ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ, ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ΜΕ ΤΗ ΜΟΡΦΗ ΕΠΙΘΕΤΟ ΚΑΙ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΣ ΞΕΝΗ/ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΛΩΣΣΑ» ΠΑΝΕΠ. ΕΤΟΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ για την απόκτηση διδακτορικού διπλώματος στην «Εφαρµοσµένη Γλωσσολογία και ιδακτική της νεοελληνικής ως ξένης/δεύτερης γλώσσας» με θέμα: ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ, ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ΜΕ ΤΗ ΜΟΡΦΗ ΕΠΙΘΕΤΟ ΚΑΙ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΦΟΥΦΗ Μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής: Π. Κυριακοπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια (Επιβλέπουσα) Ά. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Καθηγήτρια Ά. Ιορδανίδου, Καθηγήτρια ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2012

2 «ΕΝΥΑΛΙΟ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΛΑΜΠΡΟΥ ΕΝΥΑΛΗ (ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗ 1848 ΑΘΗΝΑ 1932) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΕΣ ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ»

3 Στους γονείς μου Στον Δημήτρη

4

5 Περιεχόμενα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... V ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... XI ΠΕΡΙΛΗΨΗ... XIII SUMMARY... XV ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... XVI ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Οι σύνθετες λέξεις στη βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Λεξιλογικές συνάψεις Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία Η σύνθετη λέξη στην παρούσα έρευνα Το φαινόμενο της παγίωσης Πολυλεκτικές μονάδες Μη συνθετικότητα της σημασίας Μετασχηματισμοί Μη επικαιροποίηση των συστατικών στοιχείων Περιορισμός στους εναλλασσόμενους γραμματικούς τύπους και λεξήματα Μη παρεμβολή γλωσσικών στοιχείων Αποπαγίωση Προέλευση Τα κριτήρια παγίωσης στις ημιπαγιωμένες ή ημιελεύθερες ακολουθίες ΈΡΕΥΝΕΣ ΜΕ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΙΣ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ Αγγλική γλώσσα Αραβική γλώσσα Βασκική γλώσσα Γαλλική γλώσσα Ελληνική γλώσσα v

6 2.6 Κινεζική γλώσσα Κροατική γλώσσα Ολλανδική γλώσσα Πορτογαλική γλώσσα Τουρκική γλώσσα ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Το ηλεκτρονικό μορφολογικό λεξικό σύνθετων ουσιαστικών DelacGR Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Λεξικό της Ελληνικής ως ξένης γλώσσας για μαθητές της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Σώμα κειμένων δημοσιογραφικού λόγου Προσωπικό αρχείο Δυσκολίες συλλογής του υλικού Περιγραφή της δομής του λεξικού των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων ΤΑ ΕΙΔΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΗΣ ΣΥΝΘΕΤΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ Συσχετικό επίθετο ή ψευδοεπίθετο Ομοιότητες ψευδοεπιθέτων με τα ποιοτικά επίθετα Διαφορές ψευδοεπιθέτων με τα ποιοτικά επίθετα Ο σχηματισμός του πληθυντικού αριθμού Το γένος της πολυλεκτικής σύνθετης μονάδας Αντίθεση Ενδοκεντρικά εξωκεντρικά σύνθετα ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Λεξιλογικές παραλλαγές Εναλλαγή λόγιων τύπων με τύπους της κοινής νεοελληνικής Παραλλαγές με συνώνυμες λεξικές μονάδες Εναλλαγή τύπων της νέας ελληνικής με δάνειους τύπους Εναλλαγή του ουσιαστικού με το υποκοριστικό του Εναλλαγή με μη γλωσσικό τύπο Ορθογραφικές παραλλαγές Ορθογραφική παραλλαγή του επιθέτου vi

7 5.2.2 Ορθογραφική παραλλαγή του ουσιαστικού Εναλλαγή με συντετμημένους τύπους Αρκτικόλεξα Ακρωνύμια Συντομογραφίες Φωνολογικές παραλλαγές Παραλλαγές που οφείλονται σε αλλαγές φωνηέντων Παραλλαγές που οφείλονται σε αλλαγές συμφώνων και λόγιων συμφωνικών συμπλεγμάτων Παραλλαγές που οφείλονται στο τελικό ν Διαφορετικό γένος Μορφοσυντακτικές παραλλαγές Η δομή ΕΟ Η δομή ΕΕΟ Αλλαγή σημασίας ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Επίπεδα αυτόματης ανάλυσης Ηλεκτρονικά λεξικά σύνθετων λέξεων Αναλυτής κειμένων Unitex Ο φορμαλισμός DELA Κλίση των απλών λέξεων Ουσιαστικά Επίθετα Αυτόματη παραγωγή των λόγιων τύπων Κλίση των σύνθετων λέξεων Το πρόγραμμα αυτόματης κλίσης σύνθετων λέξεων Multiflex Ιδιαιτερότητες στην κλίση των σύνθετων λέξεων Αυτόματη παραγωγή και κλίση των παραλλαγών Επίλογος ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Εισαγωγή Κριτήρια και μέθοδοι Κριτήρια Μέθοδοι κωδικοποίησης των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων vii

8 7.3 Βασικά σημασιολογικά χαρακτηριστικά Ανθρώπινα ουσιαστικά (Hum) Συγκεκριμένα ουσιαστικά (Conc) Αφηρημένα ουσιαστικά (Abst) Ζώα (Anl) Ειδικά σημασιολογικά χαρακτηριστικά Γιορτές Γλώσσες Γράμματα Χρονικοί ενδείκτες Χρώματα Προβλήματα κατά την προσθήκη των σημασιολογικών χαρακτηριστικών Σύγχυση σημασιολογικών πεδίων Γενικό - ειδικό λεξιλόγιο Μεταφορά Επίλογος ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Οι έννοιες του κατηγορηματικού ονόματος και του υποστηρικτικού ρήματος Σχηματισμός του σύνθετου ονόματος ως ονοματικού συνόλου Απαλοιφή του υποστηρικτικού ρήματος Σύνδεση ενός επιθέτου και ενός εμπρόθετου συνόλου ή ενός συνόλου Ουσιαστικό + Προσδιοριστής + Ουσιαστικό Ονοματοποίηση Οι δομές με επενεργητικό ρήμα Τα σύνολα Dét Npréd του N1 από Nop Η σχέση από Dét N = N-a Πολυλεκτικά σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα Τα σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα στα λεξικά της νέας ελληνικής Το υποστηρικτικό ρήμα κάνω Εναλλακτικά υποστηρικτικά ρήματα Κριτήρια Βασικές ιδιότητες των δομών με κάνω και κατηγορηματικό όνομα Τα πολυλεκτικά σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα και οι παραλλαγές τους Διαφορές στις δομές απλών και σύνθετων κατηγορηματικών ονομάτων Το λεξικό-γραμματική Πίνακες του λεξικού-γραμματικής των σύνθετων κατηγορηματικών ονομάτων Πίνακας FAN viii

9 8.6.2 Πίνακας FANPN Πίνακας FANAN-hum Πίνακας FANANhum Πίνακας FΑNANlieu ΟΙ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ Πλήρεις δομές Ονοματικές δομές Ε(Ε)Ο Κατηγορηματικές δομές Συντετμημένες δομές Εφαρμογή του λεξικού των παραλλαγών σε σώμα κειμένων Αμφισημίες Μορφολογικές αμφισημίες Συντακτικο-σημασιολογικές αμφισημίες Αμφισημίες λόγω διπλής λημματογράφησης απλών και σύνθετων λέξεων Αμφισημίες γενικού-ειδικού λεξιλογίου Αμφισημία των ουσιαστικοποιημένων επιθέτων ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Εισαγωγή Η διδασκαλία των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων Τα συστήματα επεξεργασίας φυσικών γλωσσών στη διδασκαλία Οι συμφραστικοί πίνακες ως εργαλείο στη διδασκαλία των γλωσσών Προτάσεις εφαρμογής στη διδακτική της νέας ελληνικής Το ηλεκτρονικό μορφολογικό λεξικό των σύνθετων λέξεων Διδασκαλία των παραλλαγών Συμβολή των σημασιολογικών χαρακτηριστικών στη διδασκαλία Το λεξικό-γραμματική ως εργαλείο στη διδακτική της νέας ελληνικής Συμφραστικοί πίνακες με τη μέθοδο των κανονικών εκφράσεων ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ix

10

11 Ευχαριστίες Ένα ταξίδι που ξεκίνησε πριν από αρκετά χρόνια ολοκληρώνεται και βρίσκει επιτέλους την «Ιθάκη» του. Αν και η έρευνα είναι μια μοναχική διαδικασία, καθόλη τη διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών είχα την τιμή να έχω κοντά μου ανθρώπους που μου πρόσφεραν την επιστημονική καθοδήγηση και τη στήριξή τους. Θα ήθελα αρχικά να ευχαριστήσω, αλλά και να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στην επιβλέπουσα καθηγήτριά μου κ. Παναγιώτα Κυριακοπούλου η οποία όχι μόνο πίστεψε σε μένα και τις δυνατότητές μου, αλλά και μου γέννησε φιλοδοξίες. Η παρακολούθηση των μαθημάτων της σε προπτυχιακό ακόμα επίπεδο και η ένταξή μου στην ερευνητική της ομάδα αποτέλεσαν καθοριστικά στάδια για τη μετέπειτα πορεία μου. Είναι γεγονός ότι χωρίς το διαρκές ενδιαφέρον και τη στήριξή της τόσο σε επιστημονικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο, η διατριβή αυτή δε θα είχε περατωθεί. Οφείλω να εκφράσω τις βαθύτατες ευχαριστίες μου στην ομότιμη καθηγήτρια του Α.Π.Θ. κ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη η οποία με την καθοδήγησή της σε όλα τα στάδια εκπόνησης της διατριβής, το ενδιαφέρον, την επαγγελματική της ευσυνειδησία, τις πολύτιμες συμβουλές, την παροχή βιβλιογραφίας, τις πολλαπλές αναγνώσεις του κειμένου και τις καίριες επισημάνσεις της συνέβαλε ουσιαστικά στη διαμόρφωση της έρευνας και του τελικού κειμένου. Ευχαριστώ ιδιαίτερα την καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Πατρών κ. Άννα Ιορδανίδου για τη συμμετοχή της στην τριμελή συμβουλευτική επιτροπή, τη συνεισφορά της κυρίως στο κεφάλαιο που αφορά τη διδακτική, καθώς και για τις λεπτομερείς παρατηρήσεις της. Εκφράζω τις ευχαριστίες μου στην καθηγήτρια του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΑΠΘ, κ. Άλκηστη Χιδίρογλου, τον καθηγητή του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, κ. Γεώργιο Μικρό, την επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, κ. Αικατερίνη Φραντζή και τη λέκτορα του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, κ. Ανδρομάχη-Βιργινία Πανταζάρα για τη συμμετοχή τους στην εξεταστική επιτροπή της διδακτορικής μου διατριβής, την αγαστή συνεργασία και τις ουσιαστικές επισημάνσεις τους. Οφείλω να ευχαριστήσω την καθηγήτρια του Πανεπιστημίου της Tours κ. Agata Savary για τη συνεισφορά της στην ανάπτυξη του προγράμματος Multiflex για την ελληνική γλώσσα και τον ερευνητή του Ινστιτούτου Gaspard Monge του Πανεπιστημίου Paris-Est Marne-la-Vallée, κ. Claude Martineau για τη βοήθειά του. xi

12 Θα ήθελα να ευχαριστήσω την ομότιμη καθηγήτρια του Α.Π.Θ., κ. Αριστέα-Νικολέτα Συμεωνίδου-Χριστίδου για την ουσιαστική στήριξη, την αδιάκοπη παρότρυνσή της για την ολοκλήρωση της διατριβής και την επιστημονική της καθοδήγηση. Ευχαριστώ την επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Α.Π.Θ., κ. Αικατερίνη Κιγιτσιόγλου-Βλάχου για τη στήριξη και την ενθάρρυνση από μέρους της, όπως επίσης τον επίκουρο καθηγητή του Τμήματος Δημοσιογραφίας του Α.Π.Θ., κ. Περικλή Πολίτη για την παροχή βιβλιογραφίας. Ευχαριστώ όλο το προσωπικό του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για τη βοήθεια που μου παρείχε στο μέτρο του δυνατού και κυρίως το διδακτικό προσωπικό του Τομέα Μετάφρασης του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας για τη συνεχή ενθάρρυνσή τους. Ευχαριστώ θερμά για τη συνεργασία και στήριξη τους συναδέλφους και φίλους από το Εργαστήριο Μετάφρασης και Επεξεργασίας του Λόγου, Ελένη Τζιάφα, Εύα Φίστα, Ανθή Κυριακοπούλου, Θανάση Μαυρόπουλο, Χρήστο Νασιάδη και Βασιλεία Σφέτσιου. Ιδιαίτερα ευχαριστώ την Κέλλη Ιωαννίδου για την ανεκτίμητη βοήθειά της σε ζητήματα πληροφορικής, αλλά και τη συμπαράστασή της, την Ολυμπία Τσακνάκη για την αδιάκοπη στήριξη, φροντίδα, ενθάρρυνση και βοήθειά της, τη Ράνια Βοσκάκη για την ουσιαστική βοήθεια και την ψυχολογική υποστήριξή της και την Ελένη Κογκιτσίδου που ήταν το «κανάλι επικοινωνίας» μεταξύ Θεσσαλονίκης και Παρισιού. Θα ήθελα από καρδιάς να ευχαριστήσω όλο το οικογενειακό και φιλικό μου περιβάλλον για την κατανόηση και την αέναη υποστήριξή τους. Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τους γονείς μου γιατί ήταν δίπλα μου σε όλες τις χαρούμενες, αλλά και τις δύσκολες στιγμές. Η φροντίδα, η βοήθεια και η συμπαράσταση που μου παρείχαν όλα αυτά τα χρόνια σε καθημερινή βάση ήταν πολύτιμα εφόδια για την ολοκλήρωση της προσπάθειάς μου. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στον σύντροφό μου Δημήτρη Πετκούση για τη συνεχή στήριξη, κατανόηση, συμπαράσταση και ενθάρρυνση καθόλη τη διάρκεια εκπόνησης της διατριβής. Κλείνοντας, ελπίζω ότι σε αυτήν «Ιθάκη» δεν τελειώνει η περιπλάνηση, αλλά ξεκινά ένα νέο ταξίδι ακόμα πιο συναρπαστικό, πιο μεστό και πιο μακρύ, θέτοντας όμως τις κεκτημένες γνώσεις μου ως τα κουπιά και τα πανιά μιας επιστημονικής γαλέρας που θα συμβάλλει στην εξέλιξη και την ανάπτυξη του επιστημονικού μου πεδίου. xii

13 Περίληψη Η παρούσα διδακτορική διατριβή εντάσσεται στην επιστήμη της Υπολογιστικής Γλωσσολογίας, το διεπιστημονικό πεδίο που συνδυάζει τις αρχές της Γλωσσολογίας με τις εφαρμογές της Πληροφορικής. Για την εκπόνηση της έρευνάς μας υιοθετήσαμε τη θεωρία της μετασχηματιστικής γραμματικής του Z.S. Harris (1951, 1968) και το μεθοδολογικό πλαίσιο του λεξικού-γραμματικής, όπως ορίστηκε από τον M. Gross (1975). Στόχος της μελέτης μας ήταν η κατασκευή ενός ηλεκτρονικού μορφολογικού λεξικού πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της νέας ελληνικής με τη μορφή Επίθετο + (Επίθετο) + Ουσιαστικό (π.χ. απονενοημένο διάβημα, λαϊκή απογευματινή παράσταση) και η μελέτη τους σε μορφολογικό, σημασιολογικό και συντακτικό επίπεδο. Ειδικότερα, αφού πραγματοποιήσαμε μια ανασκόπηση της ελληνόγλωσσης και της ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας, μελετήσαμε το φαινόμενο της παγίωσης, καθώς και τα ειδικά χαρακτηριστικά που διέπουν τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες που αποτελούνται από επίθετο και ουσιαστικό (ψευδοεπίθετο, παραλλαγές κ.ά.). Το επόμενο στάδιο ήταν η αυτόματη παραγωγή κλιτών τύπων των πολυλεκτικών συνθέτων και των παραλλαγών τους μέσω του προγράμματος επεξεργασίας πολυλεκτικών μονάδων Multiflex (A. Savary 2005, 2007, 2008, 2009). Έπειτα, προβήκαμε σε προσθήκη σημασιολογικών χαρακτηριστικών στα λήμματα του λεξικού εφαρμόζοντας συντακτικοσημασιολογικά κριτήρια. Στο συντακτικό επίπεδο, μελετήσαμε αφενός τους συντακτικούς μετασχηματισμούς που οδηγούν στο σχηματισμό πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων (A. Monceaux 1993) και αφετέρου τα πολυλεκτικά σύνθετα κατηγορηματικά ουσιαστικά που συντάσσονται με το υποστηρικτικό ρήμα κάνω (M. Gross 1981, J. Giry- Schneider 1987, Β. Σφέτσιου 2007) τα οποία κατατάξαμε σε πίνακες του λεξικού-γραμματικής βάσει των κατανεμητικών ιδιοτήτων τους. Στη συνέχεια, μελετήσαμε την παρουσία των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων στα γραπτά κείμενα της νέας ελληνικής και τις αμφισημίες που δημιουργούνται στον λόγο. Τέλος, προτείναμε δραστηριότητες για τη διδασκαλία της γλωσσικής αυτής κατηγορίας μέσω του συστήματος αυτόματης ανάλυσης φυσικών γλωσσών Unitex (S. Paumier 2004). Τα τυποποιημένα γλωσσικά δεδομένα (λεξικά και γραμματικές) που κατασκευάστηκαν στο πλαίσιο της διατριβής θα ενσωματωθούν στο σύστημα αυτόματης επεξεργασίας της νέας ελληνικής που αναπτύσσεται στο Εργαστήριο Μετάφρασης και Επεξεργασίας του Λόγου (ΕΜΕΛ), το οποίο εδρεύει στο Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Α.Π.Θ. Η έρευνα για τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες της νέας ελληνικής που πραγματοποιήσαμε μπορεί να αποβεί χρήσιμη στη διδασκαλία της νέας ελληνικής, καθώς και σε εφαρμογές που βα- xiii

14 σίζονται στην επεξεργασία φυσικών γλωσσών, όπως η αυτόματη ανάλυση κειμένων, ο εντοπισμός και η εξαγωγή πληροφοριών, η περίληψη κειμένων, ο ορθογραφικός έλεγχος σωμάτων κειμένων, η εξάλειψη αμφισημιών σε σημασιολογικό επίπεδο (word sense disambiguation) και άλλες εφαρμογές που βασίζονται σε μονόγλωσσα ή πολύγλωσσα τυποποιημένα γλωσσικά δεδομένα. Επιπλέον, το ερευνητικό έργο που παρουσιάστηκε μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο για τη μετάφραση και κυρίως για την αυτόματη μετάφραση. xiv

15 Summary The present thesis lies in the area of Computational Linguistics, the interdisciplinary field which draws on linguistic theory and computer science. The aim of our research, which is based on Z.S. Harris transformational theory (1951, 1968) and the Lexicon-Grammar methodological framework developed by M. Gross (1975), is the construction of an electronic morphological dictionary of Greek multiword compound nouns in the form of Adjective + (Adjective) + Noun (eg. αστικός μύθος/urban legend, εθνικός εναέριος χώρος/national air space) and the study of their morphological, semantic and syntactic properties. In particular, after having carried out a bibliographic review on compounding and on various computational methods of handling multiword expressions, we studied the special characteristics of Adjective + Noun compound nouns such as non-compositionality, fixedness, variation etc. Afterwards, we proceeded to the automatic inflection of compound nouns and their variants using Multiflex, a morpho-syntactic generator of multi-word units (A. Savary 2005, 2007, 2008, 2009). Moreover, we added semantic marks in the lexicon based on syntactic and semantic criteria. On the syntactic level, we studied, on the one hand, the transformations which lead to the formation of compound nouns and, on the other hand, the support verb constructions consisting of the verb to do and complex predicative nouns which we classified in lexicon-grammar tables according to their distributional properties. Furthermore, we studied the presence of multiword compound nouns in Modern Greek written texts along with the ambiguities which rise in discourse. Finally, we proposed activities for teaching compound nouns by using the natural language processing system Unitex (S. Paumier 2004). The formalized linguistic tools (dictionaries and grammars) which were constructed throughout our research, will be incorporated in the automatic analysis system for the Modern Greek language developed by the members of the Translation and Natural Language Processing Laboratory (French School, AUTH). Our research tools could be used for teaching/learning Modern Greek and for applications based on natural language processing such as automatic analysis of texts, information retrieval, text summarization, spelling correctors, word sense disambiguation, and other systems based on monolingual or multilingual formalized linguistic data. Finally, our research could contribute to the improvement of automatic translation systems. xv

16 Σύμβολα και συντομογραφίες Σύμβολα Σύμβολο Adj Adj-n Afp Afs Amp Ams Anp Ans Dét Ddef Dind Dét gén Ε Gfp Gfs Gmp Gms Gnp Gns Loc Modif N conc1 /N1 conc N conc2 N humgén Νpl0-1 Nfp Nfs Nmp Nms Nnp Nns V Vconv Vop Vsup V-n Επεξήγηση Επίθετο Ουσιαστικό σύνδρομο με επίθετο Αιτιατική πτώση θηλυκού γένους πληθυντικού αριθμού Αιτιατική πτώση θηλυκού γένους ενικού αριθμού Αιτιατική πτώση αρσενικού γένους πληθυντικού αριθμού Αιτιατική πτώση αρσενικού γένους ενικού αριθμού Αιτιατική πτώση ουδέτερου γένους πληθυντικού αριθμού Αιτιατική πτώση ουδέτερου γένους ενικού αριθμού Προσδιοριστής Οριστικός προσδιοριστής Αόριστος προσδιοριστής Προσδιοριστής σε γενική πτώση Μηδενικός προσδιοριστής Γενική πτώση θηλυκού γένους πληθυντικού αριθμού Γενική πτώση θηλυκού γένους ενικού αριθμού Γενική πτώση αρσενικού γένους πληθυντικού αριθμού Γενική πτώση αρσενικού γένους ενικού αριθμού Γενική πτώση ουδέτερου γένους πληθυντικού αριθμού Γενική πτώση ουδέτερου γένους ενικού αριθμού Τοπικό συμπλήρωμα Τροποποιητής Συγκεκριμένο ουσιαστικό ως πρώτο συμπλήρωμα Συγκεκριμένο ουσιαστικό ως δεύτερο συμπλήρωμα Ανθρώπινο ουσιαστικό σε γενική πτώση Πρώτο και δεύτερο συμπλήρωμα στον πληθυντικό αριθμό Ονομαστική πτώση θηλυκού γένους πληθυντικού αριθμού Ονομαστική πτώση θηλυκού γένους ενικού αριθμού Ονομαστική πτώση αρσενικού γένους πληθυντικού αριθμού Ονομαστική πτώση αρσενικού γένους ενικού αριθμού Ονομαστική πτώση ουδέτερου γένους πληθυντικού αριθμού Ονομαστική πτώση ουδέτερου γένους ενικού αριθμού Ρήμα Ρήμα αντιστραμμένης δομής Επενεργητικό ρήμα Υποστηρικτικό ρήμα Όνομα σύνδρομο με ρήμα xvi

17 Vfp Vfs Vmp Vms Vnp Vns Ν N-a N1-a Ν0 Ν0pl N0 gén Ν0 Hum Ν0 HumColl Ν1 N1 gén Ν1 Abst Ν1 Conc+[Lieu] Ν1 Conc+[Lieu]gén Ν1 Hum Ν1 HumColl N1 prop Ν2 Ν2 Conc+[Lieu] Νapp Ν pc1 / Ν1 pc Npréd Npréd plur obl Poss Poss0 Ppv Prép [Relativ] [Réd.Rel.] W Κλητική πτώση θηλυκού γένους πληθυντικού αριθμού Κλητική πτώση θηλυκού γένους ενικού αριθμού Κλητική πτώση αρσενικού γένους πληθυντικού αριθμού Κλητική πτώση αρσενικού γένους ενικού αριθμού Κλητική πτώση ουδέτερου γένους πληθυντικού αριθμού Κλητική πτώση ουδέτερου γένους ενικού αριθμού Ουσιαστικό Επίθετο σύνδρομο με ουσιαστικό Επίθετο σύνδρομο με το πρώτο συμπλήρωμα Υποκείμενο Υποκείμενο στον πληθυντικό αριθμό Υποκείμενο σε γενική πτώση Υποκείμενο με ανθρώπινο χαρακτηριστικό Υποκείμενο με συλλογικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό Πρώτο συμπλήρωμα Πρώτο συμπλήρωμα σε γενική πτώση Πρώτο συμπλήρωμα με το χαρακτηριστικό του αφηρημένου Πρώτο συμπλήρωμα με το χαρακτηριστικό του τόπου Πρώτο συμπλήρωμα με το χαρακτηριστικό του τόπου σε γενική πτώση Πρώτο συμπλήρωμα με ανθρώπινο χαρακτηριστικό Πρώτο συμπλήρωμα με συλλογικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό Κύριο όνομα ως πρώτο συμπλήρωμα Δεύτερο συμπλήρωμα Δεύτερο συμπλήρωμα με το χαρακτηριστικό του τόπου Σημασιολογικά σύνδρομο ουσιαστικό Μέρος του σώματος ως πρώτο συμπλήρωμα Κατηγορηματικό όνομα Κατηγορηματικό όνομα που είναι υποχρεωτικά στον πληθυντικό αριθμό Κτητική αντωνυμία Κτητική αντωνυμία που αναφέρεται στο υποκείμενο Προσωπική αντωνυμία Πρόθεση Αναφορική πρόταση Απαλοιφή αναφορικής πρότασης Συμπληρωματική ακολουθία xvii

18 Συντομογραφίες Συντομογραφία βλ. κ.ά. κ.ο.κ. κεφ. κτλ. π.χ. υποκεφ. Επεξήγηση βλέπε και άλλοι/άλλες/άλλα και ούτω καθεξής κεφάλαιο και τα λοιπά παραδείγματος χάρη υποκεφάλαιο xviii

19 Εισαγωγή Οι πολυλεκτικές εκφράσεις ως ερευνητικό αντικείμενο έχουν απασχολήσει έντονα τις τελευταίες δεκαετίες τους επιστήμονες που ασχολούνται με τη Γλωσσολογία, τη Λεξικολογία, τη Μετάφραση-Μεταφρασεολογία, την Ψυχογλωσσολογία και την Πληροφορική. Ο όρος πολυλεκτική έκφραση περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα γλωσσικών δομών όπως ιδιωτισμούς, παγιωμένες εκφράσεις, πολυλεκτικά σύνθετα ουσιαστικά, πολυλεκτικά σύνθετα ρήματα, επιρρήματα, κ.ά. Είναι ευρέως αποδεκτό ότι η λεξική μονάδα δεν περιορίζεται πια αυστηρά στα όρια της παραδοσιακής λεξικής μονάδας που ισοδυναμούσε με τη «λέξη». Μπορεί να περιλαμβάνει πολλές «λέξεις» συνδυασμένες σύμφωνα με σχηματιστικούς κανόνες που η μελέτη τους αποκαλύπτει τη στενή σχέση ανάμεσα στο λεξιλόγιο και τη σύνταξη (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 37). Η παρούσα διδακτορική διατριβή εντάσσεται στην επιστήμη της Υπολογιστικής Γλωσσολογίας, το διεπιστημονικό πεδίο που συνδυάζει τις αρχές της Γλωσσολογίας με τις εφαρμογές της Πληροφορικής. Ειδικότερα, μελετάμε και επεξεργαζόμαστε τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες της νέας ελληνικής με τη μορφή Επίθετο + Ουσιαστικό (π.χ. αιολικό πάρκο) την πιο συχνή κατηγορία διλεκτικών πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων σε μορφολογικό, σημασιολογικό και συντακτικό επίπεδο. Οι ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει η γλωσσική αυτή κατηγορία σε όλα τα επίπεδα έχουν κεντρίσει το ενδιαφέρον των ερευνητών σε όλο τον κόσμο. Το έκδηλο ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας απεικονίζεται στις πολυάριθμες μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί κατά καιρούς για τις πολυλεκτικές εκφράσεις εν γένει, στα ερευνητικά προγράμματα που υλοποιούνται σε ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια διεθνώς, καθώς και στην οργάνωση ετήσιων συνεδρίων με βασικό θέμα τις πολυλεκτικές μονάδες (βλ. κεφ. 2). Η μελέτη μας βασίζεται στη θεωρία της μετασχηματιστικής γραμματικής του Z.S. Harris (1951, 1968) και στο μεθοδολογικό πλαίσιο του λεξικούγραμματικής, όπως καθορίστηκε από τον M. Gross (1975). Βασική αρχή είναι ότι η ελάχιστη σημασιολογική μονάδα είναι η απλή πρόταση και όχι η λέξη α- ποκομμένη από το συγκείμενο. Επιπλέον, η μελέτη του λεξιλογίου δε νοείται χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι συντακτικοσημασιολογικές ιδιότητες του εκάστοτε λήμματος. Οι μετασχηματισμοί στους οποίους μπορεί να υπόκειται μια απλή πρόταση, όπως η απαλοιφή ή αντικατάσταση στοιχείων της πρότασης, οι αναφορικές προτάσεις, η μετατροπή μιας ενεργητικής δομής σε παθητική κ.ά. οδηγούν στη δημιουργία των εκφωνημάτων που απαρτίζουν τον λόγο. 1

20 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Στόχος της έρευνάς μας είναι η κατασκευή ενός ηλεκτρονικού μορφολογικού λεξικού πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της νέας ελληνικής με τη μορφή Επίθετο + (Επίθετο) + Ουσιαστικό και η μορφολογική, σημασιολογική και συντακτική περιγραφή των λημμάτων του λεξικού. Τα γλωσσικά μας δεδομένα (λεξικά και γραμματικές) θα ενσωματωθούν στο σύστημα αυτόματης επεξεργασίας της νέας ελληνικής που αναπτύσσεται στο Εργαστήριο Μετάφρασης και Επεξεργασίας του Λόγου (ΕΜΕΛ), το οποίο εδρεύει στο Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΑΠΘ 1. Τα μέλη του ΕΜΕΛ σε συνεργασία με το Institut Gaspard Monge (LIGM) του Πανεπιστημίου Paris-Est Marne-la-Vallée 2, καθώς και άλλες ερευνητικές ομάδες που εντάσσονται στο δίκτυο RELEX 3, εργάζονται με σκοπό τη συστηματική περιγραφή και τυποποίηση ευρωπαϊκών κυρίως γλωσσών (γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά, ισπανικά κ.ά.). Η παρουσίαση της έρευνάς μας διαρθρώνεται σε δέκα κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο κάνουμε μια ανασκόπηση της ελληνόγλωσσης και της ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας αναφορικά με το φαινόμενο της σύνθεσης και την έννοια της σύνθετης λέξης. Μελετάμε επίσης το φαινόμενο της παγίωσης, που αποτελεί τη βάση της μελέτης μας και αναλύουμε τα κριτήρια που διαχωρίζουν μια σύνθετη λέξη από μια ελεύθερη ακολουθία της ίδιας δομής (G. Gross 1996). Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζουμε κάποιες αντιπροσωπευτικές μελέτες και ερευνητικά προγράμματα με αντικείμενο τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες σε διάφορες γλώσσες (αγγλική, γαλλική, πορτογαλική, αραβική, κινεζική κ.ά.). Το τρίτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στις πηγές από τις οποίες αντλήσαμε το υλικό μας. Ειδικότερα, τα λήμματα που απαρτίζουν το λεξικό μας προέρχονται από το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη, το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη, το Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής της Ά. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, το Λεξικό της Ελληνικής ως ξένης γλώσσας για μαθητές της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της Ά. Ιορδανίδου, από σώμα κειμένων δημοσιογραφικού λόγου καθώς και από προ Περισσότερες πληροφορίες για το δίκτυο RELEX στον ιστότοπο: 2

21 ΕΙΣΑΓΩΓΗ σωπικό αρχείο. Επιπλέον, περιγράφουμε τη δομή του λεξικού των πολυλεκτικών σύνθετων λέξεων που κατασκευάζουμε. Στο τέταρτο κεφάλαιο πραγματοποιούμε μελέτη των ειδικών χαρακτηριστικών των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων και πιο συγκεκριμένα περιγράφουμε τα χαρακτηριστικά που διέπουν το επίθετο της ακολουθίας, τον σχηματισμό του πληθυντικού αριθμού του συνόλου της ακολουθίας, το γένος του πολυλεκτικού συνθέτου και τους μηχανισμούς σχηματισμού των αντιθέτων στη γλωσσική αυτή κατηγορία. Στο πέμπτο κεφάλαιο προβαίνουμε σε αναλυτική περιγραφή των λεξιλογικών, ορθογραφικών, φωνολογικών και μορφοσυντακτικών παραλλαγών των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της δομής Επίθετο και Ουσιαστικό. Αντικείμενο του έκτου κεφαλαίου αποτελούν η αυτόματη κλίση των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων που απαρτίζουν το λεξικό μας καθώς και η αυτόματη παραγωγή των μορφοσυντακτικών παραλλαγών. Περιγράφουμε τα εργαλεία που χρησιμοποιήσαμε και τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζουν οι σύνθετες λέξεις κατά την αυτόματη κλίση. Στο έβδομο κεφάλαιο μελετάμε τις πολυλεκτικές σύνθετες λέξεις σε σημασιολογικό επίπεδο. Ειδικότερα, αναλύουμε τα κριτήρια και τις μεθόδους βάσει των οποίων προβαίνουμε στην προσθήκη σημασιολογικών χαρακτηριστικών στα λήμματα του λεξικού μας. Στη συνέχεια, κάνουμε μια αναλυτική παρουσίαση των σημασιολογικών χαρακτηριστικών που χρησιμοποιήσαμε. Τέλος, αναφερόμαστε στα προβλήματα που ανέκυψαν κατά τη σημασιολογική κατηγοριοποίηση των πολυλεκτικών συνθέτων. Το όγδοο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στη συντακτική περιγραφή των σύνθετων μονάδων. Αρχικά, περιγράφουμε τους συντακτικούς μετασχηματισμούς που οδηγούν στον σχηματισμό του πολυλεκτικού συνθέτου ως ονοματικού συνόλου. Στη συνέχεια, αφού αναλύσουμε τα κριτήρια αναγνώρισης και τις ιδιότητες των πολυλεκτικών σύνθετων κατηγορηματικών ονομάτων, παρουσιάζουμε διεξοδικά τους πίνακες του λεξικού-γραμματικής των σύνθετων κατηγορηματικών ονομάτων με υποστηρικτικό ρήμα κάνω που κατασκευάσαμε. Στο ένατο κεφάλαιο μελετάμε την παρουσία των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων και των παραλλαγών τους στα γραπτά κείμενα της νέας ελληνικής. Έπειτα, εφαρμόζουμε τα γλωσσικά μας δεδομένα σε σώμα κειμένων δημοσιο- 3

22 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ γραφικού λόγου και προβαίνουμε σε παρατηρήσεις των αποτελεσμάτων, καθώς και των αμφισημιών που δημιουργούνται. Τέλος, στο δέκατο κεφάλαιο προτείνουμε κάποιες ενδεικτικές εφαρμογές των γλωσσικών μας δεδομένων στη διδακτική της ελληνικής ως ξένης/δεύτερης γλώσσας μέσω του συστήματος αυτόματης επεξεργασίας φυσικών γλωσσών Unitex 4. Το παράρτημα που συνοδεύει το παρόν κείμενο περιλαμβάνει αντιπροσωπευτικά τμήματα του λεξικού των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων συνοδευόμενων από τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά, ένα μέρος των πεπερασμένων αυτομάτων που δημιουργήσαμε τόσο για την κλίση των απλών όσο και των σύνθετων λέξεων, τους πίνακες του λεξικού-γραμματικής που κατασκευάσαμε μαζί με τα αντίστοιχα παραμετροποιημένα πεπερασμένα αυτόματα, καθώς και αποσπάσματα των συμφραστικών πινάκων που εξήχθησαν από την εφαρμογή των δεδομένων μας σε σώμα κειμένων

23 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.1 Οι σύνθετες λέξεις στη βιβλιογραφία Το λεξιλόγιο μιας ζωντανής γλώσσας εμπλουτίζεται μέσα από μηχανισμούς όπως είναι η παραγωγή, η σύνθεση και ο δανεισμός. Στο κεφάλαιο αυτό, θα μελετήσουμε το φαινόμενο της σύνθεσης σε αντιδιαστολή με το φαινόμενο της παραγωγής και θα ανατρέξουμε στους ορισμούς που έχουν αποδοθεί στη σύνθετη λέξη από ελληνόγλωσσους και ξενόγλωσσους γλωσσολόγους. Τέλος, θα ο- ρίσουμε τη σύνθετη λέξη στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία Σύνθεση και παραγωγή Σύμφωνα με τον Τριανταφυλλίδη [1941] (2005: ), τα σύνθετα σχηματίζονται με δύο τρόπους: α) μια λέξη παίρνει στην αρχή της ένα αχώριστο μόριο 5, π.χ.: α + βραστός άβραστος α + χωριστός αχώριστος β) δύο ή περισσότερες λέξεις ενώνονται σε μία, π.χ.: γυναίκες και παιδιά γυναικόπαιδα άγριο περιστέρι αγριοπερίστερο Αυτή η κατηγορία συνθέτων χωρίζεται σε υποκατηγορίες: τα παρατακτικά, τα προσδιοριστικά, τα κτητικά και τα αντικειμενικά σύνθετα. Ειδικότερα, τα παρατακτικά σύνθετα σημαίνουν ό,τι και τα δύο συνθετικά τους ενωμένα με το σύνδεσμο και, ενώ στα προσδιοριστικά σύνθετα το πρώτο συνθετικό προσδιορίζει το δεύτερο. Τα κτητικά σύνθετα περιγράφουν εκείνον που έχει κάτι σαν δικό του, σαν κτήμα του. Τέλος, στα αντικειμενικά σύνθετα, το ένα συνθετικό γίνεται αντικείμενο του άλλου. Ενδεικτικά, παραθέτουμε τα παρακάτω παραδείγματα: γυναίκες και παιδιά γυναικόπαιδα ανάβω και σβήνω αναβοσβήνω (παρατακτικό σύνθετο) (παρατακτικό σύνθετο) 5 Αχώριστα μόρια είναι το στερητικό α-, το ξε- και το ανα- (αρχαία πρόθεση). 5

24 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ άγριο περιστέρι αγριοπερίστερο φωλιά αετού αετοφωλιά καλόκαρδος (αυτός που έχει καλή καρδιά) γαλανομάτης (αυτός που έχει γαλανά μάτια) χασομέρης (αυτός που χάνει τη μέρα του) χορτοφάγος (αυτός που τρώει χόρτα) (προσδιοριστικό σύνθετο) (προσδιοριστικό σύνθετο) (κτητικό σύνθετο) (κτητικό σύνθετο) (αντικειμενικό σύνθετο) (αντικειμενικό σύνθετο) Στη Νεοελληνική Γραμματική της Δημοτικής του Μ. Τριανταφυλλίδη [1941] (2005: ), αναλύεται διεξοδικά το φαινόμενο της παραγωγής ως μέσο δημιουργίας νέων λέξεων. Ειδικότερα, νέα ρήματα μπορούν να παραχθούν από άλλα ρήματα (φέγγω φεγγίζω), ονόματα (αγκαλιά αγκαλιάζω) ή άκλιτα μέρη του λόγου (συχνά συχνάζω) ουσιαστικά παράγονται από ρήματα (προμηθεύω προμηθευτής) ή από άλλα ουσιαστικά (παιδί παιδάκι), ενώ επίθετα παράγονται συνήθως από ρήματα (ρηματικά επίθετα, π.χ. απαγορεύω α- παγορευτικός), από ουσιαστικά (πείσμα πεισματάρης), από άλλα επίθετα (κοντός κοντούλης) ή επιρρήματα (κοντά κοντινός). Παρατηρούμε ότι κύριο χαρακτηριστικό των παραγόμενων αυτών λέξεων είναι η διατήρηση κάποιων στοιχείων από το μέρος του λόγου που λειτουργεί ως βάση για την παραγωγή της νέας λέξης και η προσθήκη μιας κατάληξης 6. Ο Τριανταφυλλίδης [1941] (2005: 176) αναφέρεται επίσης στη δημιουργία παραγώγων «από δύο λέξεις που συνήθως λέγονται μαζί και αποτελούν μια ο- ρισμένη έννοια», π.χ.: Άγιος Τάφος Αγιοταφίτης Αιγαίο Πέλαγος Αιγαιοπελαγίτης Στερεά Ελλάδα Στερεοελλαδίτης τα οποία ονομάζει παρασύνθετα ή αλλιώς παρασύνθετες λέξεις 7. 6 Για τη διάκριση μεταξύ παραγωγής και σύνθεσης και ειδικότερα προθηματοποιημένου και σύνθετου ρήματος βλ. και Φίστα (2007: 18-20). 7 Παρασύνθετες ονομάζονται από τον Τριανταφυλλίδη και λέξεις όπως καλωσόρισμα, σιδηροδρομικός που δεν παράγονται από απλές αλλά από σύνθετες λέξεις (εδώ καλωσορίζω και σιδηρόδρομος αντίστοιχα) (βλ. και Τσοπανάκη 1998: 683). Στο σημείο αυτό υπενθυμίζουμε ότι τα παρασύνθετα δεν αποτελούν αντικείμενο της παρούσας έρευνας, καθώς θεωρούνται απλές λέξεις για την Υπολογιστική Γλωσσολογία. 6

25 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Σύμφωνα με τον Τσοπανάκη (1998: ), η παραγωγή στηρίζεται στη δημιουργία νέων λέξεων από άλλες που προϋπάρχουν προσθέτοντας καινούργια στοιχεία, τις λεγόμενες παραγωγικές καταλήξεις (μονοσύλλαβες, δισύλλαβες ή πολυσύλλαβες), π.χ. τσάπα τσαπί τσαπάκι. Οι παραγωγικές καταλήξεις έχουν τη δική τους, η καθεμία, σημασία αλλά δεν έχουν γραμματική αυτοτέλεια ούτε επηρεάζουν τη μορφή του θέματος με το οποίο συνενώνονται. Κατά τον Τσοπανάκη (1998: ), η σύνθεση είναι η συνένωση δύο ή και περισσότερων λέξεων ή θεμάτων, από την οποία δημιουργούνται νέες λέξεις και έχει τα εξής χαρακτηριστικά: α) στη σύνθεση χρειαζόμαστε δύο ή περισσότερες λέξεις, οι οποίες συνενώνονται σε μία. Κατά τη συνένωση, είναι πιθανό να υπάρξει μικρή ή μεγάλη τροποποίηση του θέματος, της μορφής και της σημασίας, β) η σύνθεση γίνεται με κλιτές ή άκλιτες λέξεις, όχι όμως με όλες τις κατηγορίες λέξεων. Εξαιρούνται τα άρθρα, οι προθέσεις και οι σύνδεσμοι ε- κτός από σπάνιες περιπτώσεις και γ) η σύνθεση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη συμβατότητα των μερών του λόγου μεταξύ τους. Ο Τσοπανάκης (1998: ) χρησιμοποιεί επίσης τον όρο «χαλαρή σύνθεση» για να περιγράψει «τη συχνή και στερεότυπη συζυγία δύο λέξεων, συνήθως επιθέτου και ουσιαστικού, όπως: Άγιον Όρος, Άρειος Πάγος, Βόρειος Πόλος, Βόρεια Ελλάδα, Βόρειος Ήπειρος, Εύξεινος Πόντος, Μαύρη Θάλασσα, Μεγάλη Ελλάδα, Μεγάλη Ιδέα, Μέγας Αλέξανδρος, Μικρά Ασία, Παλιά Ελλάδα, Παλαιό Ημερολόγιο κ.ά». Παρατηρεί ότι αν και «οι λέξεις αυτές γράφονται χωριστά, η συχνή τους σύζευξη τις καθιστά μιαν έννοια». Ωστόσο, ισχυρίζεται ότι «η χαλαρή σύνθεση είναι κάπως ρευστή, επειδή οι λέξεις αυτής της κατηγορίας δεν είναι σταθερά ενωμένες, όπως οι άλλες σύνθετες, αλλά κάπως επεισοδιακά και δεν αποτελούν μιαν αναμφισβήτητη λεξική ενότητα». Άλλα παραδείγματα χαλαρών συνθέτων, κατά τον Τσοπανάκη, είναι οι συνεκφορές των Αγίων με το αντίστοιχο κύριο όνομα (Άη Γιώργης), οι κρυσταλλωμένοι εμπρόθετοι προσδιορισμοί της λόγιας γλώσσας (εν μέρει), τα κύρια ονόματα που αποτελούνται από το επώνυμο του συζύγου και το πατρικό (Τράπη-Παπαγιάννη), καθώς και κάποια ζεύγη λέξεων στα οποία η δεύτερη λέξη συνδέεται χαλαρά με την πρώτη και αποτελεί ένα είδος διασαφήνισης (νόμος-πλαίσιο). Τέλος, παρασύνθετα θεωρεί και τα παράγωγα που μπορεί να προκύψουν από τη χαλαρή σύνθεση όπως αγιορείτης, αρεοπαγίτης, βορειοελλαδίτης, Μικρασιάτης, Παλαιοημερολογίτης κτλ. (1998: 722). 7

26 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Οι Holton κ.ά. (1999: ) παρουσιάζουν στο κεφάλαιο της παραγωγικής μορφολογίας στη Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας τις μορφολογικές διαδικασίες που οδηγούν στον σχηματισμό νέων λέξεων με την προσθήκη είτε ενός επιθήματος στο τέλος μιας λέξης (επιθηματοποίηση, π.χ. κόσμος κοσμάκης) είτε ενός προθήματος στην αρχή μιας λέξης (προθηματοποίηση, π.χ. ανάπτυξη υποανάπτυξη). Επίσης, μελετούν τον σχηματισμό σύνθετων λέξεων από τον συνδυασμό των θεμάτων δύο ή και περισσότερων ανεξάρτητων λέξεων, π.χ. γράμμα + σειρά γραμματοσειρά. Η Ράλλη (2008: 164) ορίζει τη σύνθεση ως τη διαδικασία που δημιουργεί πολύπλοκα στοιχεία από τουλάχιστον δύο θέματα. Τα προϊόντα της εφαρμογής της, δηλαδή τα σύνθετα, έχουν όλα τα χαρακτηριστικά του στοιχείου που αποκαλείται «λέξη», δηλαδή έναν τόνο (ντοματοσαλάτα), συγκεκριμένη σημασία που δεν πηγάζει πάντα από τις σημασίες των επιμέρους συστατικών (ελαφρόμυαλος), συστατικά που δεν είναι πάντα ολόκληρες λέξεις (καλότυχος). Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, οι λεξικές μονάδες που προκύπτουν από τις διαδικασίες παραγωγής και σύνθεσης, όπως ορίζονται στις γραμματικές που μελετήσαμε (Τριανταφυλλίδης, Τσοπανάκης, Holton κ.ά.) και στη Ράλλη (2008), θεωρούνται απλές λέξεις και επομένως δεν αποτελούν αντικείμενο μελέτης. Ωστόσο, μελετάμε δομές οι οποίες προκύπτουν από το φαινόμενο της «χαλαρής σύνθεσης» (Τσοπανάκης 1998, Ράλλη 1991 και Ralli & Stavrou 1995 & 1998) Ορισμός της σύνθετης λέξης Από τους ορισμούς που παραθέσαμε παραπάνω αναφορικά με το φαινόμενο της σύνθεσης, προκύπτει ότι στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία η σύνθετη λέξη αντιστοιχεί σε μια μονολεκτική λεξική μονάδα. Για πρώτη φορά η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: 147) κάνει λόγο για συνταγματικές μονάδες, δηλαδή για λεξικές ονοματικές φράσεις (μη μονολεκτικές λεξικές μονάδες) που λειτουργούν μέσα στην πρόταση ως μία μονάδα (συντακτικό κριτήριο) και που η σημασία τους δεν είναι το άθροισμα των σημασιών των στοιχείων από τα οποία αποτελούνται (σημασιολογικό κριτήριο). Το δεύτερο κριτήριο επιδέχεται διαβαθμίσεις: άλλων συνταγματικών μονάδων η σημασία βρίσκεται πολύ κοντά στο άθροισμα των σημασιών των στοιχείων τους, χωρίς να ταυτίζεται βέβαια μ αυτό, π.χ. υπουργική απόφαση και άλλων είναι πολύ 8

27 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ απομακρυσμένη από αυτό, παρουσιάζουν δηλαδή χαρακτήρα ιδιωτισμού 8, π.χ. παιδική χαρά. Οι μορφολογικοί αυτοί σχηματισμοί που «θα μπορούσαν να ταυτιστούν σημασιολογικά με λέξεις επειδή αποτελούν αναφορικές νησίδες, με την έννοια ότι κανένα από τα συστατικά τους δεν έχει ανεξάρτητη αναφορά στο λόγο», χαρακτηρίζονται από τη Ράλλη (1991) και τις Ralli & Stavrou (1995 & 1998) ως «χαλαρά (πολυλεκτικά) σύνθετα» 9. Παρατηρούν ότι οι εν λόγω σχηματισμοί εμφανίζουν χαρακτηριστικά συντακτικών δομών (ονοματικών φράσεων), καθώς αποτελούνται από δύο ανεξάρτητες λέξεις, φέρουν δύο τόνους και περιέχουν εσωτερική κλίση, αφού το πρώτο συστατικό τους είναι κλιτή λέξη. Ωστόσο, η εσωτερική συνοχή τους δεν επιτρέπει την παρεμβολή κάποιου άλλου στοιχείου ή τον περαιτέρω προσδιορισμό του ενός από τα δύο συστατικά, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στους συντακτικούς σχηματισμούς 10 : αυστηρός γονέας πολύ αυστηρός γονέας αυστηρός και καταπιεστικός γονέας ανάδοχος γονέας * πολύ ανάδοχος γονέας * ανάδοχος και αυστηρός γονέας Οι Holton κ.ά. (1999: 335) αναφέρονται σε ένα μικρό αριθμό συγκεκριμένων στερεότυπων συνδυασμών στην παραδοσιακή γλώσσα που χρησιμοποιούνται κανονικά με τον κατάλληλο τύπο του ρήματος είμαι, οι οποίοι όμως μπορεί να λειτουργούν και επιφωνηματικά όταν χρησιμοποιούνται μόνοι τους, π.χ.: 8 9 Η σημασία τους δεν αποτελείται από το άθροισμα των σημασιών των στοιχείων που τις αποτελούν, ούτε και υπάρχει ουσιαστικό που να παράγει όχι μόνο μορφολογικά αλλά συγχρόνως και σημασιολογικά το ψευδοεπίθετο (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 167). Σε αντίθεση με τον Τριανταφυλλίδη [1941] (2005: 177) ο οποίος ονομάζει χαλαρά σύνθετα «τα προσδιοριστικά σύνθετα που φυλάγουν την έννοια του β συνθετικού λίγο μόνο τροποποιημένη από το α, που προσδιορίζει το β. Τα σύνθετα αυτά φυλάγουν την κατάληξη του β συνθετικού και έχουν το συνθετικό φωνήεν ο αλλά συνήθως δε μετακινούν τον τόνο, όπως θα έπρεπε, π.χ. κουτσοβάρκα αλλά ψαρόβαρκα, ψευτοκλειδί αλλά αντικλείδι. Τα σύνθετα αυτά παρουσιάζουν διάμεσο σταθμό μέσα στη φράση ανάμεσα στην παράθεση και στη σύνθεση». 10 Αναλυτική παρουσίαση των κριτηρίων που διαφοροποιούν τις λεξικές από τις ελεύθερες φράσεις βρίσκουμε στην Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: ). 9

28 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (1) Ο Γιώργος είναι παιδί μάλαμα! (1α) Ο Γιώργος; Παιδί μάλαμα! Είμαστε πολύ περήφανοι γι αυτόν! Επιπλέον, συνδυασμοί όπως κίνδυνος θάνατος απαντούν συνήθως σε προειδοποιητικές πινακίδες σε ηλεκτρικές εγκαταστάσεις, αλλά μπορούν να χρησιμοποιούνται επίσης και ως κατηγορούμενα υποκειμένου ή αντικειμένου: (2) Προσοχή! Κίνδυνος θάνατος! (2α) Η ηλίαση και η θερμοπληξία είναι κίνδυνος θάνατος για το σκύλο σας «Σε πιο σύγχρονη χρήση υπάρχει ένας ολοένα αυξανόμενος αριθμός χαλαρών παραθετικών συνθέτων, μερικά από τα οποία ξεκίνησαν ως δάνειες μεταφράσεις από άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Ενώ οι πιο παραδοσιακές εκφράσεις γράφονται κανονικά ως δύο ξεχωριστές λέξεις, οι νεότεροι συνδυασμοί γράφονται με ενωτικό, π.χ. παιδί-θαύμα, ταξίδι-αστραπή κ.ά.» 11 (Holton κ.ά. 1999: 335). Ο Ξυδόπουλος (2008: 64 & 67) ονομάζει τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες πολυλεκτικά λεξήματα (multi-word lexemes) και θεωρεί πως πρέπει να καταχωρίζονται στα λεξικά ως ανεξάρτητα λήμματα. Στην κατηγορία των πολυλεκτικών λεξημάτων εντάσσει και τους ιδιωματισμούς (idioms). «Οι ιδιωματισμοί ή φραστικοί ιδιωματισμοί είναι γραμματικά πολύπλοκες εκφράσεις που έχουν τη μορφή φράσεων, τα συστατικά των οποίων δεν αποτελούν απαραίτητα και αυτόνομα σημασιακά συστατικά. Με άλλα λόγια, η σημασία ενός ιδιωματισμού δεν είναι δυνατόν να αποδοθεί στη σύνθεση των σημασιών των λέξεων που τον απαρτίζουν (βλ. και Cruse 2004: 72-73). Τέτοιοι ιδιωματισμοί στην ελληνική είναι οι: μαλλιά κουβάρια, άρον άρον, φωτιά και λάβρα, το βάζω στα πόδια, τα τσουγκρίζω, τρώω ξύλο, σιγά τα λάχανα κτλ. Σύμφωνα με τους Jackson & Zé Amvela (2000: 65), οι ιδιωματισμοί μπορούν να θεωρηθούν είτε είδος σύμφρασης είτε πολυλεκτικό λέξημα. Ωστόσο, η συντακτική τους συμπεριφορά τείνει στο να θεωρηθούν πολυλεκτικά λεξήματα αφού, πέραν του ότι η σημασία τους δεν είναι συνθετική, δεν επιδέχονται κανενός τύπου συντακτικό μετασχηματισμό». Οι Κλαίρης & Μπαμπινιώτης (2009: ) κατηγοριοποιούν τα ονόματα ως λεξικές μονάδες της νέας ελληνικής σε μονολεκτικά και περιφραστικά. Τα μονολεκτικά διακρίνονται σε απλά, όταν σχηματίζονται από θέμα και κατάληξη 11 Διεξοδική μελέτη των παραθετικών συνθέτων ως υποκατηγορίας των λεξικών ονοματικών φράσεων πραγματοποίησε η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: ). 10

29 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ (πόρτα, ύλη, βουνό) και μη απλά, όταν είναι προϊόντα παραγωγής 12 (πορτ-ιέρης, υλ-ισμός) ή σύνθεσης (βοσκό-τοπος, παγό-βουνο). Τα σύνθετα ονόματα της νέας ελληνικής προκύπτουν από τον συνδυασμό λέξεων που ανήκουν στις εξής γραμματικές κατηγορίες: Όνομα + όνομα άνεμος + μύλος ανεμόμυλος Επίθετο + όνομα άγριος + άνθρωπος αγριάνθρωπος Επίρρημα + όνομα πάνω + σεντόνι πανωσέντονο Αντωνυμία + όνομα αυτός + κάθαρση αυτοκάθαρση Αριθμητικό + όνομα δέκα + δραχμή δεκάδραχμο Σύμφωνα με την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1996α: 105), «αν και υποστηρίζεται ότι το β συνθετικό προσδίδει γενικά στο σύνθετο τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, δηλαδή τη γραμματική κατηγορία, το γένος, την κλίση, π.χ. μύλος ανεμόμυλος, φύλλο τριαντάφυλλο, γελώ κρυφογελώ, η γραμματική κατηγορία και το γένος εξαρτώνται από σημασιοσυντακτικούς και ιστορικούς λόγους, π.χ. μάτι (ουσιαστικό) γαλανομάτης (επίθετο), φορώ (ρήμα) ρασοφόρος (επίθετο)». Όσον αφορά την κλίση, υποστηρίζει ότι «είναι συνάρτηση του κλιτικού προσφύματος και του γένους του συνθέτου» (Αναστασιάδη- Συμεωνίδη 1996α: 105). Στο σημείο σύνδεσης του α και του β συνθετικού εμφανίζεται συνήθως το φωνήεν -ο- ανεξάρτητα από τη γραμματική κατηγορία του α συνθετικού, π.χ.: ράχη + κόκαλο ραχοκόκαλο συχνά + ρωτώ συχνορωτώ πορτοκάλι + φλούδα πορτοκαλόφλουδα 12 Η παραγωγή διακρίνεται σε προσφυματική (όταν προστίθεται ένα πρόσφυμα πρόθημα ή επίθημα, π.χ. αντι-, συν-, -ικ-, -ότητ-) και σε συμφυματική (όταν προστίθεται ένα λεξικό πρόθημα ή λεξικό επίθημα, π.χ. ενδο-, ημι-, -λογία, -γόνο). 11

30 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ αλάτι + πιπέρι αλατοπίπερο «Στα γνήσια σύνθετα, το φωνήεν -ο- απαλείφεται όταν το β συνθετικό αρχίζει από ο- ή α- όταν το λόγιο σύνθετο αρχίζει από φωνήεν» (Αναστασιάδη- Συμεωνίδη 1996α: 106), π.χ.: αλλά χρέος + οφειλέτης χρεοφειλέτης άγριος + άνθρωπος αγριάνθρωπος άλογο + ουρά αλογοουρά/αλογουρά έμπορος + υπάλληλος εμποροϋπάλληλος Ανάλογα με τη συντακτική σχέση των δύο συνθετικών, τα σύνθετα ονόματα διακρίνονται σε παρατακτικά και εξαρτημένα: λάδι και ξίδι λαδόξιδο αγριόπαπια είδος πάπιας (παρατακτικό σύνθετο) (εξαρτημένο σύνθετο) Τα περιφραστικά ονόματα διακρίνονται στα φραστικά ονόματα και στα αρκτικόλεξα 13. Ειδικότερα, τα φραστικά ονόματα εμφανίζουν τις εξής δομές: α) Όνομα + Όνομα σε γενική πτώση, π.χ. φακός επαφής β) Επίθετο + Όνομα, π.χ. πυρηνικός πόλεμος γ) Όνομα + Όνομα σε ονομαστική πτώση, π.χ. παιδί-θαύμα. Παρατηρούν ότι «τα φραστικά ονόματα χαρακτηρίζονται από μορφολογική και φωνολογική αυτονομία, όχι όμως και από συντακτική, πράγμα που επιβάλλει να μην μπορούν να προσδιοριστούν ξεχωριστά τα μέρη από τα οποία αποτελούνται, παρά μόνο ως σύνολο» 14, π.χ.: παιδική χαρά μεγάλη παιδική χαρά *παιδική μεγάλη χαρά 13 Κατά την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: 134), οι ονοματικές λεξικές φράσεις ανήκουν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: τις συνταγματικές μονάδες (π.χ. ψυχρός πόλεμος), τα παραθετικά σύνθετα (π.χ. νόμος-πλαίσιο) και τα αρκτικόλεξα (π.χ. Ο.Τ.Ε.). 14 Βλ. και Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: & 170). 12

31 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Ακόμη και η αλλαγή της σειράς των ονομάτων δεν είναι συχνά επιτρεπτή για τα φραστικά ονόματα: παιδική χαρά *χαρά παιδική Σε ορισμένα φραστικά ονόματα του τύπου Όνομα + Όνομα σε γενική πτώση, το δεύτερο ουσιαστικό μπορεί να προσδιορίζεται από οριστικό άρθρο (βλ. και Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: ): άνθρωπος της νύχτας παιδί του σωλήνα Κατά παράλειψη του προσδιοριζόμενου ονόματος απαντούν σε γενική με ή χωρίς άρθρο, ορισμένα ονόματα όταν βρίσκονται σε θέση κατηγορουμένου (βλ. και Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: ): είναι (προϊόν) εισαγωγής είναι (φαγητό) της ώρας Μερικά φραστικά ονόματα του τύπου Επίθετο + Όνομα απαντούν μόνο στον πληθυντικό αριθμό: καλές τέχνες χωρικά ύδατα *καλή τέχνη *χωρικό ύδωρ Άλλα σχηματίζουν και παράγωγα μονολεκτικά 15 (βλ. και Αναστασιάδη- Συμεωνίδη 1986: 140 & Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1996α: 100): Αιγαίο πέλαγος αιγαιοπελαγίτικος Πήλιο όρος πηλιορείτικος παλαιό ημερολόγιο παλαιοημερολογίτης Βόρεια Ελλάδα Βορειοελλαδίτης Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Τη σύγχυση που υπάρχει ανάμεσα στις έννοιες της παραγωγής και της σύνθεσης, παρατήρησε ο G. Gross (1996: 3-5) μελετώντας το Dictionnaire de Lin- 15 Αυτά που ο Τριανταφυλλίδης [1941] (2005) ονομάζει παρασύνθετα. 13

32 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ guistique (Larousse). Διαπίστωσε ότι η λέξη malheureux ήταν καταχωρισμένη ως σύνθετη, αλλά ταυτόχρονα και ως παράγωγη λέξη. Παρακάτω παραθέτουμε τους πιο αντιπροσωπευτικούς ορισμούς που έχουν αποδοθεί στη διεθνή βιβλιογραφία τόσο για τα φαινόμενα της παραγωγής και της σύνθεσης όσο και για την ίδια τη σύνθετη λέξη Σύνθεση και παραγωγή Ο Saussure (1974: 242) ονομάζει σύνθεση το γεγονός ότι δύο ή περισσότερα μέρη του λόγου «συναντώνται» στο συντακτικό επίπεδο στο πλαίσιο μιας πρότασης και ενώνονται σε μία μονάδα η οποία δεν είναι εύκολο να αναλυθεί στα επιμέρους συστατικά της. Στο Dictionnaire de linguistique et des sciences du langage (Dubois κ.ά : 106), η σύνθεση ορίζεται ως ο σχηματισμός μιας σημασιολογικής μονάδας από λεξικά στοιχεία τα οποία παρουσιάζουν αυτονομία και εκτός της σημασιολογικής μονάδας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η σύνθεση διαφοροποιείται από την παραγωγή κατά την οποία οι λεξικές μονάδες που παράγονται, προέρχονται από λεξικά στοιχεία που δεν παρουσιάζουν αυτονομία στο λόγο. Επομένως, οι λέξεις timbre-poste και portefeuille χαρακτηρίζονται ως σύνθετες, ενώ οι refaire, chaleureusement, plastifier θεωρούνται παράγωγες λέξεις. Κατά τον G. Gross (1996: 4), η σύνθεση είναι ο σχηματισμός μια σημασιολογικής μονάδας με στοιχεία τα οποία μπορούν να λειτουργήσουν αυτόνομα στη γλώσσα (π.χ. jardin d agrément). Η σύνθεση έρχεται σε αντίθεση με την παραγωγή, η οποία περιλαμβάνει τις καινούργιες λεξικές μονάδες που προέρχονται από γλωσσικά στοιχεία χωρίς ανεξάρτητη χρήση (refaire, travailleur). Πρόκειται δηλαδή για διαχωρισμό σε μορφολογικό καθαρά επίπεδο Ορισμός της σύνθετης λέξης 16 Γαλλόφωνη βιβλιογραφία Σύμφωνα με το Dictionnaire de linguistique et des sciences du langage του Dubois (1994 : ), «η παραδοσιακή ονοματολογία αναγνωρίζει ως σύνθετες λέξεις μόνο τις ακολουθίες των οποίων τα συνθετικά είναι ενωμένα σε μία 16 Αφετηρία για την αναζήτηση των περισσοτέρων από τις παρακάτω πηγές αποτέλεσε η διδακτορική διατριβή της Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986). 14

33 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ λέξη (portefeuille) ή συνδέονται με ενωτικό (chou-fleur). Αλλά αυτή η οριοθέτηση είναι καθαρά γραφική και κάποιοι γλωσσολόγοι έχουν διευρύνει τον όρο σύνθεση. Έτσι, ορίζουν ως σύνθετη, κάθε ακολουθία μορφημάτων που εμφανίζει κάποιο βαθμό παγίωσης και περιγράφει μία σημασιολογική μονάδα στην κοινή γλώσσα ή σε τεχνικές γλώσσες. Έχουμε, επομένως, σύνθετα επίθετα (rouge comme une pivoine), σύνθετα επιρρήματα (à la vitesse grand V) και σύνθετα ουσιαστικά (onde de choc)». Στο ίδιο λεξικό, ως σύνθετη λέξη ορίζεται η λέξη που περιέχει δύο ή περισσότερα λεξικά μορφήματα και αντιστοιχεί σε μια σημασιολογική μονάδα. Ειδικότερα, στη γαλλική γλώσσα μια σύνθετη λέξη μπορεί να είναι: α) ένα ουσιαστικό που ακολουθείται από ένα ονοματικό συμπλήρωμα με προσδιοριστική ή επιρρηματική χρήση, με ή χωρίς πρόθεση και με ή χωρίς ενωτικό, π.χ. timbre-poste, dessous-de-table, homme d affaires, β) ένα ουσιαστικό που προηγείται ή έπεται ενός επιθέτου ή ενός ουσιαστικού που λειτουργεί επεξηγηματικά, χωρίς πρόθεση αλλά με ενωτικό, π.χ. rouge-gorge, pur-sang, γ) ένα επίθετο που ακολουθείται από ένα άλλο επίθετο, π.χ. clair-obscur, sourd-muet, δ) μία πρόθεση ή ένα επίρρημα που ακολουθείται από ένα ουσιαστικό, π.χ. arrière-pensée, sans cœur, ε) ένα ρήμα που ακολουθείται από ένα ουσιαστικό με ή χωρίς πρόθεση, π.χ. coupe-circuit, meurt-de-faim, στ) ένα ρήμα που ακολουθείται από ένα άλλο ρήμα με ή χωρίς σύνδεσμο, π.χ. laissez-passer, va-et-vient, ζ) μια πρόταση, π.χ. on-dit, sauve-qui-peut. Άλλες σύνθετες λέξεις σχηματίζονται από δύο ή περισσότερα αρχαΐζοντα λεξικά στοιχεία που απαντούν μόνο ως συνθετικά μιας λέξης όπως audiovisuel, malpropre, régicide, omnivore, psychopathologie, myocarde, hydravion, mégatonne. Γίνεται επίσης διαχωρισμός ανάμεσα στις απλές λεξικές μονάδες και τις πολυλεκτικές ονομάζοντας τις μεν απλές λεξήματα (lexèmes) και τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες παραλεξήματα (paralexèmes). Ο Martinet (1970: 133) εισήγαγε τον όρο σύνθεμα (synthème) για να ορίσει σύνολα λέξεων που συμπεριφέρονται στο συντακτικό επίπεδο ως απλά μο- 15

