do), πολωνικά (na), ρουμάνικα (la), ρώσικα (v), Hausa (zuwa), Luganda (è), Swahili (kwa), Yoruba (si), Koasati (fon), Rama (bang), Tohono (wui), Totonac (laɂ), Mandarin (d o), Ιαπωνικά (e), βάσκικα (gana), βάσκικα (ra), Thai (thўŋ),thai (pai), Vietnamese (den), Acholi (k ), Kanuri (ro), Dyirbal (gu), Kayardild (-kir[ing]/-jir), Kayardild (kiiwa-tha), Wardaman (-garr/-warr), Yimas (ira), ΜΟΣΙΒΟ II ινδονησιακή (πρόθεση ke)238, ισπανική (πρόθεση a), Hawaiian (ia), [ ύνολο: 7] Senufo (m{), Ika (seɂ), Tamil (iku), Acholi (bòót) - Βλ. Nedjalkov (2006: 406). Βλ. Van de Velde (2008). Οι δύο προθέσεις διακρίνονται επί τη βάσει του χαρακτηριστικού του εμψύχου. Με άψυχα ορόσημα χρησιμοποιείται η πρώτη πρόθεση και με έμψυχα ορόσημα η δεύτερη. 231 Βλ. Hellenthal (2010: ). Η Sheko χρησιμοποιεί τη δοτική για τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ, τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και το ΔΕΚΣΗ. 232 Βλ. Watters (2004: 59-61). 233 Ο Curnow επισημαίνει ότι η ΣΟΠΙΚΗ-ΚΙΝΗ ΙΑΚΗ ta, ενώ συγχρονικά διακρίνεται από το δείκτη αιτιατικής ta, είναι πιθανόν να συνδέεται διαχρονικά με το δείκτη αυτό, ο οποίος μεταξύ άλλων μαρκάρει και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ (βλ. Curnow 1997: ). 234 Βλ. Van de Voort (2004: 121). 235 Βλ. Dum-Tragut (2009). Οι άλλοι τρεις σημασιολογικοί ρόλοι κωδικοποιούνται από τη δοτική πτώση. Να σημειωθεί ότι όταν ο στόχος της κίνησης είναι ανθρώπινη οντότητα χρησιμοποιείται η δοτική πτώση και όχι η ονομαστική. Ουσιαστικά, δηλαδή, η αρμένικη διακρίνει τους τέσσερις αυτούς σημασιολογικούς ρόλους με βάση το χαρακτηριστικό *+/ανθρώπινο]: [+ανθρώπινο] δοτική / *-ανθρώπινο] ονομαστική (Metin Bağrıaçık, προσωπική επικοινωνία). 236 Βλ. Forker (2010). Να σημειώσουμε ότι η συγκεκριμένη πτώση στη Hinuq χαρακτηρίζεται ως LATIVE και όχι ως ALLATIVE. Σο ίδιο ισχύει και για τη γλώσσα Bezhta (βλ. ΜΟΣΙΒΟ IV). Ο όρος LATIVE είναι πιο γενικός σε σχέση με τον ALLATIVE ulo για ονόματα που λήγουν σε σύμφωνο και lo για ονόματα που λήγουν σε φωνήεν ή σε /l/ (βλ. Song 2005: 115) 238 Βλ. Sneddon et al. (22010: , 249, 334)

355 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ΜΟΣΙΒΟ III - ουαλικά (πρόθεση i )239, ταγκαλόγκ (πρόθεση sa) [ ύνολο: 2] ΜΟΣΙΒΟ ΙV πολωνικά240 (δοτική), Kolyma Yukaghir (δοτική)241, φινλανδική [ ύνολο: 12] (ΚΙΝΗ ΙΑΚΗ πτώση), Apurinã (δείκτης -monhi ή -mokaru)242, Kabardian τέλος ύστερης μεσαιωνικής: εἰς (εργαστική πτώση -m), Bezhta (ΚΙΝΗ ΙΑΚΗ πτώση), τουρκική (δοτική e και -(y)a), Ik ( ke)245, ιαπωνικά (επίθεση ni), μαορί (πρόθεση ki), Lezgian246 (δοτική z), Tibetan (la) ΜΟΣΙΒΟ V Lavukaleve (επίθεση nam)247, Madurese (προθέσεις dha και ka)248, Cupeño [ ύνολο: 10] (επίθεση *συσχετικό όνομα+ -yik και -eyik)249, αγγλική (πρόθεση to), - γαλλική (πρόθεση a), Quechua (man), φαρσί (be), Bella Coola (Ɂuɬ), Slave (ts ę ), κορεάτικα (ey) ΜΟΣΙΒΟ VI - Συπολογικό rarum [ ύνολο: 0] ΜΟΣΙΒΟ VII Qiang (επίθεση -ta)250, Hopi (mi), γερμανική (πρόθεση zu) <πρὸς + αιτ.