34 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ νήματα 17 και κανένα από τα στοιχεία που τα αποτελούν δεν μπορεί να προσδιοριστεί ξεχωριστά. Ως παράδειγμα, δίνει το γαλλικό σύνθεμα chaise longue τονίζοντας χαρακτηριστικά ότι το επίθετο της δομής δεν μπορεί να προσδιοριστεί από το επίρρημα plus (*une chaise plus longue). Υποστηρίζει ακόμη, ότι το σύνθεμα δεν καταστρέφεται όταν ένα ξένο στοιχείο εισέρχεται ανάμεσα στα μονήματά του για παράδειγμα, η σημασία του συνθέματος bonhomme δεν επηρεάζεται με την παρεμβολή του ελεύθερου μονήματος «πληθυντικός» (bonhommes). Στη θεωρία του Martinet, ο όρος σύνθεμα αφορά και τις σύνθετες και τις παράγωγες λέξεις. Σύμφωνα με τους Darmesteter (1874) και Grevisse (1969: 95), μια λέξη είναι σύνθετη από τη στιγμή που αποτυπώνεται στο μυαλό σαν μια ενιαία εικόνα. Ο Bally (1965: 94 & 96-97) ονομάζει σύνθετο α) το σύνταγμα του οποίου τα συστατικά μπορούν να αντικατασταθούν μόνο από στοιχεία που ανήκουν στην ίδια σημασιολογική ομάδα και β) το σύνταγμα που περιγράφει μία μοναδική ιδέα. Ειδικότερα, τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες της δομής Επίθετο + Ουσιαστικό τις ονομάζει σύνθετα συμφωνίας (composés d accord). Ο ίδιος γλωσσολόγος προτείνει και τον όρο σύνθετη έκφραση (locution composée) (1951: 82). Ο Dubois (1960: 62) προτείνει τον όρο περίπλοκη σημασιολογική μονάδα (unité sémantique complexe) που την ορίζει ως «το σύνολο από δύο ή περισσότερα σημαίνοντα στοιχεία που διατηρούν σ αυτή τη σημασιολογική μονάδα μόνο ένα μέρος από τα διακριτικά χαρακτηριστικά τους». Ο Vachek (1964: 40) μιλάει για λεξικές ομάδες (groupes lexicaux), ενώ οι Guilbert (1965) και Quemada 18 (1972: 400) χρησιμοποιούν τον όρο σημασιολογική μονάδα ( unité de signification και unity of sense αντίστοιχα). Ο Phal (1964: 47) χρησιμοποιεί τον όρο ομάδα λέξεων (groupe de mots) για να ορίσει το σύνολο που αποτελείται από δύο ή περισσότερες λέξεις που δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε χωρίς να χαθεί η σημασία του συνόλου για δύο λόγους: πρώτον γιατί μόνο αυτό το σύνολο μπορεί να εκφράσει την έννοια που θέλουμε να εκφράσουμε (π.χ. κοινωνική λειτουργός) ή να περιγράψει το αντικείμενο που θέλουμε να περιγράψουμε (π.χ. ηλεκτρονικός υπολογιστής) και δεύτερον γιατί οι λέξεις που το αποτελούν αποκτούν μέσα σ αυτό το σύνολο ειδική 17 Κατά τον Martinet (1970: 102), ως μόνημα (monème) ορίζεται η ελάχιστη σημασιολογική μονάδα, η οποία φέρει ένα σημαίνον και ένα σημαινόμενο. 18 Προτείνει επίσης τον όρο κατονομαστικό σύνταγμα (syntagme dénominatif) (1978: 1182). 16

35 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ σημασία, η οποία διαφέρει από τη σημασία που έχουν όταν χρησιμοποιούνται μόνες τους (π.χ. βαρύ ύδωρ). Οι J.-B. και Chr. Marcellesi (1969: 114) χρησιμοποιούν για τις μη μονολεκτικές λεξικές μονάδες τον όρο ανώτερη λεξική μονάδα (unité lexicale supérieure). Ο Rey (1977: 135) με τη σειρά του προτείνει τους όρους κωδικοποιημένο σύνταγμα (syntagme codé) και λεξικοποιημένο σύνταγμα (syntagme lexicalisé). Η Picoche (1977: 15 & 23) χρησιμοποιεί τον όρο γραπτά περίπλοκη λεξική μονάδα 19 (unité lexicale graphiquement complexe) ή στην πιο συντομευμένη μορφή περίπλοκη μονάδα (unité complexe) και εφαρμόζει τα κριτήρια της μη παρεμβολής ανάμεσα στο σύνολο (*pomme jaune de terre) και της μη αντικατάστασης ενός στοιχείου του συνόλου με ένα άλλο (*route de fer αντί για chemin de fer) προκειμένου να ελέγξει τον λεξικό χαρακτήρα των ακολουθιών αυτών. Ο Lyons (1978: 1182) μιλάει για συνταγματικό λέξημα (lexème syntagmatique) και ο Kocourek (1982: ) χρησιμοποιεί τον όρο λεξικό σύνταγμα (syntagme lexical). Ο Pottier (1985/1977: 289) διαχωρίζει τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες που συνδέονται με ενωτικό (π.χ. tire-bouchons) από τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες που χωρίζονται με κενό (π.χ. guerre froide) και τις ονομάζει σύνθετες λεξικές μονάδες (lexies composées) και περίπλοκες λεξικές μονάδες (lexies complexes) αντίστοιχα. Για την πρώτη κατηγορία συνθέτων ισχυρίζεται ότι είναι το αποτέλεσμα σημασιολογικής ένταξης που πραγματώνεται σε μορφολογικό επίπεδο, ενώ τα σύνθετα της δεύτερης κατηγορίας αποτελούν ακολουθίες που πρόκειται να λεξικοποιηθούν. O Silberztein (1993: 71) προτείνει έναν τυποποιημένο ορισμό της σύνθετης λέξης: «μια σύνθετη λέξη είναι μια ακολουθία απλών λέξεων». Παρατηρεί ότι κάποιες σύνθετες λέξεις αποτελούνται από μη αυτόνομα λεξικά στοιχεία όπως η γαλλική λέξη aujourd hui της οποίας κανένα από τα δύο συστατικά δεν υφίσταται αυτόνομα στο λόγο. Επιπλέον, υπογραμμίζει ότι κάποιες σύνθετες λέξεις παρουσιάζουν μια ασυνέχεια, καθώς παρεμβάλλονται ανάμεσα στα συστατικά τους άλλες λέξεις, όπως στην περίπτωση των σύνθετων ρημάτων και δίνει το εξής παράδειγμα: La prochaine réunion aura très probablement lieu demain ό- 19 Η ελληνική απόδοση προέρχεται από την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986). 17

36 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ που ανάμεσα στα συστατικά του σύνθετου ρήματος παρεμβάλλονται δύο επιρρήματα (très και probablement). H Corbin (1997) διαχωρίζει το λεξιλόγιο από τη σύνταξη και ορίζει δύο μεγάλες κατηγορίες: τις πολυλεκτικές ή πολυλεξηματικές μονάδες (unités polylexicales/polylexématiques) ή αλλιώς σύνθετες λέξεις και τις συντακτικές α- κολουθίες (séquences syntaxiques). Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι λέξεις που σχηματίζονται σε μορφολογικό επίπεδο (π.χ. homme-grenouille, timbreposte) και στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι λέξεις που κατασκευάζονται στο συντακτικό επίπεδο (π.χ. avocat ami, projet Delors). Αγγλόφωνη βιβλιογραφία Στην αγγλική βιβλιογραφία, ο Makkai (1972: 122 & 128) αποδίδει στις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες ένα χαρακτήρα ιδιωτισμού και τις χωρίζει σε lexemic idioms και sememic idioms, ενώ η Levi (1978) χρησιμοποιεί τον όρο ονοματικό σύμπλεγμα (complex nominal). O Isabelle (1984: 509) ορίζει το σύνθετο όνομα (nominal compound) ως μια ακολουθία δύο ή περισσότερων ουσιαστικών που έχουν τις ίδιες κατανεμητικές ιδιότητες με ένα απλό ουσιαστικό. Οι Di Sciullo & Williams (1987 στο Ξυδόπουλος 2008) ονομάζουν καταχωρίσματα (listemes) όλες τις λεγόμενες λεξικοποιημένες εκφράσεις (ιδιωτισμοί, στερεότυπες εκφράσεις κτλ.) οι οποίες δεν υποβάλλονται σε δομικές λειτουργίες. Οι Zgusta κ.ά. (1971) χρησιμοποιούν τον όρο πολυλεκτική λεξική μονάδα (multiword lexical unit). Ο Smadja (1993) ορίζει τις λεξιλογικές συνάψεις και τις πολυλεκτικές μονάδες ως επαναλαμβανόμενα λεξικά συμπλέγματα τα οποία χαρακτηρίζει η συνεκτικότητα και τα οποία ανήκουν σε κάποιο τομέα. Οι Sag κ.ά. (2001) ορίζουν τις πολυλεκτικές εκφράσεις γενικότερα ως «ιδιοσυγκρασιακές ερμηνείες οι οποίες ξεπερνούν τα όρια της λέξης». Τέλος, για τους Biber κ.ά. (2003), οι πολυλεκτικές εκφράσεις είναι δέσμες λέξεων ή αλλιώς λεξικοί συνδυασμοί που επαναλαμβάνονται συχνά και χρησιμοποιούνται με μεγάλη συχνότητα από διαφορετικούς ομιλητές ενός επιπέδου λόγου. 18

37 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.2 Λεξιλογικές συνάψεις 20 Κατά τη μελέτη της βιβλιογραφίας για τις πολυλεκτικές σύνθετες λέξεις, συναντήσαμε πολλάκις τον όρο collocation. Με τον όρο αυτό, ορίζεται η ακολουθία λέξεων με υψηλή συχνότητα συνεμφάνισης στον λόγο 21 και περιορισμό στις λεξιλογικές εναλλαγές και στους συντακτικούς μετασχηματισμούς Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Ο Benveniste (1967) χρησιμοποίησε τον όρο σύναψη (synapsie) για να περιγράψει μια σημασιολογική ενότητα η οποία αποτελείται από πολλά λεξικά μορφήματα 22. Κατά τον Benveniste, η σύναψη (machine à coudre, hirondelle de mer) διαφοροποιείται από τη σύνθετη λέξη (timbre-poste, marteau-pilon) και από τα παράγωγα (antipoète, ferblanterie) με βάση τα παρακάτω κριτήρια: α) στις συνάψεις, η σύνδεση ανάμεσα στα στοιχεία γίνεται στο συντακτικό επίπεδο σε αντίθεση με τη σύνθεση, η οποία πραγματώνεται στο μορφολογικό επίπεδο, β) η σύναψη γίνεται με συγκεκριμένα συμπλεκτικά στοιχεία, γ) ο προσδιοριστής προηγείται του προσδιοριζόμενου όρου, δ) τα στοιχεία διατηρούν την πλήρη λεξική τους μορφή (pied de table και pédicure), ε) ο προσδιοριστής δεν έχει άρθρο (chemise de nuit), στ) τα δύο μέλη διατηρούν τη δυνατότητα επέκτασης (bête à cornes, grande bête à cornes, bête à grandes cornes) και ζ) το σημαινόμενο έχει μοναδικό χαρακτήρα (fil de fer και fer). Κατά τον Palmer (1968: 179), ο Firth εισήγαγε την έννοια σύναψη όταν α- ναφερόταν στη σημασία, καθώς υποστήριζε ότι μέρος της σημασίας μιας λέξης 20 Με τον όρο συνάψεις αποδίδουμε τόσο τον όρο synapsie όσο και τον όρο collocation. 21 Οι Choueka κ.ά. (1983) ήταν από τους πρώτους που χρησιμοποίησαν τη συχνότητα εμφάνισης ως κριτήριο για να αναγνωρίσουν συνάψεις στα κείμενα. 22 Όπως συμπεραίνει και ο G. Gross (1996), πρόκειται για τον συνήθη ορισμό της σύνθετης λέξης. 19

38 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ εξαρτάται από τις λέξεις με τις οποίες γειτνιάζει στα κείμενα: You shall know a word by the company it keeps 23. Σύμφωνα με τους Sinclair & Carter (1991), η σύναψη είναι η εμφάνιση δύο ή περισσότερων λέξεων με μικρό διάστημα μεταξύ τους σε ένα κείμενο. Η Moon (1997: 43 στο Θώμου 2006: 14) προτείνει τον όρο δεσμευμένες συνάψεις (restricted collocations) για να χαρακτηρίσει τις λέξεις που εμφανίζονται σχεδόν αποκλειστικά στο συγκείμενο αυτών των λέξεων ή στο συγκείμενο μιας περιορισμένης ομάδας λέξεων. Κατά τον Pearce (2001) «ένα ζεύγος λέξεων θεωρείται σύναψη (collocation) αν μία από τις λέξεις προτιμά μια συγκεκριμένη λεξική πραγμάτωση της έννοιας της άλλης λέξης» και δίνει ως παράδειγμα την ακολουθία emotional baggage (συναισθηματικό φορτίο). Η González Rey (2002: 70 & 84) ορίζει τις συνάψεις ως συνδυασμούς λέξεων που «προτιμούν» να συνυπάρχουν στον λόγο με αναφορική-δηλωτική λειτουργία, διατηρώντας τη σημασία που έχουν ως ξεχωριστές λεξικές μονάδες. Πρόκειται δηλαδή για ακολουθίες ημιελεύθερες και ταυτόχρονα ημιπαγιωμένες. Τέλος, οι Gurrutxaga & Alegria (2011) διακρίνουν τις συνάψεις σε δύο κατηγορίες: α) τους ημι-συνθετικούς συνδυασμούς όπου το ουσιαστικό διατηρεί την κυριολεκτική του σημασία, ενώ το ρήμα λειτουργεί ως υποστηριστικό ή έχει ειδική σημασία μέσα σε αυτό το συνδυασμό και β) τους συνθετικούς συνδυασμούς με λεξικούς περιορισμούς όπου δεν υφίσταται η δυνατότητα αντικατάστασης του ρήματος με συνώνυμά του Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία Στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία, η Μπακάκου-Ορφανού (2005) χρησιμοποιεί δύο όρους: α) τις φραστικές λέξεις για να ορίσει τις λεξικές μονάδες των οποίων η πραγμάτωση μιας έννοιας γίνεται με φράση και όχι με λέξη και που παραπέμπουν σε ένα αντικείμενο αναφοράς και β) τις λεξικές συνάψεις για να ορίσει «ένα συνεχές λεξικών συνδέσεων που αρχίζει από την ελεύθερη φράση και φτάνει μέχρι τους ιδιωτισμούς». 23 «Θα μάθεις μια λέξη από τις παρέες της». 20

39 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η Θώμου (2006) στη διδακτορική της διατριβή «Λεξι(λογι)κές συνάψεις (lexical collocations) στη Νέα Ελληνική ως ξένη γλώσσα» μελετάει κυρίως τις δομές που αποτελούνται από ρήμα και ονοματικό συμπλήρωμα και παραθέτει τις κυριότερες βιβλιογραφικές παραπομπές πάνω στις συνάψεις. Η ίδια καταλήγει στον εξής ορισμό: «Λεξι(λογι)κές συνάψεις είναι οι συγκεκριμένου τύπου λεξικοί συνδυασμοί οι οποίοι στο συνεχές της λεξικής παραγωγής καταλαμβάνουν τον ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στις αδέσμευτες φράσεις από τη μια και τις στερεότυπες φράσεις από την άλλη» (2006: 30). Επίσης, η Θώμου (2002: ) κάνει σαφή διαχωρισμό τον οποίο και θα υιοθετήσουμε (βλ. και 1.4.9) ανάμεσα στις λεξιλογικές συνάψεις και τις λεξικές φράσεις 24. Ως κριτήρια διαχωρισμού των δύο αυτών λεξικών συνδυασμών ορίζει τη δυνατότητα: α) ανάπτυξης ανάμεσα σε δύο στοιχεία, π.χ. γερά, ατσάλινα νεύρα, β) σύμπλεξης με άλλα επίθετα, π.χ. δυνατός και μυρωδάτος καφές, γ) διαβάθμισης από ποσοτικά επιρρήματα, π.χ. πολύ δυνατός καφές δ) τοποθέτησης του επιθέτου σε θέση κατηγορουμένου, π.χ. ο καφές είναι δυνατός. Υπερθεματίζει λέγοντας ότι «το βασικό στοιχείο είναι ότι αυτοί οι συνδυασμοί δε δημιουργήθηκαν, για να εκφράσουν ένα νέο αντικείμενο αναφοράς σε κάποια επιστήμη ή πεδίο λόγου, όπως οι λεξικές φράσεις, αλλά η χρήση σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα και πεδία λόγου και η συχνότητα εμφάνισης τούς καθιέρωσαν ως συνδυασμούς λέξεων» 25 (Θώμου 2002: 254). 1.3 Η σύνθετη λέξη στην παρούσα έρευνα Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, υιοθετούμε τον ορισμό του Silberztein (1990: 71) σύμφωνα με τον οποίο ως σύνθετη λεξική μονάδα ορίζεται η ακολουθία δύο τουλάχιστον απλών λέξεων με ένα τουλάχιστον διαχωριστικό. Ως διαχωριστικά ορίζονται το κενό, το ενωτικό και η απόστροφος 26. Λόγου χάρη, οι ακολουθίες κινητό τηλέφωνο, παιδί-θαύμα και αντ αυτού αποτελούν σύνθετες 24 Είναι η περίπτωση των μονάδων που μελετάμε στην παρούσα έρευνα. 25 Η συχνότητα εμφάνισης είναι ένα από τα κοινά γνωρίσματα με τις λεξικές φράσεις. 26 Τα ίδια μορφολογικά χαρακτηριστικά αποδίδονται και από την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986) στις μη μονολεκτικές λεξικές μονάδες ή ονοματικές φράσεις ή λεξικές φράσεις. Εμείς χρησιμοποιούμε και τον όρο πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες ή πολυλεκτικά σύνθετα για να διαχωρίζονται από τις σύνθετες λέξεις της παραδοσιακής γραμματικής. 21

40 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ λεξικές μονάδες 27. Πρόκειται για ορισμό που διαχωρίζει τις σύνθετες λέξεις από τις απλές και ο οποίος βασίζεται σε καθαρά τυπογραφικά κριτήρια που είναι ωστόσο απαραίτητα, καθώς η μελέτη μας αφορά την αυτόματη επεξεργασία της νέας ελληνικής. Ο ορισμός όμως αυτός δεν επαρκεί όταν θέλουμε να ελέγξουμε αν μια πολυλεκτική ακολουθία αποτελεί σύνθετη λέξη ή όχι. Επομένως, για τον διαχωρισμό των σύνθετων λέξεων από τις απλές ακολουθίες της ίδιας δομής εφαρμόζουμε τα κριτήρια του G. Gross (1996) 28, σύμφωνα με τον οποίο μια ακολουθία απλών λέξεων είναι παγιωμένη ή σύνθετη όταν τουλάχιστον μία από τις συντακτικές, κατανεμητικές ή σημασιολογικές της ιδιότητες δε συνάγεται από τις ιδιότητες των συστατικών της. Η παγίωση αποτελεί πρωταρχική έννοια που διέπει όλες τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες. Τα παραδείγματα που ακολουθούν επιβεβαιώνουν τον παραπάνω ορισμό: α) το πολυλεκτικό σύνθετο όνομα διάττοντας αστέρας είναι ένα ανθρώπινο ουσιαστικό 29 το οποίο μπορεί να λειτουργήσει ως υποκείμενο ρημάτων όπως το ανακοινώνω: Ο διάττοντας αστέρας της αυστριακής πολιτικής ανακοίνωσε την πρόθεσή του να παραιτηθεί 30 Αυτή η κατανεμητική ιδιότητα του σύνθετου ονόματος δεν προκύπτει από την κατανεμητική ιδιότητα του ουσιαστικού-κεφαλή της ακολουθίας αστέρας, καθώς δεν περιγράφει ένα ανθρώπινο ουσιαστικό. β) Τα ονοματικά σύνολα καλός κόσμος και καλή οικογένεια σχηματίζονται από ένα επίθετο και ένα ουσιαστικό, όπως και τα ονοματικά σύνολα καλός άνθρωπος, καλός δάσκαλος, καλό παιδί. Η διαφορά έγκειται στο ότι μια τυπική δομή επιθέτου και ουσιαστικού μπορεί να αναλυθεί ως εξής: Ο που είναι Ε =: άνθρωπος/δάσκαλος/παιδί που είναι καλός/καλό Eνώ στην περίπτωση των ακολουθιών καλός κόσμος και καλή οικογένεια δεν πρόκειται απαραίτητα για κόσμο που είναι καλός ή για οικογένεια που είναι καλή. Επομένως, τα ονοματικά σύνολα αυτά περιγράφουν πολυλεκτικές σύνθετες λέξεις. 27 Δε θεωρούμε σύνθετες τις μονολεκτικές λέξεις που προέρχονται από παραγωγή ή σύνθεση, π.χ. τραπεζομάντιλο, αεροδιάδρομος. 28 Βλ. υποκεφ Για το σημασιολογικό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου, βλ. κεφ

41 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Οι πιο συνήθεις μορφές πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων στη νέα ελληνική είναι οι δομές που αποτελούνται από: α) επίθετο + ουσιαστικό, π.χ. ψυχρός πόλεμος, β) ουσιαστικό + ουσιαστικό σε γενική πτώση, π.χ. φακός επαφής, γ) ουσιαστικό + ουσιαστικό στην ίδια πτώση ή αλλιώς φραστικά σύνθετα, π.χ. λέξη-κλειδί. Τα χαρακτηριστικά και η εσωτερική δομή των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της νέας ελληνικής έχουν αποτελέσει αντικείμενο έρευνας αρχικά από την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986) και έπειτα από την Panayotopoulou (1992) για την α κατηγορία (επίθετο + ουσιαστικό) και από την Σκλαβούνου (1993) η οποία μελέτησε τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες που ανήκουν στο ειδικό λεξιλόγιο του τένις. Επιπλέον, η Α. Kyriakopoulou (2011) μελέτησε σε μορφολογικό, σημασιολογικό και συντακτικό επίπεδο την β κατηγορία πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων (ουσιαστικό + ουσιαστικό σε γενική πτώση). Τα φραστικά σύνθετα της δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε ονομαστική πτώση έχουν μελετηθεί ευρέως, καθώς η εν λόγω δομή δεν ακολουθεί τους συντακτικούς κανόνες της νέας ελληνικής κυρίως ως προς τον αριθμό των δύο συνθετικών της ακολουθίας (βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 204, Γαβριηλίδου 1995: 272, Holton κ.ά. 1999: 335, Τριανταφυλλίδης [1941] 2005: , Γαβριηλίδου & Νάκας 2002: 96-98, Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009: 102 κ.ε., Κολιοπούλου 2006: 52-56, Ράλλη 2007: , Γεωργακόπουλος κ.ά. 2009: ). Στην παρούσα μελέτη θα επικεντρωθούμε στα πολυλεκτικά σύνθετα που εμφανίζονται με τη μορφή: α) Επίθετο + Ουσιαστικό 31, π.χ. βιολογικό προϊόν β) Ουσιαστικό + Επίθετο 32, π.χ. γάλα εβαπορέ γ) Επίθετο + Επίθετο + Ουσιαστικό 33, π.χ. πρότυπος βρεφονηπιακός σταθμός Στο εξής ΕΟ. 32 Στο εξής ΟΕ. 33 Στο εξής ΕΕΟ. 34 Το corpus μας περιλαμβάνει και μία δομή Επίθετο + Επίθετο + Επίθετο + Ουσιαστικό, π.χ. τοξωτό έγχορδο μουσικό όργανο. Όπως παρατηρεί η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: 139), 23

42 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Αντιθέτως, δε συμπεριλαμβάνουμε στην έρευνά μας: α) τα σύνθετα που αποτελούνται από Ουσιαστικό + Επίθετο + Ουσιαστικό σε γενική πτώση, π.χ. ερώτηση ολικής άγνοιας 35, β) τα φραστικά σύνθετα των οποίων το α ή το β συνθετικό είναι μια πολυλεκτική σύνθετη μονάδα του τύπου Επίθετο + Ουσιαστικό, π.χ. δημοκρατικά τέλη-φωτιά, καταναλωτικό προϊόν-μαϊμού, κινητό τηλέφωνοραδιόφωνο, επιχείρηση-κομματική ανασυγκρότηση, εφημερίδα-εκδοτικός οίκος 36. Σε συντακτικο-σημασιολογικό επίπεδο, δεν αποτελούν αντικείμενο της παρούσας έρευνας οι ακολουθίες ΕΟ που περιγράφουν: α) παγιωμένα επιρρήματα, π.χ. με μαθηματική ακρίβεια, μέσα στα άγρια χαράματα 37, β) προσφωνήσεις, π.χ. Αξιότιμε κύριε, Αξιότιμη κυρία, γ) ευχές, π.χ. Θερμά συγχαρητήρια 38, δ) προσωνύμια π.χ. άκτιστος Θεός, ε) παγιωμένες ή ημιπαγιωμένες εκφράσεις, π.χ. πίνω το αμίλητο νερό, έχω καθαρά χέρια 39, στ) πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες που αποτελούν τμήμα μιας παγιωμένης έκφρασης και, όταν απομονωθούν από αυτήν, δεν παρουσιάζουν αυτονομία στο λόγο, π.χ. κάνω τα γλυκά μάτια σε κάποιον 40. «όσο πιο μεγάλο είναι το μήκος μιας λεξικής φράσης τόσο πιο υψηλός είναι ο βαθμός εξειδίκευσής της». 35 Βλ. Kyriakopoulou Βλ. Νάκας & Γαβριηλίδου (2005: 80). 37 Βλ. Voyatzi Βλ. Sfetsiou Βλ. Moustaki 1995, Χιώτη Οι πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες που αποτελούν τμήμα μιας παγιωμένης έκφρασης, αλλά παρουσιάζουν αυτονομία ακόμα κι όταν απομονωθούν από αυτήν, π.χ. παίζω με σημαδεμένη τράπουλα συμπεριλαμβάνονται στο λεξικό μας. Η ακολουθία σημαδεμένη τράπουλα χρησιμοποιείται και ως αυτόνομη μονάδα, π.χ. «Η σημαδεμένη τράπουλα είναι εύκολο να διακριθεί από τον τρόπο που στοιβάζονται τα φύλλα». 24

43 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.4 Το φαινόμενο της παγίωσης Η παγίωση είναι μια γλωσσική διαδικασία κατά την οποία από ένα σύνταγμα με ελεύθερα συστατικά δημιουργείται ένα σύνταγμα με συστατικά που δεν μπορούν να διαχωριστούν. Η διαφοροποίηση ανάμεσα σε μια σύνθετη πολυλεκτική μονάδα της δομής ΕΟ και μια ελεύθερη ακολουθία φαινομενικά της ίδιας δομής είναι άρρηκτα δεμένη με το φαινόμενο της παγίωσης. Για τον λόγο αυτό, στο κεφάλαιο που ακολουθεί, θα μελετήσουμε τα κριτήρια που διαχωρίζουν μια παγιωμένη ακολουθία λεξικών μονάδων σε μορφολογικό, σημασιολογικό και συντακτικό επίπεδο, όπως τα έχει ορίσει ο G. Gross (1996: 9-22) 41. Η πιο απλή περίπτωση αφορά τις ακολουθίες που είναι παγιωμένες στο σύνολό τους, όπως οι παροιμίες (Όταν ήρθαν τα γένια, έχασα τα χτένια), κάποιες ρηματικές ακολουθίες (την κάνω λαχείο), ορισμένα ουσιαστικά (αποδιοπομπαίος τράγος), επίθετα (ντεμί σεζόν) και επιρρήματα (με λίγα λόγια) και κάποιες προθετικές εκφράσεις (εκ τούτου). Όσον αφορά τη δομή που μελετάμε, η μόνη ακολουθία που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να περιγράψουμε το ηλεκτρονικό όργανο των αεροπλάνων στο οποίο καταγράφονται όλα τα στοιχεία μιας πτήσης, είναι το μαύρο κουτί. Κανένα άλλο επίθετο δεν μπορεί να μπει στη θέση του επιθέτου μαύρος ούτε άλλο ουσιαστικό στη θέση του ουσιαστικού κουτί. Αυτή η αδυναμία παραδειγματικής ευλυγισίας είναι αλληλένδετη με τις άλλες ιδιότητες: η σημασία της ακολουθίας αυτής δεν είναι συνθετική και οι συνήθεις ιδιότητες των επιθέτων δεν είναι αποδεκτές. Για το λόγο αυτό μιλάμε για πλήρη παγίωση. Ωστόσο, αυτή δεν είναι η πιο συνηθισμένη περίπτωση. Στην πλειονότητα των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων μόνο ένα τμήμα του συνόλου παρουσιάζει παγίωση και το υπόλοιπο αποτελεί μια ελεύθερη δομή. Συχνά, παρατηρούμε στον παραδειγματικό άξονα την υποκατάσταση λεξικών μονάδων με άλλες με την ίδια λειτουργία, όπως π.χ. στις ακολουθίες υπαίθρια/τοπική/κεντρική/λαϊκή/ ελεύθερη/μαύρη αγορά, όπου παρατηρείται κάποιος βαθμός αδιαφάνειας, αλλά ταυτόχρονα υπάρχει και λεξιλογική ελευθερία (G. Gross 1996: 17). Επιπλέον, μελετώντας τα παραπάνω παραδείγματα παρατηρούμε ότι η ακολουθία μαύρη αγορά είναι πιο παγιωμένη από την υπαίθρια αγορά. Υπάρχουν λοιπόν βαθμοί 41 Ανάλογες μελέτες με εφαρμογή των κριτηρίων του G. Gross (1996) σε δομές της νέας ελληνικής έχουν πραγματοποιηθεί από τις: Τσακνάκη (2005) για τις παροιμίες, Αναστασιάδη- Συμεωνίδη & Ευθυμίου (2005) γα τις στερεότυπες εκφράσεις, Voyatzi (2006) για τα παγιωμένα επιρρήματα και Α. Kyriakopoulou (2011) για τα πολυλεκτικά σύνθετα ονόματα της δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική πτώση. 25

44 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ παγίωσης στις γλώσσες, ένα συνεχές ανάμεσα στις ελεύθερες και τις παγιωμένες ακολουθίες. Τα κριτήρια που θα αναλύσουμε παρακάτω δεν επιβεβαιώνονται σε όλες τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες. Κάθε «υποψήφια» σύνθετη λεξική μονάδα υπόκειται σε κάποια από τα κριτήρια αυτά. Ωστόσο, η ύπαρξή τους είναι αναγκαία κυρίως για τις ακολουθίες λέξεων όπως αυτή που μελετάμε, δεδομένου ότι παρουσιάζει την τυπική δομή ενός ονοματικού συνόλου αποτελούμενου από ένα επίθετο (ή και περισσότερα) και ένα ουσιαστικό Πολυλεκτικές μονάδες Για να χαρακτηρίσουμε μια λεξική μονάδα παγιωμένη, βασική προϋπόθεση είναι να αποτελείται από μία ακολουθία πολλών απλών λεξικών μονάδων οι ο- ποίες στην πλειονότητά τους παρουσιάζουν αυτονομία. Συνεπώς, δεν ορίζουμε ως παγιωμένη μια παράγωγη λέξη η οποία σχηματίστηκε με ένα πρόθημα ή ένα επίθημα 42. Ωστόσο, θεωρούμε πολυλεκτικές μονάδες τις ακολουθίες που χωρίζονται με παύλα, απόστροφο ή κενό, π.χ.: παιδί-θαύμα αντ αυτού παιδική χαρά Μη συνθετικότητα της σημασίας Η έννοια της συνθετικότητας συνίσταται στο γενονός ότι η σημασία μιας ακολουθίας προκύπτει από τη σημασία των επιμέρους συστατικών της. Κατ επέκταση, η σημασία μιας πρότασης απορρέει από τη σημασία του κατηγορήματος και των συμπληρωμάτων του. Για παράδειγμα, η σημασία της παρακάτω πρότασης είναι συνθετική: (1) Το παιδί έφαγε το γλυκό Το ίδιο ισχύει και όταν το ρήμα μιας πρότασης είναι πολύσημο. Παραδείγματος χάρη, στις προτάσεις: (2) Ο μαθητής έσβησε τον πίνακα (3) Ο μαθητής έσβησε τις μουτζούρες 42 Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, τα λεξικά αυτά στοιχεία δε διέπονται από αυτονομία στον λόγο. 26

45 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ η σημασία προκύπτει αν μελετήσουμε τη σχέση των δύο συμπληρωμάτων: (4) Υπάρχουν μουτζούρες πάνω στον πίνακα (5) Ο μαθητής έσβησε τις μουτζούρες που υπάρχουν πάνω στον πίνακα Ωστόσο, υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ακολουθιών που ένας αλλόγλωσσος δε θα μπορούσε να ερμηνεύσει, ακόμα κι αν γνώριζε τη σημασία όλων των λέξεων που τις απαρτίζουν, όπως στην πρόταση: (6) Ο καθηγητής τα πήρε στο κρανίο όπου η ερμηνεία καθενός από τα συστατικά της πρότασης δεν οδηγεί στην ερμηνεία του συνόλου. Συχνά, επίσης, μια ακολουθία έχει δύο διαφορετικές ερμηνείες: μία συνθετική και μία μη συνθετική ερμηνεία, όπως η πρόταση: (7) Ο Γιώργος ψαρεύει σε θολά νερά η οποία σημαίνει είτε ότι ο Γιώργος ψαρεύει σε νερά που είναι θολά (συνθετική σημασία) είτε ότι «κάποιος προσπαθεί να αποκομίσει προσωπικά οφέλη από μια κατάσταση όπου επικρατεί σύγχυση και αβεβαιότητα» 43 (μη συνθετική σημασία). Συνεπώς, η πρόταση αυτή διέπεται από σημασιολογική αδιαφάνεια. Η μη δυνατότητα πρόβλεψης της σημασίας της λεξικής φράσης από το άθροισμα των σημασιών των στοιχείων που την αποτελούν είναι ευθέως ανάλογη με τη λεξικοποίησή της (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 141). Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και σε μικρότερες ακολουθίες λέξεων. Ένα ονοματικό σύνολο ερμηνεύεται με βάση τα επιμέρους στοιχεία του: ονοματικό κατηγόρημα και τροποποιητής (αναφορική πρόταση, επίθετο ή συμπλήρωμα του ονόματος). Ειδικότερα, το ουσιαστικό κλειδί μπορεί να προσδιοριστεί από πληθώρα επιθέτων είτε με συνθετική σημασία (καινούργιο κλειδί, παλιό κλειδί, κόκκινο κλειδί, στραβό κλειδί κ.ά.) είτε με μη συνθετική σημασία όπως στην περίπτωση της πολυλεκτικής σύνθετης μονάδας γαλλικό κλειδί η οποία δεν περιγράφει ένα κλειδί που έχει κατασκευαστεί στη Γαλλία αλλά «το κλειδί με ρυθμιζόμενο άνοιγμα». Πρόκειται δηλαδή για ένα ονοματικό σύνολο του οποίου η σημασία δε συνάγεται από τη σημασία των συστατικών του. Κατά την Α- ναστασιάδη-συμεωνίδη (1986: 141), «οι κυριότεροι παράγοντες που δεν επιτρέπουν αυτή την πρόβλεψη είναι η αμφίσημη συντακτική δομή, η σημασιολογική αμφισημία των προθέσεων, των πτώσεων, ιδίως της γενικής, η αμφισημία κά- 43 ΛΚΝ. 27

46 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ποιου συστατικού, η μεταφορική σημασία των συστατικών, επειδή οποιοδήποτε ουσιαστικό ή επίθετο μπορεί να αποτελέσει στοιχείο μιας λεξικής φράσης». Η σημασιολογική αδιαφάνεια είναι ένα φαινόμενο με διαβαθμίσεις, δηλαδή μια ακολουθία παρουσιάζει είτε πλήρη αδιαφάνεια, π.χ. όρθιο χιλιόμετρο 44, είτε μερική αδιαφάνεια, π.χ. φυσητό γυαλί είτε καθόλου αδιαφάνεια, π.χ. εμφιαλωμένο νερό. Στις μερικώς αδιαφανείς πολυλεκτικές σύνθετες λέξεις, η παγίωση α- φορά είτε το επίθετο είτε το ουσιαστικό της ακολουθίας. Αν παρατηρήσουμε τα σύνθετα ακάλυπτη επιταγή 45 και χάρτινος αετός, θα διαπιστώσουμε ότι στο πρώτο παράδειγμα το επίθετο ακάλυπτη επιφέρει την παγίωση στην ακολουθία, ενώ στο δεύτερο παράδειγμα είναι το ουσιαστικό αετός το οποίο δε φέρει την κυριολεκτική του σημασία. Συναφής έννοια με τη σημασιολογική αδιαφάνεια είναι η σημασιολογική προβλεψιμότητα (Kocourek 1982: 122). Μπορεί δηλαδή κάποιος να γνωρίζει τη σημασία των λεξικών μονάδων που απαρτίζουν μια ακολουθία, αλλά να μην μπορεί να προβλέψει τη σημασία της. Όπως παρατηρεί η Αναστασιάδη- Συμεωνίδη (1986: 16), ακόμα και το γλωσσικό αίσθημα του φυσικού ομιλητή μπορεί να αποδειχθεί ανεπαρκές κυρίως όταν πρόκειται για ειδικά (επιστημονικά και τεχνικά) λεξιλόγια. Παραδείγματος χάρη, ακόμα και για έναν φυσικό ο- μιλητή της νέας ελληνικής δεν είναι προφανής η σημασία του στρατιωτικού ό- ρου πυρηνική ομπρέλα (προστασία που παρέχει μια χώρα η οποία διαθέτει πυρηνικά όπλα σε άλλες χώρες) 46. Η γλωσσική/λεξιλογική ικανότητα διαφοροποιείται κατ άτομο ανάλογα με την καταγωγή, την προέλευση, την παιδεία, το ε- πάγγελμα κτλ. του κάθε ομιλητή (Μότσιου 1994: 169) Μετασχηματισμοί Οι ελεύθερες ακολουθίες παρουσιάζουν μετασχηματιστικές ιδιότητες οι οποίες εξαρτώνται από την εσωτερική τους δομή. Ειδικότερα, ένα μεταβατικό ρήμα και το συμπλήρωμά του μπορούν να σχηματίσουν διαφορετικές δομές ή αλλιώς μετασχηματισμούς 47. Από την πρόταση 44 Πρόκειται για χαρακτηρισμό πολύ ψηλού ανθρώπου. 45 «Επιταγή της οποίας ο εκδότης δε διαθέτει στη συγκεκριμένη τράπεζα λογαριασμό αντίστοιχου ύψους» (ΛΚΝ). 46 ΛΚΝ. 47 Στην παρούσα διατριβή, μελετώνται οι μετασχηματισμοί στο πλαίσιο της μετασχηματιστικής γραμματικής του Harris (1976). 28

47 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ (8) Το παιδί διάβασε αυτό το βιβλίο προκύπτουν οι ακόλουθοι μετασχηματισμοί: (8α) Αυτό το βιβλίο διαβάστηκε από το παιδί (παθητικοποίηση) (8β) Το παιδί το διάβασε (αντωνυμιοποίηση) (8γ) Αυτό το βιβλίο, το παιδί το διάβασε (απόσπαση) 48 (8δ) Είναι αυτό το βιβλίο που διάβασε το παιδί (ανύψωση) 49 (8ε) Το βιβλίο το οποίο διάβασε το παιδί [ήταν ενδιαφέρον] (αναφορικοποίηση). Πρέπει να σημειώσουμε ότι οι μετασχηματισμοί δεν εφαρμόζονται σε όλα τα ρήματα και τα συμπληρώματά τους. Για παράδειγμα, το ρήμα επηρεάζω μπορεί να μπει στην παθητική φωνή: (9) Αυτό το πρόβλημα μας επηρεάζει όλους (9α) Όλοι επηρεαζόμαστε από αυτό το πρόβλημα ενώ το συνώνυμό του αγγίζω δεν απαντά στην παθητική φωνή (10) Αυτό το πρόβλημα μας αγγίζει όλους (10α) *Όλοι αγγιζόμαστε από αυτό το πρόβλημα ενώ η ίδια πρόταση επιδέχεται άλλους μετασχηματισμούς: (10β) Είναι αυτό το πρόβλημα που μας αγγίζει όλους (10γ) Το πρόβλημα το οποίο μας αγγίζει όλους [παίρνει επικίνδυνες διαστάσεις] Αν η πρόταση δεν επιδεχόταν κανένα μετασχηματισμό, τότε θα την χαρακτηρίζαμε παγιωμένη. Επιπλέον, αν μελετήσουμε την πρόταση (11) Ο μαθητής πήρε την κάτω βόλτα ούτε το ρήμα ούτε το συμπλήρωμά του δε βοηθούν στο να κατανοήσει κάποιος τη σημασία της πρότασης (η πρόοδος του μαθητή πηγαίνει από το κακό στο χειρότερο), όπως επίσης κανενός είδους μετασχηματισμός δεν είναι αποδεκτός: 48 Η ελληνική απόδοση του γαλλικού όρου détachement προέρχεται από την Τσακνάκη (2005: 36). 49 Η ελληνική απόδοση του γαλλικού όρου extraction προέρχεται από την Τσακνάκη (2005: 36). 29

48 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (11α) *Η κάτω βόλτα πάρθηκε από τον μαθητή (11β) *Ο μαθητής την πήρε (11γ) *Είναι η κάτω βόλτα που πήρε ο μαθητής (11δ) *Η κάτω βόλτα την οποία πήρε ο μαθητής 50 Το συμπέρασμα που μπορούμε να συναγάγουμε είναι ότι η σημασιολογική αδιαφάνεια συνδέεται άρρηκτα με τους συντακτικούς περιορισμούς. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται εκτός από τα ρήματα και στα ουσιαστικά. Μια ελεύθερη λεξική ακολουθία αποτελούμενη από ένα επίθετο και ένα ουσιαστικό υπόκειται σε μετασχηματισμούς, όπως η ονοματοποίηση, η παρεμβολή άλλων επιθέτων ή επιρρημάτων και η τοποθέτηση του επιθέτου στη θέση του κατηγορουμένου: νευρικός άνθρωπος η νευρικότητα αυτού του ανθρώπου άνθρωπος πολύ νευρικός άνθρωπος ιδιαιτέρως νευρικός Αυτός ο άνθρωπος είναι νευρικός Ωστόσο, ανάλογοι μετασχηματισμοί είναι αδύνατοι στις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες: νευρική ανορεξία *η νευρικότητα της ανορεξίας *ανορεξία πολύ νευρική *ανορεξία ιδιαιτέρως νευρική *Αυτή η ανορεξία είναι νευρική Στον προφορικό λόγο πιθανώς να είναι αποδεκτή η φράση «Την πήρε την κάτω βόλτα ο μαθητής!» για να αποκτήσει περισσότερη έμφαση το εκφώνημά μας. 51 Στο σημείο αυτό να υπογραμμίσουμε ότι μπορεί κάποιες φορές να είναι αποδεκτές τέτοιες δομές, π.χ. «Αυτό το μυθιστόρημα είναι αστυνομικό και όχι ιστορικό». Μπορεί να υπάρξει και ημι-κατηγορηματική σχέση ανάμεσα στο επίθετο και το ουσιαστικό όπως στην περίπτωση των χρωμάτων (G. Gross 1996: 45), π.χ. «Η αρκούδα που βρέθηκε στο δάσος είναι λευκή και όχι καφέ». Ωστόσο, η Zribi-Hertz 1972 (στο Monceaux 1993: 28) τονίζει πως, αν και αναπτύσσεται κατηγορηματική σχέση, οι λεξικές μονάδες δε δέχονται προσδιοριστές: «*Το μυθιστόρημα είναι πολύ αστυνομικό και λιγότερο ιστορικό» (βλ. και 4.1.2). 30

49 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Όπως παρατηρεί η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: 139), «η ανάπτυξη είναι δυνατή και για το προσδιοριζόμενο και για τον προσδιορισμό, πράγμα που απορρέει από τη μορφολογική αυτονομία τους, π.χ. αμερικανική υπόγεια πυρηνική δοκιμή». Ωστόσο, όπως προαναφέραμε, «δεν είναι δυνατό να αναπτυχθεί ο προσδιορισμός με ένα νέο μη λεξικοποιημένο στοιχείο, όπως ένα επίρρημα, π.χ. μικρή οθόνη (τηλεόραση) *πολύ μικρή οθόνη» Μη επικαιροποίηση των συστατικών στοιχείων Σε αντίθεση με τις ελεύθερες ακολουθίες των οποίων κάθε λεξικό στοιχείο μπορεί να προσδιοριστεί ξεχωριστά, οι σύνθετες μονάδες μπορούν να προσδιοριστούν μόνο ως σύνολο. Λόγου χάρη, στην ελεύθερη ακολουθία ακριβή αγορά καθένα από τα συστατικά μπορεί να λάβει ξεχωριστά έναν προσδιορισμό, π.χ.: (12) Κακώς έκανα αυτή την τόσο ακριβή αγορά (12α) Αυτή ήταν η πιο ακριβή αγορά που έκανα (12β) Η τελευταία μου αγορά ήταν πολύ ακριβή Αντιθέτως, τα συστατικά της ακολουθίας μαύρη αγορά δεν μπορούν να λάβουν καθένα ξεχωριστά έναν προσδιορισμό. Κατά συνέπεια, οι παρακάτω προτάσεις κρίνονται μη αποδεκτές: (13) *Κακώς έκανα αυτή την τόσο μαύρη αγορά (13α) *Αυτή ήταν η πιο μαύρη αγορά που έκανα (13β) *Η τελευταία μου αγορά ήταν πολύ μαύρη Περιορισμός στους εναλλασσόμενους γραμματικούς τύπους και λεξήματα Το γλωσσικό σύστημα βασίζεται σε δύο άξονες: τον συνταγματικό και τον παραδειγματικό. Ο παραδειγματικός άξονας έγκειται στο ότι ως κατηγορήματα δεν μπαίνουν λεξικές μονάδες, αλλά κατηγορίες λέξεων. Για παράδειγμα, πιθανά συμπληρώματα του ρήματος τρώω μπορούν να αποτελέσουν οποιαδήποτε 52 Σε ορισμένες ειρωνικές χρήσεις του προφορικού λόγου είναι δυνατό να έχουμε προσδιορισμό της ακολουθίας από επίρρημα, π.χ. «Πολύ ωρολογιακή βόμβα! Έσκασε μία ώρα αργότερα!». Βέβαια πρόκειται για μη λεξικοποιημένες χρήσεις (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 161). 31

50 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ουσιαστικά ανήκουν σε μια ομάδα τροφίμων και όχι μόνο η λέξη κρέας. Μπορούμε να αντικαταστήσουμε τη λέξη κρέας είτε με κάποια άλλη της ίδιας σημασιολογικής ομάδας είτε με ένα συνώνυμο ανάλογα με τη φύση του κατηγορήματος: (14) Η Μαρία τρώει κρέας μία φορά την εβδομάδα (14α) Η Μαρία τρώει δημητριακά για πρωινό (14β) Η Μαρία δεν τρώει λαχανικά/ζαχαρωτά κ.ά. Στις παγιωμένες ακολουθίες, αυτή η δυνατότητα υποκατάστασης δεν υπάρχει, όπως διαφαίνεται και στα παρακάτω παραδείγματα: βρόμικο χρήμα *λερωμένο χρήμα λευκός θάνατος *άσπρος θάνατος Μη παρεμβολή γλωσσικών στοιχείων Στις ελεύθερες ακολουθίες μπορούμε να προσθέσουμε στο ονοματικό σύνολο γλωσσικά στοιχεία όπως επίθετα, αναφορικές προτάσεις, επιρρήματα πριν από τα επίθετα κ.ά.: (15) Διάβασα ένα βιβλίο (15α) Διάβασα ένα ωραίο βιβλίο (15β) Διάβασα ένα πολύ ωραίο βιβλίο (15γ) Διάβασα ένα βιβλίο που μου άρεσε Στις παγιωμένες ακολουθίες, και κυρίως στις ονοματικές ακολουθίες, είναι αδύνατη η εισαγωγή τροποποιητών ανάμεσα στα συνθετικά τους. Ο εκάστοτε προσδιοριστής τοποθετείται πριν ή μετά το πολυλεκτικό σύνθετο και προσδιορίζει το σύνολο της ακολουθίας. Όπως παρατηρούν και οι Κλαίρης & Μπαμπινιώτης (2009: 103) «τα φραστικά ονόματα χαρακτηρίζονται από μορφολογική και φωνολογική αυτονομία, όχι όμως και από συντακτική, πράγμα που επιβάλλει να μην μπορούν να προσδιοριστούν ξεχωριστά τα μέρη από τα οποία αποτελούνται, παρά μόνο ως σύνολο». Λόγου χάρη, το επίθετο δυνατός μπορεί να προσδιορίσει το πολυλεκτικό σύνθετο ελληνικός καφές 32

51 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ δυνατός ελληνικός καφές αλλά δεν μπορεί να παρεμβάλλεται ανάμεσα στα συστατικά της πολυλεκτικής μονάδας *ελληνικός δυνατός καφές «Εάν συμβεί κάτι τέτοιο, τότε πρόκειται για λεξική φράση με χαλαρή εσωτερική συνοχή και επομένως πρόκειται για λεξική φράση με χαμηλό βαθμό λεξικοποίησης, που βρίσκεται κοντά στην ελεύθερη φράση» (Αναστασιάδη- Συμεωνίδη 1986: 140) Αποπαγίωση Η αποπαγίωση συνίσταται στην κατασκευή παραδειγμάτων σε περιπτώσεις όπου εξ ορισμού δεν υπάρχουν (G. Gross 1996: 20). Το φαινόμενο αυτό παρουσιάζεται κυρίως στον τύπο -έντυπο και ηλεκτρονικό- και στη διαφήμιση, όπου επιδιώκεται η προσέλκυση της προσοχής του εκάστοτε αποδέκτη και να εντυπωθεί πιο εύκολα το μήνυμα. Η τεχνική που ακολουθείται κατά την αποπαγίωση μιας παγιωμένης ακολουθίας είναι η δημιουργία μιας νέας ακολουθίας με βάση την παγιωμένη και τη συνθετική ερμηνεία. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια της περιόδου που οι οδηγοί ταξί τελούσαν υπό απεργία, εμφανίστηκε στον τύπο ο τίτλος (16) Κίτρινος πυρετός, κίτρινα πάθη λόγω του κίτρινου χρώματος των αυτοκινήτων ταξί στην Αττική. Η πολυλεκτική μονάδα της δομής ΕΟ σκωτσέζικο ντους παρουσιάζει δύο διαφορετικές ερμηνείες: μία ημιπαγιωμένη όπου το ένα συνθετικό εμφανίζεται με την κυριολεκτική του σημασία, ενώ το άλλο είναι παγιωμένο (ντους με την εναλλαγή ζεστού και κρύου νερού) 53 και μία πλήρως παγιωμένη (συνεχής εναλλαγή εκ διαμέτρου αντίθετων καταστάσεων τις οποίες υποχρεώνεται κάποιος να αντιμετωπίσει) 54. Συναντήσαμε λοιπόν στον τύπο μια παραλλαγή της ακολουθίας αυτής με την παγιωμένη σημασία της μέσω της τεχνικής της αποπαγίωσης: (17) Γερμανικό ντους με τα έντοκα ΛΚΝ. 54 ΛΚΝ /4/

52 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Επιπλέον, η σύνθετη πολυλεκτική μονάδα αποδιοπομπαίος τράγος λόγω του σημασιολογικού της φορτίου (εξιλαστήριο θύμα) αποτελεί συχνά στον δημοσιογραφικό λόγο αντικείμενο αποπαγίωσης. Παραθέτουμε παρακάτω κάποια α- ντιπροσωπευτικά παραδείγματα: (18) Ο αποδιοπομπαίος (η)γούμενος του ΠΑΟΚ. Το σχέδιο της νέας Τούμπας ναυάγησε και ο μεγαλομέτοχος επιχειρεί - ματαίως - να πουλήσει την καταχρεωμένη (με 32 εκατ. ευρώ) ΠΑΕ 56 (19) Ένας αποδιοπομπαίος μάγος. Τέσσερα χρόνια Ριβάλντο, γεμάτα τίτλους, γκολ, ίντριγκες και «ήξεις αφήξεις» 57 Κατά τη Συμεωνίδου-Χριστίδου (1998: ), «μία μόνο λέξη ή ένας γνώριμος συνταγματικός συνδυασμός είναι ψήγματα της συλλογικής ταυτότητας των ομιλητών, οι οποίοι συνεχίζουν να αναγνωρίζονται, έστω κι αν η παραλλαγή φαίνεται να σκιάζει το νόημα». Υποστηρίζει βέβαια ότι «στην ουσία δεν πρόκειται για σκίαση, αλλά για μεταμφίεση που τελικά οδηγεί σε μια νέα στάση απέναντι στα γηρασμένα, ίσως, λεκτικά στερεότυπα, σε μια ανανέωση του λεξιλογίου με αξιοποίηση των άμεσα αναδυόμενων συστατικών. Αυτά τα συστατικά αποτελούν τους λεκτικούς πυρήνες στους οποίους αγκυλώνονται οι μνήμες των ομιλητών» Προέλευση Μια άλλη παράμετρος που πρέπει να μελετηθεί είναι η προέλευση της παγίωσης. Κανένας φυσικός ομιλητής μιας γλώσσας δε θα αναρωτηθεί πώς δημιουργήθηκαν ακολουθίες όπως: βρόμικο σπίτι, νόστιμο φαγητό, ηλιόλουστη μέρα. Ωστόσο, θα μπορούσε να αναζητήσει την προέλευση μιας παγιωμένης ακολουθίας η οποία μπορεί να έχει τις ρίζες της σε ένα ιστορικό γεγονός και της οποίας η σημασία δεν είναι οικεία, π.χ. παναθηναϊκός αμφορέας (ο αμφορέας που χρησιμοποιούνταν κατά τα Παναθήναια), τα μαρμαρένια αλώνια, γαλλικός Μάης 58 κ.ά. Βέβαια, είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιούμε στον λόγο έναν μεγάλο α- ριθμό παγιωμένων εκφράσεων χωρίς να γνωρίζουμε την προέλευσή τους, δεδο /08/ Αναφερόμενοι στα γεγονότα που έλαβαν χώρα στη Γαλλία τον Μάη του

53 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ μένου ότι στο πλαίσιο της διεπικοινωνίας 59 είναι η παγιωμένη σημασία που μας ενδιαφέρει η οποία έχει γίνει κτήμα του φυσικού ομιλητή (Simeonidou- Christidou 1998: 39). Μελετώντας την προέλευση μιας πολυλεκτικής σύνθετης μονάδας, είναι πιθανό να βρούμε τις ρίζες της στο φαινόμενο της μεταφοράς. Η μεταφορά αποτελεί ένα από τα μέσα δημιουργίας σύνθετων λέξεων (G. Gross 1996: 40-41). Για παράδειγμα, η ακολουθία σιδερένια θέληση οφείλει την κατονομασία της στη σκληρή και ανθεκτική ιδιότητα του συγκεκριμένου υλικού (σίδερο) 60. Επίσης, το ακέφαλο υπουργείο είναι αυτό που στερείται κεφαλής (αρχηγού ή διοίκησης) 61. Οι ακολουθίες κινητή βιβλιοθήκη, κινητή εγκυκλοπαίδεια, κινητό λεξικό περιγράφουν «έναν άνθρωπο με πολλές γνώσεις, με σφαιρική και πλούσια μόρφωση» 62 (Ο Γιώργος είναι κινητή βιβλιοθήκη/κινητή εγκυκλοπαίδεια/κινητό λεξικό). Επιπλέον, κάποιες από τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες έχουν και μεταφορική και μη μεταφορική σημασία. Λόγου χάρη, η ακολουθία νεκρό σημείο περιγράφει α) «ένα σημείο ή θέση σε ένα μηχανισμό όπου δε μεταδίδεται ενέργεια» και β) «το σημείο πέρα από το οποίο δεν μπορεί να προχωρήσει κανείς» 63. Η δεύτερη σημασία είναι μεταφορική. Ανάλογη είναι και η ακολουθία ανοιχτή πληγή η οποία, σύμφωνα με το ΛΚΝ, αναφέρεται αφενός σε «μια πληγή που δεν επουλώνεται» και αφετέρου σε «μια παρούσα ή πρόσφατη συμφορά, σε ένα κακό ή ένα πρόβλημα». Η σύνθετη ακολουθία ασφαλιστική δικλείδα έχει δύο σημασίες εκ των οποίων η μία περιγράφει ένα συγκεκριμένο ουσιαστικό (βαλβίδα που λειτουργεί αυτόματα και επιτρέπει την έξοδο του ατμού, όταν η πίεσή του υπερβεί μια ορισμένη τιμή) 64 και η δεύτερη μεταφορική και πιο συχνή στο λόγο περιγράφει ένα «σύστημα με το οποίο ελέγχεται μια κατάσταση και συγκρατείται στα επιθυμητά όρια» (ΛΚΝ). Τέλος, η ακολουθία δίκοπο μαχαίρι περιγράφει στην κυριολεκτική της σημασία το «κοπτικό όργανο που έχει δύο κόψεις, που μπορεί να κόψει και με τις δύο ακμές της λεπίδας του» (ΛΚΝ) και στη μεταφορική της σημασία αναφέρεται σε «λόγο ή ενέργεια που μπορεί, κάτω 59 Απόδοση του όρου intercommunication. 60 ΛΝΕΓ. 61 ΛΝΕΓ. 62 ΛΝΕΓ. 63 ΛΚΝ. 64 ΛΚΝ. 35

54 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ από ορισμένες συνθήκες, να έχει εντελώς αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που επιδιώκεται» (ΛΚΝ) Τα κριτήρια παγίωσης στις ημιπαγιωμένες ή ημιελεύθερες ακολουθίες Όπως ήδη αναφέραμε, η πλειονότητα των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων δε χαρακτηρίζεται από πλήρη παγίωση, με αποτέλεσμα να υφίστανται ακολουθίες οι οποίες παρουσιάζουν αφενός διαφάνεια στη σημασία τους και αφετέρου παραδειγματική ευλυγισία είτε ως προς το επίθετο είτε ως προς το ουσιαστικό (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 145). Το γεγονός όμως ότι εμφανίζονται με μεγάλη συχνότητα στο λόγο ως σύνολα και ταυτόχρονα παραπέμπουν σε ένα μοναδικό αντικείμενο αναφοράς 65, τις διαφοροποιεί από τις ελεύθερες ακολουθίες και κατά συνέπεια λεξικοποιούνται. Λόγου χάρη, η σύνθετη λέξη υπουργική απόφαση παρουσιάζει διαφάνεια στη σημασία της και, επίσης, στη θέση του επιθέτου μπορούν να βρεθούν και άλλα επίθετα, όπως δικαστική απόφαση, πολιτική απόφαση, πρωθυπουργική α- πόφαση. Ωστόσο, η χρήση της στο λόγο έχει «παγιωθεί» με συγκεκριμένο αντικείμενο αναφοράς. Εφαρμόζοντας τα κριτήρια παγίωσης, διαπιστώνουμε ότι και οι ημιελεύθερες μονάδες υπακούουν σε κάποια από τα κριτήρια που διέπουν τις παγιωμένες ακολουθίες. Λόγου χάρη, τα συστατικά της ακολουθίας δεν μπορούν να προσδιοριστούν ξεχωριστά και επιπλέον δεν μπορεί να υφίσταται συμπλεκτική σχέση μεταξύ του ψευδοεπιθέτου της ακολουθίας και ενός ποιοτικού επιθέτου. Ε- πομένως, οι προτάσεις: (20) *Πάρθηκε μια πολύ υπουργική απόφαση (20α) *Πάρθηκε μια υπουργική σκληρή απόφαση (20β) *Πάρθηκε μια υπουργική και γενναία απόφαση δεν είναι αποδεκτές (βλ. και Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 145 & ). Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, υιοθετούμε την άποψη του G. Gross (1990) ότι «ο πιο μικρός βαθμός παγίωσης αρκεί για να θεωρήσουμε ένα σύνταγμα ως παγιωμένο». 65 Όπως παρατηρεί και ο G. Gross (2012: 220), «un substantif est une dénomination». 36

55 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Από την άλλη μεριά, αυτοί οι μετασχηματισμοί είναι αποδεκτοί όταν τους εφαρμόζουμε σε δομές όπως δυνατός καφές και λαμπρό μέλλον. Επομένως, οι προτάσεις: (21) Ήπια έναν πολύ δυνατό καφέ (21α) Ήπια ένα δυνατό μερακλίδικο καφέ (21β) Ήπια ένα δυνατό και μερακλίδικο καφέ (22) Ο νέος αυτός θα έχει πολύ λαμπρό μέλλον (22α) Ο νέος αυτός θα έχει λαμπρό και ευτυχισμένο μέλλον (22β) Το μέλλον του νέου αυτού θα είναι λαμπρό θεωρούνται αποδεκτές. Πρόκειται για συνάψεις οι οποίες, λόγω της υψηλής τους συχνότητας, καθιερώθηκαν ως συνδυασμοί λέξεων. Όπως παρατηρεί και ο M. Gross (1988: 212), υπάρχει μια άλλη πιθανότητα παγίωσης σε μια πρόταση με το ρήμα είμαι ανάμεσα στο υποκείμενο και ένα απλό επίθετο (Ν0 είμαι Επίθετο). Στην έρευνά μας, δεν καταχωρίσαμε αυτές τις ακολουθίες ως σύνθετες λέξεις στο ηλεκτρονικό μας λεξικό. Ωστόσο, δεδομένης της έντονης παρουσίας τους στα κείμενα της νέας ελληνικής, τις καταγράψαμε σε έναν πίνακα (βλ. παράρτημα) όπου περιγράφεται η βασική ιδιότητα των επιθέτων τους να τίθενται σε θέση κατηγορουμένου (Ο καφές που μου έφτιαξες ήταν δυνατός). Κάποιες από αυτές τις δομές δέχονται και το ρήμα έχω (M. Gross 1988: 226), π.χ.: (23) Το πρόσωπο της Αθηνάς είναι αγγελικό (23α) Η Αθηνά έχει αγγελικό πρόσωπο Στις περιπτώσεις αυτές, το επίθετο έχει παγιωθεί με το συμπλήρωμα του ρήματος έχω. 37

56 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ 2 Έρευνες με αντικείμενο τις πολυλεκτικές σύνθετες εκφράσεις Το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας για τις πολυλεκτικές εκφράσεις παραμένει αμείωτο και αυτό είναι έκδηλο τόσο από τα ερευνητικά προγράμματα που αναπτύσσονται με αντικείμενο τις πολυλεκτικές εκφράσεις όσο κυρίως από τις ετήσιες ημερίδες που έχουν πλέον καταστεί θεσμός και οι οποίες πραγματοποιούνται στο πλαίσιο έγκριτων συνεδρίων (ACL, COLING, LREC). Από το 2003 έως το , οργανώθηκαν έντεκα (11) ημερίδες κατά τις οποίες οι επιστήμονες εστίασαν κυρίως το ενδιαφέρον τους στην αυτόματη εξαγωγή των πολυλεκτικών εκφράσεων από σώματα κειμένων. Ο όρος πολυλεκτικές εκφράσεις περιλαμβάνει τις ρηματικές, ονοματικές και επιρρηματικές εκφράσεις. Η ανασκόπηση στα ερευνητικά εγχειρήματα θα περιοριστεί στα σύνθετα ονόματα που αποτελούν αντικείμενο της παρούσας έρευνας 67. Οι ερευνητικές προσεγγίσεις που έχουν ήδη προταθεί εστιάζουν κυρίως στον αυτόματο εντοπισμό και στην εξαγωγή πολυλεκτικών εκφράσεων σε σώματα κειμένων εφαρμόζοντας είτε γλωσσολογικές είτε στατιστικές είτε υβριδικές μεθόδους οι οποίες βασίζονται τόσο σε γλωσσικά δεδομένα όσο και σε στατιστικά εργαλεία. Παρακάτω, θα παρουσιάσουμε ανά γλώσσα τα πιο αντιπροσωπευτικά ε- ρευνητικά προγράμματα και εργαλεία που έχουν αναπτυχθεί. 2.1 Αγγλική γλώσσα Στο πλαίσιο του συνεδρίου ACL 2003, οι Downdall κ.ά. πραγματοποίησαν έρευνα για εντοπισμό, εξαγωγή και κατηγοριοποίηση πολυλεκτικών όρων της αγγλικής μελετώντας σώμα κειμένων επιστημονικών δημοσιεύσεων με αντικείμενο την κατασκευή ψωμιού με απώτερο σκοπό την εφαρμογή των αποτελεσμάτων σε συστήματα ερωταποκρίσεων σε εξειδικευμένους τομείς. Όρισαν μορφοσυντακτικές ιδιότητες σύνθετων ονομάτων με πεπερασμένα αυτόματα τα οποία ενσωμάτωσαν στον αναλυτή INTEX (Silberztein 1993). Χρησιμοποίησαν 66 Το έτος 2012 δε διοργανώθηκε ημερίδα με αντικείμενο τις πολυλεκτικές μονάδες, αλλά υπήρξε θεματική ενότητα για τις πολυλεκτικές εκφράσεις στο πλαίσιο του συνεδρίου *SEM First Joint Conference on Lexical and Computational Semantics, 7-8 Ιουνίου 2012 ( 67 Δεν αποκλείουμε βέβαια τη μελέτη των ερευνητικών μεθόδων που αφορούν τις πολυλεκτικές εκφράσεις εν γένει οι οποίες μπορούν να βρουν εφαρμογή και στις ονοματικές ακολουθίες. 38

57 ΈΡΕΥΝΕΣ ΜΕ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΙΣ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ επίσης δύο άλλα συστήματα: το ExtrAns (Schwitter κ.ά. 1999, Mollá κ.ά. 2000), το οποίο εξάγει αυτόματα όρους, και το TermWatch 68 (Ibekwe-SanJuan & SanJuan 2003), το οποίο εντοπίζει και κατατάσσει σε κατηγορίες τις συντακτικές παραλλαγές των όρων μέσω ενός αλγόριθμου. Η μέθοδός τους χρησιμοποιεί και το WordNet 69 προκειμένου να κατατάξει τους πολυλεκτικούς όρους σε ζευγάρια συνωνύμων με βάση τους κανόνες των παραλλαγών. Στο ίδιο συνέδριο, η Dias παρουσίασε ένα υβριδικό σύστημα, το HELAS (Hybrid Extraction of Lexical Associations) 70, το οποίο εξάγει υποψήφιες πολυλεκτικές μονάδες από μορφολογικά χαρακτηρισμένα σώματα κειμένων. Εντοπίζει αυτόματα συναφείς συντακτικές δομές στα κείμενα. Τα στατιστικά των λέξεων (word statistics) συνδυάζονται με γλωσσικές πληροφορίες, προκειμένου να εξαχθούν οι πιο συναφείς ακολουθίες λέξεων. Τα πλεονεκτήματα του συστήματος είναι ότι αφενός αποφεύγεται η ανθρώπινη παρέμβαση, γεγονός που προσφέρει στο σύστημα απόλυτη ευελιξία στη χρήση του, και αφετέρου εντοπίζονται διαφορετικές κατηγορίες πολυλεκτικών μονάδων όπως phrasal verbs, επιρρηματικές και προθετικές εκφράσεις. Το σύστημα εφαρμόστηκε στο Brown Corpus και τα αποτελέσματα ήταν σε γενικές γραμμές ενθαρρυντικά, καθώς παρουσίασαν ακρίβεια (precision) 62% κυρίως όμως στις τρίλεκτες δομές. Το σύστημα έδωσε λιγότερα αποτελέσματα για δομές άνω των τριών λέξεων, ενώ τα αποτελέσματα για τις σύνθετες ακολουθίες που αποτελούνται από δύο λέξεις δεν είχαν υψηλή ακρίβεια. Το σύστημα, αν και, όπως είπαμε, δοκιμάστηκε σε σώμα αγγλικών κειμένων, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για οποιαδήποτε γλώσσα. Οι Piao κ.ά. (ACL 2003) παρουσίασαν τον σημασιολογικό αναλυτή της αγγλικής γλώσσας (USAS) που αναπτύχθηκε στο Πανεπιστήμιο του Lancaster, προκειμένου να εντοπιστούν πολυλεκτικές μονάδες οι οποίες απεικονίζουν μοναδικές σημασιολογικές έννοιες. Για την αξιολόγηση του εργαλείου τους, χρησιμοποίησαν το Meter Corpus, το οποίο κατασκευάστηκε στο Sheffield και το οποίο αποτελείται από αναφορές δικαστηρίων που δημοσιεύτηκαν σε βρετανικές εφημερίδες. Με τη μέθοδο αυτή εξήγαγαν συνολικά υποψήφιες πολυλεκτικές μονάδες από τις οποίες, αφού τις επεξεργάστηκαν χειρωνακτικά, διατήρησαν τις 3.792, δηλαδή το σύστημα παρουσίασε ακρίβεια (precision) 90,39% και εκτιμώμενη αναγνώριση (recall) της τάξεως του 39,38%. Από τις αποδεκτές πολυλεκτικές μονάδες, το 68,22% (δηλαδή δομές) αντιστοιχεί

58 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ σε όρους χαμηλής συχνότητας με εμφάνιση μία ή δύο φορές στο σώμα κειμένων. Με τη μέθοδο αυτή, εξάγονται πολυλεκτικές μονάδες χρησιμοποιώντας σημασιολογικές ετικέτες. Ο σημασιολογικός αναλυτής προσθέτει σημασιολογικά σημάδια σε κάθε μονάδα του κειμένου και στη συνέχεια προσπαθεί να εξαλείψει τις αμφισημίες των σημασιολογικών ετικετών, προκειμένου να επιλέξει τις πιο πιθανές υποψήφιες απλές ή πολυλεκτικές μονάδες σε κάθε συγκείμενο. Οι σημασιολογικές ετικέτες δηλώνουν σημασιολογικά πεδία τα οποία ομαδοποιούν λεξικές σημασίες που ενώνονται σε εννοιολογικό επίπεδο. Οι ομάδες αυτές περιλαμβάνουν όχι μόνο συνώνυμα και αντώνυμα, αλλά επίσης υπερώνυμα και υπώνυμα. Χώρισαν τις υποψήφιες πολυλεκτικές μονάδες ανάλογα με τη σημασιολογική ετικέτα τους και μέτρησαν την ακρίβεια (precision) σε καθεμία από αυτές. Ο σημασιολογικός αναλυτής πέτυχε ακρίβεια (precision) 91,23%- 100% για κάθε σημασιολογικό πεδίο εκτός από το πεδίο «ονόματα και γραμματικές λέξεις» (43,12%). Όταν μέτρησαν την ακρίβεια (precision) με βάση τον αριθμό των λέξεων κάθε πολυλεκτικής ακολουθίας, συμπέραναν αφενός ότι η παρουσία των δίλεκτων συνθέτων είναι εντονότερη στα κείμενα και αφετέρου ότι όσο αυξάνεται ο αριθμός των λέξεων τόσο αυξάνεται και η ακρίβεια (precision) (100% για τις δομές που αποτελούνται από 6 λέξεις). Επίσης, διαπίστωσαν ότι το 68,22% των αποδεκτών πολυλεκτικών μονάδων εμφανίζονταν μόνο μία ή δύο φορές μέσα στο σώμα κειμένων. Στην ημερίδα για τις πολυλεκτικές εκφράσεις στο πλαίσιο του συνεδρίου LREC 2008, οι Baldwin & Nam Kim παρουσίασαν τη μέθοδο που εφάρμοσαν για τον χαρακτηρισμό πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό της αγγλικής γλώσσας με βάση τις σημασιολογικές σχέσεις (semantic relations) που συνδέουν τα δύο συνθετικά (ύλη, χρόνος, σκοπός κ.ά.). Αρχικά, προέβησαν σε αυτόματη εξαγωγή όλων των ακολουθιών που αποτελούνταν από δύο ουσιαστικά από το σώμα κειμένων της εφημερίδας Wall Street Journal 71. Στη συνέχεια, επαλήθευσαν χειρωνακτικά τα αποτελέσματα και α- φαίρεσαν τις λαθεμένες δομές, καθώς και τις δομές που περιείχαν κύρια ονόματα και κατέληξαν σε σύνθετες λέξεις. Ο χαρακτηρισμός των πολυλεκτικών μονάδων έγινε χειρωνακτικά και αποδόθηκαν συνολικά 20 διαφορετικές σημασιολογικές σχέσεις. Στις αμφίσημες δομές αποδόθηκαν περισσότεροι του ενός χαρακτηρισμοί. Ο σημασιολογικός αυτός χαρακτηρισμός θα μπορούσε να εφαρμοστεί και σε άλλες κατηγορίες πολυλεκτικών μονάδων. 71 Αποτελεί τμήμα του ετικετοποιητή Penn Treebank 2.0 ( 40

59 ΈΡΕΥΝΕΣ ΜΕ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΙΣ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ 2.2 Αραβική γλώσσα Στο COLING 2010, οι Attia κ.ά. προτείνουν τρεις διαφορετικές προσεγγίσεις για την εξαγωγή πολυλεκτικών μονάδων της αραβικής γλώσσας από διάφορες πηγές. Η πρώτη προσέγγιση βασίζεται στις αναντιστοιχίες που υπάρχουν ανάμεσα στους τίτλους στην Βικιπαίδεια στα αραβικά και σε άλλες 21 γλώσσες. Στη δεύτερη προσέγγιση, συνέλεξαν αγγλικές πολυλεκτικές εκφράσεις από τη λεξική βάση δεδομένων Princeton WordNet και τις μετέφρασαν στα αραβικά μέσω του Google Translate 73. H τρίτη προσέγγιση χρησιμοποιεί μετρήσεις λεξικής συνάφειας (lexical association measures) προκειμένου να εξαχθούν πολυλεκτικές εκφράσεις από μη χαρακτηρισμένο σώμα κειμένων δημοσιογραφικού λόγου, το Arabic Gigaworld Fourth Edition λέξεων Βασκική γλώσσα Στο ACL 2004, οι Alegria κ.ά. παρουσίασαν τη λεξική βάση δεδομένων EDBL (Euskararen Datu-Base Lexikala) 75 για γενικούς σκοπούς που κατασκεύασαν όπου αναπαριστώνται οι βασκικές πολυλεκτικές μονάδες. Το σύστημα επεξεργάζεται όχι μόνο παγιωμένες εκφράσεις αλλά και μορφοσυντακτικά ευέλικτες ακολουθίες. Επίσης, λημματοποιεί λεξικούς συνδυασμούς σαν μια μονάδα και αναλύει τα συνθετικά ξεχωριστά, αν αυτό κριθεί απαραίτητο. Οι εκφράσεις αυτές αποτελούν αντικείμενο επεξεργασίας μέσω του εργαλείου HABIL. Το HABIL επεξεργάζεται πολυλεκτικές εκφράσεις με βάση την περιγραφή τους στη λεξική βάση δεδομένων, αλλά επίσης είναι σε θέση να επεξεργαστεί και άλλες μονάδες που ανήκουν σε ανοικτές κατηγορίες λέξεων. Για την εξαγωγή των ακολουθιών χρησιμοποίησαν το Statistical Corpus of 20 th Century Basque λέξεων και εξήγαγαν τις ακολουθίες που εμφανίζονταν περισσότερες από 10 φορές στο corpus, το οποίο ήταν χειρωνακτικά λημματοποιημένο. Από το corpus εξήγαγαν περίπου εκφράσεις. Έπειτα, εμπλούτισαν τον κατάλογό τους από το λεξικό της Βασκικής Ακαδημίας 77. Η έρευνά τους χρηματοδοτείται μερικώς από την Ευρωπαϊκή Ένωση στο πλαίσιο του προγράμματος Aduriz κ.ά. 1998, Aldezabal κ.ά

60 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ MEANING 78 και τη βασκική κυβέρνηση. Το σύστημά τους μπορεί να εφαρμοστεί και σε άλλες γλώσσες. 2.4 Γαλλική γλώσσα Στο συνέδριο ACL 2003, η Daille παρουσίασε μια μέθοδο «ανίχνευσης» όρων η οποία ανακαλύπτει, συνθέτει και εξάγει εννοιολογικές σχέσεις ανάμεσα σε όρους της γαλλικής. Η Daille προτείνει τον αυτόματο προσδιορισμό των εννοιολογικών σχέσεων στους σύνθετους όρους μέσω των παραλλαγών τους. Το πρόγραμμα εξαγωγής όρων βασίζεται σε ένα σώμα κειμένων χαρακτηρισμένο και λημματοποιημένο. Αρχικά, σκανάρει το κείμενο, αριθμεί και εξάγει στοιχειοσειρές (strings) που αποτελούν βασικούς όρους στο συντακτικό επίπεδο ή κάποιες από τις παραλλαγές τους. Κατά το πρώτο αυτό βήμα, το πρόγραμμα χρησιμοποιεί τοπικές γραμματικές που βασίζονται σε κανονικές εκφράσεις. Οι γραμματικές αυτές χρησιμοποιούν τις μορφοσυντακτικές πληροφορίες που συνοδεύουν τις λέξεις του κειμένου. Οι διαφορετικές εμφανίσεις που αναφέρονται στον βασικό όρο ή σε μία από τις παραλλαγές του ομαδοποιούνται σε ζεύγη. Το δεύτερο βήμα είναι η μορφολογική ανάλυση προκειμένου να ενωθούν οι συνώνυμες μορφοσυντακτικές παραλλαγές των βασικών όρων, π.χ. acidité du sang acidité sanguine. Αν και η μέθοδος αυτή έχει αναπτυχθεί για τα γαλλικά, η Daille υποστηρίζει ότι μπορεί να προσαρμοστεί και σε άλλες ρομανικές γλώσσες και στα αγγλικά. Οι Laporte κ.ά. (2008) παρουσίασαν το σώμα κειμένων που κατασκεύασαν και στο οποίο χαρακτήρισαν τα πολυλεκτικά ουσιαστικά που περιγράφουν ονοματικές οντότητες (τόπους, οργανισμούς, γεγονότα, τίτλους και αξιώματα κ.ά.) λαμβάνοντας υπόψη δύο χαρακτηριστικά: την εσωτερική μορφοσυντακτική τους δομή και τις κλιτικές ιδιαιτερότητες. Το σώμα κειμένων που επεξεργάστηκαν είχε έκταση περίπου λέξεις. Μετά τον αυτόματο χαρακτηρισμό των πολυλεκτικών ουσιαστικών με βάση το ηλεκτρονικό λεξικό που ενσωματώθηκε στον αναλυτή Unitex, ακολούθησε χειρωνακτική επαλήθευση των αποτελεσμάτων κυρίως για να εντοπιστούν μονάδες που αποτελούν τμήματα μεγαλύτερων ακολουθιών και να διορθωθεί ο χαρακτηρισμός. Ο τελικός αριθμός πολυλεκτικών ουσιαστικών που αποτελούν ονοματικές οντότητες ανέρχεται σε περίπου ακολουθίες

61 ΈΡΕΥΝΕΣ ΜΕ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΙΣ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ Οι Constant & Sigogne (2011) περιέγραψαν το εργαλείο που κατασκεύασαν για τον χαρακτηρισμό μερών του λόγου συμπεριλαμβανομένων και των πολυλεκτικών μονάδων, το οποίο βασίζεται στο στατιστικό μοντέλο CRF (Conditional Random Field). Το εφάρμοσαν στη γαλλική γλώσσα, αλλά το σύστημά τους μπορεί να λειτουργήσει για οποιαδήποτε γλώσσα, καθώς ο εκάστοτε χρήστης μπορεί να ενσωματώσει τα δικά του λεξικά. Το επόμενο στάδιο της ερευνητικής αυτής προσπάθειας παρουσιάστηκε στο συνέδριο LREC Πιο συγκεκριμένα, οι Constant & Tellier (2012: ) παρουσίασαν διαφορετικούς τρόπους ενσωμάτωσης γλωσσικών δεδομένων (μορφολογικά ηλεκτρονικά λεξικά, τοπικές γραμματικές) στο στατιστικό μοντέλο CRF με σκοπό τον εντοπισμό πολυλεκτικών εκφράσεων και τον χαρακτηρισμό τους σε ένα επισημειωμένο σώμα κειμένων. Για την οριοθέτηση των μερών του λόγου βασίστηκαν επίσης στο σχήμα ΙΟΒ (Ι: Inside, O: Outside, B: Beginning). Τέλος, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η ενσωμάτωση των λεξικών και των γραμματικών στο μοντέλο αντισταθμίζει σημαντικά τη χρήση ενός μικρού μεγέθους σώματος κειμένων. 2.5 Ελληνική γλώσσα Η Frantzi (2003: ) εφάρμοσε τη μέθοδο C-value σε ένα σώμα κειμένων ειδικού λεξιλογίου με σκοπό την αυτόματη εξαγωγή λεξικών συνάψεων για τον εμπλουτισμό λεξικών ειδικού λεξιλογίου της νέας ελληνικής. Η μέθοδος C-value, η οποία βασίζεται στις «φωλιασμένες» συνάψεις 79 (Smadja 1993, Kita κ.ά. 1994, Ikehara κ.ά. 1995), έχει εφαρμοστεί και για την εξαγωγή συνάψεων στην αγγλική γλώσσα (Frantzi κ.ά. 2000) και στην ιαπωνική γλώσσα (Mima κ.ά. 2001). Οι Kalampokis & Kyriacopoulou (2006) πρότειναν μία υβριδική μέθοδο εξαγωγής πολυλεκτικών μονάδων της νέας ελληνικής από κείμενα δημοσιογραφικού λόγου με σκοπό τον εμπλουτισμό των ηλεκτρονικών λεξικών. Βασίστηκαν σε πρότερη υπόθεσή τους (Kalampokis & Kyriacopoulou 2005) ότι οι λόγιοι τύποι που διατηρούνται στο λεξιλόγιο της ελληνικής αποτελούν συνθετικά πολυλεκτικών μονάδων. Αρχικά, εξήγαγαν τις λεξικές μονάδες που ήταν χαρακτηρισμένες στο λεξικό με την πληροφορία +sv (savant/λόγιος τύπος) όπου 79 Αποτελεί απόδοση του όρου nested collocations, ο οποίος περιγράφει τις λεξιλογικές συνάψεις που αποτελούν τμήμα μιας άλλης -μεγαλύτερης σε έκταση- λεξιλογικής σύναψης, π.χ. φορολογική δήλωση (εισοδήματος). 43

62 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ανακάλυψαν πλήθος αμφίσημων τύπων. Σε επόμενο στάδιο, αναζήτησαν μορφοσυντακτικές δομές που διέπουν τις πολυλεκτικές μονάδες ταυτόχρονα με την πληροφορία +sv (<N+sv><N+sv>, <N><DET><N+sv>, <N><PREP><N+sv>). Στα αποτελέσματα που έλαβαν, το 47% ανταποκρινόταν σε πολυλεκτικές μονάδες της δομής <A><N+sv>, ενώ το 63% των αναγνωρισμένων δομών αποτελούν τμήματα μιας μεγαλύτερης πολυλεκτικής ακολουθίας. Κατέληξαν επομένως στο συμπέρασμα ότι η ύπαρξη λόγιων τύπων μπορεί να αποτελέσει κριτήριο παγίωσης (και επομένως πολυλεκτικής σύνθετης λέξης), αλλά χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλες οι πολυλεκτικές εκφράσεις περιέχουν λόγιους τύπους. Στο πλαίσιο του προγράμματος Ιατρολέξη 80 αναπτύχθηκαν κανόνες αναγνώρισης πολυλεκτικών όρων της βιοϊατρικής (διλεκτικοί, τριλεκτικοί, τετραλεκτικοί όροι) ύστερα από μελέτη του τρόπου σύνθεσης των πολυλεκτικών σύμπλοκων όρων. Η λεπτοµερής καταγραφή και ανάλυση των περίπου 213 διαφορετικών δοµών των διλέκτων, τριλέκτων και τετραλέκτων του πεδίου της βιοϊατρικής επέτρεψε την εξαγωγή περίπου είκοσι βασικών κανόνων σχηµατισµού των πολυλεκτικών σύµπλοκων όρων του πεδίου, σύµφωνα µε τους οποίους είναι δυνατή η αναζήτηση, ο εντοπισµός και η εξαγωγή τους από τα κείµενα. Για την περιγραφή των κανόνων αναγνώρισης των πολυλεκτικών σύµπλοκων όρων της βιοϊατρικής χρησιµοποιήθηκε ο φορµαλισµός περιγραφής της σύνταξης τεχνητών γλωσσών που είναι οι definite-clause γραμματικές 81. Στο ICGL 2008, η Μίχου παρουσίασε το μοντέλο συντακτικής ανάλυσης της νέας ελληνικής FIPSGREEK. Πρόκειται για έναν συντακτικό αναλυτή που αναπτύχθηκε στο Εργαστήριο Γλωσσικής Ανάλυσης και Τεχνολογίας (Language Analysis and Technology Laboratory) 82 του Τμήματος Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου της Γενεύης και αποτελεί μέρος του πολύγλωσσου μοντέλου συντακτικής ανάλυσης Fips. Στη συνέχεια, οι Michou & Seretan πρότειναν στο EACL 2009 τη χρήση του συντακτικού αναλυτή για την εξαγωγή πολυλεκτικών εκφράσεων από κείμενα της νέας ελληνικής με σκοπό τη δημιουργία μονόγλωσσων ή πολύγλωσσων λεξικών. Οι Φωτοπούλου κ.ά. (2009) παρουσίασαν τον αλγόριθμο που κατασκευάστηκε στο πλαίσιο του έργου Έκφραση για την αυτόματη εξαγωγή ονοματι- 80 Στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος Κοινωνία της Πληροφορίας «Ανάπτυξη Υ- ποδομής Γλωσσικής Τεχνολογίας για το Βιοϊατρικό Τομέα», Neurosoft Α.Ε., Pereira & Warren

63 ΈΡΕΥΝΕΣ ΜΕ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΙΣ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ κών πολυλεκτικών εκφράσεων. Η μέθοδος που ακολουθήθηκε είναι υβριδική, δηλαδή βασίζεται αφενός σε γραμματικούς κανόνες και καταλόγους λέξεων και αφετέρου σε στατιστική αξιολόγηση των λεξικών ακολουθιών. Η εξαγωγή των πολυλεκτικών εκφράσεων πραγματοποιείται σε τέσσερα στάδια: α) λημματοποίηση και γραμματική επισημείωση κειμένων, β) εφαρμογή γενικών γραμματικών κανόνων, γ) εφαρμογή φίλτρων και δ) στατιστική ανάλυση. Μετά την εφαρμογή του αλγόριθμου σε σώμα κειμένων, ακολουθεί ο έλεγχος και η διαλογή των υποψήφιων πολυλεκτικών εκφράσεων από έναν γλωσσολόγοεπισημειωτή. Τα αποτελέσματα ήταν αρκετά ενθαρρυντικά, καθώς το ¼ των υποψήφιων εκφράσεων αντιστοιχεί σε πολυλεκτικές εκφράσεις. Οι Linardaki κ.ά. (2010) παρουσίασαν τη δημιουργία ενός λεξικού πολυλεκτικών μονάδων το οποίο προέκυψε από αυτόματη εξαγωγή πολυλεκτικών ακολουθιών και χειρωνακτική επαλήθευση. Ακολούθησαν μια στατιστική μέθοδο η οποία βασίζεται σε τέσσερις μετρήσεις συνάφειας (pointwise mutual information, maximum likelihood estimation, t-score, Dice s coefficient). Ε- φάρμοσαν τη μέθοδο σε δύο διαφορετικά είδη σωμάτων κειμένων: α) από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και β) από το διαδίκτυο και προέβησαν σε σύγκριση των αποτελεσμάτων. Τα αποτελέσματα χωρίστηκαν σε τέσσερις διαφορετικές κατηγορίες: α) mwe όταν η ακολουθία αποτελεί πολυλεκτική σύνθετη έκφραση, β) maybe όταν το σύστημα δεν είναι σίγουρο ότι η υποψήφια ακολουθία αποτελεί πολυλεκτική έκφραση, γ) part όταν η εξαγόμενη ακολουθία περιέχει μια άλλη πολυλεκτική μονάδα ή όταν αποτελεί μέρος ευρύτερης πολυλεκτικής έκφρασης και δ) not όταν η ακολουθία δεν περιγράφει πολυλεκτική έκφραση. Η χειρωνακτική επαλήθευση των αποτελεσμάτων οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η μέθοδος είναι αρκετά αποτελεσματική για την κατασκευή λεξικών πηγών πολυλεκτικών μονάδων. 2.6 Κινεζική γλώσσα Στο EACL 2006, οι Piao κ.ά. παρουσίασαν ένα στατιστικό εργαλείο για τον αυτόματο εντοπισμό και την εξαγωγή κινεζικών πολυλεκτικών εκφράσεων με σκοπό τη βελτίωση της αυτόματης μετάφρασης για το ζεύγος γλωσσών κινεζική-αγγλική. Αρχικά, προέβησαν σε αξιολόγηση ενός στατιστικού εργαλείου που αναπτύχθηκε για την αγγλική γλώσσα με σκοπό τον εντοπισμό και την εξαγωγή κινεζικών πολυλεκτικών εκφράσεων το οποίο εφάρμοσαν σε σώμα κινεζικών κειμένων. Τα αποτελέσματα επαληθεύτηκαν από έμπειρους κινέζους ερευνητές οι οποίοι κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το εργαλείο παρουσίασε ακρίβεια 45

64 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (precision) στα αποτελέσματα από 61,16% έως 93,96% ανάλογα με το είδος της πολυλεκτικής έκφρασης. Ειδικότερα, το εργαλείο χρησιμοποιεί πληροφορίες που βασίζονται σε συχνότητες συνεμφάνισης συγκείμενων λέξεων, συγκεντρώνει τις ακολουθίες που εμφανίζουν υψηλή συχνότητα συνεμφάνισης σε ένα παράθυρο και έπειτα αναζητάει πολυλεκτικές εκφράσεις σαν στατιστικό λεξικό. Προκειμένου να αποφευχθεί η ύπαρξη «θορύβου» από λέξεις με πολύ υψηλή συχνότητα, χρησιμοποιήθηκε ένας κατάλογος πολύ συχνών, αλλά «απαγορευμένων» για τη συγκεκριμένη εφαρμογή λέξεων (70 κλειστές κατηγορίες) τις οποίες το σύστημα α- γνοεί. Δημιουργήθηκε επίσης ένα φίλτρο βασιζόμενο στα μέρη του λόγου της κινεζικής γλώσσας προκειμένου να συλλεχθούν διαφορετικές κατηγορίες υποψήφιων πολυλεκτικών εκφράσεων Κροατική γλώσσα Οι Karan κ.ά. (2012: ) παρουσίασαν την έρευνά τους που έχει ως απώτερο σκοπό την εξαγωγή συνάψεων και συγκεκριμένα ονοματικών φράσεων. Προσεγγίζουν την εξαγωγή συνάψεων ως πρόβλημα ταξινόμησης όπου το σύστημα πρέπει να ορίσει αν μια δεδομένη ακολουθία αντιστοιχεί σε σύναψη ή όχι. Για την ταξινόμηση αυτή βασίστηκαν στις συχνότητες λέξεων, σε μετρήσεις συνάφειας και σε χαρακτηρισμό μερών του λόγου. Επιπλέον, προέβησαν και σε σημασιολογική ανάλυση. Πειραματίστηκαν σε ένα δείγμα χειρωνακτικά επισημειωμένων ζευγών διλέκτων και τριλέκτων σε σώμα κειμένων αποτελούμενο από τον κροατικό Τύπο. Τα καλύτερα αποτελέσματα που αποκόμισαν άγγιξαν το 79,8% της κλίμακας F measure για τα δίλεκτα και 67,5% για τα τρίλεκτα. 2.8 Ολλανδική γλώσσα Στο ACL 2007, οι Van de Cruys & V. Moirón παρουσίασαν μία πλήρως αυτόματη μέθοδο εξαγωγής πολυλεκτικών εκφράσεων από σώμα κειμένων δημοσιογραφικού λόγου λέξεων (Twente Nieuws Corpus) 84 βασιζόμενοι στη διαίσθηση ότι ένα ουσιαστικό που περιέχεται σε μια πολυλεκτική έκφραση δεν μπορεί να αντικατασταθεί από ένα σημασιολογικά ισοδύναμο όνομα. 83 Στο σημείο αυτό να υπογραμμίσουμε ότι η δομή της κινεζικής γλώσσας διαφέρει σημαντικά από τις υπόλοιπες γλώσσες και επομένως τα ζητήματα που άπτονται των πολυλεκτικών εκφράσεων είναι διαφορετικής φύσεως

65 ΈΡΕΥΝΕΣ ΜΕ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΙΣ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ Με βάση μετρήσεις όμοιων κατανεμητικών ιδιοτήτων που πραγματοποίησαν, προέβησαν σε αυτόματη σημασιολογική κατηγοριοποίηση των ουσιαστικών στην ολλανδική γλώσσα. Επικέντρωσαν την έρευνά τους στις ρηματικές πολυλεκτικές εκφράσεις που δέχονται προθετικό συμπλήρωμα, αλλά υποστηρίζουν ότι η μέθοδός τους μπορεί να εφαρμοστεί και σε άλλες κατηγορίες πολυλεκτικών μονάδων. Μια ομάδα στατιστικών μετρήσεων πραγματοποιούνται, προκειμένου το σύστημα να εντοπίσει την έλλειψη συνθετικού δεσμού ανάμεσα σε έναν συνδυασμό ρήματος-πρόθεσης και του ουσιαστικού της πολυλεκτικής έκφρασης συγκρίνοντας το εκάστοτε ουσιαστικό της υποψήφιας πολυλεκτικής μονάδας με άλλα σημασιολογικά ισοδύναμα ουσιαστικά. Η μέθοδος αυτή παρουσιάζει ικανοποιητικά αποτελέσματα, αλλά ταυτόχρονα έχει δύο βασικά μειονεκτήματα: αφενός δε λαμβάνει υπόψη τα πολύσημα ουσιαστικά (κάθε ουσιαστικό μπορεί να ανήκει μόνο σε μία σημασιολογική κατηγορία) και αφετέρου βασίζεται αποκλειστικά σε σημασιολογικά κριτήρια, χωρίς να λαμβάνει υπόψη της τη συντακτική συμπεριφορά των πολυλεκτικών εκφράσεων. Η Grégoire (2007 & 2010) παρουσίασε το μονόγλωσσο λεξικό πολυλεκτικών εκφράσεων DuELME (Dutch Electronic Lexicon of Multiword Expressions) 85 που ήταν το αποτέλεσμα των ερευνών στο πλαίσιο του προγράμματος IRME (Identification and Representation of Multiword Expressions) 86. Το λεξικό κατασκευάστηκε σύμφωνα με τη Μέθοδο Ισοδύναμων Κατηγοριών (Equivalence Class Method), δηλαδή οι εκφράσεις κατηγοριοποιούνται με βάση συντακτικά πρότυπα. Αρχικά, έγινε αυτόματη εξαγωγή υποψήφιων πολυλεκτικών εκφράσεων από σώμα κειμένων και έπειτα ακολούθησε χειρωνακτική επεξεργασία των αποτελεσμάτων προκειμένου να επιλεγούν ποιες από αυτές θα καταχωριστούν στο λεξικό. To λεξικό αυτό δεν περιορίζεται σε μια κατηγορία πολυλεκτικών μονάδων, αλλά καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα πολυλεκτικών εκφράσεων και έχει εφαρμοστεί στο σύστημα επεξεργασίας φυσικών γλωσσών Alpino Πορτογαλική γλώσσα Οι Caseli κ.ά. (2009) χρησιμοποίησαν μια υβριδική μέθοδο με σκοπό να μελετήσουν την αποτελεσματικότητα της χρήσης παράλληλων κειμένων στον

66 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ εντοπισμό πορτογαλικών πολυλεκτικών εκφράσεων σε τεχνικά κείμενα. Χρησιμοποίησαν σώμα 283 κειμένων από την επιστήμη της Παιδιατρικής, τα οποία παραλληλοποιήθηκαν στην αγγλική γλώσσα. Εξέτασαν από τις ακολουθίες που ανίχνευσε ο παραλληλοποιητής αυτές που αποτελούνταν από περισσότερες της μίας λέξεις, καθώς θεωρήθηκαν «υποψήφιες» πολυλεκτικές μονάδες. Προκειμένου να ελέγξουν τα αποτελέσματα του συστήματος, προέβησαν σε αυτόματη σύγκριση με ένα γλωσσάρι παιδιατρικών όρων. Στη συνέχεια, ακολούθησε χειρωνακτική επαλήθευση των αποτελεσμάτων. Ανάμεσα στα αποτελέσματα υ- πήρχαν πολυλεκτικοί όροι της Παιδιατρικής, πολυλεκτικές εκφράσεις που δεν ανήκουν σε αυτό το ειδικό λεξιλόγιο και λαθεμένα αποτελέσματα. Ως προς τον εντοπισμό όρων, το σύστημα παρουσίασε ακρίβεια (precision) 38% στους δίλεκτους όρους και 20% στους τρίλεκτους, αλλά το ποσοστό αναγνώρισης (recall) ήταν πολύ χαμηλό, καθώς θεωρήθηκαν σωστοί μόνο οι όροι που περιέχονταν στο γλωσσάρι Τουρκική γλώσσα Οι Oflazer κ.ά. (2004) παρουσίασαν ένα σύστημα επεξεργασίας πολυλεκτικών εκφράσεων σε κείμενα της τουρκικής. Το σύστημά τους εξάγει από σώματα κειμένων λεξικοποιημένες και ημιλεξικοποιημένες συνάψεις, μη λεξικοποιημένες συνάψεις και ονοματικές οντότητες με βάση κανόνες. Ο επεξεργαστής αρχικά τεμαχίζει το κείμενο σε λεξικές μονάδες και έπειτα ο μορφολογικός α- ναλυτής παράγει όλες τις πιθανές μορφολογικές αναλύσεις για κάθε λεξική μονάδα. Το σύστημα επεξεργάζεται επίσης τις άγνωστες λέξεις του κειμένου, βασιζόμενο σε πιθανές ονοματικές ρίζες. Έπειτα, προβαίνει στην εξαγωγή των πολυλεκτικών εκφράσεων αρχικά των λεξικοποιημένων συνάψεων και των ονοματικών οντοτήτων, στη συνέχεια των μη λεξικοποιημένων συνάψεων και τέλος των ημιλεξικοποιημένων συνάψεων. Εφαρμόστηκαν κανόνες σε χειρωνακτικά χαρακτηρισμένο κείμενο μικρού μεγέθους (4.200 λέξεις) και τα ποσοστά αναγνώρισης (recall) και ακρίβειας (precision) ανέρχονται σε περίπου 65% και 99% αντίστοιχα για όλες τις κατηγορίες πολυλεκτικών εκφράσεων. 48

67 ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ 3 Συλλογή του υλικού Το ηλεκτρονικό μορφολογικό λεξικό των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της δομής ΕΟ και ΕΕΟ στην παρούσα του μορφή αποτελείται από τη συνένωση των λεξικών μονάδων που αντλήθηκαν από εφτά διαφορετικές πηγές: α) το ήδη υπάρχον ηλεκτρονικό λεξικό των σύνθετων λέξεων του ΕΜΕΛ (DelacGR) β) το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλίδη γ) το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη δ) το Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής της Ά. Αναστασιάδη- Συμεωνίδη) ε) το Λεξικό της Ελληνικής ως ξένης γλώσσας για μαθητές της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης 88 στ) σώμα κειμένων δημοσιογραφικού λόγου της εφημερίδας Τα Νέα ζ) προσωπικό αρχείο από τον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο. Παρακάτω, θα παρουσιάσουμε αναλυτικά τα είδη των πληροφοριών που αντλήσαμε από καθεμία από τις πηγές αυτές. 3.1 Το ηλεκτρονικό μορφολογικό λεξικό σύνθετων ουσιαστικών DelacGR Το ηλεκτρονικό μορφολογικό λεξικό των ουσιαστικών που έχει αναπτυχθεί από το 1999 έως σήμερα από τα μέλη του Εργαστηρίου Μετάφρασης και Επεξεργασίας του Λόγου περιλαμβάνει ακολουθίες που διαχωρίζονται σε εξήντα τρεις (63) διαφορετικές δομές. Οι κυριότερες από αυτές βάσει του αριθμού των καταχωρίσεων είναι οι κατηγορίες σύνθετων λέξεων που αποτελούνται από: Επίθετο + Ουσιαστικό αγοραία τιμή Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε ονομαστική πτώση κράτος μέλος 88 Επιστημονικά υπεύθυνη: Καθηγήτρια Ά. Ιορδανίδου, Αθήνα

68 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική πτώση μηχανή αναζήτησης Ουσιαστικό + Άρθρο + Ουσιαστικό γιορτή της μητέρας Ουσιαστικό + Επίθετο + Ουσιαστικό αντλία υγρών καυσίμων Επίθετο + Επίθετο + Ουσιαστικό καθαρό ποινικό μητρώο Επίθετο + Ουσιαστικό + Ουσιαστικό έντοκο γραμμάτιο δημοσίου Ουσιαστικό + Ουσιαστικό + Ουσιαστικό άδεια ασκήσεως επαγγέλματος Από το σύνολο του λεξικού (περίπου λήμματα), απομονώσαμε αυτόματα μέσω ενός υπολογιστικού εργαλείου 89 τις ακολουθίες που αποτελούν αντικείμενο της παρούσας έρευνας. Πιο συγκεκριμένα, οι ακολουθίες που αποτελούνται από ΕΟ ανέρχονται σε περίπου λήμματα και οι σύνθετες λέξεις της δομής ΕΕΟ είναι περίπου 300 λήμματα. Έπειτα, αφαιρέσαμε με αυτόματο τρόπο τις περίπου 300 διπλές καταχωρίσεις. Στη συνέχεια, μελετήσαμε τις ακολουθίες και απορρίψαμε όσες δεν είναι σύμφωνες με τα κριτήρια που διέπουν μια σύνθετη λέξη. Για παράδειγμα, απομονώσαμε ακολουθίες όπως άβαφη γυναίκα, άγαρμπη συμπεριφορά, αδέξιο περπάτημα, μεγάλη αδικία καθώς δεν παρουσιάζουν κανένα βαθμό παγίωσης. Επιπλέον, δε συμπεριλάβαμε στο ηλεκτρονικό μας λεξικό μονάδες όπως άγρια χαρακτηριστικά, άγρια θάλασσα, ά- καρπη συζήτηση, ακέραιος χαρακτήρας, γόνιμος διάλογος τις οποίες θεωρήσαμε 89 Πρόκειται για το πρόγραμμα Mission 1, το οποίο αναπτύχθηκε στο Institut Gaspard Monge του Πανεπιστημίου Paris-Est Marne-la-Vallée από τους C. Martineau & A. Yannacopoulou με σκοπό την αυτόματη κατηγοριοποίηση των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων ανάλογα με τη γραμματική κατηγορία των συνθετικών τους (Επίθετο + Ουσιαστικό, Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε ονομαστική πτώση, Ουσιαστικό + Προσδιοριστής + Ουσιαστικό σε γενική πτώση κ.ά). 50

69 ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ συνάψεις και τις καταχωρίσαμε στο αρχείο με τις δομές που συντάσσονται με το ρήμα είμαι (βλ. υποκεφ ). Αντιθέτως, διατηρήσαμε ακολουθίες όπως αγοραστική κίνηση, εταιρικό αυτοκίνητο, ευρωπαϊκός οργανισμός και λιμενικό σώμα, γιατί υπακούουν στα κριτήρια της παγίωσης. 3.2 Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, μελετήσαμε ενδελεχώς τα λήμματα που περιέχονται στην έντυπη μορφή του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής (ΛΚΝ) του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη και καταγράψαμε αρχικά όσες ακολουθίες θεωρήσαμε διαισθητικά ότι μπορεί να αποτελούν σύνθετες λέξεις (περίπου λεξικές μονάδες). Κατά την καταγραφή των δεδομένων, προέκυψαν και διπλές καταχωρίσεις λημμάτων, καθώς κάποιες από τις ακολουθίες είναι καταχωρισμένες στο έντυπο λεξικό και στο λήμμα του επιθέτου αλλά και στο λήμμα του ουσιαστικού. Για το λόγο αυτό, αφαιρέσαμε αυτόματα τις διπλές καταχωρίσεις (περίπου λεξικές μονάδες). Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο προλογικό σημείωμα του λεξικού, «μια από τις καινοτομίες του ΛΚΝ είναι ότι διακρίνει τη φράση από την έκφραση με εντελώς πρωτότυπο τρόπο. Και οι δύο σημαίνουν παραδοσιακά στερεότυπη ένωση από δύο ή περισσότερες λέξεις που το σύνολό τους αποκτά ξεχωριστή σημασία. Με την ένδειξη (ΦΡ) = φράση καταχωρίστηκαν στερεότυπες ε- νώσεις που η σημασία τους έχει απομακρυνθεί εντελώς από την κυριολεξία και παύει να έχει οποιαδήποτε κυριολεκτική σχέση με τις λέξεις από τις οποίες αποτελούνται, παραπέμποντας κατευθείαν σε μεταφορά, π.χ. ΦΡ η τελευταία τρύπα του ζουρνά, για άνθρωπο που τον θεωρούμε υποδεέστερο και δεν τον υπολογίζουμε. Αντίθετα, με την ένδειξη (έκφρ.) = έκφραση καταχωρίστηκαν οι στερεότυπες ενώσεις που απλώς έχουν τυποποιηθεί, αλλά παραμένουν κοντά στην κυριολεκτική σημασία των λέξεων που τις συναποτελούν, π.χ. (έκφρ.) είναι στα τελευταία του, πεθαίνει». Όσον αφορά τις δομές που άπτονται του ερευνητικού μας ενδιαφέροντος, ως φράσεις έχουν καταχωριστεί στο εν λόγω λεξικό ακολουθίες όπως: τετράγωνο μυαλό χρυσή τομή αποδιοπομπαίος τράγος φτωχός συγγενής 51

70 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ χοντρό παιχνίδι αγύριστο κεφάλι βασιλικά έξοδα ανοιχτό βιβλίο δούρειος ίππος Επίσης, το λεξικό χρησιμοποιεί την πληροφορία «και ως φράση» με την οποία χαρακτηρίζει ακολουθίες οι οποίες παρουσιάζουν και συνθετική και μη συνθετική σημασία όπως: σεληνιακό τοπίο φρέσκος αέρας διασταυρούμενα πυρά δίκοπο μαχαίρι Ως εκφράσεις, χαρακτηρίζει ακολουθίες όπως: αδιάψευστος μάρτυρας άδικος κόπος αθάνατο νερό αθώα περιστερά αναγκαίο κακό ανειλημμένες υποχρεώσεις ανοιχτοί λογαριασμοί ανοιχτή γραμμή 3.3 Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας Από τη μελέτη του Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (ΛΝΕΓ), αντλήσαμε αρχικά περίπου ακολουθίες της δομής ΕΟ (π.χ. δικέφαλος αετός) από τις οποίες αφαιρέθηκαν αυτόματα περίπου σύνθετες λέξεις, καθώς 52

71 ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ επρόκειτο για διπλές καταχωρίσεις 90. Καταγράψαμε επίσης 400 πολυλεκτικές σύνθετες λέξεις της δομής ΕΕΟ (π.χ. αεριούχο μεταλλικό νερό), περίπου 300 δομές ΟΕ και μόλις μία (1) ακολουθία για καθεμία από τις δομές Επίθετο + Επίθετο + Επίθετο + Ουσιαστικό (π.χ. τοξωτό έγχορδο μουσικό όργανο) και Επίθετο + Ουσιαστικό + Ουσιαστικό (π.χ. φωτογραφική μηχανή πολαρόιντ). Όπως τονίζει ο συγγραφέας στην περιγραφή της δομής του λεξικού, «μεγάλη σημασιολογική βαρύτητα στο Λεξικό έχουν και τα ερμηνεύματα που αναφέρονται στα εσωτερικά λήμματα ή «ενδολήμματα». Τα «ενδολήμματα» αυτά, ως παγιωμένες χρήσεις-εκφράσεις, διαφέρουν από τις πολλές και περιστασιακές λεξιλογικές συνάψεις μιας λέξης (χρήσεις), επειδή διαθέτουν δική τους σημασία, και αποτελούνται είτε από λεξιλογικές συνάψεις (π.χ. ανώτατη εκπαίδευση, αντίστροφη μέτρηση) είτε από (περι)φραστικές λέξεις (π.χ. φακοί επαφής, λέξηκλειδί) είτε από παροιμίες (π.χ. και την πίτα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο) είτε από ιδιωτισμούς (π.χ. δίνω τα παπούτσια στο χέρι) είτε από την επιστημονική ορολογία (π.χ. αντιποίηση αρχής, αναγκαστική εκτέλεση, λειτουργικός αναλφαβητισμός κ.λπ.)». Τα εσωτερικά λήμματα είναι καταχωρισμένα με ημίμαυρα στοιχεία. Το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας προσθέτει σε κάποιες ακολουθίες την πληροφορία ΦΡ. για να περιγράψει «τις λεξιλογικές φράσεις που δηλώνουν τις παγιωμένες (σε φράσεις) χρήσεις κάθε λήμματος και τη μία ή περισσότερες σημασίες του» (ΛΝΕΓ 2005: 28). Κάποιες από τις λεξικές μονάδες στις οποίες έχει προστεθεί η πληροφορία αυτή είναι: γρήγορο φαγητό δικέφαλος αετός γαλλική αρρώστια πράσινα άλογα σκυλήσια ζωή χαριστική βολή Ως φράσεις, χαρακτηρίζονται και ακολουθίες λέξεων οι οποίες περιέχουν ρήμα: 90 «Yπάρχουν κατά κανόνα παραπομπές και σε άλλα λήμματα, στα οποία θα μπορούσαν να α- ναζητηθούν (π.χ. η φράση μαύρη αγορά ερμηνεύεται στο λ. μαύρος, αλλά υπάρχει παραπομπή και στο λ. αγορά) (ΛΝΕΓ 2002: 30)». 53

72 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ αφήνω την τελευταία μου πνοή έχω γερή μύτη τα μεγάλα πνεύματα συναντώνται κάνω ζεστό κερί κάνω μισές δουλειές 91 Επίσης, έχει προστεθεί η πληροφορία μτφ. για τις μεταφορικές χρήσεις μιας λεξικής ακολουθίας, όπως: άγονη συζήτηση ακέραια ομορφιά ανάλατο αστείο απότομη προσγείωση οικονομική καχεξία πολιτική ασφυξία χορευτικό αστέρι Στη συνέχεια, συγκρίναμε με αυτόματο τρόπο τις ακολουθίες που αντλήσαμε και από τα δύο αυτά έντυπα λεξικά, προκειμένου να εντοπίσουμε τις κοινές σύνθετες λέξεις. Τα λήμματα που ήταν καταχωρισμένα και στα δύο λεξικά ανέρχονται περίπου στις Στο σημείο αυτό, να τονίσουμε ότι παρατηρήσαμε και διαφορές στην ορθογραφία ανάμεσα στα λεξικά αυτά. Για παράδειγμα η ακολουθία ατόφιο/ατόφυο χρυσάφι περιλαμβάνεται και στα δύο λεξικά, αλλά με διαφορετική ορθογραφία 92 : ατόφιο χρυσάφι (ΛΚΝ) ατόφυο χρυσάφι (ΛΝΕΓ) 91 Για τις δομές κάνω + σύνθετο όνομα βλ. κεφ Όσον αφορά τις ορθογραφικές παραλλαγές στο ΛΕΞΓ, αναφέρεται ότι «σε ένα εκπαιδευτικό λεξικογραφικό εργαλείο έχουν θέση ελάχιστες μόνο ορθογραφικές παραλλαγές, οι οποίες απαντώνται ευρέως στον κοινωνικό χώρο και οι οποίες δεν παραβιάζουν κανόνες της σχολικής γραμματικής (π.χ. συγγνώμη και συγνώμη)». 54

73 ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Το αυτόματο σύστημα απαλοιφής των όμοιων ακολουθιών δεν αφαίρεσε τέτοιου είδους σύνθετες λέξεις, καθώς δεν πρόκειται για πλήρη ταύτιση των δύο δομών. Στο πλαίσιο της όσο το δυνατόν λεπτομερέστερης καταγραφής των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων, προβήκαμε στην καταχώριση και των δύο διαφορετικών ορθογραφικών τύπων στο ηλεκτρονικό μας λεξικό. 3.4 Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Πηγή άντλησης δεδομένων για την κατασκευή του λεξικού μας αποτέλεσε και το Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής (ΑΛΝΕ) της Ά. Αναστασιάδη- Συμεωνίδη. Το λεξικό αυτό είναι σύμφωνο με το πνεύμα κατασκευής των ηλεκτρονικών λεξικών, τα οποία χαρακτηρίζονται από εξαντλητικότητα, πληρότητα και ρητή περιγραφή των πληροφοριών και επίσης τα λήμματα είναι κωδικοποιημένα σύμφωνα με τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε από τους Courtois και Silberztein κατά την κατασκευή των ηλεκτρονικών λεξικών του Laboratoire d Automatique Documentaire et Linguistique (LADL). Αποδελτιώσαμε περίπου 190 σύνθετες λέξεις της δομής ΕΟ (π.χ. βαλπούργεια νύχτα, σαρδόνιος γέλως), περίπου 30 σύνθετες λέξεις της δομής Ουσιαστικό + Επίθετο (π.χ. φιλμ νουάρ, σάλτο μορτάλε) και μία πολυλεκτική σύνθετη μονάδα της δομής Ουσιαστικό + Επίθετο + Ουσιαστικό (ντιούτι φρι σοπ). Στο εν λόγω λεξικό, τα πολυλεκτικά σύνθετα ουσιαστικά καταχωρίζονται ως ξεχωριστά λήμματα, όπως και τα απλά ουσιαστικά, χωρίς να χαρακτηρίζονται ως σύνθετες λέξεις. Ακολουθούν κάποια ενδεικτικά παραδείγματα: γόρδιος δεσμός O:αε 93 διάττοντας αστέρας O:αε αινέσιμος διατριβή 94 O:θε 95 χειμερία νάρκη O:θε απονενοημένο διάβημα O:οε 96 ωρολόγιο πρόγραμμα O:οε 93 Ουσιαστικά αρσενικού γένους. 94 Η λεξική μονάδα αινέσιμος διατριβή έχει καταχωριστεί δύο φορές στο ΑΛΝΕ, καθώς παρουσιάζει διπλή ορθογραφία (και εναίσιμος διατριβή). 95 Ουσιαστικά θηλυκού γένους. 96 Ουσιαστικά ουδετέρου γένους. 55

74 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Επίσης, πολυλεκτικές ακολουθίες της δομής που μελετάμε καταχωρίζονται στο ΑΛΝΕ ως εκφράσεις, καθώς -όπως αναφέρεται στο εισαγωγικό σημείωμα του λεξικού- δεν εντάσσονται στα γνωστά μέρη του λόγου, παρουσιάζουν υψηλό βαθμό παγίωσης και εμπεριέχουν λέξεις και συνάψεις που στερούνται αυτονομίας ή παρουσιάζουν απόκλιση από τη νεοελληνική (π.χ. λευκή περιστερά, αμελητέα ποσότης, ζωή χαρισάμενη κ.ά.). Ως εκφράσεις καταχωρίζονται και α- κολουθίες όπως αλήστου μνήμης, βραχείας διαρκείας και εκπάγλου καλλονής τις οποίες δεν περιλαμβάνουμε στο ηλεκτρονικό μας λεξικό, καθώς θεωρούμε πως αποτελούν σύνθετα επίθετα, δεδομένου ότι προσδιορίζουν άλλα ουσιαστικά: (1) Οι αλήστου μνήμης απριλιανοί δικτάτορες 97 (2) Τα σεμινάρια βραχείας διαρκείας διαρκούν 120 ώρες έκαστο 98 (3) Ένα εκπάγλου καλλονής εθνικό πάρκο στην Γκαμπόν 99 Επιπρόσθετα, λαμβάνουν τον χαρακτηρισμό έκφραση και ακολουθίες της δομής ΕΟ οι οποίες περιγράφουν σύνθετα επιρρήματα όπως κεκλεισμένων των θυρών και δοθείσης ευκαιρίας 100 και συνεπώς δεν αποτελούν αντικείμενο της παρούσας έρευνας. Ακολουθούν κάποια ενδεικτικά παραδείγματα: (4) Το ματς διεξήχθη κεκλεισμένων των θυρών! 101 (5) Δοθείσης ευκαιρίας θα έρθουμε να σας δούμε 102 Τα οφέλη που αποκομίσαμε από το ΑΛΝΕ στο πλαίσιο του εμπλουτισμού του ηλεκτρονικού μας λεξικού συνίστανται στην ύπαρξη αφενός λεξικών μονάδων που απαντούν κυρίως ή αποκλειστικά σε λογοτεχνικά κείμενα και απουσιάζουν από τα έντυπα λεξικά της κοινής νεοελληνικής και αφετέρου γλωσσικών δανείων που απαντούν στη νέα ελληνική είτε με μεγάλη συχνότητα (π.χ. φο μπιζού, μπλακ λιστ, μπλακ τζακ, μιξτ γκριλ) 103 είτε με χαμηλή συχνότητα (π.χ. ταμπλό βιβάν, χάι φιντέλιτι, φοντί σινουάζ). 97 ΛΚΝ Εκτεταμένη μελέτη για τα σύνθετα επιρρήματα της νέας ελληνικής πραγματοποίησε η Voyatzi (2006) ΛΚΝ. 103 Οι ακολουθίες μπλακ τζακ και μιξτ γκριλ είναι καταχωρισμένες στο ΑΛΝΕ και ως απλές λέξεις μπλακτζάκ και μιξτγκρίλ αντίστοιχα, καθώς, όπως αναφέρεται στο εισαγωγικό σημείωμα, 56

75 ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ 3.5 Λεξικό της Ελληνικής ως ξένης γλώσσας για μαθητές της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Αποδελτιώσαμε επίσης το Λεξικό της Ελληνικής ως ξένης γλώσσας (ΛΕΞΓ) για μαθητές της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης το οποίο αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του υποέργου «Δημιουργία λεξικού για εφήβους» του Προγράμματος «Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων» ( ). Από τα λήμματα που απαρτίζουν το σύνολο του λεξικού, απομονώσαμε περίπου σύνθετες λέξεις της δομής ΕΟ (π.χ. χριστουγεννιάτικο δέντρο) και 15 σύνθετα που αποτελούνται από ΕΕΟ (π.χ. μέγιστος κοινός διαιρέτης). Όπως αναφέρεται στον πρόλογο του λεξικού (ΛΕΞΓ 2007: 6), υιοθετήθηκε η αυτόνομη καταχώριση των πολυλεκτικών σχηματισμών, ώστε να διευκολύνεται σημαντικά η αναζήτηση από τον χρήστη 104. Ακολουθεί ένα ενδεικτικό απόσπασμα από το εν λόγω λεξικό: το χριστουγεννιάτικο δέντρο ΟΥΣ.: το χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι ένα αληθινό ή ψεύτικο έλατο που στολίζουμε τα Χριστούγεννα: Κρέμασε πολύχρωμα στολίδια και φωτάκια στο χριστουγεννιάτικο δέντρο. η χωριάτικη σαλάτα ΟΥΣ.: η χωριάτικη σαλάτα φτιάχνεται με ντομάτα, αγγούρι, τυρί φέτα, ελιές, κρεμμύδι, πιπεριά, λάδι και ρίγανη: Το καλοκαίρι τρώμε συχνά χωριάτικη σαλάτα, γιατί είναι πολύ δροσερή. Ακόμη και όταν το επίθετο ή το ουσιαστικό που αποτελούν συνθετικά πολυλεκτικής μονάδας είναι καταχωρισμένα ως απλές λέξεις στο λεξικό, η σύνθετη λέξη καταχωρίζεται ως αυτόνομο λήμμα: ο ψυχρός, η ψυχρή, το ψυχρό ΕΠΙΘ.: 1. όταν κάτι είναι ψυχρό, έχει χαμηλή θερμοκρασία (= κρύος θερμός, ζεστός): Φύσηξε ψυχρός αέρας και τα φυτά πάγωσαν. «πρόκειται για το νεοελληνικό λεξικό με το μεγαλύτερο αριθμό λημμάτων, ενώ ταυτόχρονα παρέχεται μια πληρέστερη εικόνα της νεοελληνικής πολυτυπίας». 104 Κατά την αποδελτίωση του λεξικού, εντοπίσαμε σύνθετες λέξεις και στο εσωτερικό κάποιων λημμάτων, όπως για παράδειγμα το σύνθετο εκπαιδευτική εκδρομή, το οποίο περιέχεται στο παράδειγμα που παραθέτει το λεξικό για να περιγράψει το επίθετο εκπαιδευτικός: «ο εκπαιδευτικός, η εκπαιδευτική, το εκπαιδευτικό ΕΠΙΘ.: 1. εκπαιδευτικό είναι κάτι που έχει σχέση με την εκπαίδευση ή τους εκπαιδευτικούς: Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα διακρίνεται σε τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης. 2. εκπαιδευτικό είναι κάτι όταν υπάρχει ή γίνεται για να προσφέρει εκπαίδευση: Πήγαμε εκπαιδευτική εκδρομή στις Μυκήνες». 57

76 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ 2. ψυχρός είναι ένας άνθρωπος που δε δείχνει αγάπη, ενθουσιασμό ή συμπάθεια (= τυπικός ζεστός, εγκάρδιος): Στην πρώτη μας γνωριμία ήταν πολύ ψυχρή απέναντί μου. 3. λέμε ότι κάποιος είναι ψυχρός, δεν έχει συναισθήματα, δε συγκινείται εύκολα (= αναίσθητος, απαθής): Ήταν ψυχροί δολοφόνοι, που σκότωναν αθώους. ο ψυχρός πόλεμος ΟΥΣ.: ψυχρός πόλεμος είναι οι κακές σχέσεις ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες χώρες σε περίοδο ειρήνης: Η Αμερική και η Ρωσία πέρασαν μια μεγάλη περίοδο ψυχρού πολέμου. i Ο ψυχρός πόλεμος δεν έχει πληθυντικό αριθμό. 105 η γιορτή (της γιορτής, των γιορτών) ΟΥΣ.: 1. γιορτή λέμε την ημέρα που οι άνθρωποι έχουν συμφωνήσει να τιμούν κάποιο σπουδαίο γεγονός (= εορτή): Το Ραμαζάνι είναι θρησκευτική γιορτή των μουσουλμάνων. 2. για τους χριστιανούς, γιορτή είναι η ημέρα που τιμούν κάποιον άγιο και γιορτάζουν όσοι έχουν το όνομά του: Τον λένε Νίκο και έχει τη γιορτή του στις 6 Δεκεμβρίου. 3. η γιορτή είναι κάτι που οργανώνουμε για να δείξουμε τη χαρά μας για κάποιο ευχάριστο γεγονός: Θα κάνει γιορτή επειδή πήρε το πτυχίο του. η κινητή γιορτή ΟΥΣ.: η κινητή γιορτή είναι μια θρησκευτική γιορτή που δε γιορτάζεται κάθε χρόνο την ίδια ημερομηνία ( ακίνητη γιορτή): Το Πάσχα και η Πεντηκοστή είναι κινητές γιορτές. 106 Όπως δηλώνεται στον πρόλογο του λεξικού, ο «τίτλος του λήμματος» μπορεί να είναι: α) μονολεκτικός, π.χ. το αεροπλάνο, το δελφίνι κτλ., και β) πολυλεκτικό σύνολο, δηλαδή σύνολο λέξεων των οποίων η σημασία δεν εξάγεται άμεσα από τη σημασία των επιμέρους λέξεων. 105 Παρατηρούμε επίσης ότι παρέχεται η πληροφορία ότι η συγκεκριμένη πολυλεκτική σύνθετη μονάδα δεν απαντά στον πληθυντικό αριθμό, πληροφορία η οποία, όπως ήδη προαναφέραμε, δεν περιέχεται στα άλλα έντυπα λεξικά που μελετήσαμε. 106 Να σημειώσουμε ότι η σύνθετη λέξη κινητή γιορτή δεν είναι καταχωρισμένη κάτω από το λήμμα γιορτή, αλλά στην κανονική αλφαβητική σειρά (στο γράμμα Κ), κάτι που αποδεικνύει ότι δε θεωρείται υπολήμμα του απλού ουσιαστικού, αλλά τελείως ξεχωριστό λήμμα. 58

77 ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Στα πολυλεκτικά σύνολα περιλαμβάνονται: α) συμφραστικά σύνολα: λεξικές φράσεις (επιθετικές ή ονοματικές), π.χ. παιδική χαρά, ιπτάμενο δελφίνι, ηλεκτρονικός υπολογιστής β) εκφράσεις 107, π.χ. ρίχνω άδεια να πιάσω γεμάτα, φάε τη γλώσσα σου, βγαίνω από τα ρούχα μου, μου τη δίνει, στα γρήγορα, βρέξει χιονίσει, τα χάνω, πράσινα άλογα. 3.6 Σώμα κειμένων δημοσιογραφικού λόγου Προκειμένου να εμπλουτίσουμε το ηλεκτρονικό μας λεξικό με λεξικές μονάδες που δεν περιλαμβάνονται στα έντυπα λεξικά που μελετήσαμε, ανατρέξαμε σε σώμα κειμένων δημοσιογραφικού λόγου της εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ περίπου λέξεων 108. Πραγματοποιήθηκε προεπεξεργασία του σώματος κειμένων μέσω του αυτόματου αναλυτή Unitex (βλ. υποκεφ. 6.3), η οποία συνίσταται στον τεμαχισμό του κειμένου σε προτάσεις 109, την αναγνώριση των λεξικών μονάδων και τον διαχωρισμό τους σε απλές και σύνθετες. Επιπλέον, το συγκεκριμένο σώμα κειμένων έχει χαρακτηριστεί με πληροφορίες που αφορούν τον συγγραφέα, την ημερομηνία εμφάνισης, την πηγή, το κειμενικό είδος, όπως επίσης και τη μακροδομή και μικροδομή των κειμένων (Ioannidou κ.ά. 2005). Ακολουθεί ένα αντιπροσωπευτικό απόσπασμα από το εν λόγω σώμα κειμένων: BeginArticle 110 Σύντομη είδηση ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ {S}ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΑΙΓΥΠΤΟ {S}Κολοσσιαίο άγαλμα βασίλισσας στο φως 107 Όπως τονίζεται στον πρόλογο, γίνεται «σαφής δήλωση στο λεξικό φράσεων και εκφράσεων της νέας ελληνικής, που ξεπερνούν τα όρια της λέξης και έχουν συγκεκριμένη σημασία και τρόπους διατύπωσης» (ΛΕΞΓ 2007: 7). 108 Το σώμα κειμένων αυτό, το οποίο παραχωρήθηκε στο ΕΜΕΛ από τον C. Fairon του Πανεπιστημίου UCL (Université Catholique de Louvain) του Βελγίου, περιλαμβάνει άρθρα του πρώτου τριμήνου του έτους Συμβολίζεται με το λατινικό γράμμα {S}. 110 Δηλώνει την αρχή του άρθρου. 59

78 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ {S} Το μεγαλύτερο άγαλμα που ήρθε μέχρι σήμερα στο φως στην περιοχή της Βόρειας Αιγύπτου ανακάλυψαν οι αρχαιολόγοι, σύμφωνα με τον Αιγύπτιο υ- πουργό Πολιτισμού Φαρούκ Χόσνι.{S} Απεικονίζει γυναικεία μορφή, μία από τις συζύγους του Φαραώ Ραμσή Β', έχει ύψος 3 μέτρα και ζυγίζει 100 τόνους και είναι καμωμένη από κοκκινωπό γρανίτη. {S} Το εντυπωσιακό γλυπτό βρέθηκε από ομάδα Αιγυπτίων και Γερμανών αρχαιολόγων κατά τη διάρκεια ανασκαφών στην περιοχή του Μπελ Μπάστα, 100 χλμ βόρεια του Καΐρου, και μέχρι στιγμής δεν έχει αποκαλυφθεί μετά βεβαιότητος η ταυτότητά του.{s} Κι αυτό γιατί δεν έχει διευκρινιστεί ακόμη αν το κολοσσιαίο άγαλμα αναπαριστά τη βασίλισσα Μερίτ Αμέν ή τη βασίλισσα Νεφερτάρι, που και οι δύο ήταν σύζυγοι του Φαραώ Ραμσή Β', ο οποίος βασίλευσε στην Αίγυπτο από το 1304 έως το 1237 π.χ. BeginArticle Σύντομη είδηση ΚΟΣΜΟΣ {S}Πολικό ψύχος-φονιάς {S} Περισσότεροι από Ρώσοι έχουν μείνει χωρίς θέρμανση, λόγω βλαβών που παρουσιάστηκαν στις θερμαντικές εγκαταστάσεις, ενώ η χώρα ζει τον πιο παγωμένο χειμώνα των τελευταίων 15 ετών. {S} Περίπου 250 άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους από τις αρχές του χρόνου λόγω του δριμύτατου ψύχους, καθώς στη Μόσχα το θερμόμετρο έδειξε μέχρι και 37 βαθμούς υπό το μηδέν.{s} Τουλάχιστον 15 άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους στη Ρίγα της Λετονίας εξαιτίας των χαμηλών θερμοκρασιών, που έφτασαν τους 37 βαθμούς υπό το μηδέν, ανακοίνωσαν κυβερνητικές πηγές, που διευκρίνισαν ότι τα θύματα ήταν άστεγοι.{s} Ένα στρώμα πάγου 70 εκατοστών που έχει καλύψει τα νερά στη Βόρεια Βαλτική εμποδίζει κάθε δραστηριότητα στο λιμάνι της Ρίγας.{S} Το ίδιο συμβαίνει και ανοικτά της Πετρούπολης, όπου 50 πλοία έχουν ακινητοποιηθεί εξαιτίας των πάγων. {S} Οι ισχυροί άνεμοι και οι χαμηλές θερμοκρασίες που επικρατούν εδώ και περίπου ένα μήνα στη Βόρεια Ινδία, στο Μπανγκλαντές και στο Νεπάλ έχουν προκαλέσει μέχρι τώρα τον θάνατο περισσότερων από 800 ανθρώπων, κυρίως αστέγων. 60