> [ ύνολο: 3] ΜΟΣΙΒΟ VIII ομηρική: αγγλική (πρόθεση for), Bidyara (-gu), Yimas (nampan) [ ύνολο: 3] κλασική, μετακλασική & μεσαιωνική: εἰς Πίνακας Πολυσημικά μοτίβα γλωσσών & αντιστοίχιση με διαφορετικά διαχρονικά στάδια της ελληνικής. Βλ. King (22003: ). Ο ΔΕΚΣΗ εκφράζεται από την πρόθεση wrth (ό. π.: 296). Εντούτοις, να σημειωθεί ότι η πρόθεση i χρησιμοποιείται με ρήματα όπως το gofyn (=ρωτώ). τη μεσαιωνική ουαλική (Medieval Welsh), η i σε μερικές περιπτώσεις χρησιμοποιούνταν για το ΔΕΚΣΗ (βλ. Rose Jones 2003: 528). 240 Βλ. Dąbrowska (1997). 241 Βλ. Maslova (2003: 96-98). 242 Facundes (2000: 299, 392, 472, 500). 243 Βλ. Matasović (82009: 16-17, 62), Colarusso (1992: 53-54). 244 Βλ. Forker (2010). 245 Βλ. Heine (1990) πρβλ. Rice & Kabata (2007: 500), όπου ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ δεν περιλαμβάνεται στους σημασιολογικούς ρόλους που κωδικοποιούνται από το πρόσφυμα ke. 246 Βλ. Haspelmath (1993: 87 κ.ε.). 247 τη γλώσσα Lavukaleve ο δείκτης nam που δηλώνει το στόχο της κίνησης χρησιμοποιείται για το ΔΕΚΣΗ και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ (αν και οι δύο τελευταίες χρήσεις δεν είναι συχνές), αλλά όχι και για τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, για την κωδικοποίηση του οποίου χρησιμοποιείται η επίθεση ham (Terrill 1999: 141, 147). 248 Για τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ χρησιμοποιείται είτε η πρόθεση kaangguy ( για ) ή το πρόσφυμα agi (βλ. Davies 2010: 107, 227, 235). 249 Βλ. Hill (2005: 184, 265, 299, 350). 250 Βλ. LaPolla & Huang (2003: 57, 85, 87, 91, 106)

356 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία το γράφημα *5.1] παρουσιάζεται σε απόλυτους αριθμούς η κατανομή των τριών σημασιολογικών ρόλων στα δύο διαφορετικά δείγματα, καθώς επίσης και στο συνολικό δείγμα. 29,5 24,5 17,5 13, αποδέκτης δέκτης ευεργετούμενος Δείγμα γλωσσών Rice & Kabata (2007) υμπληρωματικό δείγμα υνολικό δείγμα γλωσσών Γράφημα 5.1. υνολικός αριθμός εμφάνισης του κάθε σημασιολογικού ρόλου στα τρία δείγματα γλωσσών (ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο). το γράφημα *5.1+ παρατηρούμε ότι στα δύο δείγματα και στο συνολικό δείγμα ο ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτης πρωτίστως κωδικοποιεί τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ (εκτός δηλαδή από την ΚΙΝΗΙΑΚΗ), ενώ ακολουθούν ο ΔΕΚΣΗ και κατόπιν ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ. το γράφημα *5.2] αποτυπώνονται τα ποσοστά εμφάνισης του κάθε ρόλου σύμφωνα με την εξίσωση ύ ό. 57% 39% 33% 52% 34% 25% 33% 20% 17% υμπληρωματικό δείγμα 21 γλωσσών *21 δείκτες+ Δείγμα 43 γλωσσών Rice & Kabata [53 δείκτες+ υνολικό δείγμα 63 γλωσσών *73 δείκτες+ αποδέκτης δέκτης ευεργετούμενος Γράφημα 5.2. Ποσοστά εμφάνισης σημασιολογικών ρόλων στα τρία δείγματα γλωσσών (ΚΟΙΝΨΝΙΚΟ πεδίο). 330

357 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία Από τα δύο γραφήματα προκύπτει ότι δεν υπάρχει διαφοροποίηση των δειγμάτων ούτε ως προς το ποιος σημασιολογικός ρόλος εμφανίζεται πιο συχνά στις γλώσσες του κόσμου με τον ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτη ούτε γενικά ως προς τη φθίνουσα σειρά εμφάνισης (ΑΠΟΔΕΚΣΗ ΔΕΚΣΗ ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ). Ψστόσο, τα δύο δείγματα αποκλίνουν ως προς τη σχέση τους με το σύνολο των δεικτών. Πιο συγκεκριμένα, ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ στο δείγμα μας εμφανίζεται στο 57% των περιπτώσεων, ενώ στη μελέτη των Rice & Kabata στο 1/3 του συνόλου των ΚΙΝΗΙΑΚΨΝ δεικτών. Παρομοίως, ο ΔΕΚΣΗ απαντά στο 52% στο πρώτο δείγμα έναντι 25% του δεύτερου. Ομοίως, ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ εμφανίζεται στο 33% των περιπτώσεων στο πρώτο δείγμα, ενώ στο 17% στο δεύτερο. Έχει ήδη αναφερθεί ότι τα δύο δείγματα δεν είναι ανταγωνιστικά, πράγμα που σημαίνει ότι δεν αναιρούμε τα ευρήματα της έρευνας των Rice & Kabata αντιθέτως, αυτά δρουν συμπληρωματικά, και γι αυτόν το λόγο εκείνο που μας ενδιαφέρει πρωτίστως είναι η εξέταση του συνολικού δείγματος. ύμφωνα με την υπόθεση των Rice & Kabata (2007: 475), αν μια σημασία Α έχει συνολική συχνότητα 40% και μια σημασία Β έχει συνολική συχνότητα 15% και σχεδόν όλες οι περιπτώσεις της σημασίας Β απαντούν σε γλώσσες που εμφανίζουν επίσης και τη σημασία Α, τότε μπορεί να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι η σημασία Β παράγεται από τη σημασία Α. Αυτές οι προϋποθέσεις τηρούνται σε κάποιο βαθμό για τη σχέση ΑΠΟΔΕΚΣΗ-ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ. Ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ εμφανίζεται με συχνότητα 39%, ενώ ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ με συχνότητα 20% και πολλές από τις περιπτώσεις του ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟΤ απαντούν σε γλώσσες που εμφανίζουν και τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ (μόνο σε τρεις περιπτώσεις εκφράζεται ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ χωρίς τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ). Για μας αυτό μετασχηματίζεται στην υπόθεση ότι, αν σε μια γλώσσα κωδικοποιείται με τον ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτη ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ, τότε είναι πολύ πιθανό να κωδικοποιείται και ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ, χωρίς αυτό να συνεπάγεται ότι ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ είναι σημασία-πηγή για τον 331

358 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ 251. Για τους Rice & Kabata, οι αριθμοί αυτοί είναι αρκετοί για να συμπεράνουν ότι ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ παράγεται από τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ 252. Σην ίδια άποψη προβάλλουν για το ζεύγος ΑΠΟΔΕΚΣΗ-ΔΕΚΣΗ, ότι δηλαδή ο ΔΕΚΣΗ παράγεται από τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ. Όμως, από την εξέταση του συνολικού δείγματος, προκύπτει ότι ούτε ο ΔΕΚΣΗ θα πρέπει να θεωρείται παραγόμενη από τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ σημασία, αφού, μολονότι όλες σχεδόν οι περιπτώσεις του ΔΕΚΣΗ απαντούν σε γλώσσες όπου εμφανίζεται και ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ, η συνολική συχνότητα του ΔΕΚΣΗ (34%) υπερβαίνει κατά πολύ το προϋποτιθέμενο όριο του 15%. ε κάθε περίπτωση, το γεγονός ότι συνεμφανίζονται οι τρεις σημασίες σε τόσο μεγάλο βαθμό είναι σημαντική ένδειξη για τη σημασιολογική εξάρτηση μεταξύ των σημασιών (πρβλ. Rice & Kabata: 475). Όπως φαίνεται από τα γραφήματα τύπου πίτας που ακολουθούν, ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ παρουσιάζει μεγάλο βαθμό επικάλυψης με το ΔΕΚΣΗ (γράφημα *5.3]) και μικρότερο αλλά πάλι μεγάλο βαθμό επικάλυψης με τον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ (γράφημα *5.4+). Περαιτέρω, από το γράφημα *5.5] γίνεται φανερό ότι ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ εμφανίζει μεγάλο βαθμό επικάλυψης με το ΔΕΚΣΗ 253. ΔΕΚΣ μόνο 3 ΑΠΟΔ + ΔΕΚΣ 22 καθόλου 40 καθόλου ΑΠΟΔ μόνο ΑΠΟΔ + ΔΕΚΣ ΑΠΟΔ μόνο 9 ΔΕΚΣ μόνο Γράφημα 5.3. Αποδέκτης (31) -Δέκτης (25) 251 Δεδομένου, επίσης, ότι δεν πληρούνται απολύτως τα κριτήρια που έχουν θέσει. 252 Είδαμε στην ενότητα [ ] ότι η υιοθέτηση αυτής της άποψης είναι προβληματική για την ερμηνεία της κατάστασης που διαμορφώνεται για την εἰς στη διαχρονία της ελληνικής, γιατί η επέκταση στον ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ προηγείται της επέκτασης στον ΑΠΟΔΕΚΣΗ. 253 Θυμίζουμε ότι μιλούμε για τον ΚΙΝΗΙΑΚΟ δείκτη, όποτε είναι δεδομένη η κωδικοποίηση της ΚΙΝΗΙΑΚΗ σημασίας. Για παράδειγμα, στο γράφημα *5.3+, όταν γράφουμε *ΔΕΚΣ μόνο 3+, εννοούμε ότι ο ΔΕΚΣΗ και η ΚΙΝΗΙΑΚΗ συνεμφανίζονται μόνο σε τρεις γλώσσες. 332

359 Κεφάλαιο 5: Αφηρημένα πεδία ΑΠΟΔ + ΕΤΕΡΓ 14 ΕΤΕΡΓ μόνο 3 καθόλου ΑΠΟΔ μόνο καθόλου 40 ΑΠΟΔ + ΕΤΕΡΓ ΑΠΟΔ μόνο 17 ΕΤΕΡΓ μόνο Γράφημα Αποδέκτης (31) - Ευεργετούμενος (17) ΔΕΚΣ μόνο 13 ΔΕΚΣ + ΕΤΕΡΓ 12 ΕΤΕΡΓ μόνο 5 καθόλου ΕΤΕΡΓ μόνο ΔΕΚΣ + ΕΤΕΡΓ καθόλου 44 ΔΕΚΣ μόνο Γράφημα 5.5. Ευεργετούμενος (17) - Δέκτης (25) Για να επιβεβαιώσουμε στατιστικά την ένδειξη που έχουμε ότι υπάρχει κάποια σημασιολογική σχέση μεταξύ των τριών σημασιολογικών ρόλων, χρησιμοποιήσαμε τον χ 2 έλεγχο ανεξαρτησίας. Ουσιαστικά, εξετάσαμε κατά πόσον υπάρχει ανεξαρτησία μεταξύ των μεταβλητών. Οι μεταβλητές μας ήταν οι σημασιολογικοί ρόλοι ΑΠΟΔΕΚΣΗ, ΔΕΚΣΗ και ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ 254. το πρώτο ζεύγος η πρώτη μεταβλητή ήταν ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ και η δεύτερη ο ΔΕΚΣΗ. το δεύτερο ζεύγος η πρώτη μεταβλητή ήταν ο ΑΠΟΔΕΚΣΗ και η δεύτερη ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και στο τρίτο ζεύγος η πρώτη μεταβλητή ήταν ο ΕΤΕΡΓΕΣΟΤΜΕΝΟ και η δεύτερη ο ΔΕΚΣΗ. Η ερευνητική μας υπόθεση έχει ως εξής: Η1: η εμφάνιση στο δείγμα ενός σημασιολογικού ρόλου εξαρτάται από την εμφάνιση ενός άλλου. Για τις δύο πρώτες μεταβλητές, δηλαδή τον ΑΠΟΔΕΚΣΗ και το ΔΕΚΣΗ, επιβεβαιώνεται η ερευνητική υπόθεση και απορρίπτεται η μηδενική (Η0), καθώς υπάρχει σημαντική συσχέτιση μεταξύ της παρουσίας του ΑΠΟΔΕΚΣΗ 254 Κατά βάση, βέβαια, αυτοί αποτελούν τρία επίπεδα της ίδια μεταβλητής: ΗΜΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΡΟΛΟ. 333