79 ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Με τη μέθοδο των κανονικών εκφράσεων 111 αναζητήσαμε συνδυασμούς ακολουθιών της δομής που μελετάμε. Ειδικότερα, ζητήσαμε από τον αναλυτή κειμένων να εντοπίσει όλες τις ακολουθίες που αποτελούνται από ένα επίθετο του οποίου θα έπεται ένα ουσιαστικό (<Α> <Ν>) 112. Λόγω του ότι δε βάλαμε κανέναν περιορισμό στην αναζήτησή μας, στα α- ποτελέσματα που λάβαμε από το σύστημα υπήρχαν και πολλαπλά λαθεμένα α- ποτελέσματα. Ενδεικτικά, στα αποτελέσματα περιέχονταν δομές, όπως: α) ήπιε νερό, καθώς ο τύπος ήπιε είναι διπλά καταχωρισμένος στα ηλεκτρονικά λεξικά που είναι ενσωματωμένα στο σύστημα τόσο ως ονοματικός τύπος (κλιτική πτώση του επιθέτου ήπιος-α-ο) όσο και ως ρηματικός τύπος (γ πρόσωπο αορίστου του ρήματος πίνω), β) πας σινεμά, καθώς το ρήμα πηγαίνω και το επίθετο πας-πάσα-παν έχουν κοινούς τύπους, γ) Παντελή Λαγού (κύριο όνομα), καθώς ο τύπος Παντελή αντιστοιχεί τόσο στο επίθετο ο, η παντελής-το παντελές όσο και στο κύριο όνομα Παντελής 113, όπως επίσης και ο τύπος Λαγού περιγράφει τόσο το επώνυμο όσο και τη γενική πτώση του κοινού ονόματος 114. Επιπλέον, στα αποτελέσματα περιλαμβάνονταν και τίτλοι εκπομπών οι ο- ποίοι αποτελούνται από επίθετο και ουσιαστικό, όπως Τρίτη Ματιά, που όμως δεν αφορούν την παρούσα έρευνα. Τέλος, στα αποτελέσματα περιέχονταν και διλεκτικές δομές οι οποίες όμως αποτελούν τμήμα μιας μεγαλύτερης πολυλεκτικής σύνθετης ακολουθίας. Για παράδειγμα, η ονοματική οντότητα Βασιλική Εταιρεία, που αποτελεί τμήμα της 111 Πρόκειται για απόδοση του όρου regular expression. Η μέθοδος των κανονικών εκφράσεων επιτρέπει τον εντοπισμό ακολουθιών και τον υπολογισμό συχνοτήτων εμφάνισης συγκεκριμένων δομών σε σώματα κειμένων. 112 Ο λόγος που βάλαμε τα αρχικά γράμματα Α για το επίθετο και Ν για το ουσιαστικό σε αγκύλες, ήταν για να συμπεριληφθούν στα αποτελέσματα όλοι οι κλιτοί τύποι των δύο αυτών γραμματικών κατηγοριών. 113 Οι Γάκης κ.ά. (1999: 62) κατατάσσουν αυτού του είδους τις αμφισημίες όπου ταυτίζονται ορθογραφικά λέξεις διαφορετικής ετυμολογικής προέλευσης, στην κατηγορία των συμπτωματικών μορφοσυντακτικών ασαφειών. Επιπλέον, εκτεταμένη μελέτη για την άρση των μορφολογικών αμφισημιών πραγματοποίησε η Ιωαννίδου (2006). 114 Κοινά ονόματα λέγονται τα ουσιαστικά που σημαίνουν όλα τα πρόσωπα, ζώα ή πράγματα από το ίδιο είδος, καθώς και αφηρημένες έννοιες, ενώ τα ουσιαστικά που σημαίνουν ορισμένο πρόσωπο, ζώο ή πράγμα λέγονται κύρια ονόματα (Τριανταφυλλίδης [1941] 2005). 61

80 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ευρύτερης ονοματικής οντότητας Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου 115. Στη συγκεκριμένη περίπτωση μπορεί το αποτέλεσμα να θεωρήθηκε λαθεμένο, όμως ανάλογες δομές μπορεί να αποτελέσουν εναύσματα για περαιτέρω έρευνα και εντοπισμό ονοματικών οντοτήτων 116. Απομονώσαμε περίπου ακολουθίες της δομής ΕΟ και 100 ακολουθίες περίπου της δομής ΕΕΟ. Ενδεικτικά, παραθέτουμε κάποια παραδείγματα: αναστάσιμο γεγονός ανοσοβιολογική ανεπάρκεια αξονική πυελογραφία ατομικό ρολόι γλυκόξινη σος δεξιός μπακ δεξιός χαφ λιαστή ντομάτα αστικό κοινωνικό σύστημα διεθνές τραπεζικό σύστημα εργοδοτική ασφαλιστική εισφορά ψηφιακή φωτογραφική μηχανή λαπαροσκοπική χειρουργική επέμβαση Αποτελεί απόδοση στην ελληνική γλώσσα της ονοματικής οντότητας Royal Society of London. 116 Τέτοιες δομές ονομάζονται στα γαλλικά mots déclencheurs και μπορεί να είναι εσωτερικοί ενδείκτες δηλαδή να αποτελούν τμήμα της ονοματικής οντότητας ή εξωτερικοί ενδείκτες δηλαδή να μην αποτελούν τμήμα της ονοματικής οντότητας (McDonald 1996, Friburger 2002, Martineau κ.ά. 2007). 117 Στα αποτελέσματα που πήραμε από το σύστημα, οι σύνθετες λέξεις βρίσκονταν στην κλιτή τους μορφή. 62

81 ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ 3.7 Προσωπικό αρχείο Ένα μέρος των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων (περίπου 600) συγκεντρώθηκαν από προσωπικά αναγνώσματα τόσο του έντυπου όσο και του ηλεκτρονικού τύπου κατά την περίοδο Ενδεικτικά αναφέρουμε τις ι- στοσελίδες Ακολουθούν κάποια από τα πολυλεκτικά σύνθετα που καταγράψαμε από τις προαναφερθείσες πηγές: αθλητικός διαιτολόγος ακροβατική γιόγκα ανοιχτό σάντουιτς διαδικτυακή κόπωση επιλεκτική χρεοκοπία ηλεκτρονικό φροντιστήριο ιατρικός τουρισμός μουσικό χαλί πράσινο σπίτι φυσικός αποσμητικός κρύσταλλος χρόνιος νευροπαθητικός πόνος Κοινωνικό Οικιακό Τιμολόγιο διαπεριφερειακό ελεγκτικό κέντρο αλλεργική δερματική δοκιμασία 3.8 Δυσκολίες συλλογής του υλικού Όπως συμπέρανε η Bonan-Garrigues (1993: 29), «τα έντυπα λεξικά περιλαμβάνουν ορισμούς, των οποίων οι λέξεις παραπέμπουν σε άλλες λέξεις των οποίων οι ορισμοί περιέχουν άλλες λέξεις που με τη σειρά τους παραπέμπουν σε άλλες λέξεις κ.ο.κ.». Αυτός ο τρόπος καταχώρισης δεδομένων στα έντυπα λεξικά είχε ως αποτέλεσμα να καταγράψουμε κάποιες λεξικές μονάδες παραπάνω από μία φορές. 63

82 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Επιπλέον, παρατηρήσαμε ότι η ίδια ακολουθία μπορεί αφενός να απαντά δύο φορές μέσα στο ίδιο λεξικό και αφετέρου να βρίσκεται σε διαφορετικούς αριθμούς. Λόγου χάρη, η σύνθετη λέξη αναγνωριστικό αεροπλάνο βρίσκεται στο ΛΚΝ τόσο στο λήμμα αεροπλάνο όσο και στο λήμμα αναγνωριστικός. Στην πρώτη περίπτωση βρίσκεται στον ενικό αριθμό, ενώ στη δεύτερη περίπτωση είναι καταχωρισμένο στον πληθυντικό αριθμό: αεροπλάνο το [aeropláno] Ο39 : εναέριο μεταφορικό ή συγκοινωνιακό μέσο με φτερά και μηχανή αεροσκάφος: ~ με έλικες, ελικοφόρο. Αεριωθούμενο / πυραυλοκίνητο / επιβατικό / μεταφορικό / μεταγωγικό / πολεμικό / βομβαρδιστικό / καταδιωκτικό / αναγνωριστικό ~. αναγνωριστικός -ή -ό [anaγnoristikós] Ε1 : α.(στρατ.) που είναι κατάλληλος ή που γίνεται για αναγνώριση, για εξερεύνηση μιας περιοχής, με σκοπό τη συγκέντρωση πληροφοριών: Aναγνωριστικά αεροπλάνα Στην περίπτωση του σύνθετου ονόματος εθνικιστής αντάρτης και οι δύο καταχωρίσεις είναι στον πληθυντικό αριθμό, ενώ το σύνθετο απαντά και στον ενικό: εθνικιστής ο [eθnikistís] Ο7 θηλ. εθνικίστρια [eθnikístria] Ο27 (ως επίθ.): Εθνικιστές αντάρτες αντάρτης [andártis] Ο10 θηλ. αντάρτισσα [andártisa] Ο27 εθνικιστές / κομμουνιστές / μουσουλμάνοι αντάρτες Όσον αφορά τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα, στο ΛΚΝ η ουσιαστικοποίηση του επιθέτου δηλώνεται εισάγοντας το ουσιαστικό που απαλείφεται σε παρένθεση. Παρατηρήσαμε όμως μια έλλειψη συστηματικότητας. Για παράδειγμα, στην περίπτωση του σύνθετου ονόματος έφεδρος αξιωματικός -το οποίο απαντά και ως απλή λέξη έφεδρος- στην καταχώριση που βασίζεται στο επίθετο της α- κολουθίας δηλώνεται η ουσιαστικοποίηση, ενώ στην καταχώριση του ουσιαστικού αξιωματικός δε δηλώνεται η ουσιαστικοποίηση. Οι δύο καταχωρίσεις στο εν λόγω λεξικό έχουν ως εξής: έφεδρος ο [éfeδros] Ο19 : στρατεύσιμος που ανήκει στην εφεδρεία (ειδικότ., και ως επίθ.): ~ (αξιωματικός), κληρωτός που υπηρετεί ως αξιωματικός και που μπορεί να προαχθεί έως το βαθμό του λοχαγού αξιωματικός ο [aksiomatikós] Ο17 θηλ. αξιωματικός [aksiomatikós] Ο34 & (οικ.) αξιωματικίνα [aksiomatiína] Ο26 Έφεδρος ~ 64

83 ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Στο ΛΝΕΓ χαρακτηρίζονται ως φράσεις τόσο ακολουθίες που παρουσιάζουν υψηλό βαθμό παγίωσης και συνεπώς εντάσσονται στο λεξικό των σύνθετων ονομάτων, όπως αρμένικη επίσκεψη, μαύρος χρυσός, ποιμενικός σκύλος, πνευματικός αδελφός, αλλά και ακολουθίες οι οποίες παρουσιάζουν μεγάλη συχνότητα στα κείμενα, αλλά δεν υπακούουν στα κριτήρια της παγίωσης, όπως ιλιγγιώδης ταχύτητα, ιλιγγιώδεις ρυθμοί, απλανές βλέμμα. Επίσης, στα έντυπα λεξικά συχνά γίνεται παράθεση πολλών επιθέτων ή ουσιαστικών στη σειρά συγχέοντας ελεύθερες ακολουθίες και σύνθετες λέξεις. Για παράδειγμα, στο ΛΝΕΓ στο εσωτερικό του λήμματος χαρακτηριστικό συναντήσαμε τις καταχωρίσεις έχω αρμονικά/ελληνικά/εξωτικά/αδρά χαρακτηριστικά εκ των οποίων ενσωματώσαμε στο λεξικό μόνο τις ακολουθίες ελληνικά χαρακτηριστικά και εξωτικά χαρακτηριστικά. Μια άλλη δυσκολία που αντιμετωπίσαμε είναι ότι στα έντυπα λεξικά δεν υπάρχει συστηματικότητα ως προς τον χαρακτηρισμό των μονάδων ως όρων. Για παράδειγμα, το ΛΚΝ χαρακτηρίζει την ακολουθία ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία ως όρο της Μετρικής, ενώ την ακολουθία ζευγαροπλεχτή ομοιοκαταληξία δεν τη χαρακτηρίζει ως όρο. Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, προσθέσαμε την πληροφορία και στη δεύτερη ακολουθία, καθώς και σε άλλες παρόμοιες προφανείς παραλείψεις. 3.9 Περιγραφή της δομής του λεξικού των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων Το ηλεκτρονικό μορφολογικό λεξικό που κατασκευάζουμε στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας αποτελείται από: α) Παγιωμένα σύνθετα κοινά ουσιαστικά Όπως συμπεραίνει η Poncet-Montange (1991: 92), οι λεξικές μονάδες που είναι παγιωμένες και δεν παρουσιάζουν συνθετικότητα ούτε συντακτική ούτε σημασιολογική δεν απαιτούν ανάλυση σε επίπεδο συγχρονίας και αρκεί να καταχωριστούν στο λεξικό. Για παράδειγμα, οι πολυλεκτικές μονάδες αποδιοπομπαίος τράγος και αποφράδα ημέρα αφενός περιγράφουν ένα σταθερό αντικείμενο αναφοράς και αφετέρου δεν επιδέχονται κανένα μετασχηματισμό. β) Ημιπαγιωμένα σύνθετα κοινά ουσιαστικά Όπως προείπαμε (βλ. υποκεφ. 1.4), η πλειονότητα των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων δεν παρουσιάζει πλήρη παγίωση. Παρατηρούμε δηλαδή παραδειγματική ευλυγισία, γεγονός που καθιστά την κατηγορία που μελετάμε ιδιαι- 65

84 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ τέρως παραγωγική 118. Η αυξημένη παραγωγικότητα έγκειται τόσο στην εναλλαγή του επιθέτου όσο και του ουσιαστικού. Ως παραδείγματα παραθέτουμε τις παρακάτω ακολουθίες: οικονομική εφημερίδα/δραστηριότητα/πολιτική/κρίση/υπηρεσία/βοήθεια φιλανθρωπικό/αστυνομικό/αναμορφωτικό/σωφρονιστικό κατάστημα Όπως διαπιστώνει και η Monceaux (1993: 20), οι δομές ΕΟ είναι συνθετικές, στο μέτρο που υπάρχει η δυνατότητα αντικατάστασης ενός από τα συνθετικά και κατασκευής ενός νέου παραδείγματος όπου τα συνθετικά διατηρούν τη σημασία που έχουν και εκτός της σύνθετης μονάδας. Ωστόσο, αν διαχωρίσουμε τα συνθετικά, θα χάσουμε το αντικείμενο αναφοράς, καθώς είναι το σύνολο που αποτυπώνει αυτό που θέλουμε να περιγράψουμε. γ) Ονοματικές οντότητες Μεταξύ των ακολουθιών που καταγράψαμε από τα έντυπα λεξικά βρίσκονται 652 λεξικές μονάδες οι οποίες περιγράφουν ονοματικές οντότητες (Chinchor 1998). Οι ονοματικές οντότητες που συλλέξαμε κατανέμονται στις εξής κατηγορίες: Ανθρωπωνύμια ωραία Ελένη Μέγας Αλέξανδρος Πελοποννησιακή Γερουσία Αγιωνύμια Άγιοι Πατέρες Άγιος Γεώργιος Μέγας Κωνσταντίνος Ονόματα οργανισμών Αγροτική Τράπεζα 118 Κατά την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: 145), «η μορφολογική και σημασιολογική ευλυγισία των μη μονολεκτικών μονάδων, καθώς και η ακατάπαυστη παραγωγικότητά τους τις καθιστούν το πιο παραγωγικό μέσο σχηματισμού της επιστημονικής και τεχνικής ορολογίας». 66

85 ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Βρετανικό Μουσείο Ερυθρός Σταυρός Άρειος Πάγος Πάντειο Πανεπιστήμιο Τοπωνύμια Άγρια Δύση Ανατολική Ευρώπη Εύξεινος Πόντος Ηλύσια Πεδία Μικρές Αντίλλες Νέα Υόρκη Ονόματα γεγονότων Γαλλική Επανάσταση Μικρασιατική Καταστροφή Μυστικός Δείπνος Ολυμπιακοί Αγώνες Ελευσίνια Μυστήρια Ονόματα συγγραφικών έργων Αγία Γραφή Παλαιά Διαθήκη Πράσινη Βίβλος Εθνικός Ύμνος Χρονικές εκφράσεις Μεγάλη Εβδομάδα Μέσο Βασίλειο Ναυτική Εβδομάδα 67

86 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Παλαιοζωικός Αιώνας Παλαιολιθική Εποχή δ) Όροι ειδικών λεξιλογίων Αν παρατηρήσουμε ειδικά λεξιλόγια, αντιλαμβανόμαστε ότι τα ουσιαστικά αποτελούν την πλειονότητα και μεταξύ αυτών τα σύνθετα ουσιαστικά μοιράζονται τη μερίδα του λέοντος. Στο προλογικό σημείωμα του ΛΝΕΓ, ο συγγραφέας τονίζει ότι «η σημερινή γλώσσα έχει υιοθετήσει και χρησιμοποιεί στις σύνθετες ανάγκες επικοινωνίας που τη διέπουν, πολλούς όρους διαφόρων επιστημών (ιατρικής, βιολογίας, κοινωνιολογίας, πολιτικής, οικονομίας, τεχνολογίας κ.λπ.) που αποτελούν κοινό κτήμα. Τέτοιοι όροι δεν μπορούν να λείψουν από ένα λεξικό σήμερα» 119. Κατά την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: 59-60), «η επιστημονική εκλαΐκευση έχει συντελέσει ώστε το γενικό λεξιλόγιο να αφομοιώνει όλο και περισσότερο όρους των ειδικών λεξιλογίων». Για τον λόγο αυτό, αν και το λεξικό που κατασκευάζουμε είναι κατά βάση λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, περιλαμβάνει περίπου λεξικές μονάδες που ανήκουν σε ειδικά λεξιλόγια. Παρακάτω παραθέτουμε κάποιους από τους όρους που καταγράψαμε: αδιάθετη κληρονομιά ακουστική αγωγιμότητα στερητικό σύνδρομο τριχοειδές αγγείο φθογγικό πάθος χημικό φαινόμενο ψυχρό μέτωπο (Νομική) (Φυσική) (Ιατρική) (Ανατομία) (Γλωσσολογία) (Χημεία) (Μετεωρολογία) Στο επίπεδο της ορολογίας, υπάρχει ως έννοια η «ορολογική ουτοπία» 120, η οποία συνίσταται στο γεγονός ότι ένας δεδομένος ορισμός αντιστοιχεί σε ένα μόνο αντικείμενο ή έννοια ή διαδικασία ή γεγονός και αντίστοιχα κάθε αντικείμενο ή έννοια ή διαδικασία ή γεγονός μπορεί να έχει μόνο έναν γλωσσι- 119 Η Ιορδανίδου (2004: ) μελέτησε την παρουσία των επιστημονικών όρων και ειδικότερα των όρων της Πληροφορικής σε λεξικά γενικής γλώσσας. 120 Πρόκειται για απόδοση του όρου utopie terminologique. 68

87 ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ κό ορισμό. Η ορολογική ουτοπία συνδέεται με τη μονοσημία, ωστόσο στην πραγματικότητα ερχόμαστε αντιμέτωποι με τις έννοιες της αμφισημίας και της πολυσημίας, καθώς υπάρχουν περιπτώσεις όπου μια πολυλεκτική μονάδα παρουσιάζει διαφορετικές χρήσεις και επομένως ανήκει σε διαφορετικές κατηγορίες (Chrobot 1999: 84). Όπως παρατηρεί και η Συμεωνίδου-Χριστίδου (1998: 58), «οι επιστημονικοί όροι στοχεύουν στη μονοσημία. Κάθε επιστήμη, τέχνη, επάγγελμα διαμορφώνει τη δική του ορολογία και σημαδεύει με τη δική του σφραγίδα τις λέξεις του κοινού ή του εξειδικευμένου λεξιλογίου. Επειδή όμως οι μονοσημικοί όροι εμφανίζονται σε ένα σύνολο κειμένων και συνομιλιών ετερογενών, που καλύπτουν την επιστημονική δραστηριότητα από τον χώρο της γένεσής της ως την πλέον μορφή εκλαΐκευσης, αδυνατούν να εγγυηθούν την απόλυτη μονοσημία που διεκδικούν». Παραδείγματος χάρη, η πολυλεκτική μονάδα απόλυτο μηδέν ανήκει τόσο στο ειδικό λεξιλόγιο της επιστήμης της Φιλοσοφίας όπου περιγράφει, σύμφωνα με το ΛΚΝ, «την έλλειψη του δυνατού και του πραγματικού είναι» όσο και στο λεξιλόγιο της Φυσικής και περιγράφει «τη χαμηλότερη δυνατή θερμοκρασία, που ισοδυναμεί με -273,160ºC» 121. Συνεπώς, στο λεξικό θα προβούμε σε δύο διαφορετικές καταχωρίσεις: απόλυτο(απόλυτος.a4:ns) μηδέν(μηδέν.n305:ns),nc_an+[phys] απόλυτο(απόλυτος.a4:ns) μηδέν(μηδέν.n305:ns),nc_an+[philo] ε) Νεολογισμοί Τα ειδικά λεξιλόγια αποτελούν γόνιμο έδαφος για τη νεολογία, καθώς ανανεώνονται με ταχύτερο ρυθμό από ό,τι το γενικό λεξιλόγιο (Αναστασιάδη- Συμεωνίδη 1986: 57). Μία από τις επιστήμες που παρουσιάζει άνθηση τα τελευταία χρόνια είναι η επιστήμη της οικολογίας. Ως αποτέλεσμα, δημιουργούνται συνεχώς νεολογισμοί, προκειμένου να περιγραφούν καινούργιες έννοιες. Λεξικές μονάδες όπως πράσινο σπίτι, πράσινο δάνειο, πράσινα τέλη, πράσινες διακοπές κ.ά. έχουν ήδη ενταχθεί στο λεξιλόγιο της νέας ελληνικής και επομένως κρίναμε σκόπιμο να τις εντάξουμε και στο λεξικό που κατασκευάζουμε. Μια άλλη επιστήμη με ραγδαία εξέλιξη είναι η ρομποτική, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συνεχώς λεξικές μονάδες που ανήκουν στο ειδικό αυτό λεξιλόγιο. 121 ΛΝΕΓ (2002: 247). 69

88 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Κάποιες από αυτές είναι οι εξής: ρομποτική ιατρική, ρομποτική οδοντιατρική, ρομποτική χειρουργική, ρομποτικό ελικόπτερο. Επειδή, όπως ήδη αναφέραμε, οι επιστημονικοί όροι τείνουν να εισέρχονται στο γενικό λεξιλόγιο θεωρήσαμε πρέπον να ενσωματωθούν και αυτοί οι νεολογισμοί στο λεξικό μας. 70

89 ΤΑ ΕΙΔΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΗΣ ΣΥΝΘΕΤΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ 4 Τα ειδικά χαρακτηριστικά της πολυλεκτικής σύνθετης μονάδας 4.1 Συσχετικό επίθετο ή ψευδοεπίθετο Το επίθετο που αποτελεί το πρώτο συνθετικό των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της δομής ΕΟ έχει μελετηθεί ευρέως και του έχουν αποδοθεί ονομασίες όπως: συσχετικό επίθετο, επίθετο σχέσεως, προσδιοριστικό επίθετο, μη επιθετικό επίθετο, μη κατηγορηματικό επίθετο, εξειδικευτικό επίθετο, ψευδοεπίθετο (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 148). Οι ιδιότητες αυτής της κατηγορίας επιθέτων έχουν μελετηθεί σε συνάρτηση με αυτές των επιθέτων που αποτελούν μέρος μιας ελεύθερης ακολουθίας ή αλλιώς των ποιοτικών επιθέτων. Καθώς όμως έχουν αναλυθεί διεξοδικά σε άλλες μελέτες (βλ. Bartning 1976, Αναστασιάδη- Συμεωνίδη 1986, Pedreira 2000, Monceaux 2003, Valetopoulos 2003), στην παρούσα έρευνα θα αναφερθούμε εν συντομία στα χαρακτηριστικά των ψευδοεπιθέτων σε αντιδιαστολή με τα ποιοτικά επίθετα, όπως αυτά παρουσιάζονται από την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: ) Ομοιότητες ψευδοεπιθέτων με τα ποιοτικά επίθετα α) Τα ψευδοεπίθετα εξειδικεύουν το ουσιαστικό που προσδιορίζουν σε α- ντίθεση με το ίδιο το ουσιαστικό όταν χρησιμοποιείται μόνο του, π.χ. λεωφορείο - σχολικό λεωφορείο. β) Το ψευδοεπίθετο ακολουθεί τους συντακτικούς περιορισμούς που η γλώσσα επιβάλλει στο επίθετο που είναι επιθετικός προσδιορισμός μέσα στην πρόταση. Δηλαδή ως προς τη θέση το ψευδοεπίθετο προηγείται του ουσιαστικού και έπεται του άρθρου, π.χ. η/μια ατομική βόμβα 122. γ) Το ψευδοεπίθετο συμφωνεί με το ουσιαστικό που προσδιορίζει σε γένος, αριθμό και πτώση (π.χ. το λεωφορείο - το σχολικό λεωφορείο), όπως συμβαίνει και με το επίθετο που λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός στο ουσιαστικό μιας ελεύθερης ακολουθίας. δ) Είναι δυνατό να παρατάσσονται ένα ποιοτικό επίθετο και ένα ψευδοεπίθετο. Στην περίπτωση αυτή, το ποιοτικό επίθετο προηγείται του ψευδοεπιθέτου 122 Στον προφορικό λόγο το ψευδοεπίθετο μπορεί να τοποθετηθεί, όπως και το ποιοτικό, ύστερα από το ουσιαστικό, αλλά με επανάληψη του οριστικού άρθρου, π.χ. η βόμβα η ατομική. Επίσης, σε περίπτωση που θέλουμε να δώσουμε έμφαση, το ψευδοεπίθετο μπορεί να έπεται του ουσιαστικού, π.χ. μια βόμβα ατομική. 71

90 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ και το ποιοτικό επίθετο προσδιορίζει το σύνολο της σύνθετης λέξης, π.χ. καινούργιος (ποιοτικό επίθετο) ηλεκτρονικός (ψευδοεπίθετο) υπολογιστής. ε) Το ψευδοεπίθετο υπόκειται στη διαδικασία της ουσιαστικοποίησης όταν αποτελεί συνθετικό πολυλεκτικής ακολουθίας, π.χ. λαϊκή αγορά λαϊκή (βλ. και κεφ. 5). Πρέπει να σημειώσουμε ότι μετά την ουσιαστικοποίησή του, το ψευδοπίθετο μπορεί να δεχτεί τον προσδιορισμό ενός ποιοτικού επιθέτου, π.χ. δακρυγόνο αέριο δακρυγόνο επικίνδυνο δακρυγόνο Διαφορές ψευδοεπιθέτων με τα ποιοτικά επίθετα α) Τα ψευδοεπίθετα, σε αντίθεση με τα ποιοτικά επίθετα, δεν μπορούν να λειτουργήσουν ως κατηγορούμενα, π.χ.: ένας δικαστής που είναι δίκαιος (ποιοτικό επίθετο) *ένας δικαστής που είναι αθλητικός (ψευδοεπίθετο) Ωστόσο, το κριτήριο αυτό δεν είναι απόλυτο γιατί υπάρχουν περιπτώσεις όπου ακόμα και ένα ψευδοεπίθετο μπαίνει στη θέση του κατηγορουμένου. Η ικανότητα του ψευδοεπιθέτου να τεθεί σε θέση κατηγορουμένου εξαρτάται από τη διάφανη ή όχι γραμματική σχέση που έχει με το ουσιαστικό στο οποίο αναφέρεται: όσο πιο φανερή είναι η σχέση αυτή, τόσο λιγότερο το ψευδοεπίθετο επιδέχεται τον ρόλο του κατηγορουμένου (Bartning 1976: στο Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: ). Η Monceaux (1992: 81) συμπεραίνει ότι η δυνατότητα ενός ψευδοεπιθέτου να μπει στη θέση του κατηγορουμένου είναι πιθανή για μια κατηγορία ψευδοεπιθέτων τα οποία υποκατηγοριοποιούν το ουσιαστικό που προσδιορίζουν. Στο παράδειγμα, (1) Η κοινωνία μας περνάει οικονομική/βιομηχανική/οικολογική κ.ά. κρίση το ψευδοεπίθετο κατηγοριοποιεί το είδος της κρίσης που περνάει η κοινωνία. β) Τα ψευδοεπίθετα, σε αντίθεση με τα ποιοτικά επίθετα, δε δημιουργούν παράγωγα ουσιαστικά, π.χ.: το νευρικό σύστημα *η νευρικότητα του συστήματος γ) Τα ψευδοεπίθετα δεν επιδέχονται διαβαθμίσεις, δηλαδή δεν τροποποιούνται από επιρρήματα βαθμού και δεν τίθενται στο συγκριτικό βαθμό: νευρικό σύστημα 72

91 ΤΑ ΕΙΔΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΗΣ ΣΥΝΘΕΤΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ *πολύ νευρικό σύστημα *το νευρικότερο σύστημα Όπως τονίζει η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: 153), πολύ συχνά τα ψευδοεπίθετα τροποποιούνται από μια ειδική κατηγορία επιρρημάτων με περιοριστική ή αποκλειστική σημασία 123, όπως: ιδιαίτερα, αυστηρά, καθαρά, αποκλειστικά, κυρίως, κατεξοχήν, βασικά, αληθινά κτλ. 124 δ) Τα ψευδοεπίθετα συμπεριφέρονται διαφορετικά από τα ποιοτικά επίθετα στο επίπεδο της αντίθεσης (βλ. υποκεφ ). ε) Τα ψευδοεπίθετα δε συμπλέκονται με ποιοτικά επίθετα, αλλά με επίθετα όμοιά τους, π.χ.: αλλά αλλά αστικό και ποινικό δίκαιο γυναικολογική και μαιευτική κλινική *γυναικολογική και καθαρή κλινική στ) Τα ψευδοεπίθετα δεν επιτρέπουν να παρεμβάλλεται άλλο στοιχείο, π.χ. ένα ποιοτικό επίθετο, ανάμεσα σ αυτά και το ουσιαστικό που προσδιορίζουν, π.χ.: ευρύ τηλεοπτικό δίκτυο *τηλεοπτικό ευρύ δίκτυο Ο σχηματισμός του πληθυντικού αριθμού Οι πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες της δομής που μελετάμε στην παρούσα έρευνα, σε γενικές γραμμές δεν παρουσιάζουν δυσαρμονίες στον πληθυντικό αριθμό 125, π.χ.: 123 Πρόκειται για απόδοση του γαλλικού όρου adverbe d exclusion. 124 Σε ανάλογη παρατήρηση οδηγήθηκε και η Monceaux (1992: 80, 1993: 30) για τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες της γαλλικής γλώσσας με τη μορφή Ουσιαστικό + Επίθετο (πρόκειται για την αντίστοιχη δομή της γαλλικής γλώσσας με αυτή που μελετάμε, καθώς στα γαλλικά το επίθετο έπεται κατά κανόνα του ουσιαστικού που προσδιορίζει). 125 Διαπιστώνουμε δυσκολίες κατά τον σχηματισμό του πληθυντικού αριθμού στις δομές Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική πτώση και Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε ονομαστική. Στην 73

92 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ αρωματικό κερί αρωματικά κεριά σκληρός δίσκος σκληροί δίσκοι ψυχολογικό τραύμα ψυχολογικά τραύματα δημόσιος υπάλληλος δημόσιοι υπάλληλοι Συναντούμε, ωστόσο, ακολουθίες οι οποίες όταν τεθούν στον πληθυντικό αριθμό παύουν να αποτελούν πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες. Ως παράδειγμα, παραθέτουμε την ακολουθία σάπιο μήλο η οποία στον ενικό αριθμό είναι σύνθετη και περιγράφει ένα χρώμα, ενώ αν τεθεί στον πληθυντικό αριθμό (σάπια μήλα) χάνει τον παγιωμένο χαρακτήρα της: (2) Η Μαρία αγόρασε ένα μακρύ ξύλινο κολιέ σε αποχρώσεις του σάπιου μήλου (2α) *Η Μαρία αγόρασε ένα μακρύ ξύλινο κολιέ σε αποχρώσεις των σάπιων μήλων Υπάρχουν επίσης περιπτώσεις όπου ολόκληρη η σύνθετη ακολουθία απαντά μόνο στον ενικό αριθμό (οπότε δε σχηματίζει πληθυντικό), π.χ.: παπαγαλίστικη μάθηση σοκολατένιο μαύρισμα στεγνό καθάρισμα *παπαγαλίστικες μαθήσεις *σοκολατένια μαυρίσματα *στεγνά καθαρίσματα πρώτη περίπτωση, το α συνθετικό συνήθως κλίνεται κανονικά ακολουθώντας τους κλιτικούς κανόνες του συστήματος της νέας ελληνικής, ενώ το β συνθετικό παραμένει αμετάβλητο, π.χ. φακός επαφής, φακοί επαφής, φακών επαφής, αλλά *φακοί επαφές, *φακών επαφών (Α. Kyriakopoulou 2011: ). Στις δομές Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε ονομαστική πτώση (φραστικά σύνθετα), η κλίση του β συνθετικού στον πληθυντικό αριθμό προκαλεί προβλήματα, π.χ.: ταξίδι-αστραπή, ταξίδια-αστραπή,?ταξίδια-αστραπές (Γαβριηλίδου 1995 και Γαβριηλίδου & Νάκας 2002). 74

93 ΤΑ ΕΙΔΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΗΣ ΣΥΝΘΕΤΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ Επιπλέον, συναντάμε και ακολουθίες που απαντούν μόνο στον πληθυντικό αριθμό είτε επειδή το ουσιαστικό της δομής δεν υφίσταται στον ενικό ούτε ως απλή λέξη, όπως η λεξική μονάδα τα οικονομικά 126 : τα οικονομικά της Ελλάδας τα δημόσια οικονομικά της Ελλάδας *το οικονομικό της Ελλάδας *το δημόσιο οικονομικό της Ελλάδας είτε επειδή η ακολουθία στο σύνολό της δεν μπορεί να τεθεί στον ενικό αριθμό: δημόσιες σχέσεις Ολυμπιακοί Αγώνες *δημόσια σχέση *Ολυμπιακός Αγώνας είτε επειδή σχηματίζουν σύνθετες μονάδες μόνο όταν βρίσκονται στον πληθυντικό αριθμό: λευκό είδος (απλή ακολουθία) λευκά είδη (σύνθετη ακολουθία) Μόνο στον ενικό αριθμό τίθενται και οι πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες των οποίων το β συνθετικό είναι ένα περιληπτικό ουσιαστικό, π.χ.: ιατρικός κόσμος ορθόδοξος κλήρος καλλιτεχνικός χώρος λεξικός πλούτος *ιατρικοί κόσμοι *ορθόδοξοι κλήροι *καλλιτεχνικοί χώροι *λεξικοί πλούτοι Τέλος, υπάρχουν ακολουθίες οι οποίες τίθενται στον πληθυντικό αριθμό χωρίς αυτό να γίνεται εμφανές σε μορφολογικό επίπεδο, καθώς πρόκειται για δομές των οποίων το ένα από τα δύο ή και τα δύο συνθετικά είναι άκλιτες λέξεις, π.χ.: το φιμέ τζάμι τα φιμέ τζάμια το τριγωνικό ντεκολτέ τα τριγωνικά ντεκολτέ 126 Με τη σημασία των εσόδων και των εξόδων ενός ανθρώπου ή μιας χώρας. 75

94 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ το μπλου τζιν τα μπλου τζιν Το γένος της πολυλεκτικής σύνθετης μονάδας Στην κατηγορία ΕΟ, το ουσιαστικό της δομής ορίζει το γένος της σύνθετης μονάδας (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 149 & 162, Τ. Kyriacopoulou 2005: 116) 127, καθώς, όπως αναφέραμε και στην παράγραφο (γ), «το ψευδοεπίθετο συμφωνεί με το ουσιαστικό που προσδιορίζει σε γένος, αριθμό και πτώση», π.χ.: ο αξιωματικός ο απόστρατος αξιωματικός (απλό ουσιαστικό σε αρσενικό γένος) (πολυλεκτικό σύνθετο ουσιαστικό σε αρσενικό γένος) η αντιπολίτευση η αξιωματική αντιπολίτευση (απλό ουσιαστικό σε θηλυκό γένος) (πολυλεκτικό σύνθετο ουσιαστικό σε θηλυκό γένος) το κριτήριο το αξιολογικό κριτήριο (απλό ουσιαστικό σε ουδέτερο γένος) (πολυλεκτικό σύνθετο ουσιαστικό σε ουδέτερο γένος) Σε έναν περιορισμένο αριθμό πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων, το γένος δεν προκύπτει από το γένος των συνθετικών τους. Λόγου χάρη, στη σύνθετη ακολουθία ντεμί σεζόν το επίθετο ντεμί είναι άκλιτο και το ουσιαστικό σεζόν είναι θηλυκού γένους. Όμως η ακολουθία στο σύνολό της περιγράφει αφενός ένα σύνθετο επίθετο (π.χ. ένα παντελόνι ντεμί σεζόν) και αφετέρου ένα ουσιαστικό τόσο θηλυκού όσο και ουδέτερου γένους (η/το ντεμί σεζόν) (Τ. Kyriacopoulou 2005: 118). Υπάρχουν ακολουθίες που απαντούν σε δύο γένη, αρσενικό και θηλυκό, χωρίς μορφολογική παραλλαγή του ουσιαστικού (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Χειλά-Μαρκοπούλου 2003: 27, Τ. Kyriacopoulou 2005: 117), π.χ.: 127 Το ίδιο συμβαίνει και στην αντίστοιχη δομή της γαλλικής γλώσσας (Silberztein 1990: 76). 76

95 ΤΑ ΕΙΔΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΗΣ ΣΥΝΘΕΤΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ ο υπάλληλος η υπάλληλος ο ιδιωτικός υπάλληλος η ιδιωτική υπάλληλος Αυτό συμβαίνει κυρίως στα επαγγελματικά ουσιαστικά. Όπως παρατηρεί η Παυλίδου (2006: 48), «η αναγκαιότητα δήλωσης των νέων επαγγελμάτων των γυναικών αντιμετωπίστηκε με δύο τρόπους: α) με εκμετάλλευση των διγενών επαγγελματικών ουσιαστικών της καθαρεύουσας, π.χ. δημοσιογράφος, φιλόλογος, των οποίων η μορφολογική ως προς το γένος ασάφεια αίρεται με την προσθήκη του θηλυκού άρθρου, β) με επιστράτευση των καθαρά αρσενικών επαγγελματικών ουσιαστικών, π.χ. ταμίας, βουλευτής, γραμματεύς, και την προσθήκη του θηλυκού άρθρου, παραβλέποντας τη μορφολογική αντίφαση που προκύπτει». Οι Ιορδανίδου & Μάντζαρη (2005) μελέτησαν την παρουσία των θηλυκών επαγγελματικών ουσιαστικών απλών και πολυλεκτικών τόσο στα λεξικά και στις γραμματικές της νέας ελληνικής όσο και σε κείμενα του διαδικτύου και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι «η θηλυκοποίηση πραγματοποιείται σε ποσοστό 53% με την προσθήκη θηλυκής κατάληξης και σε ποσοστό 47% με τη χρήση επίκοινων τύπων» Αντίθεση Σύμφωνα με τον Leech (1974: 106), υπάρχουν τρία είδη αντίθεσης: α) η δυαδική ή απόλυτη αντίθεση, η οποία δεν επιδέχεται διαβαθμίσεις, π.χ. νεκρός ζωντανός, β) η πολλαπλή αντίθεση, η οποία επίσης δεν επιδέχεται διαβαθμίσεις αλλά παρουσιάζει περισσότερες από δύο εναλλακτικές λύσεις, όπως οι αντιθέσεις στα χρώματα, τα μέταλλα, τα είδη των ζώων κτλ., π.χ. χρυσός ασημένιος και γ) η πολική αντίθεση όπου τα αντιθετικά ζευγάρια αποτελούν τους πόλους μιας κλίμακας και η οποία δέχεται διαβαθμίσεις, π.χ. πλούσιος φτωχός, νέος γέρος. Τα ψευδοεπίθετα κατά κανόνα ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία εκτός από έναν μικρό αριθμό ψευδοεπιθέτων τα οποία παρουσιάζουν δυαδική αντίθεση, π.χ. πολεμική πολιτική αεροπορία. 77

96 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Στο μορφολογικό επίπεδο, η άρνηση στα ψευδοεπίθετα δεν πραγματώνεται συνήθως με άλλο επίθετο που να δηλώνει αντίθεση ή με ψευδοεπίθετο σύνθετο με αρνητικό πρόθημα αλλά με το μη, π.χ. ισορροπημένη διατροφή μη ισορροπημένη διατροφή. Ένα άλλο μορφολογικό χαρακτηριστικό που συνδέεται με την άρνηση και την αντίθεση είναι το πρόθημα αντι- ως α συνθετικό ψευδοεπιθέτων, π.χ. αντισκωριακό προϊόν, αντιπυρετικό φάρμακο (Αναστασιάδη- Συμεωνίδη 1986: ). 4.2 Ενδοκεντρικά εξωκεντρικά σύνθετα 128 Μια παράμετρος που διέπει τα σύνθετα ουσιαστικά μονολεκτικά και πολυλεκτικά είναι το ουσιαστικό-κεφαλή της εκάστοτε δομής. Για παράδειγμα, στα πολυλεκτικά σύνθετα ονόματα επιβατικό αυτοκίνητο, εκπαιδευτικό αυτοκίνητο και αστυνομικό αυτοκίνητο, το ουσιαστικό αυτοκίνητο είναι η κεφαλή των ακολουθιών και τα επίθετα επιβατικό, εκπαιδευτικό και αστυνομικό προσδιορίζουν ή κατηγοριοποιούν το ουσιαστικό-κεφαλή, το οποίο είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί και μόνο του: (3) Αγόρασα ένα επιβατικό αυτοκίνητο/αυτοκίνητο (3α) Ένα επιβατικό αυτοκίνητο είναι αυτοκίνητο Τα σύνθετα ονόματα τα οποία έχουν ένα ουσιαστικό-κεφαλή ονομάζονται ενδοκεντρικά και όλα τα άλλα είδη συνθέτων ονομάζονται εξωκεντρικά. Ένα παράδειγμα εξωκεντρικού σύνθετου ονόματος είναι η ακολουθία πληρωμένη πένα: (4) Αυτός ο δημοσιογράφος είναι πληρωμένη πένα (4α) *Η πληρωμένη πένα είναι πένα Όπως συμπεραίνει ο G. Gross (1996: 36), τα εξωκεντρικά σύνθετα είναι παγιωμένες ακολουθίες τόσο στο συντακτικό όσο και στο σημασιολογικό επίπεδο και μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για μελέτες που θα αφορούν το φαινόμενο της μεταφοράς. Από την άλλη μεριά, τα ενδοκεντρικά σύνθετα προκαλούν προβλήματα στο επίπεδο της ανάλυσης, καθώς κάποιες από τις ιδιότητές τους ταυτίζονται με αυτές των απλών ονοματικών συνόλων (G. Gross 1996: 36). Ως παράδειγμα, παραθέτουμε την ακολουθία μαύρη ζώνη ως όρο του καράτε. Εκ πρώτης όψεως, η 128 G. Gross (1996: 35-38). 78

97 ΤΑ ΕΙΔΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΗΣ ΣΥΝΘΕΤΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ ακολουθία αυτή είναι πλήρως συνθετική σε σημασιολογικό επίπεδο, δηλαδή ότι τόσο το επίθετο μαύρη όσο και το ουσιαστικό ζώνη διατηρούν τη σημασία τους. Στην πραγματικότητα όμως, η μαύρη ζώνη δεν είναι απλά μια ζώνη μαύρου χρώματος, αλλά παραπέμπει και σε μία διάκριση στο συγκεκριμένο άθλημα. Συνεπώς, η ακολουθία αυτή δεν ταυτίζεται σημασιολογικά με αυτήν που περιγράφει μια οποιαδήποτε μαύρη ζώνη, η οποία είναι μια ακολουθία με απόλυτα συνθετική σημασία. Στο συντακτικό επίπεδο, το ενδοκεντρικό και το εξωκεντρικό σύνθετο δεν παρουσιάζουν τις ίδιες ιδιότητες. Αν μελετήσουμε το σύνθετο όνομα μαύρη ζώνη και το συγκρίνουμε με το ονοματικό σύνολο η καινούργια μαύρη ζώνη, παρατηρούμε ότι, αν και η σημασία του σύνθετου ονόματος φαίνεται συνθετική, η εσωτερική του συντακτική δομή παρουσιάζει περιορισμούς. Αντιθέτως, το ε- λεύθερο ονοματικό σύνολο εμφανίζει μεγάλη ποικιλία στους προσδιορισμούς: η καινούργια μαύρη της ζώνη η ολοκαίνουργια μαύρη ζώνη της μια καινούργια μαύρη επώνυμη ζώνη Όσον αφορά το σύνθετο όνομα, οποιοσδήποτε προσδιορισμός αναφέρεται στο σύνολο της ακολουθίας (βλ. και υποκεφ ): η πολυπόθητη μαύρη ζώνη * η πολυπόθητη μαύρη καινούργια ζώνη * μια πολυπόθητη μαύρη ζώνη 79

98 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ 5 Παραλλαγές των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων Σ' αυτό το κεφάλαιο θα μελετήσουμε τις λεξιλογικές, ορθογραφικές, τυπογραφικές, φωνολογικές και μορφοσυντακτικές παραλλαγές των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της δομής ΕΟ και ΕΕΟ της νέας ελληνικής 129, όπως αυτές παρουσιάζονται στα έντυπα λεξικά, καθώς και στο σώμα κειμένων που μελετήσαμε. Όπως παρατηρεί και ο M. Gross (1986: 4), τα είδη των παραλλαγών των σύνθετων ουσιαστικών είναι πολυάριθμα, σε τέτοιο βαθμό που καθίσταται δύσκολο το να προσδιορίσει κανείς αν μια δεδομένη ονοματική δομή αποτελεί σύνθετο ουσιαστικό ή όχι. Μια συνήθης κατηγορία γλωσσικών παραλλαγών είναι οι παραλλαγές κατονομασίας, όπως για παράδειγμα: αιώνιος ύπνος ασθενές φύλο λευκός θάνατος κακιά αρρώστια δεύτερη κατοικία Πρόκειται για τις παραλλαγές κατονομασίας που περιγράφουν τον θάνατο, τις γυναίκες, την ηρωίνη, τον καρκίνο και το εξοχικό σπίτι αντίστοιχα. Είναι ένα φαινόμενο που απαντά συχνά στις ονοματικές οντότητες, όπως για παράδειγμα τα σύνθετα αιώνια πόλη και υπέρμαχος στρατηγός που περιγράφουν τη Ρώμη και τη Θεοτόκο αντίστοιχα. Άλλες παραλλαγές κατονομασίας ονοματικών οντοτήτων είναι οι εξής: γηραιά ήπειρος Ευρώπη μαύρη ήπειρος Αφρική ασφοδελός λειμώνας Άδης Οι παραλλαγές κατονομασίας δεν αποτελούν αντικείμενο της παρούσας έ- ρευνας και κατά συνέπεια δεν πραγματοποιείται η σύνδεση με το αντικείμενο αναφοράς τους. 129 Μελέτη για τις παραλλαγές της γαλλικής γλώσσας πραγματοποίησε ο Jung (1990). 80

99 ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ 5.1 Λεξιλογικές παραλλαγές Εναλλαγή λόγιων τύπων με τύπους της κοινής νεοελληνικής Στη νέα ελληνική παρατηρείται πληθώρα παραλλαγών οι οποίες οφείλονται στην ταυτόχρονη παρουσία λόγιων και μη λόγιων τύπων της κοινής νεοελληνικής 130. Ανάλογες παραλλαγές εντοπίσαμε και στα πολυλεκτικά σύνθετα που μελετάμε και αφορούν τόσο το ουσιαστικό όσο και το επίθετο της εν λόγω δομής Παραλλαγές του επιθέτου εξωμήτριος κύηση (λόγιος τύπος) εξωμήτρια κύηση (μη λόγιος τύπος) λαχειοφόρος αγορά λαχειοφόρα αγορά (λόγιος τύπος) (μη λόγιος τύπος) ανάδοχος εταιρεία ανάδοχη εταιρεία (λόγιος τύπος) (μη λόγιος τύπος) εθελουσία έξοδος εθελούσια έξοδος (λόγια φράση) (απόδοση στην κοινή νεοελληνική) αρία φυλή άρια φυλή (λόγια φράση) (απόδοση στην κοινή νεοελληνική) ξηρά μπαταρία ξηρή μπαταρία (λόγια φράση) (απόδοση στην κοινή νεοελληνική) 130 Για τη διάκριση μεταξύ λόγιων και μη λόγιων τύπων, βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Φλιάτουρας (2004). 81

100 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ μαθητιώσα νεολαία μαθητική νεολαία (λόγια φράση) (απόδοση στην κοινή νεοελληνική) Παρατηρούμε ότι οι παραλλαγές αυτές εντοπίζονται κυρίως στη διαφορετική κατάληξη του λόγιου επιθέτου (εξωμήτριος + εξωμήτρια κύηση, λαχειοφόρος + λαχειοφόρα αγορά) και στον καταβιβασμό του τόνου στις λόγιες φράσεις (εθελουσία + εθελούσια έξοδος). Όσον αφορά την αυτόματη παραγωγή κλιτών τύπων των πολυλεκτικών συνθέτων (βλ. κεφ. 6), και οι δύο τύποι τόσο ο λόγιος όσο και ο τύπος της κοινής νεοελληνικής παράγονται αυτόματα κατά την κλίση Παραλλαγές του ουσιαστικού δίσεκτο έτος (λόγιος τύπος) δίσεκτος χρόνος (μη λόγιος τύπος) ιαματικό ύδωρ ιαματικό νερό (λόγια φράση) (απόδοση στην κοινή νεοελληνική) μητρική αγκάλη μητρική αγκαλιά (λόγια φράση) (απόδοση στην κοινή νεοελληνική) ποιητική αδεία ποιητική άδεια (λόγια φράση) (απόδοση στην κοινή νεοελληνική) σχολικός ιατρός σχολικός γιατρός (λόγιος τύπος) (μη λόγιος τύπος) αυτόπτης μάρτυς αυτόπτης μάρτυρας (λόγια φράση) (απόδοση στην κοινή νεοελληνική) 82

101 ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Στην περίπτωση όπου η παραλλαγή εντοπίζεται στην αρχή μιας λέξης (ιατρός γιατρός), προβαίνουμε σε δύο διαφορετικές καταχωρίσεις στο ηλεκτρονικό μας λεξικό, ενώ στην περίπτωση που παρατηρείται παραλλαγή στην κλίση της λεξικής μονάδας (μάρτυς μάρτυρας), προβλέπουμε και τους δύο τύπους στο αντίστοιχο κλιτικό παράδειγμα (βλ. και υποκεφ ). Υπάρχουν ωστόσο και περιπτώσεις όπου η εναλλαγή από τη λόγια φράση σε τύπους της κοινής νεοελληνικής δεν είναι εφικτή 131, π.χ.: αλλά δούρειος ίππος *δούρειο άλογο (λόγιος τύπος) (τύπος της κοινής νεοελληνικής) Παραλλαγές του επιθέτου και του ουσιαστικού στην ίδια δ ο- μή Συχνά, ολόκληρη η δομή ΕΟ απαντά και στη λόγια και στη νεοελληνική μορφή της, λόγου χάρη: διάττων αστήρ διάττοντας αστέρας (λόγια φράση) (απόδοση στην κοινή νεοελληνική) χρυσούς αιών χρυσός αιώνας (λόγια φράση) (απόδοση στην κοινή νεοελληνική) χρυσούς κανών χρυσός κανόνας (λόγιος τύπος) (τύπος της κοινής νεοελληνικής) Παραλλαγές με συνώνυμες λεξικές μονάδες Παραλλαγές του επιθέτου Σε κάποιες πολυλεκτικές σύνθετε ς μονάδες, το επίθετο της ακολουθίας μπορεί να εναλλάσσεται με ένα συνώνυμό του: 131 Σε ανάλογη παρατήρηση κατέληξε και η A. Kyriakopoulou (2011: 116) για την κατηγορία σύνθετων ουσιαστικών Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική πτώση. 83

102 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ λευκό κρασί άσπρο κρασί τελικό γράμμα ληκτικό γράμμα Παραλλαγές του ουσιαστικού Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στα ουσιαστικά: αδαμάντινο αστέρι αδαμάντινο άστρο βραδινό φαΐ βραδινό φαγητό επαπειλούμενη κύηση επαπειλούμενη εγκυμοσύνη σωματική κόπωση σωματική κούραση πνευματικό τέκνο πνευματικό παιδί χολιγουντιανή πολυτέλεια χολιγουντιανή χλιδή αλλά κρυφό σχολειό * κρυφό σχολείο 84

103 ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Εναλλαγή τύπων της νέας ελληνικής με δάνειους τύπους Πρόκειται για δάνεια από την αγγλική, τη γαλλική και άλλες γλώσσες με μεταγραφή τους στη νέα ελληνική: αλλά μαύρο χιούμορ μπλακ χιούμορ μαύρη λίστα * μπλακ λίστα Εναλλαγή του ουσιαστικού με το υποκοριστικό του Το ουσιαστικό της πολυλεκτικής σύνθετης ακολουθίας ενδέχεται να εναλλάσσεται με το υποκοριστικό του: μαγικό ραβδί μαγικό ραβδάκι αναπηρικό καρότσι αναπηρικό καροτσάκι Εναλλαγή με μη γλωσσικό τύπο Εναλλαγή του επιθέτου Το επίθετο της σύνθετης λεξικής μονάδας μπορεί να αποδοθεί και με έναν μη γλωσσικό τύπο, όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγματα: εικοσιτετράωρη/σαρανταοκτάωρη απεργία 24ωρη/48ωρη απεργία Εναλλαγή του ουσια στικού Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στα ουσιαστικά: φορολογικό νομοσχέδιο φορολογικό ν/σχ 85

104 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ευφωνικό νι ευφωνικό ν ευφωνικό γάμα ευφωνικό γ 5.2 Ορθογραφικές παραλλαγές Τα επίθετα και τα ουσιαστικά μιας πολυλεκτικής σύνθετης λεξικής μονάδας παρουσιάζουν και ορθογραφικές παραλλαγές Ορθογραφική παραλλαγή του επιθέτου εναίσιμος διατριβή αινέσιμος διατριβή Ορθογραφική παραλλαγή του ουσιαστικού ασφαλιστική εταιρεία ασφαλιστική εταιρία αναίμακτη εγχείρηση αναίμακτη εγχείριση 5.3 Εναλλαγή με συντετμημένους τύπους Μέσα στα κείμενα της νέας ελληνικής, συναντάμε συχνά τα πολυλεκτικά σύνθετα των κατηγοριών που μελετάμε στη συντετμημένη μορφή τους ως αρκτικόλεξα, ακρωνύμια ή συντομογραφίες. Αυτά τα είδη παραλλαγών δεν αφορούν ένα από τα συστατικά της πολυλεκτικής μονάδας, αλλά ολόκληρο το σύνθετο όνομα. Κατά τον Pottier (1985: 267), τα αρκτικόλεξα και τα ακρωνύμια αποτελούν ειδική περίπτωση σύνθετων λέξεων. Οι Κλαίρης & Μπαμπινιώτης (2009: 106) τα εντάσσουν στην ευρύτερη κατηγορία των περιφραστικών ονομάτων. 86

105 ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Αρκτικόλεξα Ως αρκτικόλεξο ορίζεται «το γλωσσικό σημείο το οποίο στην κλασική μορφή του αναπαριστάνεται γραπτά με το πρώτο κεφαλαίο γράμμα της κάθε λέξης της λεξικής μονάδας της οποίας αποτελεί συντομευμένο τύπο και που έχει για σημαινόμενο το σημαινόμενο της λεξικής μονάδας και για σημαίνον το σύνολο των φωνητικών αξιών των γραπτών συμβόλων με τα οποία αναπαριστάνεται» (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 211). «Επειδή πρόκειται πράγματι για συντομογραφίες, μπορούν να έχουν τελεία στο τέλος κάθε γράμματος ή συμπλέγματος» (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009: 106) 132. Τα αρκτικόλεξα ανήκουν στην κατηγορία των ουσιαστικών αφού προέρχονται από συντόμευση λεξικής φράσης που είναι ονοματική φράση και συνήθως περιγράφουν ονοματικές οντότητες, όπως φαίνεται και στα παραδείγματα που παραθέτουμε: Ολυμπιακή Αεροπορία Ο.Α. Άρειος Πάγος Α.Π. Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Δ.Ν.Τ. Ωστόσο, όπως παρατηρεί η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: ), όλες οι λεξικές φράσεις που αποτελούν κύρια ονόματα δε μετατρέπονται σε αρκτικόλεξα. Για να συμβεί αυτό, πρέπει η λεξική φράση να παρουσιάζει αρκετά υψηλή συχνότητα στον ειδικό τομέα όπου χρησιμοποιείται ή στο γενικό λεξιλόγιο, ώ- στε να προέλθει ουσιαστική οικονομία με τη χρήση του αρκτικόλεξου. Από τις ανάγκες της ίδιας της επικοινωνίας προκύπτει ότι η λεξική φράση που θα δώσει αρκτικόλεξο αποτελείται στην πλειονότητά της από ένα ουσιαστικό-κεφαλή, όπως ομοσπονδία, κόμμα, σύλλογος, ένωση κτλ., που αποτελεί συστατικό λεξικής φράσης που συμπληρώνεται με ένα άλλο ουσιαστικό ή επίθετο και που προσδιορίζεται από ένα άλλο ουσιαστικό ή επίθετο, που συχνά είναι γεωγραφικό όνομα, π.χ. Ελλάδα, Θεσσαλονίκη κτλ., π.χ.: Α.Σ.: Αθλητικός Σύλλογος Γ.Σ.: Γυμναστικός Σύλλογος Α.Ε.: Ασφαλιστική Εταιρεία Α.Χ.Ε.: Ανώνυμη Χρηματιστηριακή Εταιρεία 132 Οι Μήτσκα & Μιχαηλίδης (2004: ) ασχολήθηκαν με τις διαφορετικές μορφές με τις οποίες εμφανίζονται τα αρκτικόλεξα και τα ακρώνυμα στο λόγο και πρότειναν τρόπους αναπαράστασής τους στο πλαίσιο της κατασκευής ενός ηλεκτρονικού λεξικού. 87

106 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Γ.Ο.Δ.: Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία Τα αρκτικόλεξα, όταν είναι μεγάλης συχνότητας, είναι δυνατόν να σχηματίσουν και παράγωγα με τη γνωστή διαδικασία της επιθηματικής παραγωγής, π.χ. Αθλητική Ένωση Κωνσταντινουπόλεως ΑΕΚ αεκτζής Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο ΕΑΜ εαμικός Τα αρκτικόλεξα ανήκουν στα άκλιτα μέρη του λόγου, ενώ ως προς τον α- ριθμό βρίσκονται στον ίδιο αριθμό και γένος με το ουσιαστικό-κεφαλή της λεξικής φράσης, π.χ.: ο Γενικός Γραμματέας ο Γ.Γ. το Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα το Α.Ε.Ι. Η πλούσια παραγωγή αρκτικόλεξων έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργούνται και ομόγραφα αρκτικόλεξα, π.χ.: Α.Ε.: Ανώνυμη Εταιρεία Α.Ε.: Ασφαλιστική Εταιρεία Α.Σ.Ο.: Αγροτικές Συνδικαλιστικές Οργανώσεις Α.Σ.Ο.: Αυτόνομος Σταφιδικός Οργανισμός Γ.Σ.: Γυμναστικός Σύλλογος Γ.Σ.: Γενική Συνέλευση Γ.Σ.: Γενικό Συμβούλιο Δ.Ο.Ε.: Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος Δ.Ο.Ε.: Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή Δ.Σ.: Διπλωματικό Σώμα Δ.Σ.: Διοικητικό Συμβούλιο 88

107 ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Στην πράξη βέβαια δεν παρουσιάζονται προβλήματα κατανόησης, καθώς βοηθούν είτε τα συμφραζόμενα είτε το σημαίνον, αν κάποιο από τα αρκτικόλεξα έχει περάσει στον προφορικό λόγο Ακρωνύμια Τα ακρωνύμια δημιουργούνται μέσω της σύμπτυξης σε μία λέξη συνταγματικής μονάδας που συντελείται στον γραπτό λόγο με σκοπό να υιοθετηθεί από τον προφορικό, πράγμα που έχει συνέπειες ως προς την επιλογή του σημαίνοντος του ακρωνύμου. Το ακρώνυμο σχηματίζεται από το πρώτο τμήμα καθενός (συνήθως δύο) από τα συστατικά της συνταγματικής μονάδας. Το τμήμα αυτό μπορεί να ισοδυναμεί με την πρώτη συλλαβή, αλλά μπορεί και να την ξεπερνά για σημασιολογικούς λόγους ή για λόγους αρμονίας. Έτσι, το σύνολο παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά απλής λέξης, μη αιτιολογημένης, με έναν τόνο (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 214). Ελληνικά Ταχυδρομεία ΕΛ.ΤΑ. Ελληνική Αστυνομία ΕΛ.ΑΣ. Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Ο Τσοπανάκης (1998: ) εμπεριέχει στον όρο ακρώνυμα και τα αρκτικόλεξα και τα κατατάσσει στην κατηγορία των συνθηματικών λέξεων 133. Δε διαχωρίζει δηλαδή τις δύο κατηγορίες συντετμημένων τύπων παρά μόνο α- ναφέρει ότι υπάρχουν κάποια ακρώνυμα που αποτελούνται από τις αρχικές συλλαβές ενός συνόλου είτε εξ ολοκλήρου είτε εν μέρει, π.χ.: Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο ΔΗΠΕΘΕ Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα ΠΑΣΟΚ Τα αρκτικόλεξα και τα ακρώνυμα ανήκουν στη λεξική συντόμευση των λεξικών μονάδων. «Αυτός ο τρόπος συντόμευσης είναι νεολογικός για τη νέα ελληνική και αποτελεί μίμηση ξένων προτύπων. Για τους λόγους αυτούς, δεν αφθονούν τα ακρώνυμα όσον αφορά τα κοινά ουσιαστικά. Αντίθετα, όσον αφορά τα κύρια ονόματα, ένας μεγάλος αριθμός από ονόματα φίρμας, εταιρίας κτλ. σχηματίζεται με τον τρόπο αυτό όπου ο κατασκευαστής προσπαθεί να δημιουργήσει ως ένα βαθμό αιτιολογημένο γλωσσικό σημείο» (Αναστασιάδη- Συμεωνίδη 1986: 215). 133 Ονομάζει επίσης τα ακρώνυμα κολοβά ψευτοσύνθετα. 89

108 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Το ηλεκτρονικό μας λεξικό περιλαμβάνει 193 αρκτικόλεξα και 15 ακρώνυμα. Ακολουθεί ένα αντιπροσωπευτικό απόσπασμα του λεξικού: Αρχείο λημματικών τύπων!ανώνυμη!βιομηχανική!εμπορική!εταιρεία.sigl,-p!ανώνυμη!εταιρεία.sigl,-p!ασφαλιστική!εταιρεία.sigl,-p!ανώτατο!εκπαιδευτικό!ίδρυμα.sigl,-p!ακαθάριστο!εθνικό!προϊόν.sigl,-p!δ!ημοκρατική!α!ν!ανέωση.acron,-p!δ!ημοκρατικό!κοινωνικό!κ!ίνημα.acron,-p!δ!ημοτικό!π!εριφερειακό!θ!έατρο.acron,-p!ε!λληνική!α!στυνομία.acron,-p Αρχείο κλιτών τύπων ΑΒΕΕ,Ανώνυμη Βιομηχανική Εμπορική Εταιρεία.SIGL ΑΕ,Ανώνυμη Εταιρεία.SIGL ΑΕ,Ασφαλιστική Εταιρεία.SIGL ΑΕΙ,Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα.SIGL ΑΕΠ,Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν.SIGL ΔΗΑΝΑ,Δημοκρατική Ανανέωση.ACRON ΔΗΚΚΙ,Δημοκρατικό Κοινωνικό Κίνημα.ACRON ΔΗΠΕΘΕ,Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο.ACRON ΕΛΑΣ,Ελληνική Αστυνομία.ACRON Συντομογραφίες Όπως συμπεραίνει η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: 213), οι συντομογραφίες, όταν ξεπερνούν τα όρια της απλής λέξης, απεικονίζουν το πρώτο στοιχείο από κάθε συστατικό, π.χ.: 90

109 ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ τετραγωνικό μέτρο τ.μ. ναυτικό μίλι ν.μ. Παρατηρούμε ότι οι συντομογραφίες παρουσιάζονται με μικρογράμματη γραφή 134 που συνοδεύεται από τελεία η οποία διαχωρίζει τα δύο συστατικά της σύνθετης λέξης (αν και συχνά και στα αρκτικόλεξα και στα ακρώνυμα παρατηρείται απαλοιφή της τελείας) 135, π.χ.: Ανώνυμη Εταιρεία Α.Ε. Ανώνυμη Εταιρεία ΑΕ Διεθνές Νομισματικό Ταμείο Δ.Ν.Τ. Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ΔΝΤ Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, η συντομευμένη και η πλήρης μορφή είναι παραλλαγές η μία της άλλης και γι αυτό πρέπει να συνδέονται μεταξύ τους. Επομένως, κρίνεται απαραίτητη η καταγραφή και επεξεργασία των μονάδων που ανήκουν σε αυτή τη γλωσσική κατηγορία. Στην παρούσα έρευνα, τα αρκτικόλεξα, τα ακρωνύμια και οι συντομογραφίες συνδέονται με την εκτεταμένη μορφή τους στο ηλεκτρονικό λεξικό. 5.4 Φωνολογικές παραλλαγές Παραλλαγές που οφείλονται σε αλλαγές φωνηέντων Στα συστατικά των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων παρατηρούνται παραλλαγές που οφείλονται σε αλλαγές των φωνηέντων: βουβός κινηματογράφος βωβός κινηματογράφος 134 Στο corpus μας συναντήσαμε τη συντομογραφία Τ.Θ. (ταχυδρομική θυρίδα) με μεγαλογράμματη γραφή. 135 Η απαλοιφή της τελείας μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στην αυτόματη ανάλυση κειμένων, καθώς η ίδια γραφή χωρίς τελείες μπορεί να παραπέμπει σε άλλη λεξική μονάδα. Για παράδειγμα, το αρκτικόλεξο Ν.Α. παραπέμπει στα αρχικά της ονοματικής οντότητας Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση. Εάν αφαιρεθεί η μία από τις δύο τελείες (ΝΑ.), μπορεί να αντιστοιχεί ε- πίσης στη συντομογραφία του απλού επιθέτου νοτιοανατολικός, ή, ό ή του απλού επιρρήματος νοτιοανατολικά. Επίσης, το αρκτικόλεξο Ν.Δ. αποτελεί τη συντομευμένη μορφή δυο λεξικών μονάδων διαφορετικού γένους: το Νομοθετικό Διάταγμα και η Νέα Δημοκρατία, ενώ αν αφαιρεθεί η μία τελεία (ΝΔ.) αντιστοιχεί στη συντομογραφία του απλού επιθέτου νοτιοδυτικός, -ή, -ό και του απλού επιρρήματος νοτιοδυτικά. 91

110 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ αλλεργικό φτάρνισμα αλλεργικό φτέρνισμα πυροσβεστική φωλιά πυροσβεστική φωλεά σιαλογόνος αδένας σιελογόνος αδένας Παραλλαγές που οφείλονται σε αλλαγές συμφώνων και λόγιων συμφωνικών συμπλεγμάτων Παρατηρούνται επίσης παραλλαγές οι οποίες οφείλονται σε αλλαγές συμφώνων και λόγιων συμφωνικών συμπλεγμάτων: θαλασσινή άρμη θαλασσινή άλμη φυλλοβόλο δένδρο φυλλοβόλο δέντρο αναπληρωματικός παίκτης αναπληρωματικός παίχτης αδελφική συγγένεια αδερφική συγγένεια Παραλλαγές που οφείλονται στο τελικό ν (αργόν+αργό) μέλος (υγρόν+υγρό) πυρ 92

111 ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ αλλά έτερον ήμισυ *έτερο ήμισυ Αυτού του είδους οι παραλλαγές προβλέπονται κατά την κλίση των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων Διαφορετικό γένος η δίστομη μάχαιρα το δίστομο μαχαίρι το κινηματογραφικό αστέρι ο κινηματογραφικός αστέρας η στρογγυλή τράπεζα το στρογγυλό τραπέζι ο καθαρός χρυσός το καθαρό χρυσάφι Στις περιπτώσεις διαφορετικού γένους, προβαίνουμε σε διαφορετικές καταχωρίσεις στο ηλεκτρονικό λεξικό. 5.5 Μορφοσυντακτικές παραλλαγές Η δομή ΕΟ Σύντμηση της πολυλεκτικής μονάδας Στα πολυλεκτικά σύνθετα παρατηρείται σύντμηση της πολυλεκτικής μονάδας σε απλή λέξη με ουσιαστικοποίηση ή με απαλοιφή του επιθέτου. Το φαινόμενο της εμφάνισης παραλλαγών στα σύνθετα ονόματα μελέτησε η Poncet- Montange (1991) στο πλαίσιο της εργασίας της για τα ονοματικά σύνολα της γαλλικής με δομή NAN (Ουσιαστικό + Επίθετο + Ουσιαστικό) και NAV (Ουσιαστικό + Επίθετο + Ρήμα) και τις παραλλαγές τους στον λόγο. Όπως συμπεραί- 93

112 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ νει, «υπάρχει μια φυσική τάση στις εκτεταμένες δομές να μετατρέπονται σε πιο συμπυκνωμένες» (1991 : 82). Ουσιαστικοποίηση του επιθέτου 136 Στα πολυλεκτικά σύνθετα παρατηρείται συντόμευση της πολυλεκτικής μονάδας σε απλή λέξη μέσω της ουσιαστικοποίησης του επιθέτου. Σύμφωνα με την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: 150 & 1996β: 139), η ουσιαστικοποίηση του επιθέτου μιας ονοματικής δομής προϋποθέτει ότι αυτή η δομή είναι σύνθετη. Για παράδειγμα, η ελεύθερη ακολουθία πλαστική σακούλα δεν μπορεί να υ- φίσταται ως πλαστική χωρίς το ουσιαστικό, ενώ η σύνθετη ακολουθία πλαστική επέμβαση υπόκειται σε ουσιαστικοποίηση του επιθέτου της. Ο Θαβώρης (1969: 41) χρησιμοποιεί τον όρο ουσιαστικοποίηση για να περιγράψει τα «τέλεια ουσιαστικά που προέρχονται από ουσιαστικοποιημένα επίθετα» και υποστηρίζει ότι σχεδόν κάθε επίθετο της ελληνικής είναι δυνατό να χρησιμοποιηθεί παράλληλα και ως ουσιαστικό με την προϋπόθεση το επίθετο να λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός ενός ουσιαστικού, έπειτα να παραλείπεται το ουσιαστικό και να απορροφάται η έννοιά του από το επίθετο. Η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986 : 150) αναλύοντας το φαινόμενο της ουσιαστικοποίησης του επιθέτου, τονίζει ότι «απαλείφεται το ουσιαστικό και παραμένει ο προσδιορισμός, γιατί στην αντίθετη περίπτωση η απαλοιφή του προσδιορισμού, του στοιχείου δηλαδή που εξειδικεύει, θα αφαιρούσε τον λόγο ύπαρξης του ουσιαστικού, που έχει γενικό χαρακτήρα, και θα μετέτρεπε το ουσιαστικό σε πολύσημη λεξική μονάδα». Η πιο συχνή αλλαγή γραμματικής κατηγορίας αφορά το επίθετο που μετατρέπεται σε ουσιαστικό. Οι λόγοι αυτής της αλλαγής είναι δύο: α) Το επίθετο μαζί με το ουσιαστικό αποτελούν μια ιδιαίτερα συχνή ονοματική φράση που ειδικότερα στο λεξιλόγιο μπορεί να αποκτήσει τις ιδιότητες 136 Οι Αναστασιάδη-Συμεωνίδη κ.ά. (2012) διακρίνουν τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα (ΟΕ) της ελληνικής στα ΟΕ με μετατροπή, τα οποία παράγονται στη μορφολογία, και στα ΟΕ με έλλειψη, που παράγονται στη σύνταξη. Στο συντακτικό επίπεδο, τα ΟΕ με μετατροπή εμφανίζονται συγχρονικά μόνο ως ουσιαστικά με εξειδικευμένη σημασία, π.χ. το λεξικό, η κριτική, το καλό, το γλυκό, το ιερό, ενώ τα ΟΕ με έλλειψη εμφανίζονται συγχρονικά και ως συστατικά λεξικών φράσεων (ή πολυλεκτικών συνθέτων) και ως ουσιαστικά, π.χ. το αστικό λεωφορείο & το αστικό, οι πανελλαδικές εξετάσεις & οι πανελλαδικές, το κινητό τηλέφωνο & το κινητό. Τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα που αποτελούν αντικείμενο της παρούσας έρευνας ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία. 94

113 ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ του πολυλεκτικού συνθέτου. Έτσι το επίθετο που αποτελεί τον προσδιορισμό του ουσιαστικού αναλαμβάνει να παίξει και τον ρόλο του ουσιαστικού, δηλαδή του προσδιοριζόμενου, μετά την παράλειψη του τελευταίου. β) Αυτή η αλλαγή της γραμματικής κατηγορίας διευκολύνεται από το γεγονός ότι οι δύο κατηγορίες, του ουσιαστικού και του επιθέτου, έχουν κλιτικό σύστημα κοινό ως ένα βαθμό. Το ίδιο ισχύει και για τη μετοχή με το επίθετο και το ουσιαστικό, και έτσι είναι δυνατό η μετοχή να μετατραπεί σε ουσιαστικό (π.χ. συγκρουόμενα αυτοκινητάκια συγκρουόμενα). Βέβαια η απαλοιφή του προσδιοριζόμενου δεν έχει την κανονικότητα ενός συντακτικού μετασχηματισμού, εφόσον δεν εφαρμόζεται συγχρονικά σε κάθε πολυλεκτικό σύνθετο της μορφής ΕΟ και η ανακατηγοριοποίηση υπόκειται αυστηρά στους συντακτικούς κανόνες (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 120). Ένα μεγάλο μέρος των λεξικών μονάδων που προέρχονται από αλλαγή της γραμματικής κατηγορίας ανήκουν σε επιστημονικά και τεχνικά λεξιλόγια, όπου προτιμάται η έλλειψη για λόγους συντομίας, όχι όμως και σε βάρος της σαφήνειας, γι αυτό διατηρείται ο προσδιορισμός που εξειδικεύει το προσδιοριζόμενο (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 120), π.χ.: αστροναυτική επιστήμη αστροναυτική πληροφορική επιστήμη πληροφορική Οι Holton κ.ά. (1999: ) προβαίνουν σε αντίστοιχες παρατηρήσεις και καταλήγουν λέγοντας ότι αυτός ο τρόπος ουσιαστικοποίησης του επιθέτου είναι παραγωγικός, με την έννοια ότι εύκολα μπορούν να δημιουργηθούν νέα ουσιαστικοποιημένα επίθετα. Με βάση το κριτήριο της προβλεψιμότητας και της ποικιλίας του γένους ή του αριθμού, οι Αναστασιάδη-Συμεωνίδη κ.ά. (2012) διακρίνουν τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα σε αυτά που προκύπτουν από έλλειψη και που έχουν συντακτικά προβλέψιμο γένος ανάλογα με το ουσιαστικό που προσδιορίζουν, ό- πως η σύνθετη λέξη το εμφιαλωμένο νερό το εμφιαλωμένο και σε αυτά που προκύπτουν από μετατροπή και έχουν συχνά μη προβλέψιμο γένος η στρατιωτική θητεία το στρατιωτικό Παρατηρούμε ότι η σύντμηση της πολυλεκτικής μονάδας θηλυκού γένους στρατιωτική θητεία είναι ένα ουδέτερο ουσιαστικό (το στρατιωτικό). 95

114 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Επιπλέον, το σύνθετο όνομα μαθηματική επιστήμη (ουσιαστικό θηλυκού γένους στον ενικό αριθμό) δε βρίσκεται στο ίδιο γένος και αριθμό με την παραλλαγή του μαθηματικά (ουδέτερο ουσιαστικό στον πληθυντικό αριθμό): η μαθηματική επιστήμη τα μαθηματικά Ωστόσο, η σημασία δε μεταβάλλεται. «Αυτή η συνωνυμία προϋποθέτει ότι η απαλοιφή του ουσιαστικού βασίζεται στην επανακατηγοριοποίηση (ουσιαστικοποίηση) του επιθέτου και ότι αυτή η έλλειψη πραγματοποιείται μετά τη λεξικοποίηση της πολυλεκτικής μονάδας» (Monceaux 1993: 216). Παρατηρούμε ακόμη ότι το ουδέτερο ενικού ενός επιθέτου χρησιμοποιείται συχνά για να δηλώσει ένα εθνικό ή διεθνές πολιτικό πρόβλημα, π.χ. το Κυπριακό (εννοείται η λέξη ζήτημα ή πρόβλημα), ενώ το ουδέτερο πληθυντικού ενός επιθέτου (συχνά ένα παράγωγο από ένα ουσιαστικό που δηλώνει μήνα) χρησιμοποιείται για να δηλώσει μια σειρά γεγονότων που έλαβαν χώρα σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, π.χ. τα Δεκεμβριανά (Αθήνα 1944). Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, ένα επίθετο μπορεί να έχει ουσιαστικοποιηθεί τόσο πλήρως, ώστε να προσδιορίζεται και το ίδιο από άλλο επίθετο, π.χ.: εμφύλιος [πόλεμος] ο ισπανικός εμφύλιος [πόλεμος] Επιπλέον, μπορεί να αποτελέσει β συνθετικό μιας άλλης πολυλεκτικής σύνθετης μονάδας (Panayotopoulou 1992: 31), π.χ.: αναλογική ψηφοφορία αναλογική απλή αναλογική Οι Βοσκάκη & Θηλυκός (2003) έχουν πραγματοποιήσει εκτενή μελέτη των ουσιαστικοποιημένων επιθέτων της νέας ελληνικής 137 τόσο σε επίπεδο μορφολογίας όσο και σε επίπεδο αυτόματης αναγνώρισής τους μέσω πεπερασμένων αυτομάτων 138. Απαλοιφή του επιθέτου «Άλλου είδους έλλειψη είναι η παράλειψη του προσδιορισμού συνταγματικής μονάδας που αποτελεί φαινόμενο του λόγου (discours) και όχι της γλώσσας 137 Τα δεδομένα τους έχουν ενσωματωθεί στο ηλεκτρονικό λεξικό των σύνθετων λέξεων που κατασκευάζουμε. 138 Για τη μέθοδο των πεπερασμένων αυτομάτων, βλ. κεφ

115 ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ (langue), π.χ. όταν χρησιμοποιείται η λεξική μονάδα πρόγραμμα αντί για τη λεξική μονάδα τηλεοπτικό πρόγραμμα, η λεξική μονάδα χάπι αντί για τη λεξική μονάδα αντισυλληπτικό χάπι 139. Ο τύπος με την έλλειψη δεν αποτελεί καινούριο σημείο, αλλά παραλλαγή σημείου. Η παράλειψη αυτή δεν είναι δυνατή όταν είναι προχωρημένος ο βαθμός λεξικοποίησης της λεξικής φράσης π.χ. *χαρά αντί για παιδική χαρά» (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: ). Άλλα παραδείγματα απαλοιφής του επιθέτου είναι τα εξής: ιπτάμενο δελφίνι δελφίνι αρτηριακή πίεση πίεση αυτόματος τηλεφωνητής τηλεφωνητής θεραπευτικός ορός ορός γραμματικό γένος γένος Ουσιαστικοποίηση και απαλοιφή του επιθέτου στην ίδια δομή Στην ίδια πολυλεκτική μονάδα είναι πιθανό να επέλθει και ουσιαστικοποίηση, αλλά και απαλοιφή του επιθέτου (Τ. Kyriacopoulou 2005: 122), π.χ.: αστικό λεωφορείο αστικό λεωφορείο Αντιστροφή στοιχείων Βασικό κριτήριο της παγίωσης των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων είναι η αδυναμία μεταβολής της σειράς των λέξεων: ψυχρός πόλεμος *πόλεμος ψυχρός Σε περίπτωση που συμβεί κάτι τέτοιο, παρατηρούμε αλλαγή στη σημασία (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 2000), π.χ.: καλή ώρα ώρα καλή Η Panayotopoulou (1992: 32) σημειώνει ότι «η λέξη χάπι όταν προσδιορίζεται από το οριστικό άρθρο το χωρίς την αναφορική λειτουργία του παραπέμπει στο αντισυλληπτικό χάπι, ενώ χωρίς το άρθρο αναρωτιόμαστε για τι είδους χάπι πρόκειται». 140 Η ακολουθία καλή ώρα σημαίνει «όπως, παραδείγματος χάρη», ενώ η αντίστροφη ακολουθία ώρα καλή περιγράφει μια αποχαιρετιστήρια ευχή (ΛΚΝ). 97

116 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις όπου η αντιστροφή των στοιχείων της πολυλεκτικής μονάδας δε συνεπάγεται και αλλαγή της σημασίας, π.χ.: χαμηλό βαρομετρικό βαρομετρικό χαμηλό Εναλλαγή σε πολυλεκτική σύνθετη μονάδα της δομής Ουσ ι- αστικό + Ουσιαστικόγε ν ι κ ή Η πολυλεκτική σύνθετη μονάδα που αποτελείται από ψευδοεπίθετο και ουσιαστικό αντιστοιχεί σε ένα άλλο είδος πολυλεκτικής μονάδας που αποτελείται από Ουσιαστικό + (Οριστικό άρθρο) + Ουσιαστικό σε γενική πτώση, π.χ.: κινηματογραφικός αστέρας αστέρας του κινηματογράφου βαθιά δομή δομή βάθους Με τον όρο αντιστοιχία δεν εννοείται ότι πρόκειται οπωσδήποτε για σημασιολογικά ταυτόσημες δομές ούτε ότι πραγματώνονται στον λόγο και οι δύο τύποι (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: ). Ο M. Gross (1981a: 215) υποστηρίζει ότι «τα ζεύγη που συνδέονται σε επίπεδο σύνταξης και μορφολογίας με τη σχέση (Ουσιαστικό) + Επίθετο = (Ουσιαστικό) + του + (Ουσιαστικό) 141 στα γαλλικά π.χ. (παραγωγή) γαλλική 142 = (παραγωγή) της Γαλλίας 143 όπου το επίθετο είναι μορφολογικά σύνδρομο με το ουσιαστικό είναι πολυάριθμα και πολύ παραγωγικά κυρίως με τους γεωγραφικούς και τεχνικούς όρους». Υπάρχουν επίσης περιπτώσεις όπου η α δομή ισοδυναμεί σημασιολογικά με τη β δομή αλλά διαφοροποιείται σημαντικά ως προς τη μορφολογία, καθώς το ψευδοεπίθετο παράγεται από θέμα που δεν εμφανίζεται σήμερα ως ελεύθερος τύπος της νέας ελληνικής, π.χ. ρινική κοιλότητα κοιλότητα της μύτης (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 167). 141 (N) Adj = (N) de N. 142 Υπενθυμίζουμε ότι στη γαλλική γλώσσα ο προσδιορισμός έπεται του ουσιαστικού στο οποίο αναφέρεται. 143 (production) française = (production) de la France. 98

117 ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Η δομή ΕΕΟ Ουσιαστικοποίηση του επιθέτου Στις δομές ΕΕΟ, η ουσιαστικοποίηση του δεύτερου επιθέτου της ακολουθίας συνεπάγεται και ταυτόχρονη απαλοιφή του ουσιαστικού: λαϊκή απογευματινή παράσταση λαϊκή απογευματινή διθέσιο δημοτικό σχολείο διθέσιο δημοτικό δακτυλικός εξάμετρος στίχος δακτυλικός εξάμετρος Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η συντετμημένη δομή εμφανίζεται σε δύο γένη (T. Kyriacopoulou 2005: 53). Αυτό συμβαίνει κυρίως στις λεξικές μονάδες που περιγράφουν γλώσσες, π.χ.: μεσαιωνική λατινική γλώσσα μεσαιωνική λατινική/μεσαιωνικά λατινικά Απαλοιφή του επιθέτου Στις δομές ΕΕΟ, παρατηρείται απαλοιφή είτε του πρώτου επιθέτου της α- κολουθίας: τηλεοπτικό φέρον κύμα φέρον κύμα είτε του δεύτερου επιθέτου: αρχιερατική θεία λειτουργία αρχιερατική λειτουργία εσωτερικός οδικός δακτύλιος εσωτερικός δακτύλιος νευρική ψυχογενής ανορεξία νευρική ανορεξία Απαλοιφή του επιθέτου και του ουσιαστικού Στην ίδια ακολουθία μπορεί να επέλθει αρχικά σύντμηση της πολυλεκτικής μονάδας με απαλοιφή του δεύτερου επιθέτου και στη συνέχεια μετατροπή της σύνθετης λέξης σε απλή μέσω της απαλοιφής του ουσιαστικού και της ουσιαστικοποίησης του επιθέτου: παιδικό τηλεοπτικό πρόγραμμα παιδικό πρόγραμμα παιδικό δεκαπενταμελές μαθητικό συμβούλιο δεκαπενταμελές συμβούλιο δεκαπενταμελές Συναντήσαμε και πολυλεκτικές σύνθετες λέξεις οι οποίες μετατρέπονται απευθείας σε απλές με απαλοιφή των δύο από τα τρία συνθετικά: 99

118 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ αυτόφωρο τριμελές πρωτοδικείο αυτόφωρο διαβαλκανικοί αθλητικοί αγώνες διαβαλκανικοί αρχαία ιλλυρική γλώσσα ιλλυρική Αλλαγή σημασίας Στο σημείο αυτό, να αναφέρουμε ότι υπάρχουν και κάποιες σπάνιες περιπτώσεις πολυλεκτικών μονάδων των οποίων η συντετμημένη μορφή έχει διαφορετική σημασία από την πλήρη δομή. Ως παράδειγμα, παραθέτουμε τη σύνθετη λέξη από το ειδικό λεξιλόγιο της επιστήμης των μαθηματικών ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο («ο ελάχιστος/μικρότερος φυσικός αριθμός που διαιρείται ακριβώς με καθένα εξ αυτών») 144 της οποίας η συντετμημένη μορφή κοινό πολλαπλάσιο δεν έχει το ίδιο αντικείμενο αναφοράς 145. Επιπλέον, όπως τονίζει η Συμεωνίδου-Χριστίδου (1998: 103), «η εγκύκλιος επιστολή από το χώρο της θεολογίας πέρασε στο γενικό λεξιλόγιο με το θεαματικό τρόπο της συντόμευσης, η οποία όμως με την αλλαγή σημασίας συμπαρέσυρε και αλλαγή στη γραμματική κατηγορία: η εγκύκλιος (ουσιαστικό)» «Κοινό πολλαπλάσιο δύο ή περισσοτέρων αριθμών λέγεται κάθε ακέραιος, πλην του μηδενός, που είναι πολλαπλάσιο όλων αυτών των αριθμών» ( blog-post_7286.html). 100

119 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ 6 Αυτόματη επεξεργασία των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων 6.1 Επίπεδα αυτόματης ανάλυσης Τα συστήματα αυτόματης ανάλυσης είναι γλωσσικά περιβάλλοντα ανάπτυξης που επιτρέπουν την τυποποιημένη περιγραφή των φυσικών γλωσσών και την εφαρμογή τους σε σώματα κειμένων μεγάλου όγκου με σκοπό την αυτόματη επεξεργασία τους σε πραγματικό χρόνο. Τα συστήματα αυτά περιλαμβάνουν ένα, δύο ή τρία στάδια ανάλογα με τις εφαρμογές τους: την ανάλυση, τη μετάφραση και τη γένεση. Στα στάδια της ανάλυσης και της γένεσης, διακρίνουμε τρία επίπεδα αναπαράστασης: Ανάλυση Α επίπεδο: Τυπογραφική και μορφολογική ανάλυση Β επίπεδο: Συντακτική ανάλυση Γ επίπεδο: Σημασιολογική ανάλυση Γένεση Γ επίπεδο: Σημασιολογική σύνθεση Β επίπεδο: Συντακτική σύνθεση Α επίπεδο: Μορφολογική σύνθεση Η τυπογραφική ανάλυση, το πρώτο βασικό στάδιο στην αυτόματη επεξεργασία κειμένων, συνίσταται στην αναγνώριση μιας πρότασης, δηλαδή στη μελέτη της λειτουργίας κάθε χαρακτήρα ξεχωριστά μέσα στην πρόταση. Το επόμενο στάδιο είναι η μορφολογική ανάλυση, δηλαδή η αναγνώριση των λέξεων απλών και σύνθετων του κειμένου. Η αναγνώριση των απλών λέξεων απαιτεί τη μορφολογική ανάλυση των γλωσσικών τύπων και στοχεύει στην εύρεση του λημματικού τύπου 146, δηλαδή στη μετατροπή όλων των κλιτών τύπων στον λημματικό. Η ανάλυση αυτή μπορεί να γίνει με δύο τρόπους: α) με τη χρήση αλγόριθμου που εξετάζει το επίθημα του κλιτού τύπου και κατασκευάζει το λημματικό τύπο χάρη σε σαφείς γραμματικούς κανόνες, 146 Ο λημματικός τύπος των ουσιαστικών είναι η ονομαστική ενικού αριθμού και των επιθέτων η ονομαστική ενικού του αρσενικού γένους. 101

120 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ β) με την κατασκευή ενός λεξικού που περιλαμβάνει όλους τους κλιτούς τύπους. Προϋπόθεση για την αυτόματη παραγωγή του λεξικού αυτού αποτελεί η ύπαρξη ενός λεξικού που να περιέχει τους λημματικούς τύπους. Με τη λεξικογραφική ανάλυση επιτυγχάνουμε την αναγνώριση του συνόλου των λέξεων ενός σώματος κειμένων. Οι υπολογιστικές μονόγλωσσες βάσεις δεδομένων απαιτούν μια ολοκληρωμένη και συστηματική περιγραφή τόσο της μορφής όσο και της σημασίας των στοιχείων της κάθε γλώσσας. Η συντακτική ανάλυση αναγνωρίζει τις κατανεμητικές και μετασχηματιστικές ιδιότητες των απλών προτάσεων, που αποτελούν τις στοιχειώδεις σημασιολογικές μονάδες. Τέλος, κατά τη σημασιολογική ανάλυση, οι λέξεις και οι φράσεις οργανώνονται ανάλογα με τον σημασιολογικό ρόλο τους. Η γένεση επιτυγχάνεται με την εκτέλεση με αντίστροφη σειρά των σταδίων της ανάλυσης. 6.2 Ηλεκτρονικά λεξικά σύνθετων λέξεων Για την αυτόματη επεξεργασία φυσικής γλώσσας, χρειαζόμαστε τυποποιημένα λεξικά τα οποία περιέχουν γλωσσικές πληροφορίες (μορφολογικές, συντακτικές, σημασιολογικές). Κάθε σύστημα ανάλυσης κειμένων πρέπει να διαθέτει λεξικά όσο το δυνατόν πληρέστερα και κωδικοποιημένα με συστηματικό τρόπο ξεχωριστά για τις απλές και τις σύνθετες λέξεις, προκειμένου να τις αναγνωρίσει στα σώματα κειμένων. Στα κείμενα, οι λεξικές μονάδες δεν εμφανίζονται μόνο στον λημματικό τύπο, αλλά και στην κλιτή τους μορφή (Τ. Kyriacopoulou κ.ά. 2002). Ενδεικτικά, παραθέτουμε τα παρακάτω παραδείγματα: (1) Κύμα μαζικής εξαφάνισης: Το ένα τέταρτο των θηλαστικών στην λίστα των απειλούμενων ειδών (2) Παρασκήνιο, παράπλευρες απώλειες. Κορυφώνεται η πολιτική σύγκρουση με αφορμή το πρόωρο κλείσιμο της Βουλής (3) Σκόπια: ρητορική ψυχρού πολέμου από την Αθήνα (4) Αλλαγές στα μερίδια της διαφημιστικής πίτας 102

121 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Για τον λόγο αυτό, μετατρέπουμε το σύνολο των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων που συλλέξαμε σε ηλεκτρονικό μορφολογικό λεξικό κλιτών τύπων. Στο κεφάλαιο λοιπόν αυτό, θα παρουσιάσουμε το σύστημα μέσω του οποίου πραγματοποιούμε την αυτόματη κλίση των λημμάτων του λεξικού μας προκειμένου να παραχθούν όλοι οι κλιτοί τύποι. Βέβαια, δεν είναι η πρώτη φορά που στο Εργαστήριο Μετάφρασης και Ε- πεξεργασίας του Λόγου ασχολούμαστε με την κλίση των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων. Έχουν ήδη πραγματοποιηθεί μελέτες και έχουν αναπτυχθεί τα προγράμματα κλίσης GenereFlexion και GrFlex. Στο πλαίσιο της παρούσας έ- ρευνας αναπτύξαμε την ελληνική έκδοση του προγράμματος αυτόματης επεξεργασίας σύνθετων λέξεων Multiflex (Savary 2005a, Savary 2005b, Savary 2005c, Savary κ.ά. 2007, Savary 2008, Savary 2009). Ο λόγος που επιλέξαμε να μην επεξεργαστούμε τις σύνθετες λέξεις του corpus μας με το ήδη υπάρχον πρόγραμμα και χρησιμοποιήσαμε το πρόγραμμα Multiflex είναι πρώτον διότι το Multiflex μάς παρέχει περισσότερες δυνατότητες όπως η παραγωγή και κλίση ταυτόχρονα τόσο των σύνθετων ονομάτων όσο και των παραλλαγών τους και δεύτερον διότι χρησιμοποιείται και για άλλες φυσικές γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, πολωνικά, σέρβικα) και συνεπώς θα μπορούμε και στο μέλλον να ακολουθούμε τις νέες εξελίξεις στην επεξεργασία των σύνθετων λέξεων. Το πρόγραμμα κλίσης Multiflex είναι ενσωματωμένο στο σύστημα αυτόματης ανάλυσης φυσικών γλωσσών Unitex. Για τον λόγο αυτό, πριν αναλύσουμε διεξοδικά τον τρόπο δημιουργίας του ηλεκτρονικού μορφολογικού λεξικού, θα περιγράψουμε τον αυτόματο αναλυτή Unitex. 6.3 Αναλυτής κειμένων Unitex 147 Το Unitex, που κατασκευάστηκε από τον S. Paumier στο Ινστιτούτο Gaspard-Monge του Πανεπιστημίου Paris-Est Marne-La-Vallée, είναι ένα γλωσσικό περιβάλλον ανάπτυξης που χρησιμοποιείται για την εκτενή περιγραφή των ζωντανών γλωσσών και την αποτελεσματική εφαρμογή της σε κείμενα σημαντικού όγκου σε πραγματικό χρόνο. Η υπολογιστική επεξεργασία του Unitex βασίζεται στη χρήση τυποποιημένων ηλεκτρονικών λεξικών, τα οποία συμπληρώνονται με τυποποιημένες γραμματικές

122 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Οι τυποποιημένες γραμματικές βασίζονται στη θεωρία των «διαδικασιών αυτοματισμού πεπερασμένων καταστάσεων» ή, όπως είναι γνωστότερα, των «πεπερασμένων αυτομάτων». Στο πλαίσιο της αυτόματης επεξεργασίας φυσικών γλωσσών, οι τυποποιημένες γραμματικές αναπαριστούν με γράφους αυτομάτων ή μεταβιβαστών μορφολογικές και συντακτικές πληροφορίες. Κάθε γράφος περιέχει έναν αριθμό κόμβων και βέλη που συνδέουν αυτούς τους κόμβους μεταξύ τους. Όλοι οι κόμβοι έχουν ετικέτες, εκτός από τον τελικό. Σε κάθε κόμβο εντάσσεται, κατόπιν, ένα σύμβολο ή μια κενή λέξη (<Ε>). Ενώ με τα πεπερασμένα αυτόματα είναι δυνατή μόνο η αναγνώριση των φραστικών ακολουθιών μέσα σε ένα σώμα κειμένου, οι μεταβιβαστές πεπερασμένων καταστάσεων αναπαριστούν στην είσοδο φραστικές ακολουθίες και παράγουν στην έξοδο νέες πληροφορίες (μορφολογικές, συντακτικές, σημασιολογικές) σχετικές με τις συγκεκριμένες φραστικές ακολουθίες. Στη συνέχεια, θα παρουσιάσουμε τον φορμαλισμό που ακολουθούμε για την κατασκευή του ηλεκτρονικού μας λεξικού και που είναι συμβατός με τον αυτόματο αναλυτή Unitex. 6.4 Ο φορμαλισμός DELA Το ηλεκτρονικό λεξικό που κατασκευάζουμε βασίζεται στον φορμαλισμό DELA 148, όπως έχει σχεδιαστεί στο Laboratoire d Automatique Documentaire et Linguistique (LADL) 149. Σύμφωνα με τον φορμαλισμό DELA, στο ηλεκτρονικό λεξικό περιγράφονται οι απλές και σύνθετες λεξικές μονάδες μιας γλώσσας ακολουθούμενες από τις αντίστοιχες γραμματικές, σημασιολογικές και μορφολογικές πληροφορίες. Τα ηλεκτρονικά λεξικά διακρίνονται σε δύο είδη: το λεξικό των λημματικών τύπων απλών και σύνθετων λέξεων (DELAS 150 και DELAC 151 αντίστοιχα) και το λεξικό των κλιτών τύπων απλών (DELAF) 152 και σύνθετων (DELACF) 153. Ακολουθούν αντιπροσωπευτικά αποσπάσματα από τα προαναφερθέντα λεξικά: 148 Dictionnaire Electronique du LADL DELA de formes simples. 151 DELA de formes composées. 152 DELA de formes fléchies. 153 DELA de formes composées fléchies. 104

123 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Delas πλανήτης,n14 γλώσσα,n22 λεωφορείο,n31 Delaf πλανήτης,πλανήτης.n:nms πλανήτη,πλανήτης.n:vms πλανήτη,πλανήτης.n:ams πλανήτη,πλανήτης.n:gms πλανήτες,πλανήτης.n:vmp πλανήτες,πλανήτης.n:amp πλανήτες,πλανήτης.n:nmp πλανητών,πλανήτης.n:gmp γλώσσα,γλώσσα.n:vfs γλώσσα,γλώσσα.n:afs γλώσσα,γλώσσα.n:nfs γλώσσας,γλώσσα.n:gfs γλώσσες,γλώσσα.n:vfp γλώσσες,γλώσσα.n:afp γλώσσες,γλώσσα.n:nfp γλωσσών,γλώσσα.n:gfp λεωφορείο,λεωφορείο.n:vns λεωφορείο,λεωφορείο.n:ans λεωφορείο,λεωφορείο.n:nns λεωφορείου,λεωφορείο.n:gns λεωφορεία,λεωφορείο.n:vnp λεωφορεία,λεωφορείο.n:anp λεωφορεία,λεωφορείο.n:νnp λεωφορείων,λεωφορείο.ν:gnp 105

124 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Delac χάρτινος(χάρτινος.a2:ams) αετός(αετός.n1:nms),nc_an+conc εξοχικό(εξοχικός.a1:ans) σπίτι(σπίτι.n35:nns),nc_an+conc+[lieu] Delacf χάρτινος αετός,χάρτινος αετός.n+conc:nms χάρτινοι αετοί,χάρτινος αετός.n+conc:nmp χάρτινου αετού,χάρτινος αετός.n+conc:gms χάρτινων αετών,χάρτινος αετός.n+conc:gmp χάρτινο αετό,χάρτινος αετός.n+conc:ams χάρτινους αετούς,χάρτινος αετός.n+conc:amp χάρτινε αετέ,χάρτινος αετός.n+conc:vms εξοχικό σπίτι,εξοχικό σπίτι.n+conc+[lieu]:nns εξοχικά σπίτια,εξοχικό σπίτι.n+conc+[lieu]:nnp εξοχικού σπιτιού,εξοχικό σπίτι.n+conc+[lieu]:gns εξοχικό σπίτι,εξοχικό σπίτι.n+conc+[lieu]:ans εξοχικά σπίτια,εξοχικό σπίτι.n+conc+[lieu]:anp εξοχικό σπίτι,εξοχικό σπίτι.n+conc+[lieu]:vns εξοχικά σπίτια,εξοχικό σπίτι.n+conc+[lieu]:vnp Αν μελετήσουμε τα διαφορετικά στοιχεία που απαρτίζουν μια σειρά του λεξικού των κλιτών τύπων των απλών λέξεων λεωφορεία,λεωφορείο.n+conc+[vehic]:nnp παρατηρούμε ότι εμφανίζεται αρχικά ο κλιτός τύπος (εδώ λεωφορεία), έπειτα ο λημματικός τύπος λεωφορείο, στη συνέχεια η γραμματική κατηγορία Ν (Noun), καθώς πρόκειται για ουσιαστικό, μετά το σημασιολογικό χαρακτηριστικό Conc+[Vehic] 154 και τέλος οι μορφολογικές πληροφορίες Ν για την ονομαστική πτώση, n για το ουδέτερο γένος και p (pluriel) για τον πληθυντικό αριθμό. Αντίστοιχα, τα στοιχεία που απαρτίζουν μια σειρά του λεξικού των κλιτών τύπων των σύνθετων λέξεων (χάρτινους αετούς,χάρτινος αετός.n+conc:amp) είναι τα εξής: ο κλιτός τύπος (εδώ χάρτινους αετούς), ακολουθεί ο λημματικός τύπος (χάρτινος αετός), έπειτα το σημασιολογικό χαρακτηριστικό Conc, καθώς η ακολουθία περιγράφει ένα συγκεκριμένο ουσιαστικό, μετά εμφανίζεται η 154 Αναλυτική παρουσίαση των σημασιολογικών χαρακτηριστικών πραγματοποιείται στο κεφ

125 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ γραμματική κατηγορία Ν και τέλος οι μορφολογικές πληροφορίες Α (Accusatif) για την αιτιατική πτώση, m (masculin) για το αρσενικό γένος και p (pluriel) για τον πληθυντικό αριθμό. Οι παραπάνω κλιτοί τύποι προκύπτουν από τις καταχωρίσεις στο λεξικό των λημματικών τύπων των απλών και των σύνθετων λέξεων αντίστοιχα. Στα λεξικά αυτά, εμφανίζεται ο λημματικός τύπος της εκάστοτε λεξικής μονάδας συνοδευόμενος από τον κωδικό κλίσης και το σημασιολογικό χαρακτηριστικό που του αντιστοιχεί: λεωφορείο,n31 χάρτινος(χάρτινος.a2:ams) αετός(αετός.n1:nms),nc_an+conc Ο κωδικός κλίσης (στην περίπτωση της λέξης λεωφορείο Ν31) παραπέμπει στο πεπερασμένο αυτόματο που φέρει αυτό το όνομα και το οποίο θα χρησιμοποιήσει το πρόγραμμα, προκειμένου να παράγει αυτόματα τους κλιτούς τύπους. Δηλαδή, η λέξη λεωφορείο πρέπει να κλιθεί με βάση το πεπερασμένο αυτόματο Ν31. Όπως παρατηρούμε, όλες οι επιπλέον πληροφορίες εκτός από τον λημματικό και τους κλιτούς τύπους δίνονται με λατινικούς χαρακτήρες. Αυτό συμβαίνει διότι οι κωδικοί που χρησιμοποιούνται είναι κοινοί για όλες τις γλώσσες οι ο- ποίες παρουσιάζουν συναφή χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, η ελληνική γλώσσα διαφέρει από την αγγλική και τη γαλλική στην κλίση των ουσιαστικών και των επιθέτων, καθώς οι άλλες γλώσσες δε διαθέτουν πτώσεις. 6.5 Κλίση των απλών λέξεων Δεδομένου ότι για την κλίση των σύνθετων λέξεων το Multiflex βασίζεται στην κλίση των απλών λέξεων μέσω πεπερασμένων αυτομάτων, κρίθηκε απαραίτητο αρχικά να δημιουργήσουμε τους κλιτικούς γράφους για τα απλά ουσιαστικά και επίθετα 155. Προκειμένου να προβλέψουμε όλες τις ιδιαιτερότητες και τις παραλλαγές των επιθέτων και των ουσιαστικών της νέας ελληνικής, δημιουργήσαμε περίπου 450 πεπερασμένα αυτόματα Περιοριστήκαμε στην κλίση μόνο των απλών επιθέτων και ουσιαστικών, καθώς οι δύο αυτές κατηγορίες λεξικών μονάδων απαρτίζουν τη δομή των συνθέτων που μελετάμε στην παρούσα έρευνα. 156 Η Σκλαβούνου (1999) δημιούργησε για πρώτη φορά πεπερασμένα αυτόματα για την κλίση απλών επιθέτων και ουσιαστικών της νέας ελληνικής στο περιβάλλον του προγράμματος Intex (Silberztein 1993). 107

126 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Ουσιαστικά Τα ουσιαστικά ταξινομήθηκαν σε κλιτικά παραδείγματα τα οποία χωρίστηκαν σε πέντε κατηγορίες: οι τρεις πρώτες αφορούν τα τρία γένη (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο), μια τέταρτη που περικλείει τα ουσιαστικά με διπλό γένος, δηλαδή αρσενικό και θηλυκό (π.χ. ο καθηγητής, η καθηγήτρια), καθώς και μία α- κόμη που περιλαμβάνει τα ουσιαστικά με αλλαγή γένους στον πληθυντικό α- ριθμό (π.χ. ο πλούτος, τα πλούτη). Παραθέτουμε παρακάτω ένα παράδειγμα κλιτικού γράφου για τα ουδέτερα ουσιαστικά που κλίνονται όπως η λέξη λεωφορείο: Οι διαφορετικές διαδρομές περιγράφουν τις καταλήξεις που πρέπει να προστεθούν ή να αφαιρεθούν, προκειμένου να προκύψουν οι κλιτοί τύποι βάσει του λημματικού τύπου. Οι πληροφορίες με ημίμαυρα στοιχεία που βρίσκονται κάτω από κάθε κουτάκι αποτελούν τις μορφολογικές πληροφορίες που πρέπει να συνοδεύουν κάθε κλιτό τύπο. Στην προκειμένη περίπτωση, ο γράφος αποτελείται από τέσσερις διαφορετικές διαδρομές: η πρώτη διαδρομή δε μεταβάλλει το λημματικό τύπο παρά μόνο προσθέτει τις μορφολογικές πληροφορίες Nns, Ans, Vns για την ονομαστική, αιτιατική και κλητική του ουδετέρου στον ενικό αριθμό. Εδώ, καθώς πρόκειται για ουσιαστικό ουδετέρου γένους, οι τρεις αυτές πτώσεις του ενικού έχουν τον ίδιο κλιτό τύπο. Η δεύτερη διαδρομή προσθέτει έναν επιπλέον χαρακτήρα (το - υ), προκειμένου να σχηματιστεί η γενική ενικού λεωφορείου. Η τρίτη διαδρομή αποβάλλει ένα γράμμα μέσω του χαρακτήρα L και έπειτα προσθέτει την κατάληξη -α και τις μορφολογικές πληροφορίες Nnp, Anp, Vnp για την ονομαστική, αιτιατική και κλητική του πληθυντικού αριθμού αντίστοιχα. Τέλος, η τέταρτη διαδρομή του γράφου απαλείφει ένα γράμμα μέσω του χαρακτήρα L και προσθέτει την κατάληξη -ων και την πληροφορία Gnp για τη γενική ουδετέρου 108

127 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ στον πληθυντικό αριθμό. Οι κλιτοί τύποι που προκύπτουν από το παραπάνω πεπερασμένο αυτόματο είναι οι εξής: λεωφορείο,λεωφορείο.n:vns λεωφορείο,λεωφορείο.n:ans λεωφορείο,λεωφορείο.n:nns λεωφορείου,λεωφορείο.n:gns λεωφορεία,λεωφορείο.n:vnp λεωφορεία,λεωφορείο.n:anp λεωφορεία,λεωφορείο.n:nnp λεωφορείων,λεωφορείο.n:gnp Ακολουθεί ο κλιτικός γράφος που αντιστοιχεί στις λεξικές μονάδες που κλίνονται όπως η απλή λέξη εθελοντής από την οποία προκύπτει και το θηλυκό γένος εθελόντρια: 109

128 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Το απόσπασμα του λεξικού των κλιτών τύπων που αντιστοιχεί στο απλό ουσιαστικό εθελοντής παρατίθεται παρακάτω: εθελοντής,εθελοντής.n:nms εθελοντή,εθελοντής.n:vms εθελοντή,εθελοντής.n:ams εθελοντή,εθελοντής.n:gms εθελοντές,εθελοντής.n:vmp εθελοντές,εθελοντής.n:amp εθελοντές,εθελοντής.n:nmp εθελοντών,εθελοντής.n:gmp εθελόντρια,εθελοντής.n:vfs εθελόντρια,εθελοντής.n:afs εθελόντρια,εθελοντής.n:nfs εθελόντριας,εθελοντής.n:gfs εθελόντριες,εθελοντής.n:vfp εθελόντριες,εθελοντής.n:afp εθελόντριες,εθελοντής.n:nfp εθελοντριών,εθελοντής.n:gfp Ο μεγάλος αριθμός των κλιτικών γράφων κυρίως για τα ουσιαστικά (περίπου 400) οφείλεται σε μεγάλο ποσοστό στον καταβιβασμό του τόνου στη γενική και στην αιτιατική πτώση του ενικού και του πληθυντικού αριθμού 157. Δεδομένου ότι για τον ηλεκτρονικό υπολογιστή ένα άτονο γράμμα και ένα γράμμα με τόνο θεωρούνται δύο διαφορετικοί χαρακτήρες, τα κλιτικά διανύσματα πρέπει να είναι με τέτοιο τρόπο τυποποιημένα, ώστε το σύστημα να «γνωρίζει» με σαφήνεια πού θα πρέπει να αποβάλει έναν άτονο χαρακτήρα και να τον αντικαταστήσει με έναν χαρακτήρα με τόνο και το αντίθετο. Για παράδειγμα, κατά την κλίση του ουσιαστικού μάθημα πρέπει να προβλέψουμε στη γενική του ενικού απαλοιφή του τόνου από την πρώτη συλλαβή, αντικατάσταση 157 Λεπτομερή περιγραφή των προβλημάτων που ανακύπτουν κατά την αυτόματη κλίση των απλών και σύνθετων λέξεων πραγματοποίησαν οι T. Kyriacopoulou κ.ά. (2002) και Καζαντζή κ.ά. (2003: ). 110

129 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ του άτονου γράμματος -η με το -ή και προσθήκη του κλιτικού διανύσματος - τος 158. Ακολουθεί το αντίστοιχο πεπερασμένο αυτόματο: Οι κλιτοί τύποι που προκύπτουν από τον παραπάνω κλιτικό γράφο είναι οι ακόλουθοι: μάθημα,μάθημα.n:vns μάθημα,μάθημα.n:ans μάθημα,μάθημα.n:nns μαθήματος,μάθημα.n:gns μαθήματα,μάθημα.n:vnp μαθήματα,μάθημα.n:anp μαθήματα,μάθημα.n:nnp μαθημάτων,μάθημα.n:gnp Μια άλλη περίπτωση αφορά τα ονόματα τα οποία δεν τονίζονται στον λημματικό τύπο, αλλά εμφανίζουν τόνο κατά την κλίση τους. Λόγου χάρη: μυς μυός φως φωτός πυρ πυρός 158 Τα λατινικά γράμματα U και R συμβολίζουν την απαλοιφή του τόνου και την επαναφορά του γράμματος που βρίσκεται στα δεξιά αντιστοίχως. 111

130 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Παρόλο που οι παραπάνω λέξεις εμφανίζουν όμοια κλιτικά διανύσματα στον ενικό αριθμό, δεν μπορούν να κλιθούν με τον ίδιο κλιτικό γράφο, διότι α- φενός βρίσκονται σε διαφορετικά γένη και αφετέρου παρουσιάζουν διαφορές κατά τον σχηματισμό του πληθυντικού αριθμού (μύες, φώτα και πυρά αντίστοιχα). Επομένως, δημιουργούμε τρία διαφορετικά πεπερασμένα αυτόματα. Ακολουθεί ενδεικτικά ο κλιτικός γράφος που αντιστοιχεί στη λεξική μονάδα πυρ καθώς και οι αντίστοιχοι κλιτοί τύποι: πυρ,πυρ.n:vns πυρ,πυρ.n:ans πυρ,πυρ.n:nns πυρός,πυρ.n:gns πυρά,πυρ.n:vnp πυρά,πυρ.n:anp πυρά,πυρ.n:nnp πυρών,πυρ.n:gnp Κατά την κλίση των λεξικών μονάδων πρέπει να αντιμετωπίσουμε επίσης τη συνύπαρξη των λόγιων τύπων και των τύπων της δημοτικής, π.χ. μειονότητας και μειονότητος. Για τις περιπτώσεις αυτές, προβλέπουμε και τους δύο τύπους μέσα στον κλιτικό γράφο: 112

131 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Επίσης, υπάρχουν λεξικές μονάδες στις οποίες παρατηρείται και καταβιβασμός του τόνου και ύπαρξη δύο καταλήξεων, π.χ.: απόδειξης και αποδείξεως. Ο κλιτικός γράφος που αντιστοιχεί σ αυτή την κατηγορία λεξικών μονάδων είναι ο ακόλουθος: 113

132 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Οι κλιτοί τύποι των δύο παραπάνω παραδειγμάτων είναι οι εξής: απόδειξη,απόδειξη.n:vfs απόδειξη,απόδειξη.n:afs απόδειξη,απόδειξη.n:nfs απόδειξης,απόδειξη.n:gfs αποδείξεως,απόδειξη.n:gfs αποδείξεις,απόδειξη.n:vfp αποδείξεις,απόδειξη.n:afp αποδείξεις,απόδειξη.n:nfp αποδείξεων,απόδειξη.n:gfp μειονότητα,μειονότητα.n:vfs μειονότητα,μειονότητα.n:afs μειονότητα,μειονότητα.n:nfs μειονότητας,μειονότητα.n:gfs μειονότητος,μειονότητα.n:gfs μειονότητες,μειονότητα.n:vfp μειονότητες,μειονότητα.n:afp μειονότητες,μειονότητα.n:nfp μειονοτήτων,μειονότητα.n:gfp Επίθετα Όπως για τα ουσιαστικά, έτσι και για τα επίθετα κάθε κωδικός έχει το αντιπροσωπευτικό του κλιτικό παράδειγμα που συμπεριλαμβάνει όλα τα γένη του επιθέτου. Οι παρατηρήσεις που προηγήθηκαν αναφορικά με τον καταβιβασμό του τόνου και τη διπλοτυπία, αφορούν και τα επίθετα και πραγματοποιήθηκε ανάλογη επεξεργασία και γι αυτή τη γραμματική κατηγορία. Ακολουθούν δύο παραδείγματα πεπερασμένων αυτομάτων για την κλίση των επιθέτων της νέας ελληνικής, το πρώτο για τα επίθετα με τρία γένη (π.χ. οικονομικός, -ή, -ό) και το δεύτερο για τα τριγενή και δικατάληκτα επίθετα (π.χ. ο, η αγχώδης, το αγχώδες): 114

133 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Μέσω των κλιτικών αυτών γράφων, θα λάβουμε τα παρακάτω αποτελέσματα για τα επίθετα οικονομικός, -ή, -ό και ο, η αγχώδης, το αγχώδες αντίστοιχα: οικονομικός,οικονομικός.a:nms οικονομικού,οικονομικός.a:gns 115

134 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ οικονομικού,οικονομικός.a:gms οικονομικό,οικονομικός.a:vns οικονομικό,οικονομικός.a:ans οικονομικό,οικονομικός.a:nns οικονομικό,οικονομικός.a:ams οικονομικέ,οικονομικός.a:vms οικονομική,οικονομικός.a:vfs οικονομική,οικονομικός.a:afs οικονομική,οικονομικός.a:nfs οικονομικής,οικονομικός.a:gfs οικονομικές,οικονομικός.a:vfp οικονομικές,οικονομικός.a:afp οικονομικές,οικονομικός.a:nfp οικονομικοί,οικονομικός.a:vmp οικονομικοί,οικονομικός.a:nmp οικονομικών,οικονομικός.a:gnp οικονομικών,οικονομικός.a:gfp οικονομικών,οικονομικός.a:gmp οικονομικούς,οικονομικός.a:amp οικονομικά,οικονομικός.a:vnp οικονομικά,οικονομικός.a:anp οικονομικά,οικονομικός.a:nnp αγχώδης,αγχώδης.a:vfs αγχώδης,αγχώδης.a:vms αγχώδης,αγχώδης.a:nfs αγχώδης,αγχώδης.a:nms αγχώδους,αγχώδης.a:gns αγχώδους,αγχώδης.a:gfs αγχώδους,αγχώδης.a:gms αγχώδη,αγχώδης.a:vnp αγχώδη,αγχώδης.a:anp αγχώδη,αγχώδης.a:nnp αγχώδη,αγχώδης.a:vms αγχώδη,αγχώδης.a:afs αγχώδη,αγχώδης.a:ams 116

135 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ αγχώδεις,αγχώδης.a:vfp αγχώδεις,αγχώδης.a:afp αγχώδεις,αγχώδης.a:nfp αγχώδεις,αγχώδης.a:vmp αγχώδεις,αγχώδης.a:amp αγχώδεις,αγχώδης.a:nmp αγχωδών,αγχώδης.a:gnp αγχωδών,αγχώδης.a:gfp αγχωδών,αγχώδης.a:gmp αγχώδες,αγχώδης.a:vns αγχώδες,αγχώδης.a:ans αγχώδες,αγχώδης.a:nns Αυτόματη παραγωγή των λόγιων τύπων Όπως αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο (βλ. υποκεφ ), μεγάλος αριθμός απλών ουσιαστικών και επιθέτων της νέας ελληνικής εμφανίζονται και στη λόγια μορφή τους. Για τον λόγο αυτό, κατά την αυτόματη κλίση παράγουμε και τους δύο τύπους. Παραθέτουμε μερικά ενδεικτικά παραδείγματα: τουριστικός πράκτορας,τουριστικός πράκτορας.n+hum+[prof]:nms τουριστικός πράκτωρ,τουριστικός πράκτορας.n+hum+[prof]:nms τουριστική πράκτορας,τουριστικός πράκτορας.n+hum+[prof]:nfs τουριστική πράκτωρ,τουριστικός πράκτορας.n+hum+[prof]:nfs τουριστική πρακτόρισσα,τουριστικός πράκτορας.n+hum+[prof]:nfs τουριστικού πράκτορα,τουριστικός πράκτορας.n+hum+[prof]:gms τουριστικού πράκτορος,τουριστικός πράκτορας.n+hum+[prof]:gms τουριστικής πράκτορα,τουριστικός πράκτορας.n+hum+[prof]:gfs τουριστικής πράκτορος,τουριστικός πράκτορας.n+hum+[prof]:gfs τουριστικής πρακτόρισσας,τουριστικός πράκτορας.n+hum+[prof]:gfs γεννητικού αδένα,γεννητικός αδένας.n+conc+[pc]:gms γεννητικού αδένος,γεννητικός αδένας.n+conc+[pc]:gms στοματικής κοιλότητας,στοματική κοιλότητα.n+conc+[pc]:gfs στοματικής κοιλότητος,στοματική κοιλότητα.n+conc+[pc]:gfs εγκύκλιος επιστολή,εγκύκλιος επιστολή.n+conc+[txt]:nfs εγκύκλια επιστολή,εγκύκλιος επιστολή.n+conc+[txt]:nfs 117

136 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ραδιενεργός πηγή,ραδιενεργός πηγή.n+conc+[lieu]:nfs ραδιενεργή πηγή,ραδιενεργός πηγή.n+conc+[lieu]:nfs δεύτερη κατοικία,δεύτερη κατοικία.n+conc+[lieu]:nfs δευτέρα κατοικία,δεύτερη κατοικία.n+conc+[lieu]:nfs 6.6 Κλίση των σύνθετων λέξεων Το πρόγραμμα αυτόματης κλίσης σύνθετων λέξεων Multiflex Το Multiflex, το οποίο αναπτύχθηκε στο Laboratoire d Informatique (LI) του Πανεπιστημίου της Tours (Γαλλία) 159 από την A. Savary είναι μια πολύγλωσση πλατφόρμα που διαχειρίζεται αρχεία σε μορφή Unicode και έχει σχεδιαστεί για την αυτόματη κλίση των πολυλεκτικών μονάδων, δηλαδή για τη δημιουργία ηλεκτρονικών μορφολογικών λεξικών σύνθετων λέξεων. Το Multiflex έχει ήδη αναπτυχθεί για την αγγλική, γαλλική, πολωνική και σέρβικη γλώσσα. Είναι με τέτοιο τρόπο σχεδιασμένο έτσι ώστε να μπορεί να αναπτυχθεί για κάθε γλώσσα προσαρμόζοντάς το βέβαια στις ιδιαιτερότητές της. Βασίζεται σε φορμαλισμό ομογενοποίησης, προκειμένου να περιγραφεί η κλιτική συμπεριφορά των πολυλεκτικών μονάδων έχοντας όμως ως προϋπόθεση τη μορφολογική κλίση των απλών λέξεων. Κάποιες φορές βέβαια αυτό δεν αρκεί. Για παράδειγμα, αν θέλουμε να κλίνουμε τη σύνθετη λέξη της αγγλικής γλώσσας battle royal (γενική συμπλοκή), δεν αρκεί να κλίνουμε κάθε ένα συνθετικό της πολυλεκτικής ακολουθίας ξεχωριστά, αλλά πρέπει να προβλέψουμε και τους πιθανούς συνδυασμούς των δύο αυτών λεξικών μονάδων κυρίως στον πληθυντικό αριθμό: αλλά όχι battle royal battle royals battles royal *battles royals Επομένως, προκειμένου να περιγράψουμε λεπτομερώς μια πολυλεκτική σύνθετη μονάδα, πρέπει να ορίσουμε τη γραμματική κατηγορία στην οποία α- νήκει (ουσιαστικό, επίθετο, επίρρημα κ.ά.), τις μορφολογικές πληροφορίες που της αντιστοιχούν, καθώς και τις ιδιαιτερότητες που πιθανόν παρουσιάζει (μόνο

137 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ενικό ή πληθυντικό αριθμό κ.ά). Εκτός όμως από την πολυλεκτική μονάδα ως σύνολο, πρέπει να μελετήσουμε ξεχωριστά τις πιθανές ιδιαιτερότητες καθενός από τα συστατικά της (κλιτή ή άκλιτη λέξη κ.ά). Το πρώτο βήμα είναι η τροφοδότηση του προγράμματος με κάποια γενικά δεδομένα που αφορούν την εκάστοτε γλώσσα. Τα δεδομένα αυτά κατανέμονται σε δύο ξεχωριστά αρχεία: το μορφολογικό αρχείο (Morphology.txt) και το αρχείο αντιστοιχιών (Equivalences.txt). Το μορφολογικό αρχείο περιλαμβάνει τις γραμματικές κατηγορίες (ουσιαστικό, επίθετο κτλ.), τα γένη, τους αριθμούς και τις πτώσεις και τις αντίστοιχες τιμές τους. Ακολουθεί ένα τμήμα του μορφολογικού αρχείου που αντιστοιχεί στην ελληνική γλώσσα: Greek (Modern) <CATEGORIES> Case: N, G, A, V Gen: m, f, n Nb: s, p <CLASSES> A: (Case,<var>), (Gen,<var>), (Nb,<var>) N: (Case,<var>), (Gen,<fixed>), (Nb,<var>) Σύμφωνα με το αρχείο αυτό, για την κλίση της νέας ελληνικής πρέπει να λάβουμε υπόψη τρεις κλιτικές κατηγορίες: τις πτώσεις (Case), τα γένη (Gen) και τους αριθμούς (Nb). Για κάθε κατηγορία δίνεται ένας εξαντλητικός κατάλογος των πιθανών τιμών (π.χ. αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο για το γένος). Επιπλέον, για κάθε γραμματική κατηγορία (π.χ. Ν ουσιαστικό) δηλώνεται αν καθεμία από τις κατηγορίες μεταβάλλεται (var) ή παραμένει αμετάβλητη (fixed). Το αρχείο αυτό είναι απαραίτητο, προκειμένου να δηλώσουμε ότι μια λέξη μεταβάλλεται ως προς τον αριθμό, το γένος ή την πτώση, χωρίς να είναι αναγκαίο κάθε φορά να απαριθμούμε ποιες κλιτικές τιμές (ενικός ή πληθυντικός αριθμός, αρσενικό γένος κτλ.) της αντιστοιχούν. Προκειμένου όμως το μορφολογικό αρχείο να είναι συμβατό με τον φορμαλισμό DELA, δημιουργούμε ένα άλλο αρχείο, το αρχείο αντιστοιχιών (Equivalences.txt), στο οποίο αντιστοιχίζουμε τις τιμές των δύο συστημάτων. Το αρχείο αντιστοιχιών που δημιουργήσαμε για την ελληνική γλώσσα είναι το παρακάτω: Greek (Modern) 119

138 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ N : Case=N G : Case=G A : Case=A V : Case=V m : Gen=m f : Gen=f n : Gen=n s : Nb=s p : Nb=p Κάθε απλή ακολουθία που πρόκειται να κλιθεί στο πλαίσιο μιας πολυλεκτικής ακολουθίας, πρέπει να χαρακτηριστεί σε μορφολογικό επίπεδο, δηλαδή να εφοδιάσουμε το σύστημα με όσο το δυνατόν περισσότερα δεδομένα, έτσι ώστε το σύστημα να παράξει όλους τους επιθυμητούς κλιτούς τύπους. Λόγου χάρη, όσον αφορά τη σύνθετη λέξη σχολική τσάντα, πρέπει να ορίσουμε ότι το επίθετο σχολική είναι το θηλυκό γένος του επιθέτου σχολικός και ότι από την κλίση πρέπει να προκύψει ο τύπος σχολικές (πληθυντικός θηλυκού γένους). Για τις πληροφορίες αυτές (χαρακτηρισμό και παραγωγή των κλιτών τύπων των απλών λέξεων) είναι υπεύθυνο το σύστημα που διαχειρίζεται τις απλές λέξεις. Ειδικότερα, το σύστημα για να μπορεί να παράγει τους κλιτούς τύπους ενός λήμματος, πρέπει να γνωρίζει τον λημματικό τύπο, τον κωδικό κλίσης ή αλλιώς κλιτικό παράδειγμα και τα κλιτικά διανύσματα 160 των τύπων που πρόκειται να παραχθούν. Στο περιβάλλον του Multiflex, η περιγραφή της απλής λέξης έχει τη μορφή σχολική(σχολικός.α1:fs) όπου Α1 είναι ο κωδικός κλίσης που αντιστοιχεί στα κλιτικά διανύσματα του επιθέτου σχολικός και fs είναι οι μορφολογικές πληροφορίες σύμφωνα με τον φορμαλισμό DELA οι οποίες βρίσκονται στο αρχείο Equivalences.txt. Για ολόκληρη την πολυλεκτική μονάδα, η καταχώριση που κάνουμε στο λεξικό είναι: σχολική(σχολικός.α1:fs) τσάντα(τσάντα.ν22:fs),nc_an 160 Ο όρος προτάθηκε από τον Γ. Ανδρουλάκη και αποτελεί απόδοση του γαλλικού όρου vecteur flexionnel. 120

139 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ O παρακάτω γράφος αντιστοιχεί στις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες που κλίνονται όπως το σύνθετο όνομα σχολική τσάντα: Οι ξεχωριστές μονάδες περιγράφονται στο περιβάλλον του Multiflex υπό τη μορφή αριθμητικών μεταβλητών ($1, $2 κτλ.). Παρατηρούμε ότι η ακολουθία σχολική τσάντα αποτελείται από τρία συστατικά: το $1 αφορά το επίθετο σχολικός, το $2 το κενό και το $3 το ουσιαστικό τσάντα. Τα $1 και $3 που αντιστοιχούν σε λεξικές μονάδες από τις οποίες πρέπει να προκύψουν κλιτοί τύποι συνοδεύονται από τις αντίστοιχες μεταβλητές (πτώση, γένος, αριθμό). Το παρακάτω σχήμα αναπαριστά τις διαδρομές που πρέπει να ακολουθήσει το πρόγραμμα, προκειμένου να κλίνει πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες που αποτελούνται από ΕΕΟ, π.χ. πολυκομματικό πολιτικό σύστημα: Παρατηρούμε ότι οι ακολουθίες αυτής της μορφής αποτελούνται από πέντε συστατικά: $1 = πολυκομματικό $2 = κενό $3 = πολιτικό $4 = κενό $5 = σύστημα Ιδιαιτερότητες στην κλίση των σύνθετων λέξεων Είδαμε νωρίτερα τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζουν οι απλές λέξεις κατά την κλίση και τις οποίες πρέπει να λάβουμε υπόψη, όταν δημιουργούμε τα κλιτικά διανύσματα. Ιδιαιτερότητες όμως εμφανίζονται και στις σύνθετες λέξεις. Για παράδειγμα, το απλό επίθετο δεύτερος η ο, όταν αποτελεί συνθετικό πο- 121

140 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ λυλεκτικής μονάδας, άλλοτε παρουσιάζει στο θηλυκό τον τύπο δευτέρα και άλλοτε όχι: *Δεύτερη Παρουσία Δευτέρα Παρουσία δεύτερη δέσμη *δευτέρα δέσμη Για τον λόγο αυτό, στην πρώτη περίπτωση θα πρέπει να κλίνουμε το επίθετο δεύτερος με τον τύπο δευτέρα στο θηλυκό γένος και στη δεύτερη περίπτωση να βάλουμε άλλο κωδικό που να μην προβλέπει τον τύπο αυτό. Επομένως, συμπεραίνουμε ότι πρέπει να προσθέσουμε στο ίδιο επίθετο δύο διαφορετικούς κωδικούς, προκειμένου να λάβουμε μόνο τους αποδεκτούς τύπους. Επιπλέον, υπάρχουν αρσενικά ουσιαστικά από τα οποία προκύπτει και το θηλυκό. Ένα από αυτά είναι το ουσιαστικό ο κύριος από το οποίο προκύπτει και το θηλυκό η κυρία. Ωστόσο, η πολυλεκτική μονάδα πρώτη κυρία είναι αποδεκτή μόνο για το θηλυκό γένος (*πρώτος κύριος) με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον ίδιο κωδικό με την απλή λέξη. Επιπλέον, υπάρχουν πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες οι οποίες απαντούν είτε μόνο στον ενικό είτε μόνο στον πληθυντικό αριθμό 161. Οι ακολουθίες που απαντούν μόνο στον πληθυντικό αριθμό είναι συνήθως καταχωρισμένες στα έντυπα λεξικά σ αυτή τη μορφή. Υπάρχει όμως μεγάλος αριθμός ουσιαστικών κυρίως αφηρημένων που απαντά μόνο στον ενικό αριθμό. Επομένως, κατά την κωδικοποίηση των σύνθετων λέξεων αναζητήσαμε στο διαδίκτυο τις δομές που απαντούν μόνο στον ενικό αριθμό. Στο προηγούμενο σύστημα (GenereFlexion), προσθέταμε στο τέλος της ακολουθίας ένα S (Singulier) ή P (Pluriel) αν εμφανιζόταν μόνο στον ενικό ή μόνο στον πληθυντικό αριθμό αντίστοιχα: ανθρώπινα.α33 δικαιώματα.n365,n,p Στο παρόν σύστημα (Multiflex), δημιουργήσαμε δύο ξεχωριστούς γράφους που προβλέπουν αποτελέσματα μόνο για τον έναν αριθμό, ενικό ή πληθυντικό: βορειοελλαδίτικα(βορειοελλαδίτικος.a4:anp) ήθη(ήθος.n381:nnp),nc_pluriel+abst 161 Κατά τον G. Gross (1996: 52), οι περιορισμοί αυτοί αποτελούν ένδειξη παγιωμένης ακολουθίας. 122

141 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ αγγλικό(αγγλικός.a1:ans) χιούμορ(χιούμορ.n305:nns),nc_sing+abst Αυτόματη παραγωγή και κλίση των παραλλαγών Ο φορμαλισμός του Multiflex επιτρέπει την απαλοιφή ή τη μεταφορά καθενός από τα συστατικά της εκάστοτε πολυλεκτικής σύνθετης μονάδας. Με τον τρόπο αυτό, επιτυγχάνεται εκτός από την αυτόματη παραγωγή κλιτών τύπων και η παραγωγή και κλίση των μορφοσυντακτικών παραλλαγών 162. Για να προβλέψουμε όλες τις περιπτώσεις παραλλαγών των πολυλεκτικών σύνθετων λέξεων της δομής Ε(Ε)Ο της νέας ελληνικής, δημιουργήσαμε περίπου 30 πεπερασμένα αυτόματα. Ακολουθεί ο γράφος μέσω του οποίου παράγονται αυτόματα όλοι οι κλιτοί τύποι των σύνθετων λέξεων που αποτελούνται από ΕΟ και στις οποίες μπορεί να επέλθει απαλοιφή του επιθέτου και μετατροπή της σύνθετης λέξης σε απλή, π.χ. αυτόματος τηλεφωνητής τηλεφωνητής: Ο γράφος αυτός αναπαριστά στην πρώτη διαδρομή την ακολουθία στην πλήρη της μορφή και η δεύτερη διαδρομή δείχνει ότι απαλείφονται τα δύο συνθετικά ($1 και $2) και ότι απομένει το τρίτο συνθετικό ($3). Όπως αναφέραμε και στο υποκεφ , μία από τις πιο συχνές παραλλαγές στις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες είναι η ουσιαστικοποίηση του επιθέτου. Το πεπερασμένο αυτόματο που παραθέτουμε παρακάτω απεικονίζει αυτό το φαινόμενο: 162 Για αναλυτική περιγραφή των παραλλαγών, βλ. κεφ

142 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Η πρώτη διαδρομή αφορά όλο το σύνθετο όνομα π.χ. καισαρική τομή, ενώ στη δεύτερη διαδρομή απεικονίζεται η μετατροπή του συνθέτου σε απλή λέξη μέσω της ουσιαστικοποίησης του επιθέτου (καισαρική). Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, σε μια ακολουθία ΕΟ μπορεί να παρατηρηθούν και τα δύο παραπάνω φαινόμενα. Η αυτόματη επεξεργασία της εμφάνισης και των δύο αυτών παραλλαγών στο ίδιο σύνθετο όνομα επιτυγχάνεται μέσω του παρακάτω γράφου: Αυτό το πεπερασμένο αυτόματο αντιστοιχεί στις σύνθετες λέξεις που κλίνονται όπως η ακολουθία αστικό λεωφορείο και παρουσιάζουν ανάλογες παραλλαγές: αστικό λεωφορείο,αστικό λεωφορείο.n:nns αστικά λεωφορεία,αστικό λεωφορείο.n:nnp αστικού λεωφορείου,αστικό λεωφορείο.n:gns αστικών λεωφορείων,αστικό λεωφορείο.n:gnp 124

143 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ αστικό λεωφορείο,αστικό λεωφορείο.n:ans αστικά λεωφορεία,αστικό λεωφορείο.n:anp αστικό λεωφορείο,αστικό λεωφορείο.n:vns αστικά λεωφορεία,αστικό λεωφορείο.n:vnp αστικό,αστικό λεωφορείο.n:nns αστικά,αστικό λεωφορείο.n:nnp αστικού,αστικό λεωφορείο.n:gns αστικών,αστικό λεωφορείο.n:gnp αστικό,αστικό λεωφορείο.n:ans αστικά,αστικό λεωφορείο.n:anp αστικό,αστικό λεωφορείο.n:vns αστικά,αστικό λεωφορείο.n:vnp λεωφορείο,αστικό λεωφορείο.n:nns λεωφορεία,αστικό λεωφορείο.n:nnp λεωφορείου,αστικό λεωφορείο.n:gns λεωφορείων,αστικό λεωφορείο.n:gnp λεωφορείο,αστικό λεωφορείο.n:ans λεωφορεία,αστικό λεωφορείο.n:anp λεωφορείο,αστικό λεωφορείο.n:vns λεωφορεία,αστικό λεωφορείο.n:vnp Οι πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες που περιγράφουν γλώσσες παρουσιάζουν παραλλαγές μέσω της ουσιαστικοποίησης του επιθέτου, αλλά και αλλαγή γένους. Για παράδειγμα, η ακολουθία ισπανική γλώσσα απαντά και ως η ισπανική, αλλά και τα ισπανικά. Προκειμένου λοιπόν να παράγουμε τις παραλλαγές αυτές και να επιτύχουμε τη σύνδεση με την αρχική ακολουθία, δημιουργήσαμε ένα πεπερασμένο αυτόματο το οποίο αντιστοιχεί σ αυτές τις περιπτώσεις: 125

144 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Έτσι, από τον λημματικό τύπο ισπανική(ισπανικός.a1:afs) γλώσσα(γλώσσα.n22:nfs),nc_subfemneu μέσω του παραπάνω κλιτικού γράφου, θα λάβουμε τους ακόλουθους κλιτούς τύπους: ισπανική γλώσσα,ισπανική γλώσσα.n:nfs ισπανικές γλώσσες,ισπανική γλώσσα.n:nfp ισπανικής γλώσσας,ισπανική γλώσσα.n:gfs ισπανικών γλωσσών,ισπανική γλώσσα.n:gfp ισπανική γλώσσα,ισπανική γλώσσα.n:afs ισπανικές γλώσσες,ισπανική γλώσσα.n:afp ισπανική γλώσσα,ισπανική γλώσσα.n:vfs ισπανικές γλώσσες,ισπανική γλώσσα.n:vfp ισπανική,ισπανική γλώσσα.n:nfs ισπανικής,ισπανική γλώσσα.n:gfs ισπανική,ισπανική γλώσσα.n:afs ισπανική,ισπανική γλώσσα.n:vfs ισπανικά,ισπανική γλώσσα.n:nnp ισπανικών,ισπανική γλώσσα.n:gnp ισπανικά,ισπανική γλώσσα.n:anp ισπανικά,ισπανική γλώσσα.n:vnp Ωστόσο, κάποιες από τις λεξικές μονάδες που περιγράφουν γλώσσες παρουσιάζουν και παραλλαγές οι οποίες δεν μπορούν να παραχθούν αυτόματα μέ- 126

145 ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ σω του προγράμματος κλίσης. Για παράδειγμα, οι πολυλεκτικές σύνθετες λέξεις ολλανδική γλώσσα και ουγγρική γλώσσα παρουσιάζουν και τις παραλλαγές ολλανδέζικα και ουγγαρέζικα αντίστοιχα: η ολλανδική γλώσσα η ολλανδική και τα ολλανδικά η ουγγρική γλώσσα η ουγγρική και τα ουγγρικά αλλά και η ολλανδική γλώσσα τα ολλανδέζικα η ουγγρική γλώσσα τα ουγγαρέζικα Όπως επίσης η σύνθετη λέξη κυπριακή διάλεκτος παρουσιάζει τέσσερις διαφορετικές παραλλαγές: αλλά και η κυπριακή διάλεκτος η κυπριακή και τα κυπριακά η κυπριακή διάλεκτος τα κυπραίικα και τα κυπριώτικα Διαπιστώνουμε ότι παραλλαγές κατά τις οποίες επέρχονται αλλαγές και στο θέμα μιας λεξικής μονάδας δεν είναι δυνατόν να παραχθούν ταυτόχρονα με την παραγωγή των κλιτών τύπων και συνεπώς αρκούμαστε στην καταχώρισή τους στο λεξικό των απλών ουσιαστικών Επίλογος Συμπεραίνοντας, συμφωνούμε με τους Constant & Yannacopoulou (2003: 786) ότι η κατασκευή ενός ηλεκτρονικού λεξικού είναι μια διαδικασία η οποία στην πράξη αποδεικνύεται πιο απαιτητική απ ό,τι κανείς μπορεί να αντιλαμβάνεται. Απαιτεί πάνω απ όλα βαθιά γνώση του κλιτικού συστήματος της γλώσσας-εργασίας, δηλαδή των γραμματικών κατηγοριών, των κλιτικών παραδειγμάτων, των ειδικών συμβόλων και της μορφής στην οποία πρέπει να παρουσιαστούν όλες αυτές οι πληροφορίες. Το γεγονός ότι η κωδικοποίηση των λημμάτων γίνεται χειρωνακτικά καθιστά τη διαδικασία εξαιρετικά επίπονη και χρονοβόρα. Επιπλέον, δεν μπορεί κάποιος να φέρει εις πέρας αυτό το έργο, αν δε συμβουλευτεί έντυπα λεξικά και σώματα κειμένων, καθώς χρειάζεται μελέτη των διαφορετικών χρήσεων μιας λέξης, της ορθογραφίας, των κλιτικών παραδειγμάτων και των παραλλαγών με τις οποίες εμφανίζεται κάθε λεξική μονάδα. 127

146 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ 7 Σημασιολογική κατηγοριοποίηση των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων 7.1 Εισαγωγή Αντικείμενο αυτού του κεφαλαίου είναι τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά που συνοδεύουν τα λήμματα του ηλεκτρονικού λεξικού των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων που κατασκευάζουμε. Αρχικά, θα αναλύσουμε τα κριτήρια και τις μεθόδους βάσει των οποίων προβαίνουμε στον σημασιολογικό χαρακτηρισμό των λεξικών μονάδων. Έπειτα, θα παρουσιάσουμε αναλυτικά τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά και τα προβλήματα που ανέκυψαν κατά τη σημασιολογική κατηγοριοποίηση. Ο χαρακτηρισμός των ουσιαστικών με βάση τα συντακτικο-σημασιολογικά τους χαρακτηριστικά είναι θεμελιώδους σημασίας, καθώς αποτελούν βασική πληροφορία στους πίνακες του λεξικού-γραμματικής όπου περιγράφονται λεπτομερώς οι συντακτικές δομές ρημάτων (T. Kyriacopoulou 1990, Yannacopoulou 2005, Φίστα 2007, Voskaki 2011), ουσιαστικών (Σφέτσιου 2007, A. Kyriakopoulou 2011) και επιρρημάτων (Voyatzi 2006). Σύμφωνα με τη Monceaux (1993: 184), η περιγραφή των σημασιολογικών ιδιοτήτων των ουσιαστικών ενός λεξικού είναι απαραίτητη για δύο λόγους: πρώτον διότι επιτρέπει μια πιο ομοιόμορφη επεξεργασία των ομόγραφων λέξεων και των παραλλαγών, με αποτέλεσμα να διευκολύνεται η χρήση και η επικαιροποίηση του εκάστοτε λεξικού από τους ανθρώπινους χρήστες και δεύτερον διότι ένα πρόγραμμα ανάλυσης που χρησιμοποιεί λεξικά και γραμματικές πρέπει να έχει πρόσβαση σε ένα δομημένο και σε σημασιολογικό επίπεδο λεξικό. Συνεπώς, η προσθήκη σημασιολογικών χαρακτηριστικών συμβάλλει στη βελτίωση των αποτελεσμάτων της αυτόματης ανάλυσης. Αρχικά, η προσθήκη σημασιολογικών χαρακτηριστικών πραγματοποιήθηκε στις απλές λεξικές μονάδες, οι οποίες είναι σε μεγάλο βαθμό πολύσημες. Λόγου χάρη, μπορούμε να εντοπίσουμε τη λέξη αγορά με τουλάχιστον τέσσερις σημασίες, όπως φαίνεται στα ακόλουθα παραδείγματα 163 : (1) Ο Κώστας διαπραγματεύεται την αγορά ενός ακινήτου (απόκτηση αγαθών έναντι χρημάτων) (ΛΚΝ) 163 Τα παραδείγματα 1-4 που ακολουθούν προέρχονται από τη μεταπτυχιακή εργασία της Φούφη (2005: 8-9). 128

147 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ (2) Ο Κώστας δεν έμεινε ευχαριστημένος από την αγορά που έκανε (το αγαθό που αποκτιέται έναντι χρημάτων) (ΛΚΝ) (3) Ο Κώστας κατέβηκε στην αγορά για ψώνια (το εμπορικό κέντρο, τα μαγαζιά) (ΛΚΝ) (4) Ο Κώστας έχει καλό όνομα στην αγορά [το σύνολο των ανθρώπων που σχετίζονται με την αγορά (έμποροι, εργαζόμενοι κτλ.)] (ΛΚΝ) Δεδομένου ότι το ουσιαστικό αγορά παρουσιάζει διαφορετικές σημασίες ανάλογα με το συγκείμενο, στο ηλεκτρονικό λεξικό ενσωματώσαμε τέσσερις διαφορετικές καταχωρίσεις για το λήμμα αυτό, συνοδευόμενες από το αντίστοιχο σημασιολογικό χαρακτηριστικό 164. Πιο συγκεκριμένα, το λεξικό έχει την ε- ξής μορφή: αγορά,n26+abst αγορά,n26+conc αγορά,n26+conc+[lieu] αγορά,n26+humcoll 165 Όπως παρατηρεί και η Panayotopoulou (1992 : 39), οι πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες παρουσιάζουν μικρότερο βαθμό πολυσημίας από τις απλές. Στην ίδια παρατήρηση οδηγούμαστε και αν μελετήσουμε τη λέξη αγορά ως συνθετικό πολυλεκτικής μονάδας. Παραθέτουμε ενδεικτικά τα παρακάτω παραδείγματα: (5) Με ορισμένες εξαιρέσεις ο βέλτιστος μηχανισμός φαίνεται να είναι η ε- λεύθερη αγορά 166 (6) Ανθίζει η μαύρη αγορά στο ντέρμπι του Μάντσεστερ 167 (7) Στις υπαίθριες αγορές θα βρείτε διάφορα μικροαντικείμενα και αναμνηστικά Οι πολλαπλές καταχωρίσεις στο ηλεκτρονικό μορφολογικό λεξικό αφενός συμβάλλουν στη λεπτομερέστερη περιγραφή των λεξικών μονάδων, αφετέρου πολλαπλασιάζουν τις αμφισημίες κατά την αυτόματη ανάλυση. 165 Βλ. παρακάτω για την επεξήγηση των συμβόλων

148 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (8) Λίγες μέρες πριν τα Χριστούγεννα τίποτα στην τοπική αγορά δε συνηγορεί με το εορταστικό κλίμα 169 (9) Η κεντρική αγορά στο Ηράκλειο βρίσκεται στην οδό (10) Στις λαϊκές αγορές μας θα βρείτε προϊόντα γης και θάλασσας αλλά και βιομηχανικά είδη 171 Οι παραπάνω πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες κωδικοποιούνται στο ηλεκτρονικό λεξικό των σύνθετων λέξεων ως εξής: ελεύθερη(ελεύθερος.α4:fs) αγορά(αγορά.ν26:fs),nc_an+abst μαύρη(μαύρος.α4:fs) αγορά(αγορά.ν26:fs),nc_an+abst υπαίθρια(υπαίθριος.a5:fs) αγορά(αγορά.ν26:fs),nc_an+conc+[lieu] τοπική(τοπικός.a1:fs) αγορά(αγορά.ν26:fs),nc_an+conc+[lieu] κεντρική(κεντρικός.a1:fs) αγορά(αγορά.ν26:fs),nc_an+conc+[lieu] λαϊκή(λαϊκός.a1:fs) αγορά(αγορά.ν26:fs),nc_an+conc+[lieu] 7.2 Κριτήρια και μέθοδοι Στο υποκεφάλαιο αυτό, θα αναλύσουμε τα κριτήρια που αποτέλεσαν τη βάση της έρευνάς μας, καθώς και τις μεθόδους που ακολουθήσαμε για την προσθήκη των σημασιολογικών χαρακτηριστικών στα σύνθετα ουσιαστικά της νέας ελληνικής. Για τον ορισμό των κριτηρίων, των μεθόδων και για τον τρόπο κωδικοποίησης των σημασιολογικών χαρακτηριστικών, βασιστήκαμε στην αντίστοιχη έ- ρευνα της Courtois (1994) για τη γαλλική γλώσσα, στη μελέτη της Κωνσταντάρα (2004) για τα μονολεκτικά ουσιαστικά της νέας ελληνικής και στη μεταπτυχιακή εργασία της Φούφη (2005), όπου κωδικοποιήθηκαν περίπου απλά ουσιαστικά και ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα σύνθετων ουσιαστικών (περίπου 100) της νέας ελληνικής

149 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Κριτήρια Για τον σημασιολογικό χαρακτηρισμό των πολυλεκτικών σύνθετων ουσιαστικών βασιζόμαστε σε διαισθητικά, λεξιλογικά και συντακτικά κριτήρια. Δεδομένου ότι κάποια ουσιαστικά κυρίως τα ανθρώπινα είναι δυνατόν να κατηγοριοποιηθούν χωρίς να μελετήσουμε το συγκείμενο μέσα στο οποίο εμφανίζονται στον λόγο, ενώ άλλες κατηγορίες ουσιαστικών αποκτούν σημασιολογική υπόσταση μόνο όταν ενταχθούν μέσα σε μία πρόταση, εφαρμόζουμε τα κριτήρια που αναλύονται παρακάτω είτε μεμονωμένα είτε συνδυαστικά Διαίσθηση του φυσικού ομιλητή Η ταξινόμηση των ουσιαστικών σε σημασιολογικά πεδία συχνά αποδεικνύεται προφανής για τους φυσικούς ομιλητές μιας γλώσσας. Λόγου χάρη, θεωρείται αυτονόητο για έναν φυσικό ομιλητή της νέας ελληνικής ότι τα ουσιαστικά σκύλος, πέστροφα, σαλιγκάρι εντάσσονται στην κατηγορία των ζώων, τα λάχανο, τριαντάφυλλο, κερασιά σε αυτή των φυτών και τα αυλή, κτήριο, χωριό στην κατηγορία του τόπου (Κωνσταντάρα 2004: 335). Επιπλέον, το χαρακτηριστικό ανθρώπινο είναι αυτό που διαισθητικά μοιάζει το πιο προφανές. Στην καθημερινή μας ζωή, δεν εκφράζεται κανένας ενδοιασμός αναφορικά με το τι αποτελεί ή όχι μέρος της ανθρώπινης φύσης (G. Gross 1995). Βέβαια, η αντίληψη του εκάστοτε ομιλητή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το πολιτισμικό του υπόβαθρο, από τις επιρροές που δέχεται από τον περιβάλλοντα χώρο και από τις γνώσεις που έχει αποκτήσει (Φούφη 2005: 23). Για παράδειγμα, για έναν χημικό η σημασία της σύνθετης ακολουθίας εκλεκτική συγγένεια 172 είναι προφανής, όπως και για έναν βιολόγο η σημασία της ακολουθίας άμεση γένεση 173, έννοιες που η πλειονότητα του ελληνόφωνου κόσμου αγνοεί Λεξικογραφικοί ορισμοί Βασική πηγή άντλησης πληροφοριών αποτέλεσαν οι ορισμοί που αποδίδονται στα λήμματα του ΛΚΝ και του ΛΝΕΓ. 172 «Φυσικοχημική έλξη ορισμένων χημικών ουσιών προς κάποιο κυτταρικό στοιχείο» (ΛΚΝ). 173 «Δημιουργία δύο τέλειων κυττάρων από διάσπαση ενός» (ΛΚΝ). 131

150 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Ανθρώπινα ουσιαστικά Πιο συγκεκριμένα, οι λεξιλογικές περιγραφές που ξεκινούν με τη φράση «αυτός που» παραπέμπουν στο σημασιολογικό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου. Για παράδειγμα, ο καλλιτεχνικός πράκτορας είναι «αυτός που αναλαμβάνει να οργανώνει διάφορες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις». Συνεπώς, η ακολουθία αυτή θα κωδικοποιηθεί ως εξής: καλλιτεχνικός(καλλιτεχνικός.a1:ms) πράκτορας(πράκτορας.n4560:ms),nc_an+hum+[prof] Σύμφωνα με τη Monceaux (1993: ), ένας καθαρά σημασιολογικός ορισμός της έννοιας ανθρώπινο δεν καλύπτει τα ουσιαστικά που περιγράφουν υπερφυσικά όντα, φανταστικά ή μυθικά πρόσωπα, θεότητες ή άλλα όντα που κυμαίνονται ανάμεσα σε θεϊκή και ανθρώπινη φύση (υποχθόνιος θεός, φανταστικό ον, μυθικό πρόσωπο, ενάλια θεότητα). Επιπλέον, προσθέτει ότι οι σημασιολογικοί ορισμοί δε μας επιτρέπουν να εντάξουμε στην κατηγορία των ανθρώπινων, ουσιαστικά όπως ιδιωτική επιχείρηση 174. Ωστόσο, τέτοιες ακολουθίες παρουσιάζουν κοινές ιδιότητες με τα ανθρώπινα ουσιαστικά γι αυτό και στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας λαμβάνουν το σημασιολογικό χαρακτηριστικό HumColl (συλλογικό ανθρώπινο): (11) Ιδιωτική επιχείρηση απέλυσε έγκυο υπάλληλό του και τιμωρήθηκε με πρόστιμο (11α) Ο εργοδότης μου απέλυσε έγκυο υπάλληλό του και τιμωρήθηκε με πρόστιμο (11β) Ο κ. Παπαδόπουλος απέλυσε έγκυο υπάλληλό του και τιμωρήθηκε με πρόστιμο Συγκεκριμένα ουσιαστικά Κατά την έρευνά μας, παρατηρήσαμε ότι οι λεξικογραφικές περιγραφές που ξεκινούν με τη φράση «καθετί που» ή «στο οποίο...» αναφέρονται σε συγκεκριμένα ουσιαστικά. Λόγου χάρη, η ακολουθία υλικό αγαθό περιγράφεται ως «καθετί που θεωρούμε ότι έχει αξία υλική» (ΛΚΝ) και ο ορισμός της ακολουθίας ενιαίο ψηφοδέλτιο είναι το ψηφοδέλτιο «στο οποίο αναγράφονται τα ονόματα όλων των υποψηφίων, χωρίς διάκριση παρατάξεων» (ΛΚΝ). Κατά συνέπεια, 174 «Επιχείρηση που ανήκει σε ιδιώτη, που δεν ανήκει στο κράτος» (ΛΝΕΓ). 132

151 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ στο λεξικό που κατασκευάζουμε τις εντάσσουμε στην κατηγορία των συγκεκριμένων ουσιαστικών: υλικό(υλικός.a1:ns) αγαθό(αγαθό.n32:ns),nc_an+conc αντιηλιακό(αντιηλιακός.a1:ns) λάδι(λάδι.n303:ns),nc_an+conc Συντακτικά κριτήρια Ανθρώπινα ουσιαστικά Σύμφωνα με τον M. Gross (1975: 47-50), δύο τρόποι υπάρχουν για να ε- λέγξουμε την αποδεκτότητα ενός ανθρώπινου ουσιαστικού σε μια συγκεκριμένη συντακτική δομή: - η αντικατάσταση του υποκειμένου με ένα κύριο όνομα και - η ερώτηση με τη βοήθεια της προσωπικής αντωνυμίας ποιος-ποια-ποιο. Έτσι, κάνουμε τα εξής τεστ (βλ. για τα ελληνικά Yannacopoulou 2005): (12) Ε: Ποιος αποφάσισε την ψήφιση του νομοσχεδίου; Α: Ο υπηρεσιακός πρωθυπουργός αποφάσισε την ψήφιση του νομοσχεδίου Α: Ο Λ. Παπαδήμος αποφάσισε την ψήφιση του νομοσχεδίου Α: Η υπηρεσιακή κυβέρνηση αποφάσισε την ψήφιση του νομοσχεδίου Η ιδιότητα N i =: N hum δεν αφορά μόνο την κατανομή του ουσιαστικού σε θέση υποκειμένου (N0) αλλά και σε θέση άμεσου αντικειμένου (N1). Παραδείγματος χάρη: (13) Ο κ. Παπούλιας κάλεσε τον υπηρεσιακό πρωθυπουργό στο Προεδρικό Μέγαρο N 0Hum V N 1Hum Loc N 2Conc+[Lieu] (13α) Ο κ. Παπούλιας κάλεσε τον κ. Παπαδήμο στο Προεδρικό Μέγαρο N 0Hum V N 1 Hum Loc N 2Conc+[Lieu] Τα ανθρώπινα ουσιαστικά παρουσιάζουν επίσης τις ίδιες κατανεμητικές ι- διότητες με την αόριστη αντωνυμία κάποιος (Monceaux 1993: 194, A. Kyriakopoulou 2011: 210): (14) Ο Γιώργος συνάντησε κάποιον (14α) Ο Γιώργος συνάντησε τον Γιάννη 133

152 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (14β) Ο Γιώργος συνάντησε τον αδελφικό του φίλο Η μελέτη των συντακτικών δομών μπορεί να βοηθήσει και στην απόφαση για την απόδοση σημασιολογικών χαρακτηριστικών στα συλλογικά ουσιαστικά, όπως το συλλογικό ανθρώπινο. Για να τα εντοπίσουμε, η Monceaux (1993: ) προτείνει να μελετήσουμε τα υποκείμενα ρημάτων, όπως αυτά των συγκεντρώνομαι, συναθροίζομαι, επιστρατεύομαι, εισρέω. Παραθέτουμε τα ακόλουθα παραδείγματα: (15) Σε ξενοδοχείο στη Βουλιαγμένη συγκεντρώθηκε η εθνική ομάδα της Ελλάδας ενόψει των επόμενων αναμετρήσεων για την προκριματική φάση του Euro (16) Περί τα τέλη Μαΐου 1821, συναθροίστηκαν στρατιωτικά σώματα Ελλήνων γύρω από το Βραχώρι, πολιορκώντας το στενά 176 (17) Επιστρατεύεται η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τη στήριξη της διαδικασίας του «Γκρίντρι» 177 Συνεπώς: εθνική(εθνικός.a1:fs) ομάδα(ομάδα.n204:fs),nc_an+humcoll στρατιωτικό(στρατιωτικός.a1:ns) σώμα(σώμα.n363:ns),nc_an+humcoll Ευρωπαϊκή(Ευρωπαϊκός.A1:fs) Επιτροπή(Επιτροπή.Ν200:fs),NC_AN+HumColl Συγκεκριμένα ουσιαστικά (Conc) Από συντακτικής άποψης, τα συγκεκριμένα ουσιαστικά, όταν βρίσκονται σε θέση άμεσου αντικειμένου, απαντούν στην ερώτηση τι (M. Gross: αδημ., M. Gross 1994: 2196 & 2202) 178. (18) Ε: Μα τι κοιτάς; Α: Το γαμπριάτικο κοστούμι σου. Είναι υπέροχο! Πρόκειται για ένα από τα τρία κριτήρια που ορίζει ο M. Gross (1994: ) για τον διαχωρισμό του άμεσου αντικειμένου από άλλα άμεσα συμπληρώματα ενός μεταβατικού ρήματος. Τα άλλα δύο κριτήρια είναι ο σχηματισμός αναφορικής πρότασης και η μετατροπή της ενεργητικής δομής σε παθητική. 134

153 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ όπου γαμπριάτικο κοστούμι =: Ν+Conc Ωστόσο, σε θέση άμεσου αντικειμένου, θα μπορούσαμε να έχουμε και ένα ανθρώπινο ουσιαστικό, όπως φαίνεται και στο παρακάτω παράδειγμα: (19) Ε: Τι μελετάς εκεί; Α: Το αναγνωστικό κοινό του περιοδικού μας όπου αναγνωστικό κοινό =: Ν+HumColl Συγκεκριμένα ουσιαστικά που δηλώνουν τόπο Tα ουσιαστικά που δηλώνουν τόπο απαντούν στην ερώτηση πού (M. Gross: αδημ.) και συνήθως είναι συγκεκριμένα: (20) Ε: Πού γίνεται ο αγώνας; Α: Στο Ολυμπιακό Στάδιο όπου Ολυμπιακό Στάδιο =: Ν+Conc+[Lieu] Όμως, και ένα ανθρώπινο ουσιαστικό μπορεί να δηλώσει τόπο, όταν συντάσσεται με πρόθεση. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο παράδειγμα: (21) Ο Γιώργος μένει στη Ρέα N 0 V Loc N 1Hum (21α) = Ο Γιώργος μένει σε (το σπίτι + το διαμέρισμα +...) της Ρέας N 0 V Loc N app 179 DET gén N Humgén Παρατηρούμε εδώ ότι λόγω της μετωνυμικής σχέσης που υπάρχει ανάμεσα στο ανθρώπινο όνομα Ρέα και τα ονοματικά σύνολα το σπίτι και το διαμέρισμα, το ανθρώπινο όνομα δηλώνει τον τόπο, καθώς το κοινό όνομα απουσιάζει. Κατά τους Le Pesant & Trégouët (2000), στο συντακτικό επίπεδο, τόπο μπορούν να δηλώσουν όλα τα συγκεκριμένα ουσιαστικά. Λόγου χάρη, το ουσιαστικό χειρουργικό τραπέζι αποτελεί ένα συγκεκριμένο αντικείμενο και κωδικοποιείται στο λεξικό ως εξής: 179 Πρόκειται για συντομογραφία του όρου Nom Approprié ο οποίος περιγράφει ένα ουσιαστικό που παρουσιάζει μεγάλη πιθανότητα εμφάνισης σε ένα συγκεκριμένο συγκείμενο και για τον λόγο αυτό, μπορεί να απουσιάζει (Harris 1976: ). Στα ελληνικά αποδόθηκε από τη Φίστα (2007) ως σημασιολογικά σύνδρομο ουσιαστικό, όρο που θα υιοθετήσουμε και στην παρούσα διατριβή. 135

154 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ χειρουργικό(χειρουργικός.a1:ns) τραπέζι(τραπέζι.n303:ns),nc_an+conc Στην ακόλουθη πρόταση, όμως, δηλώνει τον τόπο: (22) Ο χειρουργός άφησε τα εργαλεία του πάνω στο χειρουργικό τραπέζι N 0 V N 1 Loc N 2 Πρόκειται, όμως, για γενικευμένο κανόνα ο οποίος αναπαριστάται μέσω τοπικών γραμματικών κατά την αυτόματη ανάλυση κειμένων και συνεπώς δεν μπορούμε να προβλέψουμε μια τέτοιου είδους κωδικοποίηση στο μορφολογικό λεξικό. Συγκεκριμένα ουσιαστικά που περιγράφουν μέρη του σώματος Τα ουσιαστικά που περιγράφουν μέρη του σώματος εμφανίζονται σε θέση υποκειμένου ή άμεσου αντικειμένου το οποίο αναφέρεται στο ρήμα: (23) Ο Γιώργος σήκωσε το χέρι για να απαντήσει στην ερώτηση της δασκάλας (24) Τα χέρια δυναμώνουν με τη γυμναστική Όταν το ουσιαστικό που δηλώνει μέρος του σώματος βρίσκεται σε θέση άμεσου αντικειμένου, είναι πιο φυσικό -στη νέα ελληνική- να συνδέεται στον λόγο το άμεσο αντικείμενο με το ανθρώπινο υποκείμενο μέσω μιας κτητικής αντωνυμίας (Yannacopoulou 2005: 132), όπως φαίνεται και στα παρακάτω παραδείγματα: (25) Πονάει η σπονδυλική στήλη μου V Npc 0 (26) Ο Γιώργος τραυμάτισε το αριστερό χέρι του N 0 V Npc 1 Διαφαίνεται ότι οι λεξικές μονάδες που αναφέρονται σε μέρη του σώματος έχουν τις ίδιες συντακτικές δομές με τα ουσιαστικά που δηλώνουν συγκεκριμένα αντικείμενα (Yannacopoulou 2005: 133). Λόγου χάρη, οι προτάσεις: (27) Ο Γιώργος ακούμπησε το δεξί πόδι του πάνω στο τραπέζι και N 0 V Npc 1 Loc Nconc 2 136

155 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ (28) Ο Γιώργος ακούμπησε το ποτήρι του πάνω στο τραπέζι είναι εξίσου αποδεκτές. N 0 V Nconc 1 Loc Nconc 2 Επίσης, συναντάμε δομές όπου μέρη του σώματος δηλώνουν τόπο (Yannacopoulou 2005: 133), π.χ.: (29) Ε: Πού κάθισε η Ρέα; Α: Η Ρέα κάθισε πάνω στο δεξί πόδι του Γιώργου N 0 V Loc Npc 1 DET gén N Humgén Το τοπικό συμπλήρωμα πάνω στο δεξί πόδι του Γιώργου προσδιορίζει τον τόπο στον οποίο τοποθετείται το ανθρώπινο υποκείμενο (εδώ Ρέα) και εξ ορισμού θεωρείται ότι αυτό το συμπλήρωμα δηλώνει κάτι το συγκεκριμένο (Yannacopoulou 2005: 133). Στην πρόταση: (29α) Η Ρέα κάθισε πάνω στον Γιώργο η οποία προκύπτει από μετασχηματισμό της προηγούμενης, αναπτύσσεται μια μετωνυμική σχέση ανάμεσα στο ανθρώπινο συμπλήρωμα Γιώργος και το ονοματικό σύνολο της δομής Νpc του Γιώργου, όπου το Νpc είναι ένα σημασιολογικά σύνδρομο ουσιαστικό (Napp), όπως σώμα, πόδια, κεφάλι κτλ. Σ αυτή την περίπτωση, το Νpc μπορεί να παραλείπεται (Yannacopoulou 2005: 133). Οι συντακτικές αυτές ιδιότητες περιέχονται στους πίνακες του λεξικούγραμματικής των ρηματικών μεταβατικών τοπικών δομών (βλ. Yannacopoulou 2005). Ζώα Στο λεξικό του Dubois (1994: 36), η κατηγορία των ζώων (animaux) ορίζεται ως υποκατηγορία των ουσιαστικών που περιγράφουν έμβια όντα μη ανθρώπινα, η οποία στο συντακτικό επίπεδο παρουσιάζει διαφορετικές ιδιότητες από αυτές των ανθρώπινων. Παραδείγματος χάρη, το ρήμα σκέφτομαι δεν μπορεί να δεχτεί ως υποκείμενο ένα ουσιαστικό της κατηγορίας αυτής, όπως φαίνεται και στις ακόλουθες προτάσεις: (30) Ο Κώστας σκέφτεται να πουλήσει το σπίτι του (30α) *Ο σκύλος του Κώστα σκέφτεται να πουλήσει το σπιτάκι του 137

156 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Ωστόσο, συναντάμε περιπτώσεις όπου το ουσιαστικό που περιγράφει ζώο χρησιμοποιείται για να προσδώσει στον άνθρωπο τις ιδιότητες που ο άνθρωπος αποδίδει στερεοτυπικά στο ζώο. Λόγου χάρη, χρησιμοποιούμε το ουσιαστικό αλεπού για να χαρακτηρίσουμε έναν άνθρωπο, όπως στο ακόλουθο παράδειγμα: (31) Χίτσφελντ: "Πονηρή αλεπού ο Ρεχάγκελ" 180 Επιπλέον, η σύνθετη λέξη λευκή περιστερά χρησιμοποιείται «ειρωνικά για πρόσωπο που παριστάνει ότι δεν έχει καμία συμμετοχή σε πράξη επιλήψιμη» (ΛΚΝ): (32) Λευκή περιστερά η Siemens με 200 εκατομμύρια ευρώ 181 Αντίστοιχα, η σύνθετη λέξη κουρεμένο γίδι χρησιμοποιείται «κοροϊδευτικά, για κάποιον που έκοψε τα μαλλιά του πολύ κοντά και άσκημα» (ΛΚΝ): (33) Το κουρεμένο γίδι, ο Robert Pattinson 182 Τα παραδείγματα που παραθέσαμε στο υποκεφάλαιο αυτό επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι δεν αρκεί ο σημασιολογικός ορισμός ενός ουσιαστικού για να του αποδώσουμε ένα σημασιολογικό χαρακτηριστικό, αλλά πρέπει να το εντάσσουμε σε προτάσεις, προκειμένου να μελετήσουμε τη συντακτική του συμπεριφορά Μέθοδοι κωδικοποίησης των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων Τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά είναι τα ίδια για τις απλές και τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες (M. Gross: αδημ.). Κατά την κωδικοποίηση των σύνθετων λέξεων με σημασιολογικά χαρακτηριστικά, καταλήξαμε στα εξής συμπεράσματα: Α) Όταν η πολυλεκτική σύνθετη μονάδα σχηματίζεται από ένα ή περισσότερα επίθετα και ένα ουσιαστικό, το ουσιαστικό είναι αυτό που καθορίζει το σημασιολογικό χαρακτηριστικό, π.χ.: αντιπρόσωπος,n4207+hum δικαστικός(δικαστικός.a1:ms) αντιπρόσωπος(αντιπρόσωπος.n4207:ms),nc_an+hum

157 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ τηλέφωνο,n30100+conc κινητό(κινητός.a1:ns) τηλέφωνο(τηλέφωνο.n30100:ns),nc_an+conc τέχνη,n25+abst αφηρημένη(αφηρημένος.a4:fs) τέχνη(τέχνη.n25:fs),nc_an+abst αρκούδα,n204+anl λευκή(λευκός.a1:fs) αρκούδα(αρκούδα.n204:fs),nc_an+anl βιβλίο,n31+conc εμπορικό(εμπορικός.a1:ns) λογιστικό(λογιστικός.a1:ns) βιβλίο(βιβλίο.n31:ns),nc_an+conc+[txt] ωκεανός,n1+conc+[lieu] βόρειος(βόρειος.a5:ms) παγωμένος(παγωμένος.a4:ms) ωκεανός(ωκεανός.n1:m s),nc_an+conc+[lieu] συναγωνισμός,n1+abst αθέμιτος(αθέμιτος.a4:ms) εμπορικός(εμπορικός.a1:ms) συναγωνισμός(συναγωνισμός. N1:ms), NC_AN+Abst Β) Όταν το απλό όνομα είναι πολύσημο, ενδέχεται το σημασιολογικό χαρακτηριστικό της πολυλεκτικής μονάδας στην οποία εντάσσεται, να συμπίπτει με μία από τις σημασίες της πολύσημης λέξης. Για παράδειγμα, η απλή λέξη ψυχή μπορεί σύμφωνα με το ΛΚΝ να: α) περιγράφει το ένα από τα δύο βασικά στοιχεία που συνθέτουν την ανθρώπινη φύση (34) Ο άνθρωπος αποτελείται από σώμα και ψυχή 139

158 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ β) περιγράφει τον συναισθηματικό και ηθικό κόσμο του ανθρώπου σε αντίθεση προς τις διανοητικές λειτουργίες του (34α) H καλλιέργεια πνεύματος και ψυχής γ) να είναι συνώνυμο της λέξης θάρρος (34β) Aυτός ο άνθρωπος έχει ψυχή = Aυτός ο άνθρωπος έχει θάρρος δ) να είναι συνώνυμο της λέξης άνθρωπος (34γ) Δεν υπάρχει ψυχή στο δρόμο = Δεν υπάρχει άνθρωπος στο δρόμο ε) περιγράφει αυτόν που δίνει θάρρος, ζωντάνια, που κινεί ένα σύνολο ανθρώπων (34δ) Ο διευθυντής είναι η ψυχή του εργοστασίου Σύμφωνα με τους παραπάνω ορισμούς, θα προβούμε σε δύο καταχωρίσεις στο λεξικό των απλών λέξεων για τη λεξική μονάδα ψυχή ψυχή,n200+abst ψυχή,n200+hum ενώ στο λεξικό των σύνθετων λέξεων η ακολουθία αδελφή ψυχή θα λάβει μόνο ένα σημασιολογικό χαρακτηριστικό, αυτό του ανθρώπινου: αδελφή(αδελφός.a1:fs) ψυχή(ψυχή.n200:fs),nc_an+hum 7.3 Βασικά σημασιολογικά χαρακτηριστικά Παρακάτω, θα παρουσιάσουμε αναλυτικά τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά που χρησιμοποιήσαμε κατά την κωδικοποίηση των σύνθετων ουσιαστικών που απαρτίζουν το λεξικό μας. Το πρώτο στάδιο είναι ο προσδιορισμός των βασικών σημασιολογικών χαρακτηριστικών των ουσιαστικών. Όπως παρατηρεί η Monceaux (1993: 185), ακόμα και τα πιο γενικά συντακτικο-σημασιολογικά χαρακτηριστικά μπορούν να συμβάλουν στην άρση των αμφισημιών που προκύπτουν από τις διαφορετικές σημασίες (ή χρήσεις) ενός ίδιου τύπου ρήματος, επιθέτου ή ουσιαστικού. Διακρίνουμε τις εξής βασικές κατηγορίες: - Ανθρώπινα ουσιαστικά (Hum) - Συγκεκριμένα ουσιαστικά (Conc) - Αφηρημένα ουσιαστικά (Abst) 140

159 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ - Ζώα (Anl) Η παραπάνω κατηγοριοποίηση δεν είναι αυθαίρετη, καθώς πρόκειται για σημασιολογικά χαρακτηριστικά που συνδέονται άμεσα με συντακτικές ιδιότητες. Επιπλέον, συμβάλλουν στην υποδιαίρεση του λεξικού των ουσιαστικών σε σημασιολογικές ομάδες, για τις οποίες η διαίσθηση επιβεβαιώνει σε μεγάλο βαθμό τις γραμματικές ιδιότητες (M. Gross: αδημ.). Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι σε καθεμία από τις παραπάνω βασικές κατηγορίες προστίθεται η πληροφορία Coll (Collectif), όταν το ουσιαστικό της εκάστοτε ακολουθίας είναι περιληπτικό (συλλογικό) ουσιαστικό ή ουσιαστικό που περιγράφει ένα σύνολο ομοειδών πραγμάτων. O M. Gross (1995) δέχεται την έννοια του συλλογικού μόνο για τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά Hum και HumColl, Veg και VegColl, Anl και AnlColl. Για τις υπόλοιπες κατηγορίες, θεωρεί ανούσια μια ανάλογη υποκατηγοριοποίηση. Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, κρίναμε σκόπιμο να διαχωρίσουμε τα συγκεκριμένα ουσιαστικά που περιγράφουν σύνολα πραγμάτων από τα υπόλοιπα, γι αυτό χρησιμοποιήσαμε και το σημασιολογικό χαρακτηριστικό ConcColl. Ενδεικτικά, παραθέτουμε τα παρακάτω παραδείγματα: ιατρικός(ιατρικός.a1:ms) κόσμος(κόσμος.n10:ms),nc_sing+humcoll οικιακός(οικιακός.a1:ms) εξοπλισμός(εξοπλισμός.n1:ms),nc_an+conccoll εκπαιδευτικό(εκπαιδευτικός.a1:ms) σύστημα(σύστημα.n361:ns),nc_an+abstcoll ζωικό(ζωικός.a1:ns) βασίλειο(βασίλειο.n3000:ns),nc_an+anlcoll Ανθρώπινα ουσιαστικά (Hum) Ο G. Gross (1995: 76) υποστηρίζει ότι «το χαρακτηριστικό ανθρώπινο δεν αποτελεί επαρκή πληροφορία για να περιγράψουμε με την επιθυμητή ακρίβεια τη συντακτική συμπεριφορά, δηλαδή τις χρήσεις των κατηγορημάτων μιας φυσικής γλώσσας». Θα έπρεπε, λοιπόν, να ανατρέξουμε σε πιο λεπτομερείς σημασιολογικές προσεγγίσεις, τις τάξεις αντικειμένων (G. Gross: 1994). Στην κατηγορία των ανθρώπινων ουσιαστικών ανήκουν οι λεξικές μονάδες που περιγράφουν: - ανθρώπινα όντα αρσενικού ή θηλυκού γένους: αιώνιος(αιώνιος.a5:ms) φοιτητής(φοιτητής.n4001:ms),nc_an+hum πρώτη(πρώτος.a4:fs) κυρία(κυρία.n2:fs),nc_an+hum 141

160 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ - επαγγέλματα: ιατρικός(ιατρικός.a1:ms) επισκέπτης(επισκέπτης.n4002:ms),nc_an+hum+[prof] αγροτικός(αγροτικός.a1:ms) γιατρός(γιατρός.n4201:ms),nc_an+hum+[prof] - αθλητές, ερασιτέχνες και επαγγελματίες: διεθνής(διεθνής.a3:ms) παίκτης(παίκτης.n4002:ms),nc_an+hum χειμερινός(χειμερινός.a1:ms) κολυμβητής(κολυμβητής.n4001:ms),nc_an+hum - καλλιτέχνες, ερασιτέχνες και επαγγελματίες: επικός(επικός.a1:ms) ποιητής(ποιητής.n4001:ms),nc_an+hum+[prof] ποπ(ποπ.a10:ms) τραγουδιστής(τραγουδιστής.n4003:ms),nc_an+hum+[prof] - τίτλους ή αξιώματα που απονέμονται σε ανθρώπους: επίτιμος(επίτιμος.a4:ms) διδάκτορας(διδάκτορας.n4560:ms),nc_an+hum πρώτη(πρώτος.a4:fs) κυρία(κυρία.n2:fs),nc_an+hum - οπαδούς θρησκειών: θρησκευτικός(θρησκευτικός.a1:ms) ηγέτης(ηγέτης.n14:ms),nc_an+hum καθολικός(καθολικός.α1:ms) χριστιανός(χριστιανός.n43000:ms)+hum - μονάδες που χαρακτηρίζουν συγγενικές σχέσεις: ετεροθαλής(ετεροθαλής.a3:ms) αδελφός(αδελφός.n4310:ms),nc_an+hum θετή(θετός.a1:fs) κόρη(κόρη.n20:fs),nc_an+hum - μυθικά ή φανταστικά όντα: ανθρωπόμορφο(ανθρωπόμορφος.a4:ns) κτήνος(κτήνος.n381:ns),nc_an+hum ανθρωπόμορφο(ανθρωπόμορφος.a4:ns) τέρας(τέρας.n36400:ns),nc_an+hum 142

161 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Κατά τη διεξαγωγή της έρευνάς μας, παρατηρήσαμε ότι τα ουσιαστικά των ακολουθιών που αναφέρονται σε ανθρώπους και ζώα είναι συνήθως αρσενικά, όταν το αντικείμενο αναφοράς είναι άρρεν (πρωτοτυπικά ουσιαστικά), π.χ.: εκπαιδευτικός(εκπαιδευτικός.n4201:ms) λειτουργός(λειτουργός.n4201:ms),nc_an+hum+[prof] αρσενική(αρσενικός.a1:afs) ζέβρα(ζέβρα.n2002:nfs),nc_an+anl και θηλυκά όταν το αντικείμενο αναφοράς είναι θήλυ (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Χειλά-Μαρκοπούλου 2003: 24 & 26, Τριανταφυλλίδης [1941] 2005: ), π.χ.: μέλλουσα(μέλλων.a21:fs) μητέρα(μητέρα.n204:fs),nc_an+hum θηλυκή(θηλυκός.a100:afs) ζέβρα(ζέβρα.n25:nfs),nc_an+anl Υπάρχει επίσης και η κατηγορία των ουσιαστικών που εμφανίζουν μόνο έναν τύπο, αν και δηλώνονται οντότητες και των δύο φύλων, γνωστά και ως ε- πίκοινα ουσιαστικά (βλ. και Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Χειλά-Μαρκοπούλου 2003: 27, Τριανταφυλλίδης [1941] 2005: , Παυλίδου 2006). Αυτό γίνεται συνήθως σε ονόματα που περιγράφουν επάγγελμα ή ιδιότητα, π.χ.: διπλωματούχος μηχανικός,διπλωματούχος μηχανικός.n+hum+[prof]:nms διπλωματούχος μηχανικός,διπλωματούχος μηχανικός.n+hum+[prof]:nfs πολιτικός μηχανικός,πολιτικός μηχανικός.n+hum+[prof]:nms πολιτικός μηχανικός,πολιτικός μηχανικός.n+hum+[prof]:nfs 184 όπου Nms ονομαστική του αρσενικού γένους στον ενικό αριθμό και Nfs ονομαστική του θηλυκού γένους στον ενικό αριθμό (βλ. κεφ. 6). «Αν και πρωτοτυπικά ουσιαστικά 185 είναι τα αρσενικά και τα θηλυκά ανάλογα με το φύλο του αντικειμένου αναφοράς τους, ωστόσο, παρατηρείται μια 183 Ο Τριανταφυλλίδης περιορίζει την έννοια των επίκοινων ουσιαστικών στα ονόματα ζώων που έχουν μόνο έναν τύπο και για τα δύο φυσικά γένη, π.χ. η αλεπού, ο παπαγάλος, το κουνούπι, η πεταλούδα κ.ά. 184 Η συγκεκριμένη ακολουθία απαντά και ως πολιτική μηχανικός (πολιτική μηχανικός,πολιτικός μηχανικός.n+hum+[prof]:nfs). 185 «Τα χαρακτηριστικά που ορίζουν την έννοια της πρωτοτυπικότητας σε σχέση με την απόδοση του γένους είναι τα χαρακτηριστικά με τη μεγαλύτερη εγκυρότητα, αυτά δηλαδή που εξασφαλίζουν σε ένα γλωσσικό στοιχείο την υψηλή πιθανότητα να ανήκει σε μια κατηγορία, και 143

162 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ υποκατηγορία [+έμψυχων] ουδετέρων που τη θεωρούμε πρωτοτυπική ενδιάμεσου βαθμού με σημασιολογικά κριτήρια και περιλαμβάνει ουσιαστικά με αξιολογική σημασία, όπως, λ.χ., τα υποκοριστικά σε -άκι, -ούδι, -έλι, -ούλι (π.χ. α- ντράκι, μαθητούδι, παιδαρέλι, φτωχούλι), τα ουσιαστικά που δηλώνουν τα μικρά των ανθρώπων και των ζώων (π.χ. παιδί, κορίτσι, μωρό, αγόρι, γατί, αρνί) κ.ά.» (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Χειλά-Μαρκοπούλου 2003: 19 & 31). Ο M. Gross (1995) κάνει τον διαχωρισμό των ανθρώπινων χαρακτηριστικών σ αυτά των οποίων η ιδιότητα έχει διάρκεια, π.χ.: φυσικός(φυσικός.a1:ms) πατέρας(πατέρας.n124:ms),nc_an+hum πρωτότοκος(πρωτότοκος.a4:ms) γιος(γιος.n1002:ms),nc_an+hum και σ εκείνα των οποίων η ιδιότητα είναι παροδική, π.χ.: υποψήφιος(υποψήφιος.a5:ms) δήμαρχος(δήμαρχος.n42020:ms),nc_an+hum υποψήφιος(υποψήφιος.a60:ms) βουλευτής(βουλευτής.n4410:ms),nc_an+hum Ωστόσο, επισημαίνει ότι αυτή η διάκριση δεν είναι πάντα σαφής. Κατά συνέπεια, ο διαχωρισμός αυτός δεν είναι δυνατόν να περιγραφεί στο ηλεκτρονικό μορφολογικό λεξικό. Όπως προαναφέραμε, για τα ουσιαστικά που περιγράφουν ομάδες ανθρώπων (συνδικάτα, επιχειρήσεις, συλλόγους, σωματεία κ.ά.) χρησιμοποιούμε το σημασιολογικό χαρακτηριστικό HumColl, π.χ.: αγροτικός(αγροτικός.a1:ms) συνεταιρισμός(συνεταιρισμός.n1:ms),nc_an+humcoll φιλαρμονική(φιλαρμονικός.a1:fs) ορχήστρα(ορχήστρα.n2001:fs),nc_an+humcoll αστικός(αστικός.a1:ms) πληθυσμός(πληθυσμός.n1:ms),nc_an+humcoll γυμναστικός(γυμναστικός.a1:ms) σύλλογος(σύλλογος.n157:ms),nc_an+humcoll εμπορικός(εμπορικός.a1:ms) κόσμος(κόσμος.n10:ms),nc_sing+humcoll Επιπλέον, προβαίνουμε σε υποκατηγοριοποίηση των ανθρώπινων ουσιαστικών σε αυτά που δηλώνουν επάγγελμα, καθώς πρόκειται για πληροφορία που συμβάλλει στη βελτιστοποίηση των συστημάτων αυτόματης αναγνώρισης ονοματικών οντοτήτων. Όπως παρατηρεί ο Μαυρόπουλος (2012: 122), λεξικές είναι δύο ειδών: σημασιολογικά και μορφολογικά. Τα σημασιολογικά αφορούν το [±έμψυχο], τη σημασία της ενέργειας, της ιδιότητας κτλ., ενώ τα μορφολογικά αφορούν την παρουσία τερματικών συμφώνων ή φωνηέντων που εκπροσωπούν μια κλιτική τάξη» (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Χειλά-Μαρκοπούλου 2003: 22). 144

163 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ μονάδες οι οποίες περιγράφουν επαγγέλματα, προσφωνήσεις, τίτλους ευγενείας, τιμητικούς τίτλους, αξιώματα συναντώνται στα σώματα κειμένων σε μεγάλη συχνότητα με τα ανθρωπωνύμια. Η έντονη παρουσία αυτών των κατηγοριών λέξεων συμβάλλει στην αναγνώριση των ανθρωπωνυμίων, καθώς λειτουργούν ως εξωτερικοί ενδείκτες 186 (βλ. επίσης Diamantaras κ.ά. 2005). Ενδεικτικά, δίνουμε κάποια παραδείγματα ανθρώπινων ουσιαστικών που αποτελούν εξωτερικούς ενδείκτες για την αναγνώριση κύριων ονομάτων προσώπων: (35) Ο επίκουρος καθηγητής Δ. Παπαδόπουλος παρουσίασε τα αποτελέσματα της έρευνάς του (36) Για το θέμα αυτό θα μας μιλήσει ο κλινικός ψυχολόγος Π. Γεωργίου Οι λεξικές αυτές μονάδες καταχωρίζονται στο λεξικό ως εξής: επίκουρος(επίκουρος.a4:ms) καθηγητής(καθηγητής.n4001:ms),nc_testmf+hum+[prof] κλινικός(κλινικός.a1:ms) ψυχολόγος(ψυχολόγος.n42010:ms),nc_an+hum+[prof] Μετωνυμία Περνώντας από τη μορφολογική ανάλυση στη συντακτικοσημασιολογική ανάλυση μιας απλής πρότασης, συναντάμε και το φαινόμενο της μετωνυμίας. Μετωνυμία είναι το σχήμα λόγου κατά το οποίο μια έννοια εκφράζεται με λέξη που δηλώνει άλλη έννοια η οποία όμως έχει στενή σχέση με την πρώτη, π.χ. ο δημιουργός με το δημιούργημά του, το περιέχον με το περιεχόμενο, το αφηρημένο με το συγκεκριμένο. Λόγου χάρη: (37) Ο Κώστας έχει διαβάσει Όμηρο (=τα ομηρικά έπη) (38) Η Ελλάδα (=οι Έλληνες) ψηφίζει 186 «Οι εκκλησιαστικοί τίτλοι εμφανίζονται στον γραπτό λόγο με δύο μορφές, γραμμένοι με αρκτικόλεξα και γραμμένοι στην πλήρη τους μορφή. Όταν απαντούν στην ανεπτυγμένη τους μορφή, χρησιμοποιούνται ως εξωτερικοί ενδείκτες για την αυτόματη ανάκτηση ενός κύριου ονόματος, αλλά όχι όταν βρίσκονται με την συντετμημένη τους μορφή. Αυτό συμβαίνει επειδή δημιουργείται αμφισημία ανάμεσα στα αρχικά των τίτλων και στα αρχικά που προσδιορίζουν βαπτιστικά ονόματα ή εταιρείες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του αρκτικόλεξου Α.Ε., που μπορεί να αποδοθεί ως Αυτού Εξοχότης/Εξοχότητα, Αθλητική Ένωση ή Ανώνυμη Εταιρεία» (Μαυρόπουλος 2012: 131). 145

164 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Όπως παρατηρεί ο Βελούδης (2005: 176), «ένας συγγραφέας και τα έργα του ανήκουν στο ιδεατό γνωσιακό μοντέλο 187 που μπορούμε να το αποκαλέσουμε ιδεατό γνωσιακό μοντέλο παραγωγής, στο οποίο έχουμε έναν αριθμό οντοτήτων που περιλαμβάνουν τον παραγωγό (συγγραφέα), το προϊόν (τα έργα), το μέρος όπου έγινε η παραγωγή των έργων, κτλ. Όλα αυτά σχηματίζουν ένα συνεκτικό σύνολο στην εμπειρία μας του κόσμου, καθώς συνεμφανίζονται επανειλημμένα. Κάποιες από τις οντότητες, επειδή είναι στενά συνδεδεμένες με την εμπειρία, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να υποδηλώσουν δηλαδή να παράσχουν νοητική προσπέλαση σε άλλες οντότητες μέσα στο ίδιο το ιδεατό γνωσιακό μοντέλο». «Η μετωνυμία οφείλεται σε ένα είδος κατοχυρωμένης στον κόσμο «γειτνίασης» (contiguity): η τοπική καταρχήν εγγύτητα και, γενικότερα, η στενότητα της σχέσης ανάμεσα σε δύο οντότητες του κόσμου επιτρέπει σε μια γλωσσική έκφραση που παραπέμπει τυπικά, κυριολεκτικά, στην πρώτη να παραπέμπει μη κυριολεκτικά, μετωνυμικά, στη δεύτερη» (Βελούδης 2005: 172). Το περιέχον αντί του περιεχομένου Αυτό το είδος μετωνυμίας προκύπτει από τον συντακτικό μετασχηματισμό μιας αρχικής πρότασης όπου το ρήμα έχει ως συμπλήρωμα Ν1 ένα ανθρώπινο ουσιαστικό το οποίο βρίσκεται στον πληθυντικό αριθμό και είναι σημασιολογικά σύνδρομο με το ρήμα (Ν app ). Όπως φαίνεται στα παραδείγματα που ακολουθούν, παραλείπεται το ανθρώπινο ουσιαστικό που είναι το πραγματικό άμεσο αντικείμενο του ρήματος (Monceaux 1993: 199): (39) Ο σεισμός αναστάτωσε τους κατοίκους της Αττικής (39α) Ο σεισμός αναστάτωσε την Αττική Το άμεσο συμπλήρωμα μπορεί να προσδιορίζεται από ποσοδείκτες όπως όλος/όλη/όλο (Monceaux 1993, Holton κ.ά. 1999) οι οποίοι παραμένουν στην πρόταση ακόμα και μετά την απαλοιφή του ανθρώπινου ουσιαστικού: (40) Η είδηση για βόμβα αναστάτωσε όλους τους υπαλλήλους της δημόσιας υπηρεσίας (40α) Η είδηση για βόμβα αναστάτωσε όλη τη δημόσια υπηρεσία 187 Υιοθετεί τον όρο του Lakoff (1987) idealized cognitive model. 146

165 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και σε λεξικές μονάδες που περιγράφουν χώρους λατρείας, τόπους κατοικίας, σχολικά ιδρύματα και χώρους εργασίας (G. Gross 1995). Αντιπροσωπευτικά είναι τα παρακάτω παραδείγματα: (41) Το Ακυρωτικό Δικαστήριο της Ιταλίας έδωσε το πράσινο φως στους εισαγγελείς για να ασκήσουν έφεση κατά προηγούμενης δικαστικής απαλλαγής του πρώην πρωθυπουργού Σίλβιο Μπερλουσκόνι, το [ακυρωτικό δικαστήριο = τα μέλη του ακυρωτικού δικαστηρίου] (42) Το 8ο Δημοτικό Σχολείο Δάφνης και το Δημοτικό Σχολείο Μαραθώνα επισκέφθηκαν το Παναθηναϊκό Στάδιο 189 [δημοτικό σχολείο = οι μαθητές και οι δάσκαλοι του δημοτικού σχολείου] Για τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες που παρουσιάζουν πολυσημία, καθώς περιγράφουν ταυτόχρονα έναν τόπο και ένα σύνολο ανθρώπων που περιέχονται σε αυτόν τον τόπο, διατηρήσαμε την οδό που ακολουθήθηκε κατά την κωδικοποίηση των απλών λέξεων. Ειδικότερα, σε αυτές τις περιπτώσεις προβαίνουμε σε διπλές καταχωρίσεις στο ηλεκτρονικό μας λεξικό: δημόσια(δημόσιος.a5:fs) υπηρεσία(υπηρεσία.n2:fs),nc_an+conc+[lieu] δημόσια(δημόσιος.a5:fs) υπηρεσία(υπηρεσία.n2:fs),nc_an+humcoll ακυρωτικό(ακυρωτικός.a1:ns) δικαστήριο(δικαστήριο.n300:ns),nc_an+conc+[lieu] ακυρωτικό(ακυρωτικός.a1:ns) δικαστήριο(δικαστήριο.n300:ns),nc_an+humcoll δημοτικό(δημοτικός.a1:ns) σχολείο(σχολείο.n31:ns),nc_an+conc+[lieu] δημοτικό(δημοτικός.a1:ns) σχολείο(σχολείο.n31:ns),nc_an+humcoll Αυτό βέβαια δε συνεπάγεται ότι όλα τα ουσιαστικά που περιγράφουν τόπο μπορούν να δεχτούν ως επιπλέον χαρακτηριστικό αυτό του συλλογικού ανθρώπινου, π.χ.: αποθηκευτικός(αποθηκευτικός.a1:ms) χώρος(χώρος.n10:ms),nc_an+conc+[lieu] *αποθηκευτικός(αποθηκευτικός.a1:ms) χώρος(χώρος.n10:ms),nc_an+humcoll βιομηχανικό(βιομηχανικός.a1:ns) πάρκο(πάρκο.n31:ns),nc_an+conc+[lieu] *βιομηχανικό(βιομηχανικός.a1:ns) πάρκο(πάρκο.n31:ns),nc_an+humcoll

166 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Το όλο αντί του μέρους Ο G. Gross (1995) αναφέρει ότι τα ουσιαστικά που περιγράφουν γραπτά κείμενα και γενικότερα λόγο μπορούν να αποκτήσουν ανθρώπινη υπόσταση στο επίπεδο της σύνταξης, όπως φαίνεται και στα ακόλουθα παραδείγματα: (43) Σήμερα η αθλητική εφημερίδα «Γαύρος» από την Ελλάδα γράφει πως στον Ολυμπιακό ενδιαφέρονται για απόκτηση του Ιβάν ως προπονητή και τον παρουσιάζουν ως αντικαταστάτη του Βαλβέρδε 190 [αθλητική εφημερίδα = οι συντάκτες της αθλητικής εφημερίδας] (44) Τα δημοτικά τραγούδια εκφράζουν τον παλμό της εθνικής μας ψυχής και χαρακτηρίζουν ζωντανά τις εθνικές μας παραδόσεις 191 [δημοτικά τραγούδια = οι στίχοι των δημοτικών τραγουδιών] Το μέρος αντί του όλου (45) Οι επενδυτές θέλουν φτηνά εργατικά χέρια [φτηνά εργατικά χέρια = εργάτες που δέχονται να δουλέψουν με χαμηλό ημερομίσθιο] Συγκεκριμένα ουσιαστικά (Conc) Κατά τον Dubois (1994: 108), ως συγκεκριμένα ουσιαστικά ορίζονται οι λεξικές μονάδες που αντιστοιχούν σε αντικείμενα του φυσικού κόσμου. Η Courtois (1994: 28) υπερθεματίζει λέγοντας ότι πρόκειται για αντικείμενα που μπορούμε να αντιληφθούμε με τις αισθήσεις μας. Ο Grevisse (1969: 174) υποστηρίζει ότι το συγκεκριμένο όνομα είναι αυτό που περιγράφει ένα υπαρκτό ον (είτε στον υλικό/πραγματικό κόσμο είτε στον κόσμο της ανθρώπινης φαντασίας), το οποίο έχει μια συγκεκριμένη ύπαρξη: φτερό, σύννεφο, καράβι, καπνός, οξυγόνο, άγγελος, ψυχή. Σύμφωνα με τη Νεοελληνική Γραμματική της δημοτικής (Τριανταφυλλίδης [1941] 2005: 215), «το κοινό όνομα λέγεται συγκεκριμένο όταν φανερώνει πρόσωπο, ζώο ή πράγμα, όπως παιδί, άλογο, θεός, νεράιδα, θάλασσα». Αν όμως δεχθούμε ότι συγκεκριμένο είναι ό,τι αντιλαμβανόμαστε με τις πέντε αισθήσεις (όραση, ακοή, αφή, οσμή, γεύση), τότε πρέπει να αναγνωρί

167 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ σουμε ότι και τα ουσιαστικά φως, κραυγή, μυρωδιά, πίκρα δηλώνουν κάτι το συγκεκριμένο. Ωστόσο, αν περιορίσουμε τον ορισμό των συγκεκριμένων σε αυτά που είναι απτά, οι παραπάνω λέξεις ανήκουν στις αφηρημένες έννοιες. Στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής αυτού του είδους οι λεξικές μονάδες χαρακτηρίζονται ως αφηρημένες και λαμβάνουν το σημασιολογικό χαρακτηριστικό Abst. Ακολουθεί ένα απόσπασμα από το λεξικό με σύνθετες λέξεις που ανήκουν στην κατηγορία των συγκεκριμένων ουσιαστικών: αεροπορικό(αεροπορικός.a1:ns) εισιτήριο(εισιτήριο.n300:ns),nc_an+conc αναπηρικό(αναπηρικός.a1:ns) καροτσάκι(καροτσάκι.n350:ns),nc_an+conc χειρουργικό(χειρουργικός.a1:ns) εργαλείο(εργαλείο.n31:ns),nc_an+conc ατομικό(ατομικός.a1:ns) καλοριφέρ(καλοριφέρ.n305:ns),nc_an+conc φωτογραφική(φωτογραφικός.a1:fs) μηχανή(μηχανή.n200:fs),nc_an+conc μαγειρικό(μαγειρικός.a1:ns) σκεύος(σκεύος.n3840:ns),nc_an+conc Ο G. Gross (1989: 25) υποστηρίζει ότι δεν είναι εύκολο να οριοθετήσουμε την έννοια του συγκεκριμένου. Πράγματι, πρόκειται για μια κατηγορία η οποία καλύπτει ένα ευρύ φάσμα λεξικών μονάδων, γεγονός που σε πολλές περιπτώσεις καθιστά αναγκαία την προσθήκη ειδικών σημασιολογικών χαρακτηριστικών για τον καθορισμό του σημασιολογικού πεδίου στο οποίο ανήκει το εκάστοτε λήμμα του λεξικού. Επομένως, για μια πιο λεπτομερή περιγραφή της λεξικής μονάδας, δίπλα στο γενικό σημασιολογικό χαρακτηριστικό Conc προσθέτουμε και ένα ειδικό σημασιολογικό χαρακτηριστικό. Ακολουθεί παρακάτω η παρουσίαση των υποκατηγοριών των συγκεκριμένων ουσιαστικών Βρώσιμα προϊόντα Ενώ στο ίδιο το ζώο αποδίδουμε το σημασιολογικό χαρακτηριστικό Anl, τα βρώσιμα προϊόντα που παράγονται από αυτό, όπως πουλερικά, ψαρικά, κρεατικά, δέχονται το σημασιολογικό χαρακτηριστικό Conc+[Comest]. Λόγου χάρη: αγελαδινό(αγελαδινός.a1:ns) βούτυρο(βούτυρο.n3095:ns),nc_an+conc+[comest] αγελαδινό(αγελαδινός.a1:ns) γάλα(γάλα.n36420:ns),nc_an+conc+[comest] 149

168 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Σ αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται και όλα τα υπόλοιπα βρώσιμα προϊόντα, όπως τα παρακάτω: λευκή(λευκός.a1:fs) σοκολάτα(σοκολάτα.n20:fs),nc_an+conc+[comest] λευκό(λευκός.a1:ns) ψωμί(ψωμί.n355:ns),nc_an+conc+[comest] στραγγιστό(στραγγιστός.a1:ns) γιαούρτι(γιαούρτι.n351:ns),nc_an+conc+[comest] Τόποι Σύμφωνα με τους Boons κ.ά. (1976), χαρακτηρίζουμε ως ουσιαστικά τόπου αυτά που δηλώνουν τη θέση τους στον χώρο. Σ αυτά προσδίδουμε το σημασιολογικό χαρακτηριστικό [Lieu]. Στην κατηγορία των τοπικών ουσιαστικών περιλαμβάνονται οι λεξικές μονάδες που δηλώνουν γεωγραφικούς τόπους, φυσικούς και μη φυσικούς (Borillo 1999): Φυσικοί τόποι είναι: ηπειρωτικό(ηπειρωτικός.a1:ns) βουνό(βουνό.n32:ns),nc_an+conc+[lieu] αλπική(αλπικός.a1:fs) τούνδρα(τούνδρα.n2001:fs),nc_an+conc+[lieu] φυσικό(φυσικός.a1:ns) λιμάνι(λιμάνι.n303:ns),nc_an+conc+[lieu] Μη φυσικοί τόποι είναι: εσπερινό(εσπερινός.a1:ns) σχολείο(σχολείο.n31:ns),nc_an+conc+[lieu] εργατική(εργατικός.a1:fs) εστία(εστία.n2:fs),nc_an+conc+[lieu] υπόγειο(υπόγειος.a5:ns) γκαράζ(γκαράζ.n305:ns),nc_an +Conc+[Lieu] Όσον αφορά τις λίμνες, τα λιμάνια και τα φράγματα, προκύπτει αμφισημία, καθώς υπάρχουν φυσικές και τεχνητές λίμνες, φυσικά και τεχνητά λιμάνια, φυσικά και τεχνητά φράγματα. Κατά τους Le Pesant & Trégouët (2000), υπάρχουν τέσσερις μεγάλες κατηγορίες ουσιαστικών που δηλώνουν τόπο: - οι διαμορφωμένοι χώροι: τεχνητή(τεχνητός.a1:fs) λίμνη(λίμνη.n2002:fs),nc_an+conc+[lieu] - οι φυσικοί τόποι: 150

169 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ εθνικός(εθνικός.a1:ms) δρυμός(δρυμός.n1:ms),nc_an+conc+[lieu] - οι χώροι εργασίας: αγροτικό(αγροτικός.a1:ns) ιατρείο(ιατρείο.n31:ns),nc_an+conc+[lieu] - εκτάσεις υδάτων: χωρικά(χωρικός.a1:np) ύδατα(ύδωρ.n3901:np),nc_an+conc+[lieu] Επίσης, το σημασιολογικό χαρακτηριστικό του τόπου το αποδίδουμε και στους: - τόπους πώλησης προϊόντων: εμπορικό(εμπορικός.a1:ns) κέντρο(κέντρο.n31:ns),nc_an+conc+[lieu] λαϊκή(λαϊκός.a1:fs) αγορά(αγορά.n26:fs),nc_testnf,nc_an+conc+[lieu] - χώρους συνάθροισης ανθρώπων: μασονική(μασονικός.a1:fs) στοά(στοά.n26:fs),nc_an+conc+[lieu] φοιτητική(φοιτητικός.a1:fs) λέσχη(λέσχη.n2001:fs),nc_an+conc+[lieu] - χώρους ψυχαγωγίας: κοσμική(κοσμικός.a1:fs) ταβέρνα(ταβέρνα.n2002:fs),nc_an+conc+[lieu] ροκ(ροκ.a10:ns) κλαμπ(κλαμπ.n305:ns),nc_an+conc+[lieu] Νομίσματα Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει αρχαία και σύγχρονα νομίσματα: βελγικό(βελγικός.a1:ns) φράγκο(φράγκο.n31:ns),nc_an+conc+[monn] βρετανική(βρετανικός.a1:fs) λίρα(λίρα.n221:fs),nc_an+conc+[monn] Μέρη του σώματος Σύμφωνα με τον M. Gross (1995: 14-16), τα ουσιαστικά που περιγράφουν μέρη του σώματος είναι συγκεκριμένα. Στο λεξικό μας, η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει μέρη του σώματος τόσο ανθρώπων όσο και ζώων, όπως: ομφάλιος(ομφάλιος.a5:ms) λώρος(λώρος.n10:ms),nc_an+conc+[pc] 151

170 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ραχιαίο(ραχιαίος.a5:ns) πτερύγιο(πτερύγιο.n300:ns),nc_an+conc+[pc] Κειμενικά είδη Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει τα κειμενικά είδη και κωδικοποιείται με το σημασιολογικό χαρακτηριστικό Conc+[Txt], όπως: αθλητική(αθλητικός.a1:fs) στήλη(στήλη.n20:fs),nc_an+conc+[txt] ακριτικό(ακριτικός.a1:ns) έπος(έπος.n381:ns),nc_an+conc+[txt] Είδαμε παραπάνω ότι ουσιαστικά που περιγράφουν κειμενικά είδη μπορούν μέσω του φαινομένου της μετωνυμίας να αποτελέσουν υποκείμενα σε δομές με λεκτικό ρήμα. Όσον αφορά όμως τις λεξικές μονάδες, οι οποίες δεν μπορούν να τεθούν σε θέση υποκειμένου λεκτικών ρημάτων, θα ήταν χρήσιμο να τις χαρακτηρίσουμε με μια ειδική σημασιολογική ετικέτα, όπως παρατηρεί και η Monceaux (1993: ). Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, θεωρήσαμε ότι τέτοιου είδους ακολουθίες ανήκουν στο ειδικό λεξιλόγιο της Γλωσσολογίας και τις χαρακτηρίσαμε ως γλωσσολογικούς όρους: αλληλοπαθής(αλληλοπαθής.a3:afs) αντωνυμία(αντωνυμία.n2:nfs),nc_an+[ling] άναρθρη(άναρθρος.a4:afs) λέξη(λέξη.n23:nfs),nc_an+[ling] εναντιωματική(εναντιωματικός.a1:afs) μετοχή(μετοχή.n24:nfs),nc_an+[ling] Χλωρίδα Η κατηγορία [Veg] περιλαμβάνει τις λεξικές μονάδες που περιγράφουν δέντρα, καρπούς, λαχανικά, φυτά, λουλούδια και βότανα. Ως παραδείγματα παραθέτουμε τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες: αειθαλές(αειθαλής.a3:ns) δέντρο(δέντρο.n31:ns),nc_an+conc+[veg] βασιλικό(βασιλικός.a1:ns) σύκο(σύκο.n31:ns),nc_an+conc+[veg] άγρια(άγριος.a5:fs) μολόχα(μολόχα.n206:fs),nc_an+conc+[veg] διπλό(διπλός.a1:ns) γιασεμί(γιασεμί.n355:ns),nc_an+conc+[veg] Στις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες που περιγράφουν σύνολα φυτών αποδίδουμε το σημασιολογικό χαρακτηριστικό Conc+[VegColl], όπως φαίνεται και στα παρακάτω παραδείγματα: νησιωτική(νησιωτικός.a1:fs) χλωρίδα(χλωρίδα.n202:fs),nc_an+conc+[vegcoll] 152

171 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ορεινή(ορεινός.a1:fs) βλάστηση(βλάστηση.n2140:fs),nc_an+conc+[vegcoll] φυτικό(φυτικός.a1:ns) βασίλειο(βασίλειο.n3000:ns),nc_an+conc+[vegcoll] Οχήματα Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει τις λεξικές μονάδες που περιγράφουν οχήματα, π.χ.: αγωνιστικό(αγωνιστικός.a1:ns) ποδήλατο(ποδήλατο.n3090:ns)+conc+[vehic] αναπηρικό(αναπηρικός.a1:ns) αυτοκίνητο(αυτοκίνητο.n342:ns)+conc+[vehic] αστικό(αστικός.a1:ns) λεωφορείο(λεωφορείο.n31:ns)+conc+[vehic] Ενδύματα Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει τις λεξικές μονάδες που περιγράφουν ενδύματα, π.χ.: εργατική(εργατικός.a1:fs) φόρμα(φόρμα.n22:fs)+conc+[vet] ολόσωμο(ολόσωμος.a4:ns) μαγιό(μαγιό.n305:ns)+conc+[vet] Αφηρημένα ουσιαστικά (Abst) Ένα αφηρημένο ουσιαστικό παραπέμπει σε ιδέες, κρίσεις, ενέργειες ή καταστάσεις που προέρχονται από ρήματα ή επίθετα (Courtois 1994: 28). Κατά τον M. Gross (1995), τα ουσιαστικά που προέρχονται από ρήματα είναι σε μεγάλο βαθμό αφηρημένα, όπως η λεξική μονάδα πνιγμός, η οποία προέρχεται από το ρήμα πνίγω (Τριανταφυλλίδης [1941] 2005: 119). Αυτό, ωστόσο, δεν αποτελεί ασφαλές κριτήριο, καθώς υπάρχουν ουσιαστικά που προέρχονται από ρήματα και ανήκουν στην κατηγορία των συγκεκριμένων, όπως το ουσιαστικό στολίδι που προέρχεται από το ρήμα στολίζω (Τριανταφυλλίδης [1941] 2005: 120). Στην κατηγορία των αφηρημένων ουσιαστικών εντάσσουμε μονάδες που δηλώνουν: - ψυχική κατάσταση πνευματική(πνευματικός.a1:fs) κόπωση(κόπωση.n209:fs),nc_sing+abst - συναισθήματα 153

172 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ μεταφυσικός(μεταφυσικός.a1:ms) φόβος(φόβος.n10:ms),nc_an+abst - ενέργειες παιδικός(παιδικός.a1:ms) μιμητισμός(μιμητισμός.n1:ms),nc_sing+abst - αποτελέσματα ενεργειών ξενοδοχειακή(ξενοδοχειακός.a1:fs) ανάπτυξη(ανάπτυξη.n212:fs),nc_sing+abst - καταστάσεις σωματική(σωματικός.a1:fs) κατάσταση(κατάσταση.n2132:fs),nc_an+abst - ιδιότητες πατριαρχικό(πατριαρχικός.a1:ns) αξίωμα(αξίωμα.n363:ns),nc_an+abst - ιδεολογικές απόψεις μονοπωλιακός(μονοπωλιακός.a1:ms) καπιταλισμός(καπιταλισμός.n1:ms),nc_sing+abst - τέχνες ανθοδετική(ανθοδετικός.a1:fs) τέχνη(τέχνη.n25:fs),nc_an+abst - ασθένειες ψυχοσωματική(ψυχοσωματικός.a1:fs) ασθένεια(ασθένεια.n208:fs),nc_an+abst - επιστήμες υπολογιστική(υπολογιστικός.a1:fs) γλωσσολογία(γλωσσολογία.n2:fs),nc_sing+abst Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, θα προβούμε σε μια πιο λεπτομερή μελέτη και κατηγοριοποίηση των αφηρημένων ουσιαστικών της δομής ΕΟ σε κατηγορηματικά και σε μη κατηγορηματικά ονόματα (βλ. κεφ. 8) Ζώα (Anl) Στην κατηγορία των ζώων εμπεριέχονται: - ονόματα ζώων ασιατικός(ασιατικός.a1:ams) ελέφαντας(ελέφαντας.n128:nms),nc_an+anl - ονόματα πουλιών 154

173 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ άγριο(άγριος.a5:ans) περιστέρι(περιστέρι.n35:nns),nc_an+anl - ονόματα ψαριών μαύρη(μαύρος.a4:afs) μαρίδα(μαρίδα.n204:nfs),nc_an+anl - ονόματα εντόμων μαύρη(μαύρος.a4:afs) αράχνη(αράχνη.n25:nfs),nc_an+anl Στις λεξικές μονάδες που περιγράφουν συνομοταξίες ζώων αποδίδουμε το σημασιολογικό χαρακτηριστικό AnlColl, π.χ. : ζωικό(ζωικός.a1:ns) βασίλειο(βασίλειο.n3000:ns),nc_an+anlcoll νησιωτική(νησιωτικός.a1:fs) πανίδα(πανίδα.n202:fs),nc_an+anlcoll 7.4 Ειδικά σημασιολογικά χαρακτηριστικά Ειδικά ονομάζουμε τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά που αφενός δεν έ- χουν τη βαρύτητα των βασικών σημασιολογικών χαρακτηριστικών, καθώς δεν μπορούν να αποτελέσουν μεγάλες σημασιολογικές κατηγορίες, και αφετέρου δεν μπορούν να οριστούν ως υποκατηγορίες των βασικών χαρακτηριστικών Γιορτές Η πλειονότητα των ουσιαστικών που περιγράφουν γιορτές είναι κύρια ονόματα που γράφονται με κεφαλαίο το πρώτο γράμμα και συνεπώς εντάσσονται στις ονοματικές οντότητες. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες ακολουθίες που εμπεριέχονται στο λεξικό των κοινών ουσιαστικών και τις κωδικοποιούμε με το σημασιολογικό χαρακτηριστικό [Fet]: πανηγυρικός(πανηγυρικός.a1:ms) εορτασμός(εορτασμός.n1:ms),nc_an+[fet] δελφική(δελφικός.a1:afs) γιορτή(γιορτή.n24:nfs),nc_an+[fet] Γλώσσες Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει τα ουσιαστικά που περιγράφουν μια ζωντανή ή νεκρή γλώσσα, διαλέκτους και ιδιώματα όπως: αλταϊκή(αλταϊκός.a1:fs) γλώσσα(γλώσσα.n2002:fs),nc_an+[lng] αττική(αττικός.a1:fs) διάλεκτος(διάλεκτος.n21111:fs),nc_sing+[lng] γλωσσικό(γλωσσικός.a1:ns) ιδίωμα(ιδίωμα.n363:ns),nc_an+[lng] 155

174 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Γράμματα Οι λεξικές μονάδες που περιγράφουν γράμματα της αλφαβήτου ή κατηγορίες γραμμάτων λαμβάνουν το σημασιολογικό χαρακτηριστικό [Let]: κεφαλαίο(κεφαλαίος.a5:ns) γράμμα(γράμμα.n3603:ns),nc_an+[let] κεφαλαίο(κεφαλαίος.a5:ns) γάμα(γάμα.n305:ns),nc_an+[let] Χρονικοί ενδείκτες Το σημασιολογικό χαρακτηριστικό [Ntps] αποδίδεται σε ουσιαστικά που περιγράφουν ημερομηνίες, χρονολογίες, χρονική διάρκεια (χρονικά διαστήματα, χρονικές περιόδους) και χρονικά σημεία, π.χ.: γαλαξιακό(γαλαξιακός.a1:ns) έτος(έτος.n381:ns),nc_an+[ntps] δίσεκτο(δίσεκτος.a4:ns) έτος(έτος.n381:ns),nc_an+[ntps] Χρώματα Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει τα χρώματα και κωδικοποιείται με το σημασιολογικό χαρακτηριστικό [Couleur], π.χ.: βαθύ(βαθύς.a300:ns) κόκκινο(κόκκινο.n31:ns),nc_sing+[couleur] σάπιο(σάπιος.a5:ns) μήλο(μήλο.n31:ns),nc_sing+[couleur] 7.5 Προβλήματα κατά την προσθήκη των σημασιολογικών χαρακτηριστικών Όπως παρατηρεί και ο M. Gross (1995: 10), η κωδικοποίηση ενός ηλεκτρονικού λεξικού μεγάλου όγκου ενέχει δυσκολίες. Σ αυτό το υποκεφάλαιο, θα παρουσιάσουμε κάποια από τα προβλήματα που αντιμετωπίσαμε κατά τη διάρκεια της μελέτης μας Σύγχυση σημασιολογικών πεδίων Πρώτα απ όλα, το γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις συγχέονται δύο σημασιολογικά πεδία δημιουργεί προβλήματα στην προσθήκη σημασιολογικών χαρακτηριστικών στα ουσιαστικά της νέας ελληνικής. Συχνά, παρατηρούμε ότι το ίδιο ουσιαστικό μπορεί να είναι και συγκεκριμένο και αφηρημένο, ανάλογα 156

175 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ με το συγκείμενο (Panayotopoulou 1992 : 39). Σε ανάλογο συμπέρασμα καταλήγει και η Monceaux (1993: ), υποστηρίζοντας ότι «η ερμηνεία ενός ουσιαστικού εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το συγκείμενο: τα ουσιαστικά που αναφέρονται σε συγκεκριμένα αντικείμενα μπορούν να λαμβάνουν πάντα γενική αφηρημένη ερμηνεία». Παρακάτω παραθέτουμε παραδείγματα ουσιαστικών τα οποία ανάλογα με το συγκείμενο περιγράφουν είτε τη διεξαγωγή μιας διαδικασίας είτε το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας (Monceaux 1993: 210). Στην πρώτη περίπτωση, το ουσιαστικό λαμβάνει το σημασιολογικό χαρακτηριστικό του αφηρημένου (Abst), ενώ στη δεύτερη περίπτωση, αναφέρεται σε κάτι το συγκεκριμένο (Conc): (46) Η εφεύρεση της αντλίας κενού επέτρεψε από τη δεκαετία 1650 την ε- κτέλεση πειραμάτων 192 εφεύρεση,n+abst (46α) Υπάρχει ένας θρύλος που λέει ότι ένας Ινδός σοφός παρουσίασε την εφεύρεσή του, το σκάκι, στο βασιλιά Balhit και εκείνος ενθουσιάστηκε 193 εφεύρεση,n+conc (47) Είναι μεγάλο επίτευγμα για τον Ολυμπιακό αυτή η πρόκριση 194 επίτευγμα,n+abst (47α) Το νεότερο επίτευγμα της Apple λέγεται ipadhd195 επίτευγμα,n+conc (48) Τον 19ο αιώνα η βιομηχανική κατασκευή του παγωτού απλουστεύτηκε με την εμφάνιση του παγωτού μηχανής το 1843 στη Αγγλία και στην Αμερική 196 βιομηχανική κατασκευή,n+abst (48α) Το LIO-8 είναι μια πραγματικά άψογη βιομηχανική κατασκευή με ε- ξαιρετικά καθαρό layout και επιλογές 197 βιομηχανική κατασκευή,n+conc

176 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Επιπροσθέτως, η πολυλεκτική σύνθετη μονάδα οικογενειακό μοντέλο χαρακτηρίζεται ως αφηρημένη έννοια, όταν περιγράφει το οικογενειακό πρότυπο, και αποτελεί ένα συγκεκριμένο ουσιαστικό, όταν αναφέρεται σε μοντέλο αυτοκινήτου: (49) Το οικογενειακό μοντέλο στα σχολικά εγχειρίδια 198 οικογενειακό μοντέλο,n+abst (49α) Νέο οικογενειακό μοντέλο από τη Skoda 199 οικογενειακό μοντέλο,n+conc Γενικό - ειδικό λεξιλόγιο Επιπλέον, συχνά παρατηρείται σύγχυση ανάμεσα στο ειδικό και στο γενικό λεξιλόγιο μιας φυσικής γλώσσας. Πιο συγκεκριμένα, τα όρια μεταξύ των όρων της ανατομίας και των μερών του σώματος δεν είναι πάντα διακριτά. Παραδείγματος χάρη, το ουσιαστικό αριστερό χέρι χαρακτηρίζεται ως μέρος του σώματος αριστερό χέρι,n+conc+[pc] ενώ η πολυλεκτική σύνθετη μονάδα θυρεοειδής αδένας, παρόλο που είναι μέρος του σώματος, ανήκει στο ειδικό λεξιλόγιο της επιστήμης της ανατομίας: θυρεοειδής.a100 αδένας.n1821,n+conc+[anat] Ακόμα και στα έντυπα λεξικά που μελετήσαμε, παρατηρείται αντιφατικότητα. Λόγου χάρη, στο ΛΚΝ οι ακολουθίες λεμφοφόρο αγγείο και τραχειακός μυς δε χαρακτηρίζονται ως όροι της ανατομίας. Στο πλαίσιο της παρούσας έ- ρευνας, αυτού του είδους οι ακολουθίες καταχωρίζονται στο ειδικό λεξιλόγιο της ανατομίας Μεταφορά Προβλήματα στην προσθήκη των σημασιολογικών χαρακτηριστικών προκαλεί και το φαινόμενο της μεταφοράς. «Η μεταφορά μάς επιτρέπει να δώσουμε δομή σε ένα λιγότερο απτό πεδίο-στόχο μέσω ενός άλλου, γειωμένου στην ε- μπειρία μας, πεδίου-πηγής» (Βελούδης 2005: 258). Η μεταφορική σημασία πε

177 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ριγράφεται ως αποκλίνουσα σε σχέση με την «κύρια», «βασική» ή «κανονική» σημασία της εκάστοτε λέξης (Leclère 2002: 82). Σύμφωνα με τη Νεοελληνική Γραμματική της δημοτικής (Τριανταφυλλίδης [1941] 2005: 184), «οι μεταφορές είναι συχνότατες στη γλώσσα». «Σύνθετες, καθημερινές μεταφορές κατασκευάζονται από πρωταρχικές μεταφορές και μορφές κοινότοπης γνώσης: πολιτισμικά μοντέλα, λαϊκές απόψεις, ή απλώς γνώση και πεποιθήσεις που γίνονται αντικείμενο ευρείας αποδοχής στο πλαίσιο ενός πολιτισμού» (Βελούδης 2005: 184). Λόγου χάρη, τα απλά ουσιαστικά μπράτσο, στομάχι, πνευμόνι χαρακτηρίζονται στο λεξικό των απλών λέξεων ως μέρη του σώματος: μπράτσο,n+conc+[pc] στομάχι,n+conc+[pc] πνευμόνι,n+conc+[pc] Όταν όμως προσδιορίζονται από το επίθετο σιδερένιος («που είναι εξαιρετικά δυνατός, σκληρός και ανθεκτικός») και σχηματίζουν μέσω του φαινομένου της μεταφοράς τις ακολουθίες σιδερένιο μπράτσο, σιδερένια γροθιά δεν είναι δυνατόν να συμπεριληφθούν στην κατηγορία των μερών του σώματος. Η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2006: 47) στη μελέτη της για τη μεταφορά σε σχέση με τα ονόματα που δηλώνουν υλικό, συμπεραίνει ότι μεγάλος αριθμός ουσιαστικών υλικού αναπτύσσουν με συστηματικό τρόπο ποιοτική σημασία, πράγμα που τους δίνει τη δυνατότητα να χρησιμεύσουν επιπρόσθετα ως βάση για την παραγωγή επιθέτων ποιότητας με το επίθημα ιν(ος)/-ένι(ος), δηλαδή αυτά τα μετονοματικά επίθετα δέχονται ερμηνεία κατ έκταση π.χ. ατσάλινο καρφί, χαλύβδινος σωλήνας και κατ ένταση π.χ. ατσάλινα νεύρα, χαλύβδινη θέληση. Παρατηρεί, επίσης, ότι η μεταφορά ποικίλλει ανάλογα με το προσδιοριζόμενο ουσιαστικό, π.χ. ατσάλινα νεύρα (ανθεκτικά), ατσάλινη βούληση (άκαμπτη), ατσάλινη καρδιά (σκληρή). Σε άλλες περιπτώσεις, το φαινόμενο της μεταφοράς επιδρά σε τέτοιο βαθμό έτσι ώστε να επέρχεται αλλαγή του σημασιολογικού χαρακτηριστικού. Λόγου χάρη, η απλή λέξη πυροτέχνημα περιγράφει στην κυριολεκτική της σημασία ένα συγκεκριμένο ουσιαστικό και ειδικότερα ένα «αντικείμενο κατασκευασμένο από ειδικά (εύφλεκτα, εκρηκτικά) υλικά, το οποίο, όταν πυροδοτηθεί, τινάζεται ψηλά, εκρήγνυται και παράγει πολύχρωμη λάμψη και δυνατό κρότο» 200. Σε συνδυασμό με το επίθετο φραστικός, σχηματίζει την ακολουθία φραστικό πυρο- 200 ΛΚΝ. 159

178 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ τέχνημα η οποία περιγράφει μια αφηρημένη έννοια με μεταφορική σημασία (λόγια που γίνονται με κύριο στόχο τον εντυπωσιασμό) 201. Επομένως, οι καταχωρίσεις στο ηλεκτρονικό λεξικό θα έχουν την εξής μορφή: πυροτέχνημα,ν+conc φραστικό πυροτέχνημα,ν+abst 7.6 Επίλογος Στο κεφάλαιο αυτό, βασιζόμενοι στο μεθοδολογικό και θεωρητικό πλαίσιο και τις προϋπάρχουσες αντίστοιχες έρευνες, προχωρήσαμε στον καθορισμό των κριτηρίων και των μεθόδων κωδικοποίησης των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της δομής E(Ε)Ο. Έπειτα, παρουσιάσαμε αναλυτικά τα βασικά σημασιολογικά χαρακτηριστικά και τις υποκατηγορίες τους. Διατυπώσαμε επίσης τα προβλήματα που αντιμετωπίσαμε κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας και τις λύσεις που προτείνουμε για την επίλυσή τους. Οι σημασιολογικές πληροφορίες που προστίθενται στο ηλεκτρονικό λεξικό της νέας ελληνικής είναι σημαντικές για ακριβέστερη συντακτικοσημασιολογική ανάλυση. Καθώς όμως παρατηρείται πληθώρα περιπτώσεων οι οποίες δεν επιβεβαιώνουν τα κριτήρια, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι κάθε λεξική μονάδα πρέπει να μελετάται συστηματικά και να κωδικοποιείται ξεχωριστά. Εξάλλου, όσο εμπλουτίζεται το μορφολογικό λεξικό με νέα λήμματα είναι πολύ πιθανό να δημιουργείται η ανάγκη για μια πιο ενδελεχή έρευνα και προσθήκη νέων σημασιολογικών χαρακτηριστικών, λαμβάνοντας υπόψη βέβαια και τους εκάστοτε ερευνητικούς στόχους. 201 ΛΚΝ. 160

179 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ 8 Συντακτική περιγραφή των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων Στο κεφάλαιο αυτό θα προβούμε στη συντακτική περιγραφή των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της δομής που μελετάμε. Η παρουσίαση του κεφαλαίου αυτού διαρθρώνεται σε δύο βασικά υποκεφάλαια: στο πρώτο υποκεφάλαιο θα περιγράψουμε τις συντακτικές διαδικασίες που οδηγούν στον σχηματισμό του σύνθετου ονόματος ως ονοματικού συνόλου και στο δεύτερο κεφάλαιο θα παρουσιάσουμε αναλυτικά τους πίνακες του λεξικού-γραμματικής των σύνθετων κατηγορηματικών ονομάτων με το υποστηρικτικό ρήμα κάνω που κατασκευάσαμε. Αρχικά, όμως, θα ορίσουμε τις δύο έννοιες που αποτελούν τη βάση του κεφαλαίου αυτού: το κατηγορηματικό όνομα και το υποστηρικτικό ρήμα. 8.1 Οι έννοιες του κατηγορηματικού ονόματος και του υποστηρικτικού ρήματος Το κατηγόρημα, όπως ορίζεται στο πλαίσιο της μετασχηματιστικής γραμματικής του Z.S. Harris (1976), μπορεί να είναι εκτός από το ρήμα και ένα άλλο μέρος του λόγου, όπως ουσιαστικό, επίθετο κ.ά. Τα ουσιαστικά που λειτουργούν ως κατηγορήματα σε μια πρόταση ονομάζονται κατηγορηματικά 202. Τα κατηγορηματικά ουσιαστικά συνδυάζονται με υποστηρικτικά ρήματα και σχηματίζουν είτε αυτόνομους συνδυασμούς είτε συνδυασμούς με συμπληρώματα. Στους συνδυασμούς αυτούς, «το κατηγορηματικό όνομα είναι ένα αφηρημένο ουσιαστικό που συνδυάζεται με ρήματα κενά περιεχομένου, όπως το κάνω, και αποτελεί το κατηγόρημα μιας δεδομένης πρότασης» (M. Gross 1981b: 17, Giry- Schneider 1987: 3, Σφέτσιου 2007: 25). Στα παρακάτω παραδείγματα, τα ουσιαστικά ακαδημαϊκή καριέρα και ένοπλη επίθεση ονομάζονται κατηγορηματικά, καθώς λειτουργούν ως κατηγορήματα 203 : (1) Η Μαρία κάνει [ακαδημαϊκή καριέρα] 202 Πρόκειται για απόδοση του όρου verbes supports (στο εξής Vsup) (Harris 1964). Στη διεθνή βιβλιογραφία, έχουν αποδοθεί στο υποστηρικτικό ρήμα και οι ονομασίες light verb (Abeillé 1988), operator verb (Danlos 1998), delexical verb (O Keeffe κ.ά. 2007: 37-38) και στα ελληνικά έχει αποδοθεί από τη Fotopoulou (1993) ως επιβοηθητικό ρήμα. Τα κατηγορηματικά ονόματα αποτέλεσαν αντικείμενο έρευνας πολλών ερευνητών στο Laboratoire d Automatique Documentaire et Linguistique (LADL) (Labelle 1974, Giry-Schneider 1978, Meunier 1977, Danlos 1980, Vivès 1983, G. Gross 1989 κ.ά.). 203 Όπως τονίζει η Σφέτσιου (2007: 25), «το κατηγόρημα αποτελεί τον πυρήνα μιας πρότασης και δεν πρέπει να συγχέεται με το κατηγορούμενο ή τον κατηγορηματικό προσδιορισμό». 161

180 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (2) Οι ληστές έκαναν [ένοπλη επίθεση] στον καταυλισμό Το υποστηρικτικό ρήμα δεν έχει την πλήρη συνήθη σημασία του και προσφέρει στην πρόταση όπου εντάσσεται, πληροφορίες για τον χρόνο, το πρόσωπο και την όψη χωρίς να επιφέρει σημασιολογικές αλλαγές (M. Gross 1981b: 17). Για παράδειγμα, το αφηρημένο ουσιαστικό αντιαθλητική ενέργεια της πρότασης: (3) Η [αντιαθλητική ενέργεια] του παίκτη οδήγησε στην αποβολή του μπορεί να ενταχθεί σε μια απλή πρόταση με τα ίδια ορίσματα (παίκτης και αντιαθλητική ενέργεια) και ένα υποστηρικτικό ρήμα (εδώ το κάνω): (3α) Ο παίκτης έκανε (Ε + μια) [αντιαθλητική ενέργεια] Σ αυτή την πρόταση, το ρήμα κάνω ονομάζεται υποστηρικτικό. Η απλή αυτή πρόταση μπορεί να αποτελέσει τη βάση για τη δημιουργία του παρακάτω ο- νοματικού συνόλου: (3β) Η [αντιαθλητική ενέργεια] του παίκτη 204 Στην παρούσα έρευνα, θα περιοριστούμε στη μελέτη του υποστηρικτικού ρήματος κάνω και στις συντακτικές δομές που σχηματίζει με τα σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα που απαρτίζουν το ηλεκτρονικό μας λεξικό. 8.2 Σχηματισμός του σύνθετου ονόματος ως ονοματικού συνόλου Στο υποκεφάλαιο αυτό, θα περιγράψουμε τους τρόπους σχηματισμού των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων ως ονοματικών συνόλων με βάση τις αρχές της μετασχηματιστικής γραμματικής και τη μεθοδολογία της Monceaux (1993). Η Levi (1978), η οποία υιοθέτησε την άποψη του Postal (1969), μελέτησε την παραγωγή του ψευδοεπιθέτου (πρώτο συνθετικό της πολυλεκτικής δομής ΕΟ). Σύμφωνα με τη Levi, τα ψευδοεπίθετα παράγουν όλο το σημασιολογικό περιεχόμενό τους από ουσιαστικά στη δομή βάθους και μόνο σε τελικό στάδιο μετατρέπονται σε επίθετα. Υποστηρίζει ότι οι πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες αναλύονται με βάση τη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στο ψευδοεπίθετο και τον προσδιορισμό του και ότι παράγονται με δύο συντακτικές διαδικασίες: την ονοματοποίηση και την απαλοιφή του κατηγορήματος. Ο μετασχηματισμός γίνεται με την αναφορικοποίηση της ρηματικής φράσης, με την απαλοιφή του α- 204 Η μετατροπή της απλής πρότασης σε ονοματικό σύνολο προκύπτει ύστερα από απαλοιφή της αναφορικής πρότασης: Η αντιαθλητική ενέργεια που έκανε ο παίκτης. 162

181 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ναφορικού και του συνδετικού και με την πρόταξη του προσδιορισμού που μετατρέπεται σε επίθετο. Στην παραγωγή με απαλοιφή του κατηγορήματος διακρίνονται τρεις τύποι ως προς το μορφολογικό σχήμα του παραλειπόμενου ρήματος που ενσωματώνεται στο ψευδοεπίθετο (Levi 1978: 113, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 165): α) Με παθητική μορφή όπου το ψευδοεπίθετο προέρχεται από το υποκείμενο της αναφορικής πρότασης, π.χ. κύμα που προέρχεται από παλίρροια παλιρροϊκό κύμα, β) με ενεργητική μορφή όπου το ψευδοεπίθετο προέρχεται από το συμπλήρωμα αναφορικής πρότασης, π.χ. οίκος που κάνει εκδόσεις εκδοτικός οίκος, γ) με κατηγόρημα στην υποκείμενη δομή όπου το ψευδοεπίθετο παράγεται από τον εμπρόθετο προσδιορισμό, π.χ. σταθμός για παιδιά παιδικός σταθμός. Η πολυλεκτική σύνθετη μονάδα που προέρχεται από ονοματοποίηση αποτελείται από το προσδιοριζόμενο, που προέρχεται από ονοματοποίηση ρήματος, και από τον προσδιορισμό, που προέρχεται είτε από το υποκείμενο είτε από το αντικείμενο του ρήματος της δομής, π.χ. υπουργική απόφαση, θεατρική κριτική, μικροφωνική εγκατάσταση (Levi 1978: , Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 164) Απαλοιφή του υποστηρικτικού ρήματος Απαλοιφή του υποστηρικτικού ρήματος ενεργητικής πρότ α- σης Υφίσταται σχέση ονοματοποίησης με υποστηρικτικό ρήμα είτε ανάμεσα σε μια ονοματική και μια ρηματική δομή (Monceaux 1993: 51): (4) N0 V N1 205 =: Η κυβέρνηση αποφασίζει απολύσεις στο Δημόσιο 205 Στο κεφάλαιο αυτό, θα ακολουθήσουμε τη γαλλική ορολογία, αφενός διότι η έρευνά μας βασίζεται στην αντίστοιχη έρευνα της Monceaux (1993) για τη γαλλική γλώσσα και αφετέρου επειδή αυτήν την ονοματολογία ακολουθήσαμε για την περιγραφή των δομών στους πίνακες του λεξικού-γραμματικής. 163

182 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (4α) = N0 Vsup (Ε+Dét) V-n σε N1 =: Η κυβέρνηση παίρνει αποφάσεις για απολύσεις στο Δημόσιο είτε ανάμεσα σε μια ονοματική δομή και μια δομή με κατηγορηματικό επίθετο: (5) N0 είμαι Adj W =: Ο Γιάννης είναι ανήσυχος για τις πολιτικές εξελίξεις (5α) = N0 Vsup (Ε + Dét) Adj-n W =: Ο Γιάννης έχει (Ε + μια) ανησυχία για τις πολιτικές εξελίξεις Ο σχηματισμός ενός ονοματικού συνόλου από μια δομή με υποστηρικτικό ρήμα πραγματοποιείται με τα παρακάτω στάδια: α) μετατροπή της φράσης με υποστηρικτικό ρήμα σε αναφορική πρόταση [Relativ] στην οποία το κατηγορηματικό όνομα βρίσκεται στην αρχή, π.χ.: (4β) Οι αποφάσεις που παίρνει η κυβέρνηση για απολύσεις στο Δημόσιο (5β) Η ανησυχία που έχει ο Γιάννης για τις πολιτικές εξελίξεις β) απαλοιφή της αναφορικής πρότασης [Réd.Rel] κατά τη διάρκεια της ο- ποίας το υποστηρικτικό ρήμα και η αναφορική αντωνυμία απαλείφονται και το υποκείμενο της αναφορικής πρότασης γίνεται συμπλήρωμα του κατηγορηματικού ονόματος. Το αποτέλεσμα είναι ο σχηματισμός ενός ονοματικού συνόλου με δομή Dét Npréd του Dét N0 W: (4γ) Οι αποφάσεις της κυβέρνησης για απολύσεις στο Δημόσιο (5γ) Η ανησυχία του Γιάννη για τις πολιτικές εξελίξεις Στα παραπάνω παραδείγματα, το κατηγορηματικό όνομα είναι μορφολογικά σύνδρομο με το ρήμα (αποφασίζω απόφαση) ή το επίθετο (ανήσυχος ανησυχία) της αρχικής δομής. Ο μετασχηματισμός αυτός πραγματοποιείται και σε προτάσεις με υποστηρικτικό ρήμα στις οποίες το κατηγορηματικό όνομα δεν είναι μορφολογικά ή συντακτικά σύνδρομο με ένα ρήμα ή ένα επίθετο: (6) N0 Vsup Dét V σε N1 =: Ο Γιάννης έκανε αγωγή στον Πέτρο (6α) [Relativ] =: Η αγωγή που έκανε ο Γιάννης στον Πέτρο (6β) [Réd.Rel] =: Η αγωγή του Γιάννη στον Πέτρο Το συμπλήρωμα του κατηγορηματικού ονόματος, συνώνυμο μιας αναφορικής πρότασης (του Γιάννη = που έκανε ο Γιάννης), μπορεί επίσης να μετασχηματιστεί σε ονοματικό σύνολο με κτητική αντωνυμία (Η αγωγή του στον Πέτρο) (Monceaux 1993: 51). 164

183 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Σχηματισμός ονοματικού συνόλου από προτάσεις με υπ ο- στηρικτικό ρήμα στην παθητική φωνή Το ονοματικό σύνολο που προκύπτει από μια πρόταση με υποστηρικτικό ρήμα σε παθητική φωνή έχει την εξής δομή: Dét Npréd του N1 από Dét N0 Η εξέταση του ασθενή από τον γιατρό Ο έλεγχος των αποτελεσμάτων από το υπουργείο Η παρουσία ενός συμπληρώματος από + Dét + Ν και η μορφολογική σχέση των ουσιαστικών εξέταση και έλεγχος με τα ρήματα εξετάζω και ελέγχω μας ο- δηγούν σε προτάσεις με υποστηρικτικό ρήμα στην παθητική φωνή: (7) Ο γιατρός εξέτασε τον ασθενή (7α) = Ο γιατρός έκανε την εξέταση του ασθενή (7β) = Ο ασθενής εξετάστηκε από τον γιατρό (8) Το υπουργείο έλεγξε τα αποτελέσματα (8α) = Το υπουργείο έκανε τον έλεγχο των αποτελεσμάτων (8β) = Τα αποτελέσματα ελέγχθηκαν από το υπουργείο Υπάρχουν και ονοματικά σύνολα που σχηματίζονται από προτάσεις με υ- ποστηρικτικό ρήμα στην παθητική φωνή χωρίς μορφολογική ή συντακτική σχέση με ένα ρήμα: (9) Ο δήμος έκανε την αποκομιδή των απορριμμάτων (9α) Η αποκομιδή των απορριμμάτων έγινε από τον δήμο (9β) Η αποκομιδή των απορριμμάτων από τον δήμο Επίθετο σύνδρομο με το υποκείμενο της πρότασης με υπ ο- στηρικτικό ρήμα Το συμπλήρωμα του υποκειμένου Ν0 που προκύπτει από απαλοιφή της α- ναφορικής πρότασης είναι η πιο συχνή πηγή σχηματισμού επιθέτων: α) με κατηγορηματικό όνομα που παράγεται από ρήμα (V-n): (10) Ο εισαγγελέας αγορεύει (10α) [V=N] Ο εισαγγελέας κάνει αγόρευση 165

184 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (10β) [Relativ] Η αγόρευση που κάνει ο εισαγγελέας (10γ) [Réd.Rel] Η αγόρευση του εισαγγελέα (10δ) [N=A] Η εισαγγελική αγόρευση (11) Ο υπουργός παρεμβαίνει σ αυτό το ζήτημα (11α) [V=N] Ο υπουργός κάνει μια παρέμβαση σ αυτό το ζήτημα (11β) [Relativ] Η παρέμβαση που κάνει ο υπουργός σ αυτό το ζήτημα (11γ) [Réd.Rel] Η παρέμβαση του υπουργού σ αυτό το ζήτημα (11δ) [N=A] Η υπουργική παρέμβαση σ αυτό το ζήτημα β) με κατηγορηματικό όνομα που παράγεται από κατηγορηματικό επίθετο (Adj-n): (12) Ο Πάπας είναι αλάθητος (12α) [V=N] Ο Πάπας έχει το αλάθητο (12β) [Relativ] Το αλάθητο που έχει ο Πάπας (12γ) [Réd.Rel] Το αλάθητο του Πάπα (12δ) [N=A] Το παπικό αλάθητο γ) με κατηγορηματικό ουσιαστικό μορφολογικά και/ή συντακτικά αυτόνομο (N): (13) Το σχολείο κάνει διάλειμμα (13α) [Relativ] Το διάλειμμα που κάνει το σχολείο (13β) [Réd.Rel] Το διάλειμμα του σχολείου (13γ) [N=A] Το σχολικό διάλειμμα Οι δομές με το ρήμα υπάρχω Το ρήμα υπάρχω ως παραλλαγή του ρήματος έχω Παρατηρείται σχέση ανάμεσα σε δομές με υποστηρικτικό ρήμα έχω και μια άλλη δομή με το ρήμα υπάρχω στην οποία το υποκείμενο Ν0 της δομής με το έχω εισάγεται με την πρόθεση σε: 166

185 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ (14) N0 έχω (Ε + Dét) Npréd =: Η γλώσσα έχει μια ανομοιογένεια (14α) = Υπάρχω (Ε + Dét) Npréd σε N0 =: Υπάρχει μια ανομοιογένεια στη γλώσσa Όπως και οι προτάσεις με το έχω έτσι και οι προτάσεις με το υπάρχω μπορούν να περιλαμβάνουν έναν τροποποιητή του κατηγορηματικού ονόματος: (15) N0 έχω (Ε + Dét) W Npréd =: Τα κόμματα έχουν (Ε+μια) έντονη διένεξη (15α) = Υπάρχω (Ε + Dét) W Npréd σε N0 =: Υπάρχει (Ε+μια) έντονη διένεξη στα κόμματα Στα παραπάνω παραδείγματα, μπορούμε να θεωρήσουμε το ρήμα υπάρχω ως υποστηρικτικό (Monceaux 1993: 62) και κατ επέκταση υπόκειται στους μετασχηματισμούς των υποστηρικτικών ρημάτων: (14β) [Relativ] Η ανομοιογένεια που υπάρχει στη γλώσσα (14γ) [Réd.Rel] Η ανομοιογένεια της γλώσσας (14δ) [Ν=Α] Η γλωσσική ανομοιογένεια (15β) [Relativ] Η διένεξη που υπάρχει στα κόμματα (15γ) [Réd.Rel] Η διένεξη των κομμάτων (15δ) [Ν=Α] Η κομματική διένεξη Συμμετρικές δομές 206 Πρόκειται για δομές με το ρήμα υπάρχω και το συμπλήρωμα ανάμεσα σε Ν0 και Ν1 ή μεταξύ του Ν0 και του Ν1: Υπάρχω (Ε + Dét) Npréd ανάμεσα σε N0 και N1 = Υπάρχω (Ε + Dét) Npréd μεταξύ του Ν0 και του Ν1 (16) Υπάρχει (Ε + μια) διαφωνία ανάμεσα στον Πέτρο και τον Γιάννη (16α) = Υπάρχει (Ε + μια) διαφωνία μεταξύ του Πέτρου και του Γιάννη 206 Αποτελεί απόδοση του όρου constructions symétriques. Μελέτες για τις συμμετρικές δομές της γαλλικής γλώσσας πραγματοποίησε η Borillo (1971a, 1971b) και για την ελληνική οι Σκλαβούνου (1997) και Pantazara (2003: 140). 167

186 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Το συμπλήρωμα ανάμεσα σε Ν0 και Ν1 αφορά κυρίως τα συμμετρικά ουσιαστικά (π.χ. διαφωνία, διαμάχη, συνεργασία κ.ά) και εμφανίζεται σε προτάσεις με το ρήμα υπάρχω. Η ύπαρξη επιθέτων με το πρόθημα δια σε συγκείμενα όπου βρίσκονται συμμετρικά ουσιαστικά μάς οδηγούν στην υπόθεση ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στις δομές: ανάμεσα/μεταξύ Dét Npl = δια- Ν-a 207. διαβαλκανική συνεργασία (συμμετρικό όνομα) (17) Υπάρχει συνεργασία ανάμεσα στις χώρες των Βαλκανίων (17α) Υπάρχει διαβαλκανική συνεργασία διακρατική συμφωνία (συμμετρικό όνομα) (18) Υπάρχει συμφωνία μεταξύ των κρατών (18α) Υπάρχει διακρατική συμφωνία Βρίσκουμε συχνά, στο συγκείμενο του ίδιου κατηγορηματικού ονόματος παράλληλα με έναν τύπο δια- Ν-a και έναν άλλο τύπο χωρίς το πρόθημα: (19) Τον Ιανουάριο του 2005, σε συνεργασία με το «σύμφωνο σταθερότητας», έγινε διαβαλκανική εκδήλωση και Γ. Σ. στη Θεσσαλονίκη... Παράλληλα προγραμματίστηκε μεγάλη βαλκανική διάσκεψη για Οκτωβρίου 2007 στη Σόφια... Τα ονοματικά σύνολα που σχηματίζονται με βάση ένα συμμετρικό ουσιαστικό έχουν την εξής δομή: Dét Npréd (ανάμεσα σε N0 και N1 + N-a) (Monceaux 1993: 64) και προκύπτουν από τη σχέση: N0 Vsup Dét W Npréd με N1 = N0 και N1 Vsup Dét W Npréd (E + μαζί) (20) Ο Γιάννης έχει μια αγαστή συνεργασία με τον Πέτρο (20α) = Ο Γιάννης και ο Πέτρος έχουν μια αγαστή συνεργασία (Ε+μαζί) Παρατηρούμε ότι στην πρώτη δομή, το υποστηρικτικό ρήμα είναι το έχω και ότι η δεύτερη δομή δεν μπορεί να αναλυθεί σε δύο διαφορετικές προτάσεις που ενώνονται με παρατακτική σύνδεση: 207 Το πρόθημα δια αντιστοιχεί στο πρόθημα inter της γαλλικής γλώσσας. 168

187 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ (20β) *Ο Γιάννης έχει μια αγαστή συνεργασία και ο Πέτρος έχει μια αγαστή συνεργασία Επιπλέον, το επίρρημα μαζί είναι προαιρετικό και επομένως μπορεί να παραλείπεται 208. Σε σημασιολογικό επίπεδο, αναπτύσσεται σχέση ισοδυναμίας ή ισότητας ανάμεσα στα συμπληρώματα Ν0 και Ν1 τα οποία έχουν τις ίδιες κατανεμητικές ιδιότητες και μπορούν να εναλλάσσονται (Monceaux 1993: 64). Όλα τα συμμετρικά κατηγορηματικά ονόματα μπορούν να ενταχθούν στη δομή: Υπάρχω (Ε + Dét) Npréd ανάμεσα σε N0 και N1 στην οποία τα συμπληρώματα εξακολουθούν να μπορούν να εναλλάσσονται: (20γ) Υπάρχει (Ε + μια) αγαστή συνεργασία ανάμεσα στον Πέτρο και τον Γιάννη (20δ) Υπάρχει (Ε + μια) αγαστή συνεργασία ανάμεσα στον Γιάννη και τον Πέτρο Οι δύο δομές N0 Vsup Dét W Npréd με N1 και Υπάρχω Dét Npréd ανάμεσα N0 και N1 αποτελούν τη βάση για τη δημιουργία συνώνυμων ονοματικών συνόλων: Dét Npréd του N0 με N1 =: η αγαστή συνεργασία του Πέτρου με τον Γιάννη Dét Npréd ανάμεσα σε N0 και N1 =: η αγαστή συνεργασία ανάμεσα στον Πέτρο και τον Γιάννη Επιπλέον, η ίδια δομή μπορεί να εμφανιστεί και με συμπλήρωμα στον πληθυντικό αριθμό, όταν τα δύο συμπληρώματα είναι ταυτόσημα (Monceaux 1993: 64-65): Dét Npréd των Npl0-1 =: η αγαστή συνεργασία των συναδέλφων Dét Npréd ανάμεσα σε Npl0-1 =: η αγαστή συνεργασία ανάμεσα στους συναδέλφους Παρατηρούμε ότι τα δύο συμπληρώματα των Npl0-1 και ανάμεσα σε Npl0-1 μπορούν να επιθετικοποιηθούν: (21) Υπάρχω (Ε+Dét) Npréd ανάμεσα σε Npl0-1 =: Υπάρχει (Ε+μια) συμφωνία ανάμεσα στους συμμάχους 208 Στη νέα ελληνική, θεωρείται πλεονασμός να τίθεται το επίρρημα μαζί μετά από μία λεξική μονάδα με το πρόθημα συν-, καθώς ήδη το πρόθημα δηλώνει ότι «η πρωτότυπη λέξη γίνεται με τη βοήθεια, με τη συμμετοχή κάποιου, μαζί με κάποιον, ομαδικά» (ΛΚΝ). 169

188 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (21α) Υπάρχω (Ε+Dét) δια-n-a Npréd =: Υπάρχει (Ε+μια) διασυμμαχική συμφωνία (22) Υπάρχω (Ε+Dét) Npréd των Npl0-1 =: Υπάρχει (Ε+μια) συμφωνία των συμμάχων (22α) Υπάρχω (Ε+Dét) N-a Npréd =: Υπάρχει (Ε+μια) διασυμμαχική συμφωνία Η σχέση ανάμεσα σε Npl0-1 = Ν-a, όπως φαίνεται και στις παρακάτω σύνθετες ακολουθίες, είναι πολύ παραγωγική: (23) Υπάρχει διαβαλκανική συνάντηση/διάσκεψη/φιλία/συνεργασία Μπορούμε επίσης να αναλύσουμε με τον τρόπο αυτό και ένα ονοματικό σύνολο (π.χ. κοινωνική ανισότητα) υποθέτοντας πως υπήρχε στην αρχική δομή ένα σημασιολογικά σύνδρομο ουσιαστικό (nom approprié) (Monceaux 1993: 64-65): (24) Υπάρχει ανισότητα στις κοινωνικές τάξεις (24α) Υπάρχει κοινωνική ανισότητα Στο παραπάνω παράδειγμα, το σημασιολογικά σύνδρομο ουσιαστικό είναι Napp =: τάξη. Επιθετικοποίηση τοπικών δομών με το ρήμα υπάρχω Η δομή Υπάρχω Dind N Loc N παρουσιάζει συνωνυμία με άλλες δομές που συντάσσονται με το ρήμα έχω (Monceaux 1993 : 67-68): (25) N0 έχω Dét N =: Το νησί έχει ένα έθιμο (25α) = Υπάρχω Dét N Loc N0 =: Υπάρχει ένα έθιμο στο νησί Σε αυτού του είδους τις δομές, το ρήμα έχω μπορεί να έχει πολλές ερμηνείες: είτε ως υποστηρικτικό ρήμα είτε ως συνώνυμο γεγονοτικών ή υπαρκτικών ρημάτων, όπως τα λαμβάνω χώρα, βασιλεύω, υπάρχω κ.ά. (Monceaux 1993: 68). Σε άλλες περιπτώσεις, το ρήμα έχω εισάγει στην πρόταση ένα συγκεκριμένο συμπλήρωμα: (26) N0 έχω (Ε + Dét) N W=: Το τραπέζι έχει πολλά πράγματα (Ε+επάνω) 170

189 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ (26α) Υπάρχω (E + Dét) N Loc N0 =: Υπάρχουν πολλά πράγματα πάνω στο τραπέζι (26β) = (E + Dét) N είμαι Loc N0 =: Πολλά πράγματα είναι πάνω στο τραπέζι Στην περίπτωση αυτή, το Ν0 αποκαλείται τοπικό υποκείμενο (sujet locatif). Ο προσδιοριστής του ουσιαστικού στη δομή με το ρήμα υπάρχω μπορεί να είναι αόριστος ή μηδενικός: (27) Υπάρχει (μια+*η) αρρυθμία στην καρδιά 209 (27α) Υπάρχει (*μια+*η+ε) σκόνη στο τραπέζι Στα ονόματα που περιγράφουν γεωγραφικούς τόπους παρατηρούμε μια τριαδική σχέση με μεγάλη παραγωγικότητα ανάμεσα στο επίθετο, το συμπλήρωμα του ονόματος και το τοπικό συμπλήρωμα. Αν παρατηρήσουμε τα παρακάτω παραδείγματα, θα διαπιστώσουμε ότι και από τις δύο δομές μπορεί να προκύψει το ίδιο επίθετο (Monceaux 1993: 69): (28) Η οικονομία στην Ελλάδα είναι σε ύφεση = Η ελληνική οικονομία είναι σε ύφεση (28α) Η οικονομία της Ελλάδας είναι σε ύφεση = Η ελληνική οικονομία είναι σε ύφεση Το ίδιο μπορεί να παρατηρηθεί και σε ουσιαστικά τα οποία εκ πρώτης ό- ψεως δε θεωρούνται τοπικά, γιατί περιγράφουν αφηρημένες έννοιες, όπως το ουσιαστικό κλίμα στο παρακάτω παράδειγμα: (29) Η αλλαγή στο κλίμα είναι ανησυχητική = Η κλιματική αλλαγή είναι ανησυχητική (29α) Η αλλαγή του κλίματος είναι ανησυχητική = Η κλιματική αλλαγή είναι ανησυχητική Μια άλλη περίπτωση είναι τα επίθετα τα οποία μπορούν να προέρχονται από δύο ονοματικές δομές: το υποκειμενικό συμπλήρωμα 210 του ουσιαστικού το 209 Η πρόταση Υπάρχει η αρρυθμία στην καρδιά θα μπορούσε να είναι αποδεκτή με την αναφορική λειτουργία της σε συγκεκριμένα συμφραζόμενα που αφορούν τη γενική γνώση του κόσμου. 210 Αποτελεί απόδοση του γαλλικού όρου complément subjectif. 171

190 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ οποίο είναι ένα ανθρώπινο ουσιαστικό ή το τοπικό συμπλήρωμα 211 που είναι ένα συγκεκριμένο ουσιαστικό. Αυτή η διπλή ερμηνεία αφορά τα επίθετα που συνδέονται μορφολογικά με ένα ουσιαστικό που δηλώνει τόπο (Ελλάδα, Γαλλία, Γερμανία κ.ά.) και ένα ανθρώπινο ουσιαστικό (Έλληνας, Γάλλος, Γερμανός κ.ά.) (Monceaux 1993: 69-70). Στον βαθμό που το γεωγραφικό όνομα μπορεί να χρησιμοποιηθεί μετωνυμικά (αντί για το κύριο όνομα), παρατηρούμε μια ελεύθερη εναλλαγή των δύο δομών ως συμπληρώματα του υποκειμένου: (30) Υπάρχουν έθιμα (στη Βόρεια Ελλάδα + των Βορειοελλαδιτών) (30α) Υπάρχουν βορειοελλαδίτικα έθιμα (31) Υπάρχουν παραδόσεις (των Κρητικών + της Κρήτης) που είναι μοναδικές (31α) Υπάρχουν κρητικές παραδόσεις που είναι μοναδικές Ονοματικά σύνολα από ουσιαστικά που δέχονται αντ ι- στραμμένες δομές 212 Πολλά κατηγορηματικά ονόματα εντάσσονται σε δομές όπως: N0 Vsup (Ε+Dét) N σε N1 W = N1 Vconv Dét N του N0 W (32) Ο Γιάννης έκανε (ένα+ε) κομπλιμέντο στη Μαρία για το φαγητό που ετοίμασε (32α) = Η Μαρία δέχτηκε το κομπλιμέντο του Γιάννη για το φαγητό που ε- τοίμασε Οι δύο δομές παρουσιάζουν τις εξής ιδιότητες: α) Η πρώτη δομή είναι η βασική και η δεύτερη είναι η αντιστραμμένη της πρώτης, β) υπάρχουν διάφορα ζεύγη ρημάτων όπως κάνω-δέχομαι, δίνω-παίρνω, προκαλώ-υφίσταμαι κ.ά., γ) η πρόθεση που εισάγει το συμπλήρωμα Ν1 στη βασική δομή είναι συνήθως η πρόθεση σε, 211 Αποτελεί απόδοση του γαλλικού όρου complément locatif. 212 Αποτελεί απόδοση του γαλλικού όρου constructions converses (G. Gross 1989). 172

191 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ δ) το Ν0 στην αντιστραμμένη δομή εισάγεται με τον οριστικό προσδιοριστή του/της/των, ε) η αντιστραμμένη δομή δε δέχεται την απαλοιφή της αναφορικής πρότασης: (32β) Το κομπλιμέντο που δέχεται η Μαρία από το Γιάννη για το φαγητό που ετοίμασε (32γ) *Το κομπλιμέντο της Μαρίας του Γιάννη για το φαγητό που ετοίμασε στ) οι αντιστραμμένες δομές δεν μπορούν να προκύψουν από μια πρόταση που βρίσκεται στην παθητική φωνή. Για ένα κατηγορηματικό όνομα που δέχεται μια αντιστραμμένη δομή, υ- πάρχουν δύο πιθανότητες όπου ένα συσχετικό επίθετο μπορεί να αντιστοιχεί σε ένα συμπλήρωμα του Ν0 και που επιτρέπει τον σχηματισμό ονοματικών συνόλων Dét Npréd (του N0 + N-a): i) η πρώτη έγκειται στον σχηματισμό του ονοματικού συνόλου με απαλοιφή της αναφορικής πρότασης ii) η δεύτερη προκύπτει από την αντιστραμμένη δομή. Παρακάτω, θα αναλύσουμε αυτές τις δύο δυνατότητες: i) Ο σχηματισμός ονοματικών συνόλων με δομή Dét Npréd (του N0 + N-a) σε N1 από μία βασική δομή προκύπτει από την απαλοιφή του υποστηρικτικού ρήματος της ενεργητικής πρότασης (όπως είδαμε και παραπάνω): (33) Ο λαός έδωσε εντολή στη νέα κυβέρνηση (33α) [Relativ] = Η εντολή που έδωσε ο λαός στη νέα κυβέρνηση (33β) [Réd.Rel] = Η εντολή του λαού στη νέα κυβέρνηση (33γ) [N=A] = Η λαϊκή εντολή στη νέα κυβέρνηση Τα ονοματικά σύνολα Dét N του N0 που προκύπτουν από απαλοιφή του προθετικού συμπληρώματος αποτελούν τη βάση για αποδεκτά ονοματικά σύνολα Dét N-a Nom (η λαϊκή εντολή). ii) Αντιστραμμένες δομές Το επίθετο μπορεί να χρησιμοποιείται στις αντιστραμμένες δομές όπου έχει τον ρόλο του ποιητικού αιτίου: (34) Η νέα κυβέρνηση έλαβε/δέχτηκε τη λαϊκή εντολή 173

192 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Το επίθετο (εδώ λαϊκή) μπορεί να υφίσταται στην αντιστραμμένη δομή με τη μορφή ποιητικού αιτίου: (34α) Η νέα κυβέρνηση έλαβε/δέχτηκε την εντολή του λαού (34β) Η νέα κυβέρνηση έλαβε/δέχτηκε την εντολή από το λαό Προτάσεις με το ρήμα υπόκειμαι Υποθέτουμε ότι ονοματικά σύνολα (π.χ. μισθολογική μείωση) προέρχονται από προτάσεις με ρήματα όπως υπόκειμαι, λαμβάνω, δέχομαι κ.ά. συνήθως σε παρελθοντικό χρόνο όπου το ποιητικό αίτιο της αρχικής πρότασης δεν εμφανίζεται. Για παράδειγμα, οι προτάσεις: (35) Η κυβέρνηση έκανε/προχώρησε σε μισθολογική μείωση στους συνταξιούχους (35α) Οι συνταξιούχοι υπόκεινται σε/δέχτηκαν μισθολογική μείωση αποτελούν τη βάση για τη δημιουργία του ονοματικού συνόλου: η μισθολογική μείωση των συνταξιούχων Σύνδεση ενός επιθέτου και ενός εμπρόθετου συνόλου ή ενός συνόλου Ουσιαστικό + Προσδιοριστής + Ουσιαστικό Η μελέτη των ονοματικών συνόλων που σχηματίζονται από προτάσεις με υποστηρικτικό ρήμα αποτελεί το μεθοδολογικό πλαίσιο για τη μελέτη των ακολουθιών Προσδιοριστής + Επίθετο μορφολογικά ή συντακτικά ισοδύναμο με Ουσιαστικό + Κατηγορηματικό όνομα. Αυτό το μεθοδολογικό πλαίσιο μάς επιτρέπει να μελετήσουμε τις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα σε ένα επίθετο και ένα εμπρόθετο συμπλήρωμα του κατηγορηματικού ονόματος σε δύο συνώνυμες προτάσεις με υποστηρικτικό ρήμα (Monceaux 1993: 37): (36) Ο Γιάννης κάνει ανθρώπινα πειράματα (36α) Ο Γιάννης κάνει πειράματα σε άνθρωπο (37) Αυτός ο ιός είναι ανθρώπινος κίνδυνος (37α) Αυτός ο ιός είναι κίνδυνος για τον άνθρωπο (38) Αυτός ο στρατός έχει ανθρώπινες απώλειες (38α) Αυτός ο στρατός έχει απώλειες σε ανθρώπους 174

193 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Η υπόθεση ότι υφίσταται δυνατότητα μετασχηματισμού ανάμεσα σε ένα ε- πίθετο και ένα συμπλήρωμα Προσδιοριστής + Ουσιαστικό σε γενική πτώση επιβεβαιώνεται και σε προτάσεις όπως: (39) Επικρατεί προβληματισμός μετά την άρνηση των Γάλλων να εξαγοράσουν το πρόσθετο πακέτο μετοχών που πωλεί το Δημόσιο (39α) Επικρατεί προβληματισμός μετά τη γαλλική άρνηση να εξαγοράσουν το πρόσθετο πακέτο μετοχών που πωλεί το Δημόσιο όπου το επίθετο αναφέρεται στο υποκείμενο της δευτερεύουσας πρότασης το οποίο έχει απαλειφθεί (Monceaux 1993: 35). Επίσης, υπάρχει η δυνατότητα α- ντικατάστασης του επιθέτου από μια κτητική αντωνυμία: (39β) Επικρατεί προβληματισμός μετά την γαλλική άρνηση να εξαγοράσουν το πρόσθετο πακέτο μετοχών που πωλεί το Δημόσιο και την απροθυμία τους (εννοείται η γαλλική απροθυμία) για περαιτέρω συζητήσεις Επομένως, διαπιστώνουμε ότι το επίθετο μπορεί να παίξει τον ρόλο του συμπληρώματος του κατηγορήματος και αυτό συμβαίνει στο πλαίσιο του ονοματικού συνόλου. Η παρατήρηση αυτή δεν αφορά μόνο τα εθνικά επίθετα, αλλά και τα ονοματικά σύνολα όπου η δομή με το επίθετο επιδέχεται διπλή ανάλυση: (40) Ο κόσμος καταδικάζει τις πολιτικές απόψεις (40α) Ο κόσμος καταδικάζει τις απόψεις που είναι πολιτικές (41) Ο κόσμος καταδικάζει τις πολιτικές απόψεις/τις απόψεις των πολιτικών σχετικά με το μερίδιο ευθύνης τους (41α) = Ο κόσμος καταδικάζει τις απόψεις που έχουν οι πολιτικοί σχετικά με το μερίδιο ευθύνης τους Αν μελετήσουμε την παρακάτω φράση και τους πιθανούς μετασχηματισμούς της: (42) (Ο βουλιμικός + οι βουλιμικοί) (έχει + έχουν) την τάση να (τρώει + τρώνε) διαρκώς (42α) = Η τάση που (έχει + έχουν) (ο + οι) (βουλιμικός + βουλιμικοί) να (τρώει + τρώνε) διαρκώς διαπιστώνουμε ότι η διαφορά με τα προηγούμενα παραδείγματα έγκειται στο ότι το επίθετο βουλιμικός δεν αναφέρεται σε κάτι το συγκεκριμένο, δηλαδή σε έναν συγκεκριμένο βουλιμικό (ουσιαστικό) αλλά εκφράζει μια γενική κατηγορί- 175

194 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ α. Μπορεί επίσης να εναλλάσσεται με δομή σε γενική πτώση (του βουλιμικού ή των βουλιμικών): (42β) Η τάση (του+των) (βουλιμικού+βουλιμικών να (τρώει+τρώνε) συνεχώς ή με δομή χωρίς άρθρο (Monceaux 1993: 36): (42γ) Η τάση βουλιμικού να τρώει συνεχώς Συχνά, υφίσταται η δυνατότητα παράφρασης του συσχετικού επιθέτου με τη δομή σε Dét N σε γενική πτώση, χωρίς βέβαια να αποκλείεται κάποιος βαθμός σημασιολογικής απόκλισης ανάμεσα στις δύο δομές. Στο εσωτερικό των δομών αυτών, παρατηρούμε είτε την απουσία προσδιοριστή (μηδενικός προσδιοριστής) είτε την παρουσία του οριστικού άρθρου ενικού ή πληθυντικού αριθμού (βλ. και A. Kyriakopoulou 2011: ): αιματολογική εξέταση εξέταση αίματος βαθιά δομή δομή βάθους ανατολίτικο χαλί χαλί Ανατολής οικονομική κρίση κρίση της οικονομίας σωματικό βάρος βάρος του σώματος θριαμβική αψίδα αψίδα του θριάμβου αγγειακή πάθηση πάθηση των αγγείων ακροαστική εξέταση εξέταση των ακροαστικών ακτιβιστικό δόγμα δόγμα των ακτιβιστών Σε τέτοιου είδους παραφράσεις, κάποια ουσιαστικά μπορεί να έχουν μεταφορική σημασία: οικονομική αιμορραγία αιμορραγία της οικονομίας οικογενειακά βάρη βάρη της οικογενείας Απαντούν όμως και δομές των οποίων η σημασιολογική διαφορά είναι τέτοια που δε μας επιτρέπει να θεωρήσουμε τη μία δομή ως παράφραση της άλλης (Monceaux 1993: 48). Για παράδειγμα, οι ακολουθίες τουριστικό γραφείο και γραφείο τουρισμού δεν έχουν το ίδιο αντικείμενο αναφοράς. 176

195 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Παρατηρούμε ότι οι σχέσεις ανάμεσα σε ένα ουσιαστικό και ένα παράγωγο επίθετο είναι συχνά μη προβλεπόμενες. Για παράδειγμα, το επίθετο προεδρικός στην ακολουθία προεδρικές εκλογές μπορεί να σχηματιστεί τόσο από τη δομή οι εκλογές για την προεδρία όσο και από τη δομή οι εκλογές προέδρου: οι προεδρικές εκλογές = οι εκλογές για την προεδρία = οι εκλογές προέδρου Όπως συμπεραίνει και η Monceaux (1993: 38), η δυνατότητα ενός εμπρόθετου μετασχηματισμού εξαρτάται από το προσδιοριζόμενο ουσιαστικό. Επομένως, δεν μπορούμε να προτείνουμε μετασχηματισμούς κοινούς για όλες τις δομές Εθνικά επίθετα Τα εθνικά επίθετα, όταν δηλώνουν την καταγωγή ή την εθνικότητα, δεν ε- πιδέχονται διαβαθμίσεις και μπορούν να τίθενται σε θέση κατηγορουμένου και να εναλλάσσονται με το εμπρόθετο σύνολο που αποτελείται από την πρόθεση από + Dét + κύριο όνομα που δηλώνει τόπο, σε αιτιατική πτώση: (43) Αυτός ο υπουργός είναι Έλληνας (43α) Αυτός ο υπουργός είναι από την Ελλάδα Τα εθνικά επίθετα έχουν διαφορετική συμπεριφορά, όταν λειτουργούν ως ενεργητές του ουσιαστικού, και διαφορετική, όταν δηλώνουν την προέλευση. Ειδικότερα, στο σύνθετο όνομα αμερικανική επανάσταση το επίθετο λειτουργεί ως ενεργητής του ουσιαστικού: αμερικανική επανάσταση επανάσταση της Αμερικής / των Αμερικανών *επανάσταση που είναι αμερικανική Στην περίπτωση όμως του πολυλεκτικού συνθέτου αιγυπτιακή τέχνη, το ε- πίθετο δηλώνει την προέλευση και συνεπώς μπορεί να τεθεί σε θέση κατηγορουμένου: αιγυπτιακή τέχνη τέχνη της Αιγύπτου/των Αιγύπτιων τέχνη που είναι αιγυπτιακή 177

196 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Το κριτήριο για να θεωρήσουμε τέτοιες δομές ως σύνθετες είναι αυτό του αντικειμένου αναφοράς 213, π.χ. βρετανική προφορά, αγγλικό χιούμορ Σημασιολογικά σύνδρομα ουσιαστικά Υπάρχει επίσης η πιθανότητα δημιουργίας διλεκτικών σύνθετων ονομάτων έπειτα από απαλοιφή λεξικών μονάδων που αποτελούν συστατικά υπερσυνθέτων. Ειδικότερα, τα διλεκτικά σύνθετα ονόματα πολιτικό αεροδρόμιο και στρατιωτικό αεροδρόμιο προκύπτουν από τις υπερσύνθετες δομές αεροδρόμιο της πολιτικής αεροπορίας και αεροδρόμιο της στρατιωτικής αεροπορίας αντίστοιχα 214 : αεροδρόμιο της πολιτικής αεροπορίας πολιτικό αεροδρόμιο αεροδρόμιο της στρατιωτικής αεροπορίας στρατιωτικό αεροδρόμιο Οι λεξικές μονάδες που απαλείφονται μπορεί είναι ουσιαστικά ή ονοματικά σύνολα σημασιολογικά σύνδρομα με αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης σε ένα δεδομένο συγκείμενο και γι αυτό τον λόγο μπορούν να απαλείφονται. Για παράδειγμα, οι σύνθετες λέξεις αναπνευστική πάθηση και aναπνευστική ανωμαλία προκύπτουν από τα ονοματικά σύνολα πάθηση/ανωμαλία του αναπνευστικού συστήματος όπου το ουσιαστικό σύστημα ως σημασιολογικά σύνδρομο απαλείφεται: Σε Dét N-a Napp = N-a αναπνευστική πάθηση/aναπνευστική ανωμαλία παθήσεις/ανωμαλίες του αναπνευστικού συστήματος Napp =: σύστημα Ομοίως, οι σύνθετες λέξεις ανατολική σκέψη και ανατολική φιλοσοφία και η πολυλεκτική μονάδα αστική ιδεολογία προκύπτουν από απαλοιφή των σημασιολογικά σύνδρομων απλών ουσιαστικών λαός και τάξη αντίστοιχα: ανατολική σκέψη/ανατολική φιλοσοφία σκέψη/φιλοσοφία των λαών της Ανατολής Napp =: λαός 213 Αποτελεί απόδοση του γαλλικού όρου critère de désignation. 214 Ο λόγος που ονομάζουμε τις δομές αυτές υπερσύνθετες είναι διότι περιλαμβάνουν ήδη ένα σύνθετο όνομα (πολιτική αεροπορία και στρατιωτική αεροπορία αντίστοιχα). 178

197 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ αστική ιδεολογία ιδεολογία της αστικής τάξης Napp =: τάξη Ονοματοποίηση Η έννοια του υποστηρικτικού ρήματος ορίστηκε αρχικά για να περιγραφούν φαινόμενα ονοματοποίησης στο πλαίσιο μιας μετασχηματιστικής προσέγγισης. Η μετασχηματιστική προσέγγιση συνίστατο αρχικά στην παραγωγή ενός ονοματικού συνόλου από μια υπολανθάνουσα φράση-πηγή. Ο Lees (1963) περιγράφει τα στάδια ενός τέτοιου μετασχηματισμού στην αγγλική γλώσσα (απαλοιφή της γενικής, εμφάνιση του άρθρου): He drew the picture rapidly His rapid drawing of the picture The rapid drawing of the picture (φράση-πηγή) (πρώτο ονοματικό σύνολο) (απαλοιφή του υποκειμένου) Στο πλαίσιο της μετασχηματιστικής γραμματικής του Harris (1976), η ονοματοποίηση πραγματοποιείται ανάμεσα σε δύο ισοδύναμες φράσεις και όχι α- νάμεσα σε μία φράση και ένα ονοματικό σύνολο: (44) Ο Γιώργος αποφάσισε να φύγει στο εξωτερικό (44α) = Ο Γιώργος πήρε την απόφαση να φύγει στο εξωτερικό (45) Ο Γιώργος ελπίζει να κερδίσει το λαχείο (45α) = Ο Γιώργος έχει την ελπίδα να κερδίσει το λαχείο Εκτός από αυτή τη σχέση ισοδυναμίας, τα υποστηρικτικά ρήματα επιτρέπουν συχνά μια μερική μεταφορά κατανεμητικών ιδιοτήτων ανάμεσα στο ρήμα και το παράγωγο ουσιαστικό. Για παράδειγμα, το ρήμα αποφασίζω δέχεται ό- πως και η δομή παίρνω την απόφαση μια δευτερεύουσα πρόταση ως άμεσο συμπλήρωμα (Ο Γιώργος αποφάσισε/πήρε την απόφαση να φύγει στο εξωτερικό). Ωστόσο, εφόσον μιλάμε για μερική μεταφορά των ιδιοτήτων, δεν μπορούμε να συνάγουμε όλες τις ιδιότητες του παράγωγου ουσιαστικού βασιζόμενοι μόνο στις ιδιότητες του ρήματος ή του επιθέτου με το οποίο είναι σημασιολογικά ή συντακτικά σύνδρομο. Επομένως, η συμπεριφορά των κατηγορηματικών ονο- 179

198 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ μάτων θα πρέπει να περιγράφεται με συστηματικό τρόπο στο λεξικόγραμματική (Monceaux 1993: 5) Ονοματοποίηση μεταβατικών δομών με αιτιακή σημασία Μελετάμε τα ονοματικά σύνολα της δομής Dét V-n (του Dét N + N-a) όπου το V-n είναι παράγωγο ενός μεταβατικού ρήματος (Monceaux 1993: 80-84). Αυτά τα ονοματικά σύνολα μπορούν να προκύψουν από ρηματικές μεταβατικές δομές στις οποίες το ουσιαστικό Ν είναι το άμεσο συμπλήρωμα του ρήματος, όπως τα ουσιαστικά έρευνα και άσκηση που παράγονται από τα ρήματα ε- ρευνώ και ασκώ αντίστοιχα: (46) Ο Γιώργος ερευνά το αρχείο (47) Ο Γιάννης ασκεί το πνεύμα Dét V-n του Ν = Dét N-a V-n έρευνα του αρχείου = αρχειακή έρευνα άσκηση του πνεύματος = πνευματική άσκηση Οι μετασχηματισμοί που συνδέουν τις δύο δομές N0 V N1 και Dét N-a V-n συνίστανται αρχικά στην απαλοιφή του συμπληρώματος Ν0 και έπειτα στην αντιστροφή της σχέσης ανάμεσα στο υποκείμενο και το αρχικό αντικείμενο Ν1. Τα μεταβατικά ρήματα μπορούν να έχουν διπλή ερμηνεία ανάλογα με τη φύση του υποκειμένου, δηλαδή το υποκείμενο Ν0 μπορεί να προβαίνει στην εκάστοτε πράξη είτε εκούσια είτε ακούσια. Για παράδειγμα, στην πρόταση: (48) Ο Γιάννης εξόργισε την Μαρία το υποκείμενο Ν0 μπορεί να προβαίνει στην πράξη είτε ηθελημένα είτε άθελά του. Το ανθρώπινο υποκείμενο ο Γιάννης που ερμηνεύεται ως αιτιατικό υποκείμενο του ρήματος εξοργίζω μπορεί να αναλυθεί ως παράγωγο ενός σύνθετου ονοματικού συνόλου με απαλοιφή: η συμπεριφορά του Γιάννη = ο Γιάννης. Στην περίπτωση αυτή, το ουσιαστικό συμπεριφορά είναι το πραγματικό υποκείμενο του ρήματος εξοργίζω. Το μη ανθρώπινο υποκείμενο που είναι και ο πραγματικός δράστης μπορεί να θεωρηθεί ως το μέσο ή το εργαλείο. 180

199 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Ονοματοποίηση των μετοχών Η απαλοιφή του ποιητικού αιτίου από N0 είναι μια απαραίτητη ενδιάμεση διαδικασία ανάμεσα στην παθητικοποίηση και την ονοματοποίηση. Η ονοματοποίηση εφαρμόζεται τόσο στις παθητικές δομές χωρίς ποιητικό αίτιο όσο και στις παθητικές δομές με ποιητικό αίτιο: (49) N1 είμαι Vpp =: Η περιφέρεια είναι ανεπτυγμένη (49α) [V=N] N1 Vsup V-n=: Η περιφέρεια έχει ανάπτυξη (49β) [Relativ] Dét V-n που Vsup N1=: Η ανάπτυξη που έχει η περιφέρεια (49γ) [Réd.Rel] Dét V-n του N1=: Η ανάπτυξη της περιφέρειας Ο τελικός μετασχηματισμός μπορεί να είναι η επιθετοποίηση της δομής Dét V-n του N1: (49δ) [N=A] Dét N1-a V-n=: Η περιφερειακή ανάπτυξη Ονοματοποίηση μη μεταβατικών δομών Όταν έχουμε ρήματα που έχουν δύο δομές -μία μεταβατική και μία αμετάβατη- το ονοματικό σύνολο Dét N-a V-n που περιλαμβάνει ένα επίθετο μορφολογικά σύνδρομο με το Ν1 συνδέεται διαισθητικά με την αμετάβατη δομή (Monceaux 1993: 91-95): (50) Ν0 V N1 : Τα νέα μέτρα αλλάζουν την οικονομία της χώρας (50α) = N1 V : Η οικονομία της χώρας αλλάζει (51) Ν0 V N1 : Η γυμναστική δυναμώνει τους μυς (51α) = N1 V : Οι μύες δυναμώνουν Σύμφωνα με τους Boons κ.ά. (1976), το υποκείμενο της μεταβατικής δομής είναι από σημασιολογικής άποψης «εξωτερικό» της διαδικασίας (ενεργητικό υποκείμενο) και παίζει απλώς αιτιακό ρόλο. Στην αμετάβατη δομή, το υποκείμενο βρίσκεται «εσωτερικά» της διαδικασίας παίζοντας μη αιτιακό ρόλο (παθητικό υποκείμενο). Η σχέση ανάμεσα σε μια μεταβατική και μια μη μεταβατική δομή είναι η εξής: (52) N0 V N1 : Η κυβέρνηση μειώνει τους μισθούς (52α) = N1 V : Οι μισθοί μειώνονται (52β) η μισθολογική μείωση 181

200 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (53) N0 V N1 : Η οικονομική κρίση υποβαθμίζει το εμπόριο (53α) = N1 V : Το εμπόριο υποβαθμίζεται (53β) η εμπορική υποβάθμιση 8.3 Οι δομές με επενεργητικό ρήμα Τα σύνολα Dét Npréd του N1 από Nop0 Υπενθυμίζουμε ότι η ονοματοποίηση μιας παθητικής μετοχής δεν επιτρέπει τη διατήρηση του ποιητικού αιτίου: (54) N1 είμαι Vpp (E + από N0) : Ο Πέτρος είναι σοκαρισμένος (Ε + από το συμβάν) (54α) [V=N] =: Ο Πέτρος υπέστη σοκ από το συμβάν Επομένως, προκύπτει το ονοματικό σύνολο της δομής: (54β) Dét V-n του N1 από N0 : Το σοκ του Πέτρου από το συμβάν Τα σύνολα της δομής Dét V-n N1 Hum από N0 αναλύονται με απαλοιφή αρχικά της αναφορικής πρότασης και έπειτα του παθητικού επενεργητικού ρήματος: (55) Ένα τρόφιμο δηλητηρίασε τον Πέτρο (55α) [Passif] = Η δηλητηρίαση του Πέτρου προκλήθηκε από ένα τρόφιμο (55β) [Relativ] = Η δηλητηρίαση του Πέτρου η οποία προκλήθηκε από ένα τρόφιμο (55γ) [Réd.Rel] = Η δηλητηρίαση του Πέτρου από ένα τρόφιμο Η σχέση από Dét N = N-a Υποθέτουμε ότι προκύπτει από το ονοματικό σύνολο Dét N του N1 από Dét N0: (55δ) η δηλητηρίαση του Πέτρου από ένα τρόφιμο (55ε) = η τροφική δηλητηρίαση του Πέτρου 215 Αποτελεί απόδοση του γαλλικού όρου verbe opérateur (στο εξής Vop). 182

201 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Παρατηρούμε ότι η διατήρηση του συμπληρώματος του Ν1 πραγματοποιείται στα κατηγορηματικά ονόματα που δέχονται τη δομή N0 Vop Dét V-n σε N1 Hum με τα ρήματα κάνω ή δίνω και ένα ανθρώπινο συμπλήρωμα. Αντιλαμβανόμαστε μια διαφορά ανάμεσα στα δύο αυτά ονοματικά σύνολα Dét N-a Npréd του N1 και Dét Npréd του N1 από N0. Το ονοματικό σύνολο Dét N-a Npréd του N1 που περιλαμβάνει το επίθετο ερμηνεύεται είτε σε σχέση με μια άλλη πρόταση με το ρήμα έχω: Η δηλητηρίαση του Πέτρου από ένα τρόφιμο # η τροφική δηλητηρίαση του Πέτρου (Ο Πέτρος έχει τροφική δηλητηρίαση) είτε σε σχέση με μία πρόταση με το ρήμα υπάρχω όπου το συμπλήρωμα του Ν1 είναι ένα τοπικό υποκείμενο: η μόλυνση της πρωτεύουσας από τις βιομηχανίες η βιομηχανική μόλυνση της πρωτεύουσας/στην πρωτεύουσα Το ονοματικό σύνολο Npréd του N1 από N0 ερμηνεύεται βάσει μιας πρότασης με τοπικό υποκείμενο: (56) Η πρωτεύουσα έχει βιομηχανική μόλυνση (56α) [Loc.υπάρχω] = Υπάρχει βιομηχανική μόλυνση στην πρωτεύουσα 8.4 Πολυλεκτικά σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα Στο υποκεφάλαιο αυτό θα περιγράψουμε τους πίνακες του λεξικούγραμματικής των σύνθετων κατηγορηματικών ονομάτων της δομής ΕΟ που κατασκευάσαμε. Για την κατάρτιση και παρουσίαση των πινάκων βασιστήκαμε στην έρευνα της Giry-Schneider (1987) που αφορά τα απλά και σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα της γαλλικής γλώσσας και στη μελέτη της Σφέτσιου (2007) με αντικείμενο τα απλά κατηγορηματικά ονόματα της νέας ελληνικής. Πολλοί ερευνητές έχουν εντάξει σύνθετες λέξεις στους πίνακες του λεξικού-γραμματικής που έχουν κατασκευάσει, όπως οι Danlos (1980), Giry- Schneider (1987), G. Gross (1990), A. Kyriakopoulou (2011). Όπως και τα α- πλά κατηγορηματικά ονόματα, τα σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα παρουσιάζουν κάποια χαρακτηριστικά που συνοψίζονται στα εξής: α) Το άρθρο και ο αριθμός των κατηγορηματικών ονομάτων ποικίλλουν: 183

202 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (57) Ο Πέτρος έκανε ένα [λογιστικό λάθος] (57α) Ο Πέτρος έκανε πολλά [λογιστικά λάθη] β) Στις δομές με κατηγορηματικό όνομα, η άρνηση μπορεί να δηλωθεί ποικιλοτρόπως: (58) Ο Πέτρος δεν έκανε [οικονομική ατασθαλία] (58α) Ο Πέτρος δεν έκανε καμία [οικονομική ατασθαλία] γ) Το ίδιο υποστηρικτικό ρήμα είναι δυνατόν να υποστηρίζει και δεύτερο κατηγορηματικό όνομα: (59) Η Μαρία κάνει [ενόργανη γυμναστική] και [ρυθμική γυμναστική] (59α) Η Μαρία κάνει ενόργανη και ρυθμική γυμναστική 216 αλλά όχι ένα κατηγορηματικό και ένα συγκεκριμένο ουσιαστικό (Langer 2004: 179, Σφέτσιου 2007: 38): (60) *Η Μαρία κάνει [ενόργανη γυμναστική] και ψωμί (60α)? Η Μαρία κάνει [ενόργανη γυμναστική] και ψωμί στον ελεύθερο χρόνο της Τα σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα στα λεξικά της νέας ελληνικής Στα λεξικά που μελετήσαμε στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής, δεν είναι έντονη η παρουσία των δομών με υποστηρικτικό ρήμα και σύνθετο κατηγορηματικό όνομα 217. Οι συντάκτες των λεξικών έχουν καταγράψει δομές κυρίως με απλά κατηγορηματικά ονόματα 218. Ακόμη κι όταν ένα απλό ουσιαστικό προκύπτει από σύμπτυξη μιας πολυλεκτικής μονάδας, δεν αναφέρεται η δομή με το σύνθετο όνομα. Για παράδειγμα, στο ΛΚΝ, στο εσωτερικό του ρήματος κάνω δίνεται η δομή κάνω τη θητεία μου εννοώντας τη στρατιωτική θητεία. Επιπλέον, στο εσωτερικό του λήμματος αγώνας παρατίθεται το παράδειγμα Έκανε αγώνα για να μεγαλώσει τα παιδιά της. Ωστόσο, καμία δομή δεν είναι καταχωρισμένη 216 Τέτοιου είδους δομές δυσχεραίνουν την αυτόματη αναγνώριση των πολυλεκτικών μονάδων. Για πιο λεπτομερή περιγραφή του φαινομένου βλ. υποκεφ Η παρατήρηση αυτή δεν αφορά το ΑΛΝΕ, καθώς δεν πρόκειται για ερμηνευτικό λεξικό. 218 Για πιο εκτενή αναφορά στην παρουσία των απλών κατηγορηματικών ονομάτων στα λεξικά της νέας ελληνικής, βλ. Σφέτσιου (2007: 22-23). 184

203 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ για τις σύνθετες λέξεις συνδικαλιστικοί/κοινωνικοί/ταξικοί/πολιτικοί/ιδεολογικοί αγώνες και δικαστικός/προεκλογικός/αντικαρκινικός/αθλητικός αγώνας που περιέχονται σ αυτό το λήμμα. Στο ΛΝΕΓ, οι δομές με το ρήμα κάνω και ουσιαστικό είναι καταχωρισμένες στο εσωτερικό του ρήματος και χαρακτηρίζονται ως περιφράσεις του εκάστοτε ρήματος (π.χ. κάνω βόλτα βολτάρω). Ειδικότερα στη δομή κάνω υποβρύχιο ψάρεμα, η έμφαση δίνεται στη σημασία του ρήματος στην εν λόγω ακολουθία (ασχολούμαι με) και όχι στο ίδιο το κατηγορηματικό όνομα. Επιπλέον, δομές όπως κάνω διπλή ζωή είναι καταχωρισμένες στο εσωτερικό του εκάστοτε επιθέτου χωρίς να γίνεται κάποια ιδιαίτερη αναφορά στη σχέση ανάμεσα στο ρήμα και το σύνθετο ουσιαστικό. Από την άλλη μεριά, η δομή κάνω πλούσιο γάμο είναι καταχωρισμένη ως φράση 219. Ωστόσο, αν και το υποστηρικτικό ρήμα και το κατηγορηματικό ουσιαστικό αποτελούν ένα ενιαίο σημασιολογικό σύνολο, το σύνολο αυτό δεν μπορεί να χαρακτηριστεί παγιωμένη έκφραση, καθώς επιδέχεται διάφορους μετασχηματισμούς (Daladier 1996: 36). Αν μελετήσουμε δύο πολυλεκτικά σύνθετα ουσιαστικά που συντάσσονται με το ρήμα κάνω, θα αντιληφθούμε αυτή τη διαφορά: (61) Ο Πέτρος έκανε [διπλή ζωή] που τον οδήγησε στην καταστροφή (61α) Η [διπλή ζωή] του Πέτρου τον οδήγησε στην καταστροφή (62) Η Μαρία έκανε [μαύρα μάτια] να δει τον αδερφό της (62α) *Τα [μαύρα μάτια] της Μαρίας να δει τον αδερφό της Από τα παραπάνω παραδείγματα συνάγουμε ότι η δομή κάνω διπλή ζωή αποτελείται από το υποστηρικτικό ρήμα κάνω και το πολυλεκτικό σύνθετο κατηγορηματικό όνομα διπλή ζωή, ενώ η δομή κάνω μαύρα μάτια να δω κάποιον περιγράφει μια παγιωμένη έκφραση. Ανάλογη περίπτωση αποτελεί και η δομή έχω μεγάλη ιδέα για τον εαυτό μου η οποία είναι καταχωρισμένη στο ΛΕΞΓ ως έκφραση. Αν όμως μελετήσουμε τους μετασχηματισμούς που μπορούν να προκύψουν, θα αντιληφθούμε ότι πρόκειται για μια δομή η οποία αποτελείται από υποστηρικτικό ρήμα και κατηγορηματικό όνομα: (63) Ο Πέτρος έχει [μεγάλη ιδέα] για τον εαυτό του 219 Υπενθυμίζουμε ότι στο ΛΝΕΓ χρησιμοποιείται η πληροφορία ΦΡ. (Φράση) για «τις λεξιλογικές φράσεις που δηλώνουν τις παγιωμένες (σε φράσεις) χρήσεις κάθε λήμματος και τη μία ή περισσότερες σημασίες του» (ΛΝΕΓ 2005: 28). 185

204 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (63α) Η [μεγάλη ιδέα] που έχει ο Πέτρος για τον εαυτό του τον κάνει αλαζόνα (63β) Η [μεγάλη ιδέα] του Πέτρου για τον εαυτό του τον κάνει αλαζόνα Το υποστηρικτικό ρήμα κάνω Το ρήμα κάνω συντάσσεται με ουσιαστικά που δηλώνουν δράση, ενώ το ρήμα είμαι σχηματίζει δομές με ουσιαστικά που δηλώνουν κατάσταση 220. Παραθέτουμε ενδεικτικά τα παρακάτω παραδείγματα: (64) Οι αρμόδιες υπηρεσίες κάνουν [δειγματοληπτικούς ελέγχους] στα αγροτικά προϊόντα (65) Ο Γιάννης έκανε [δικαστικό αγώνα] εναντίον μεγάλης εταιρίας (66) Η Μαρία είναι σε [ενδιαφέρουσα κατάσταση] (67) Χιλιάδες εργαζόμενοι είναι σε [αναγκαστική αργία] Επιπλέον, το ίδιο κατηγορηματικό όνομα μπορεί να δηλώνει είτε δράση είτε κατάσταση ανάλογα με το ρήμα με το οποίο συντάσσεται. Για παράδειγμα, το σύνθετο κατηγορηματικό όνομα λευκή απεργία δηλώνει μια κατάσταση όταν έπεται του ρήματος είμαι και δράση όταν βρίσκεται σε δομή με το ρήμα κάνω: (68) Οι δημόσιοι υπάλληλοι είναι σε [λευκή απεργία] (68α) Οι δημόσιοι υπάλληλοι κάνουν [λευκή απεργία] Εναλλακτικά υποστηρικτικά ρήματα Τα υποστηρικτικά ρήματα συχνά εναλλάσσονται στον λόγο με άλλα ρήματα. Λόγου χάρη, το υποστηρικτικό ρήμα κάνω μπορεί να εναλλάσσεται με τα ρήματα πραγματοποιώ, διεξάγω, εκπονώ, διενεργώ κυρίως όταν αυτά συντάσσονται με κατηγορηματικά ονόματα που περιγράφουν μελέτες, έρευνες, ελέγχους κ.ά.: (69) Το 1851 ο Καρλ Φρίντριχ Γκάους (έκανε + εκπόνησε) [αναλογιστική μελέτη] των συντάξεων 220 Η Danlos (1988) μελέτησε τις δομές που αποτελούνται από το υποστηρικτικό ρήμα είμαι + πρόθεση και τις πιθανές ρηματικές παραλλαγές τους στη γαλλική γλώσσα. Όσον αφορά την ελληνική γλώσσα, η Moustaki (1995) μελέτησε τις παγιωμένες εκφράσεις με το ρήμα είμαι και η Pantazara (2003) τις κατηγορηματικές δομές με το υποστηρικτικό ρήμα είμαι. 186

205 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ (70) Ο γραφολόγος κ. Δ. Θωμάς (έκανε+ διενήργησε) [γραφολογική εξέταση] στα έγγραφα (71) Η εταιρεία BDO (έκανε + διενήργησε) τον [διαχειριστικό έλεγχο] στην ΠΑΕ ΑΕΚ (72) Η Βόρειος Κορέα (θα κάνει + θα πραγματοποιήσει) [πυρηνική δοκιμή] στο μέλλον Το υποστηρικτικό ρήμα κάνω εναλλάσσεται με τα ρήματα πλήρους σημασίας οργανώνω, διοργανώνω και τελώ όταν το κατηγορηματικό όνομα περιγράφει ένα γεγονός: (73) Φέτος, το Λονδίνο (θα κάνει + θα οργανώσει + θα διοργανώσει) τους [ολυμπιακούς αγώνες] (74) Το Τμήμα Φιλολογίας (κάνει + οργανώνει + διοργανώνει) το [γλωσσολογικό συνέδριο] (75) Ο δήμος Καματερού (κάνει + τελεί) [αθλητικούς αγώνες] προς τιμή του ήρωα συνταγματάρχη Κριτήρια Κριτήρια αναγνώρισης των κατηγορηματικών δομών Προκειμένου να διαχωρίσουμε τα κατηγορηματικά ονόματα από τα μη κατηγορηματικά, εφαρμόζουμε τα συντακτικά κριτήρια που όρισαν οι M. Gross (1971) και Giry-Schneider (1978) 221. Τα βασικότερα κριτήρια που διαφοροποιούν τις κατηγορηματικές από τις μη κατηγορηματικές δομές είναι τα εξής: α) Οι δομές με υποστηρικτικό ρήμα δε δέχονται ως συμπλήρωμα ένα ανθρώπινο ουσιαστικό σε γενική πτώση σε αντίθεση με τα πλήρους σημασίας ρήματα: (76) * Η Μαρία κάνει την [ακαδημαϊκή καριέρα] του Γιάννη κάνω υποστηρικτικό ρήμα (76α) Η Μαρία ζηλεύει την [ακαδημαϊκή καριέρα] του Γιάννη 221 Τα κριτήρια αυτά ακολούθησαν στις έρευνές τους για την ελληνική γλώσσα και οι Pantazara (2003) και Σφέτσιου (2007). 187

206 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ζηλεύω πλήρους σημασίας ρήμα Όπως παρατηρεί η Pantazara (2003: 28), τα υποστηρικτικά ρήματα δε δέχονται δεύτερο έμψυχο συμπλήρωμα σε γενική πτώση, επειδή σε μια δομή με κατηγορηματικό όνομα, το γραμματικό υποκείμενο (Ν0) του υποστηρικτικού ρήματος είναι ταυτόχρονα και το σημασιολογικό υποκείμενο του κατηγορηματικού ονόματος. β) Οι δομές με υποστηρικτικό ρήμα αποτελούν τη βάση για τον σχηματισμό ενός σημασιολογικά ισοδύναμου ονοματικού συνόλου: (77) Ο Γιάννης έκανε (Ε + ένα) [ποινικό αδίκημα] [το οποίο προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις] (77α) Το [ποινικό αδίκημα] του Γιάννη [προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις] (78) Ο Γιάννης έκανε [ημερήσια εκδρομή] στη Χαλκιδική (78α) Η [ημερήσια εκδρομή] του Γιάννη στη Χαλκιδική ήταν πολύ αναζωογονητική γ) Οι δομές με υποστηρικτικό ρήμα μπορούν να δεχτούν ως τροποποιητή ένα επίθετο ή ένα επίρρημα απλό ή σύνθετο: (79) Η Μαρία κάνει συχνά [αεροπορικά ταξίδια] συχνά επίθετο (79α) Η Μαρία κάνει [αεροπορικά ταξίδια] συχνά συχνά επίρρημα Στην περίπτωση αυτή, το επίρρημα μπορεί να προηγείται ή να έπεται του κατηγορηματικού ονόματος: (80) Ο κανταφικός στρατός κάνει ανελέητα [αεροπορικούς βομβαρδισμούς] ανελέητα επίρρημα (80α) Ο κανταφικός στρατός κάνει [αεροπορικούς βομβαρδισμούς] με ανελέητο τρόπο με ανελέητο τρόπο επίρρημα δ) Αν η πρόταση με υποστηρικτικό ρήμα και κατηγορηματικό όνομα εμπεριέχει ένα εμπρόθετο συμπλήρωμα, το υποστηρικτικό ρήμα συμβάλλει στη διπλή ανάλυση της ονοματικής φράσης Npréd Prép N1 η οποία εμφανίζεται είτε 188

207 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ ως ενιαίο συστατικό με μορφή Npréd Prép N1 είτε ως δύο διαφορετικά λεξιλογικά στοιχεία Npréd και Prép N1 (M. Gross 1977): (81) Οι αρμόδιες υπηρεσίες κάνουν [δειγματοληπτικούς ελέγχους] στα αγροτικά προϊόντα (81α) Οι [δειγματοληπτικοί έλεγχοι] που κάνουν οι αρμόδιες υπηρεσίες στα αγροτικά προϊόντα είναι αναγκαίοι (81β) Οι [δειγματοληπτικοί έλεγχοι] στα αγροτικά προϊόντα που κάνουν οι αρμόδιες υπηρεσίες είναι αναγκαίοι Όπως τονίζει και η Σφέτσιου (2007: 48), το προθετικό σύνολο στα αγροτικά προϊόντα είναι, σύμφωνα με το φαινόμενο της διπλής ανάλυσης, αντικείμενο της δομής κάνω δειγματοληπτικούς ελέγχους στο πρώτο παράδειγμα και αντικείμενο του σύνθετου ονόματος δειγματοληπτικούς ελέγχους στο δεύτερο παράδειγμα. Η ίδια πρόταση μπορεί να τεθεί και στην παθητική φωνή αντικαθιστώντας το ενεργητικό ρήμα κάνω με το παθητικό ρήμα γίνομαι: (81γ) Οι [δειγματοληπτικοί έλεγχοι] στα αγροτικά προϊόντα που γίνονται από τις αρμόδιες υπηρεσίες είναι αναγκαίοι Βασικές ιδιότητες των δομών με κάνω και κατηγορηματικό όνομα Η Σφέτσιου (2007: 70-93) προβαίνει σε διεξοδική ανάλυση των βασικών ι- διοτήτων των δομών με απλό κατηγορηματικό όνομα. Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, θα παρουσιάσουμε τις ιδιότητες που παρουσιάζονται στις δομές με υποστηρικτικό ρήμα κάνω και πολυλεκτικό σύνθετο κατηγορηματικό όνομα αποτελούμενο από ΕΟ. Η πιο απλή δομή είναι αυτή που αποτελείται από το υποστηρικτικό ρήμα και το κατηγορηματικό όνομα: (82) Η Μαρία κάνει [αστρολογικές προβλέψεις] Ν0 κάνω Npréd (83) Η Μαρία κάνει [ενόργανη γυμναστική] Ν0 κάνω Npréd 189

208 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Τα προαναφερθέντα παραδείγματα υπόκεινται στις αρχές της μέγιστης ορισματικής ακολουθίας 222, καθώς εκφράζεται πλήρως το νόημα, χωρίς να είναι απαραίτητα άλλου είδους συμπληρώματα. Συχνά, ωστόσο, όπως υπογραμμίζει και η Σφέτσιου (2007: 70), «οι δομές αυτές παραμένουν σημασιολογικά ατελείς και υποχρεούνται να δώσουν υπόσταση σε εμπρόθετα ή μη συμπληρώματα», όπως: (84) Ο Γιάννης κάνει [φιλικό διακανονισμό] με τον πελάτη του Ν0 κάνω Npréd με Ν1 (85) Το Δημόσιο έκανε [άτοκο δάνειο] στους μισθωτούς Ν0 κάνω Npréd σε Ν1 «Η μεγαλύτερη ορισματική δομή είναι δυνατόν να επιβάλει και την προσθήκη δύο συμπληρωμάτων: ενός σε γενική (Ν1gén) και ενός εμπρόθετου σε αιτιατική πτώση (Prép N2acc)» (Σφέτσιου 2007: 72), π.χ.: (86) Ο Γιώργος έκανε [ανώτερες σπουδές] φωνητικής στη Μουσική Ακαδημία Ν0 κάνω Npréd Ν1gén σε Ν2 Οι συντακτικές και σημασιολογικές σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στα κατηγορηματικά ονόματα και τα υπόλοιπα στοιχεία των δομών με υποστηρικτικό ρήμα (υποκείμενο και συμπληρώματα) επιβάλλουν, επομένως, ως τόπο διερεύνησής τους, το προτασιακό περιβάλλον και επιβεβαιώνουν την άποψη του Μ. Gross (1975, 1988) ότι η σύνδεση των λεξικών στοιχείων μιας φυσικής γλώσσας με τη γραμματική της είναι αναγκαία Τα πολυλεκτικά σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα και οι παραλλαγές τους Όπως προκύπτει από τη μελέτη μας, το υποστηρικτικό ρήμα του σύνθετου ονόματος είναι το ίδιο με το ουσιαστικό της δομής, π.χ.: 222 Η αρχή της μέγιστης ορισματικής ακολουθίας βασίζεται στη μελέτη της στοιχειώδους πρότασης αφαιρώντας τα προαιρετικά συμπληρώματα. Για παράδειγμα, η πρόταση Η Μαρία κάνει ακαδημαϊκή καριέρα είναι σημασιολογικά πλήρης και οποιοδήποτε άλλο συμπλήρωμα π.χ. Η Μαρία κάνει ακαδημαϊκή καριέρα στη Νομική/στο Πανεπιστήμιο Αθηνών είναι προαιρετικό. 190

209 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ (87) Ο Αμερικανός σπρίντερ έκανε [χειρουργική επέμβαση] πριν από τρεις μήνες 223 (87α) Ο Αμερικανός σπρίντερ έκανε επέμβαση πριν από τρεις μήνες (88) Οι αστυνομικοί της ΟΠΚΕ έκαναν [αστυνομικό έλεγχο] σε αυτοκίνητο με βουλγάρικες πινακίδες 224 (88α) Οι αστυνομικοί της ΟΠΚΕ έκαναν έλεγχο σε αυτοκίνητο με βουλγάρικες πινακίδες (89) Λέγεται ότι ο Gauss ήταν σε θέση να κάνει [αριθμητικές πράξεις], πριν καν μιλήσει 225 (89α) Λέγεται ότι ο Gauss ήταν σε θέση να κάνει πράξεις, πριν καν μιλήσει (90) Ο εισαγγελέας Πρωτοδικών άσκησε [ποινική δίωξη] στον Ιφικράτη Αμυρά 226 (90α) Ο εισαγγελέας Πρωτοδικών άσκησε δίωξη στον Ιφικράτη Αμυρά Όταν υπάρχει σημασιολογικά ισοδύναμο απλό ουσιαστικό παρουσιάζουν την ίδια συντακτική δομή, π.χ.: (91) Ο ασθενής υπεβλήθη σε [παρακαμπτήρια επέμβαση] (91α) Ο ασθενής υπεβλήθη σε μπαϊπάς Επιπλέον, όταν από τη συνένωση των δύο συνθετικών του πολυλεκτικού συνθέτου προκύπτει ένα μονολεκτικό σύνθετο ουσιαστικό, παρατηρούμε ότι και οι δύο λεξικές μονάδες συντάσσονται με το ίδιο υποστηρικτικό ρήμα, π.χ.: (92) Δύο [ιατρικά συμβούλια] πραγματοποιήθηκαν για να εξεταστεί το αίτημα του Αντώνη Προκοπίου Κίτα (92α) Δύο ιατροσυμβούλια πραγματοποιήθηκαν για να εξεταστεί το αίτημα του Αντώνη Προκοπίου Κίτα &catid=45: &itemid=

210 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Παρατηρούμε επίσης, ότι το ουσιαστικοποιημένο επίθετο (απλή λέξη) έχει την ίδια συντακτική συμπεριφορά με το σύνθετο όνομα του οποίου αποτελεί παραλλαγή, π.χ.: (93) Αυτό το μαγαζί δεν κάνει [χονδρική πώληση] (93α) Αυτό το μαγαζί δεν κάνει χονδρική Τέλος, όταν το σύνθετο κατηγορηματικό όνομα δέχεται έναν προσδιοριστή, η παραλλαγή του μπορεί να δεχτεί τον ίδιο προσδιοριστή, όπως φαίνεται στο παρακάτω παράδειγμα: (94) Η Μαρία έκανε τη [διπλωματική εργασία] της (94α) Η Μαρία έκανε τη διπλωματική της Διαφορές στις δομές απλών και σύνθετων κατηγορηματικών ονομάτων Πολλές δομές με απλό κατηγορηματικό όνομα και ρήμα κάνω αποδίδονται από αντίστοιχους, μορφολογικά και εννοιολογικά, ρηματικούς τύπους. Για παράδειγμα, οι δομές: (95) Ο Πέτρος κάνει ένα ταξίδι N0 κάνω Dét V-n (95α) = O Πέτρος ταξιδεύει Ν0 V είναι σημασιολογικά ισοδύναμες. Αυτή η μετατροπή της δομής με υποστηρικτικό ρήμα σε σημασιολογικά ισοδύναμο ρηματικό τύπο δεν παρατηρείται στα σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα που μελετήσαμε: (96) Ο Πέτρος κάνει ένα αεροπορικό ταξίδι N0 κάνω Dét Npréd (96α) *Ο Πέτρος αεροταξιδεύει Μια άλλη ιδιότητα που παρατηρείται στα απλά κατηγορηματικά ονόματα και η οποία δεν υφίσταται στα σύνθετα είναι η εξής: το απλό κατηγορηµατικό όνοµα όταν τεθεί σε πληθυντικό αριθµό (Νprédplur) ενδέχεται να έχει ως πιθα- 192

211 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ νή σηµασιολογική συνέπεια µια δοµή του τύπου: «Ν0 είµαι Adj». Για παράδειγµα: (97) Ν0 κάνω Νpréd plur =: Ο Γιώργος κάνει ανοησίες (97α) = Ν0 είµαι Adj =: Ο Γιώργος είναι ανόητος Ωστόσο, μια αντίστοιχη δομή Ν0 κάνω Νpréd plur στα σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα δεν παράγει μια συνώνυμη δομή με το ρήμα είμαι και ένα επίθετο. Όπως φαίνεται και στο παράδειγμα που παραθέτουμε, μια τέτοια δομή δεν είναι αποδεκτή: (98) Ν0 κάνω Νpréd plur =: Ο Γιώργος κάνει καλές αγορές (98α) * Ν0 είµαι Adj =: Ο Γιώργος είναι καλοαγοραστής Η μόνη περίπτωση που συναντήσαμε όπου μια δομή με υποστηρικτικό ρήμα και κατηγορηματικό όνομα παράγει μια ισοδύναμη δομή με το ρήμα είμαι και επίθετο είναι η παρακάτω: (99) N0 έχω Νpréd =: Ο Γιώργος έχει ανοιχτό μυαλό (99α) = Ν0 είµαι Adj =: Ο Γιώργος είναι ανοιχτόμυαλος Πριν προχωρήσουμε στην αναλυτική περιγραφή των πινάκων του λεξικούγραμματικής των πολυλεκτικών σύνθετων κατηγορηματικών ονομάτων που κατασκευάσαμε, θα παρουσιάσουμε το λεξικό-γραμματική ως μέθοδο περιγραφής των ιδιοτήτων μιας φυσικής γλώσσας. 8.5 Το λεξικό-γραμματική Ο όρος λεξικό-γραμματική αποδόθηκε από τον M. Gross (1975) και βασίζεται στη θεωρία της Μετασχηματιστικής Γραμματικής του Z. S. Harris (1976). Αφετηρία αποτέλεσαν οι απόψεις του M. Gross που διατυπώθηκαν στη δεκαετία του 60 και συνοψίζονται στα εξής: α) Ο διαχωρισμός ανάμεσα στη γραμματική και το λεξιλόγιο κατά τη γλωσσολογική περιγραφή είναι αντιπαραγωγικός, όπως επίσης και η προτεραιότητα που δίνεται συχνά στη γραμματική εις βάρος του λεξιλογίου και β) Υπάρχουν συχνά περισσότερες διαφορές παρά κοινά χαρακτηριστικά ανάμεσα σε δύο προτάσεις, γι αυτό οι προσπάθειες να ορίσουμε γενικευμένους κανόνες αποβαίνουν συχνά άκαρπες. 193

212 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Το λεξικό-γραμματική μπορεί να περιγραφεί ως ένα ηλεκτρονικό συντακτικό λεξικό. Για τη δημιουργία του εξετάζεται κάθε κατηγόρημα μέσα στις στοιχειώδεις προτάσεις 228 στις οποίες μπορεί να εμφανιστεί, ώστε να διακριθούν όλες οι σημασίες του και κατά συνέπεια οι διαφορετικές του χρήσεις, και αναζητούνται όλοι οι πιθανοί μετασχηματισμοί του. Απαραίτητο κριτήριο σε αυτό είναι η εξέταση της μέγιστης, κάθε φορά, ορισματικής ακολουθίας πάντα μέσα στο πλαίσιο της στοιχειώδους πρότασης. Το λεξικό-γραμματική έχει τη μορφή πινάκων. Στις οριζόντιες γραμμές εμφανίζονται τα λήμματα, ενώ στις κάθετες αναγράφονται οι συντακτικοσημασιολογικές τους ιδιότητες. Ακολουθεί ένα τμήμα του λεξικού-γραμματικής FΑN: Απόσπασμα του πίνακα FΑN Κάθε τετράγωνο της μήτρας περιλαμβάνει είτε κείμενο είτε τα σύμβολα «+» ή «-». Το σύμβολο «+» δηλώνει ότι η συγκεκριμένη ιδιότητα είναι αποδεκτή, ενώ το σύμβολο «-» δηλώνει ότι η ιδιότητα δεν είναι αποδεκτή. Η κατηγοριοποίηση στους πίνακες του λεξικού-γραμματικής γίνεται με βάση τα συμπληρώματα των κατηγορημάτων και τα κατανεμητικά χαρακτηριστικά των υποκειμένων και των συμπληρωμάτων τους, που επηρεάζουν τη γραμματικότητα των προτάσεων και τις συντακτικές τους ιδιότητες. Με τον τρόπο αυτό, καταχωρίζονται σε καταλόγους τα συντακτικο-σημασιολογικά χαρακτηριστικά των ουσιαστικών και σε κάθε λέξη του μορφολογικού λεξικού των ουσιαστικών μπορεί να αποδοθεί ένας κωδικός που παραπέμπει στον/στους συντακτικό/ούς πίνακα/ες όπου αυτή η λέξη περιγράφεται. Έτσι, συνδέεται το μορφολογικό λεξικό 228 Σύμφωνα με τη θεωρία του M. Gross (1975), η απλή ή αλλιώς στοιχειώδης πρόταση, αποτελούμενη από ένα ρήμα, ένα υποκείμενο και πιθανά εμπρόθετα ή μη συμπληρώματα, αποτελεί την ελάχιστη σημασιολογική ενότητα. 194

213 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ με το λεξικό-γραμματική και επιλύονται οι αμφισημίες μεταξύ ομόγραφων και πολύσημων λέξεων. 8.6 Πίνακες του λεξικού-γραμματικής των σύνθετων κατηγορηματικών ονομάτων Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, κατασκευάσαμε πέντε πίνακες του λεξικού-γραμματικής για τα πολυλεκτικά σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα της δομής ΕΟ που συντάσσονται με το υποστηρικτικό ρήμα κάνω. Επιλέξαμε το ρήμα κάνω, καθώς έχουν ήδη κατασκευαστεί πίνακες για τα απλά κατηγορηματικά ονόματα που συντάσσονται με το ρήμα αυτό. Επομένως, βασιστήκαμε κυρίως στις ιδιότητες που περιλαμβάνονται στους ήδη υπάρχοντες πίνακες προσαρμόζοντας βέβαια τα δεδομένα στα ουσιαστικά της κατηγορίας που μελετάμε Πίνακας FAN 229 Ο πίνακας FAN περιλαμβάνει τις δομές που αποτελούνται από το υποστηρικτικό ρήμα κάνω και ένα πολυλεκτικό σύνθετο κατηγορηματικό όνομα (Ν0 κάνω Npréd) Το υποκείμενο (Ν0) του πίνακα FAN Το υποκείμενο (Ν0) των δομών του πίνακα αυτού μπορεί να είναι: α) ανθρώπινο (Hum) ή συλλογικό ανθρώπινο (HumColl) (100) N0 Hum κάνω Npréd = : Ο Γιώργος κάνει [ασκητική ζωή] (101) N0 HumColl κάνω Npréd =: Η ομάδα μπάσκετ του Αμαρουσίου κάνει [συλλογική δουλειά] β) ζώο (Anl) (102) N0 Anl κάνω Npréd =: Οι ψείρες δεν κάνουν [κοινωνικές διακρίσεις] γ) συγκεκριμένο (Conc) 229 Για τις ονομασίες των πινάκων ακολουθήσαμε τη μέθοδο της Σφέτσιου (2007) προσθέτοντας πάντα την πληροφορία ότι πρόκειται για σύνθετη ακολουθία επιθέτου και ουσιαστικού (σύνθετο κατηγορηματικό όνομα). Για παράδειγμα, ο πίνακας FAN (Faire Adjectif Nom) αντιστοιχεί στον πίνακα FN (Faire Nom) των απλών κατηγορηματικών ονομάτων. Ο αντίστοιχος πίνακας της γαλλικής γλώσσας έχει την ονομασία FNA (Faire Nom Adjectif), δεδομένου ότι στα γαλλικά το επίθετο έπεται του ουσιαστικού. 195

214 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (103) N0 Conc κάνω Npréd =: Η συσκευή κάνει [αυτόματη απόψυξη] δ) αφηρημένο (Abst) (104) N0 Abst κάνω Npréd =: Η παχυσαρκία κάνει [ταξικές διακρίσεις] Οι προσδιοριστές του πίνακα F AN Τα κατηγορηματικά ονόματα του πίνακα FAN δέχονται τους ακόλουθους προσδιοριστές: α) τον μηδενικό προσδιοριστή (Ε) (105) N0 κάνω Ε Npréd =: Ο πρωθυπουργός Παπαδήμος έκανε [προγραμματικές δηλώσεις] β) τον αόριστο προσδιοριστή (Dind) (106) N0 κάνω Dind Npréd =: Η Μαρία έκανε μια [καλή αγορά] γ) την κτητική αντωνυμία (Poss) (107) N0 κάνω το Npréd Poss0 230 =: Ο σύλλογος οργανώνει την [αποχαιρετιστήρια γιορτή] του Συμπλήρωμα Nnum g é n Στον πίνακα FAN, απαντούν και δομές όπου το κατηγορηματικό όνομα συνοδεύεται από μια ακολουθία η οποία περιγράφει χρηματική αξία: N0 κάνω (E + Dét) Npréd Nnum gén (108) 1000 νέοι ιατροί έκαναν [οικονομικό άνοιγμα] δεκάδων χιλιάδων ευρώ (109) Ο Δήμος Σητείας υλοποίησε [δημοτικά έργα] 11 εκ. ευρώ 230 Το 0 δηλώνει ότι η κτητική αντωνυμία αναφέρεται στο υποκείμενο (Ν0) της δομής. Στα απλά κατηγορηματικά ονόματα, η κτητική αντωνυμία φανερώνει επίσης την τακτική ενασχόληση του υποκειμένου (Ν0) με το κατηγορηματικό όνομα, π.χ. Ο Γιώργος έκανε τη γυμναστική του. Αυτή η παρατήρηση δεν επιβεβαιώνεται στα σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα. Η αποδεκτότητα της πρότασης?η Μαρία έκανε τη ρυθμική γυμναστική της είναι αμφίβολη. Τακτική ενασχόληση θα μπορούσε να δηλώσει η εν λόγω πρόταση, αν υπήρχε και ο επιρρηματικός προσδιορισμός και σήμερα: Η Μαρία έκανε τη ρυθμική γυμναστική της και σήμερα! 196

215 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Παθητικοποίηση Οι ενεργητικές δομές Ν0 κάνω Npréd μετατρέπονται σε παθητικές με την εξής δομή: γίνομαι (Ε + Dind) Npréd από Ν0: Ν0 κάνω Npréd (110) Η κυβέρνηση έκανε [οικονομικό έγκλημα] Γίνομαι (Ε + Dind) Npréd (Ε + από Ν0) (111) Έγινε (Ε + ένα) [οικονομικό έγκλημα] από την κυβέρνηση αλλά και σε προτάσεις με δομή: Ddéf Npréd γίνομαι από Ddéf Ν0: Ddéf Npréd γίνομαι από Ddéf Ν0 (112) Το [οικονομικό έγκλημα] έγινε από την κυβέρνηση Εναλλακτικά υποστηρικτικά ρήματα των δομών Ν0 κάνω Npréd Κατά τη Giry-Schneider (1987: 101), τα κατηγορηματικά ονόματα που περιγράφουν αρνητικές πράξεις όπως έγκλημα, αδίκημα, σφάλμα, λάθος κ.ά συντάσσονται με ρήματα όπως το διαπράττω 231 : (113) Οι κρατούμενοι στις φυλακές δεν είχαν (κάνει + διαπράξει) κανένα [ποινικό έγκλημα] (114) Ο Γιώργος (έκανε + διέπραξε) ένα σοβαρό [αγορανομικό αδίκημα] (115) Ο Γιάννης (έκανε + διέπραξε) πολλά [λογιστικά λάθη] Πίνακας FANPN 232 Ο πίνακας FANPN περιλαμβάνει τις συμμετρικές δομές. Οι συμμετρικές δομές χαρακτηρίζονται από τη συντακτικο-σημασιολογική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα σε δύο ρηματικές δομές: N0 κάνω Npréd με Ν1 = Ν0 και Ν1 κάνω Npréd 231 Η Σφέτσιου (2007: 103) ονόμασε αυτή την κατηγορία ουσιαστικών κατηγορηματικά ονόματα της απόκλισης. 232 Τα αρχικά προκύπτουν από τις γαλλικές λέξεις Faire Adjectif Nom Préposition Nom. 197

216 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (116) Η πακιστανική κυβέρνηση κάνει [ειρηνευτικές συνομιλίες] με τους πακιστανούς Ταλιμπάν (116α) = Η πακιστανική κυβέρνηση και οι πακιστανοί Ταλιμπάν κάνουν [ειρηνευτικές συνομιλίες] «Η μετατόπιση του όρου Ν1 σε θέση υποκειμένου και η μεταφορά του ρήματος κάνω από τον ενικό στον πληθυντικό αριθμό, δεν επιφέρουν διαφοροποίηση στη σημασία των δύο προτάσεων» (Σφέτσιου 2007: 105) Η έννοια της συμμετρίας Η συμμετρία είναι μια σημασιολογική έννοια που περιγράφει μια πράξη ή μια κατάσταση στην οποία είναι απαραίτητη η παρουσία δύο συντακτικών δρώντων, προκειμένου να πραγματωθεί (Pantazara 2003: 140). Συνεπώς, προτάσεις όπως: (117) *Η Μαρία έκανε [διαλογική συζήτηση] δεν είναι αποδεκτές. Επιπλέον, οι δύο δρώντες πρέπει να ανήκουν στην ίδια σημασιολογική κατηγορία (Pantazara 2003: 140, Σφέτσιου 2007: 105). Επομένως, ούτε οι προτάσεις όπως: (117α) *Η Μαρία έκανε [διαλογική συζήτηση] με τον σκύλο της μπορούν να θεωρηθούν αποδεκτές. Παρατηρούμε επίσης ότι στις συμμετρικές δομές το προθετικό συμπλήρωμα εισάγεται με την πρόθεση με και τα δύο μέρη της δομής μπορούν να εναλλάσσονται (Pantazara 2003: 140), όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγματα: (118) Η Μαρία έκανε [επαγγελματικό ραντεβού] με τον Γιάννη (118α) Η Μαρία και ο Γιάννης έκαναν [επαγγελματικό ραντεβού] (118β) Ο Γιάννης και η Μαρία έκαναν [επαγγελματικό ραντεβού] Η συμμετρία παύει να υφίσταται, αν στη δομή εισέλθει ένα άλλο προθετικό συμπλήρωμα: (118γ) *Ο Γιάννης και η Μαρία έκαναν [επαγγελματικό ραντεβού] με τον Γιώργο Όσον αφορά το προθετικό συμπλήρωμα Ν1, μπορεί επίσης να εναλλάσσεται και με άλλες προθέσεις: 198

217 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ (119) Οι βόρειοι έκαναν [εμφύλιο πόλεμο] με τους νότιους (119α) Οι βόρειοι έκαναν [εμφύλιο πόλεμο] κατά των νοτίων (119β) Οι βόρειοι έκαναν [εμφύλιο πόλεμο] εναντίον των νοτίων Το υποκείμενο Ν0 στον πίνακα F ANPN Το υποκείμενο Ν0 του πίνακα FANPN μπορεί να είναι είτε ένα ανθρώπινο είτε ένα συλλογικό ανθρώπινο ουσιαστικό: Ν0 Hum κάνω Npréd με Ν1 (120) 46χρονη αλλοδαπή έκανε [εικονικό γάμο] με 39χρονο Ν0 Hum και Ν1 Hum κάνω Npréd (121) Ο πρίγκιπας Μιχαήλ και η καλλιτέχνιδα Μαρίνα Καρέλλα έκαναν [μοργανατικό γάμο] Ν0 HumColl κάνω Npréd με Ν1 (122) Η Intel είχε κάνει [εμπορικές συμφωνίες] με εταιρίες κατασκευής PC Ν0 HumColl και Ν1 HumColl κάνω Npréd (123) Οι Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες ξένες δυνάμεις κάνουν [ειρηνευτικές συνομιλίες] N0pl κάνω Npréd (124) Τα µέλη της Ο.Ε. έκαναν [διαλογική συζήτηση] Το εμπρόθετο συμπλήρωμα Ν1 στον πίνακα F ANPN Τα εμπρόθετα συμπληρώματα Ν1 που εντάσσονται στον πίνακα FANPN αποτελούνται από ανθρώπινα ή συλλογικά ανθρώπινα ουσιαστικά, όπως και αυτά του υποκειμένου Ν0, αφού πρόκειται για συμμετρικές δομές. Οι περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει απόλυτη συμμετρία είναι οι εξής: α) Όταν το ρόλο του Ν1 παίζει η ιδιοπαθής αντωνυμία ο εαυτός μου/σου/του κτλ.: (125) Η Μαρία έκανε [διαλογική συζήτηση] με τον εαυτό της β) Όταν το ρόλο του Ν1 παίζει το επίρρημα μεταξύ του οποίου έπεται ο α- δύνατος τύπος της προσωπικής αντωνυμίας (μεταξύ τους): 199

218 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (126) Ο ένας αυτοτελής κλάδος κάνει [εμπορευματικές ανταλλαγές] με τον άλλο αυτοτελή κλάδο (126α) Ο ένας αυτοτελής κλάδος και ο άλλος αυτοτελής κλάδος κάνουν [εμπορευματικές ανταλλαγές] (126β) Αυτοτελείς κλάδοι κάνουν [εμπορευματικές ανταλλαγές] μεταξύ τους γ) Όταν στη θέση του Ν1 βρίσκεται ένα συγκεκριμένο ουσιαστικό το οποίο όμως περιγράφει ένα συλλογικό ανθρώπινο μέσω του φαινομένου της μετωνυμίας 233 : (127) Ο πρωτοπόρος Εσπεραντιστής έκανε [εμπορική συμφωνία] με τον γαλλικό εκδοτικό οίκο Hachette για την έκδοση εσπεραντικών βιβλίων Οι προσδιοριστές των κατηγορηματικών ονομάτων του π ί- νακα FANPN Οι προσδιοριστές που προηγούνται των κατηγορηματικών ονομάτων του πίνακα FANPN ανήκουν στις εξής κατηγορίες: α) μηδενικός προσδιοριστής (Ε) N0 κάνω (E + Dét) Npréd με Ν1 (128) Η Μαρία έκανε [θρησκευτικό γάμο] με τον Γιάννη β) αόριστος προσδιοριστής (Dind) N0 κάνω Dind Npréd με Ν1 (129) Η Μαρία έκανε μια [εμπορική συμφωνία] με τον Γιάννη γ) τροποποιητής (Modif) N0 κάνω Modif Npréd με Ν1 (130) Η Intel είχε κάνει πολλές [εμπορικές συμφωνίες] με εταιρίες κατασκευής PC δ) αόριστος προσδιοριστής (Dind) + τροποποιητής (Modif) N0 κάνω Dind Modif Npréd με Ν1 233 Για το φαινόμενο της μετωνυμίας, βλ. υποκεφ

219 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ (131) Η Nutriart έκανε μια σημαντική [εμπορική συμφωνία] με τη Village Roadshow Operations Hellas ε) οριστικός προσδιοριστής (Ddéf) + τροποποιητής (Modif) N0 κάνω Ddéf Modif Npréd με N1 (132) Η Μαρία έκανε την σημαντικότερη [εμπορική συμφωνία] με τον Γιάννη Οι προσδιοριστές του Ν1 στον πίνακα FΑNPN α) Το εμπρόθετο συμπλήρωμα, όταν είναι κύριο όνομα, συντάσσεται με ο- ριστικό άρθρο (Ddéf): N0 κάνω Νpréd με Ddéf Ν1prop (133) Η Μαρία έκανε [φιλικό διακανονισμό] με τον Γιάννη Όπως παρατηρεί και η Σφέτσιου (2007: 118), η σύνταξή του με αόριστο άρθρο (Dind) δεν είναι αδύνατη, υποδηλώνει όμως έναν υποτιμητικό σχολιασμό έναντι του αντικειμένου αναφοράς του Ν1: N0 κάνω Νpréd με Dind Ν1prop (133α) Η Μαρία έκανε [φιλικό διακανονισμό] με έναν Γιάννη β) Όταν το εμπρόθετο συμπλήρωμα είναι ένα κοινό ουσιαστικό συντάσσεται: i) είτε με αόριστο άρθρο: N0 κάνω Νpréd με Dind Ν1 (134) Ο Γιάννης έκανε [φιλικό διακανονισμό] με έναν πελάτη ii) είτε με οριστικό άρθρο το οποίο ακολουθείται από γενική προσδιοριστική, από επίθετο σε υπερθετικό βαθμό (Σφέτσιου 2007: 118): N0 κάνω Νpréd με Ddéf Ν1 (135) Ο Γιάννης έκανε [επαγγελματικό ραντεβού] με τον πρόεδρο της εταιρίας (136) Ο Γιάννης έκανε [εμπορική συμφωνία] με τη μεγαλύτερη επιχείρηση των Βαλκανίων 201

220 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Μπορεί επίσης να προσδιορίζεται από μια κτητική αντωνυμία 234 : N0 κάνω Νpréd με Ddéf Ν1 Poss0 (137) Η Μαρία έκανε [φιλικό διακανονισμό] με έναν συγγενή της N0 κάνω Νpréd με Ddéf Ν1 Poss0 (138) Η Μαρία έκανε [φιλικό διακανονισμό] με τον αδερφό της Στην περίπτωση αυτή, η απουσία της κτητικής αντωνυμίας καθιστά την πρόταση αμφίβολη ή μη αποδεκτή: (137α)?Η Μαρία έκανε [φιλικό διακανονισμό] με έναν συγγενή (138α) *H Μαρία έκανε [φιλικό διακανονισμό] με τον αδερφό iii) είτε με μηδενικό προσδιοριστή: N0 κάνω Ν με Modif N1 (139) Ο Γιάννης έκανε [εμπορική συμφωνία] με υψηλόβαθμο στέλεχος μεγάλης εταιρίας (140) Ο Γιάννης έκανε [εμπορική συμφωνία] με μεγάλη εταιρία Παρατηρούμε ότι στην περίπτωση του μηδενικού προσδιοριστή είναι απαραίτητη η παρουσία ενός τροποποιητή (π.χ. υψηλόβαθμο, μεγάλη) Οι προθέσεις στον πίνακα F ANPN Το εμπρόθετο συμπλήρωμα στον πίνακα FANPN εισάγεται κυρίως με την πρόθεση με. Μπορεί όμως να εναλλάσσεται και με τις προθέσεις εναντίον, κατά, σε ή μαζί με: α) Εναλλαγή της πρόθεσης με με τις προθέσεις εναντίον και κατά 235 : (141) Οι βόρειοι έκαναν [εμφύλιο πόλεμο] με τους νότιους (141α) Οι βόρειοι έκαναν [εμφύλιο πόλεμο] κατά των νοτίων 234 Με την ύπαρξη κτητικής αντωνυμίας μετά το Ν1, δηλώνεται μια συγγενική, επαγγελματική ή κοινωνική σχέση ανάμεσα στο Ν0 και το Ν Ανάλογη παρατήρηση έκανε και η Giry-Schneider (1987: 119) για την πρόθεση contre της γαλλικής γλώσσας και δίνει το παράδειγμα Paul fait un match avec Luc (Ο Παύλος παίζει αγώνα με τον Λουκά) όπου η πρόθεση avec (με) μπορεί να αντικατασταθεί από την πρόθεση contre (εναντίον, κατά) (Paul fait un match contre Luc/Ο Παύλος παίζει αγώνα εναντίον/κατά του Λουκά). 202

221 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ (141β) Οι βόρειοι έκαναν [εμφύλιο πόλεμο] εναντίον των νοτίων β) Εναλλαγή της πρόθεσης με με την πρόθεση σε: (142) Η Μαρία έκανε [φιλικό διακανονισμό] με τον Γιάννη (142α) Η Μαρία έκανε [φιλικό διακανονισμό] στον Γιάννη γ) Εναλλαγή της πρόθεσης με με τη σύνθετη πρόθεση μαζί με 236 : (143) Η Μαρία έκανε [εμπορική συμφωνία] με τον αδερφό της (143α) Η Μαρία έκανε [εμπορική συμφωνία] μαζί με τον αδερφό της Η υπο-δομή N0 κάνω Npréd Η Σφέτσιου (2007: 121) διαπίστωσε ότι μπορεί να επέλθει σύμπτυξη της δομής N0 κάνω Npréd με Ν1 με απαλοιφή του εμπρόθετου συμπληρώματος και να προκύψει η δομή N0 κάνω Npréd: (144) Η Μαρία έκανε [θρησκευτικό γάμο] με τον Γιάννη (144α) Η Μαρία έκανε [θρησκευτικό γάμο] «Αυτό οφείλεται στη σημασία ορισμένων ονομάτων που εμπερικλείουν την έννοια της δυικότητας, με αποτέλεσμα τη δυνατότητα άρσης του δεύτερου δρώντος προσώπου» (Σφέτσιου 2007: 121) Πλαισιωτικά συμπληρώματα 237 Οι συμμετρικές δομές μπορούν να συνοδεύονται από ένα συμπλήρωμα που εισάγεται με μία από τις προθέσεις σε, πάνω σε, σχετικά με, για (Pantazara 2003: 165). Ακολουθούν κάποια ενδεικτικά παραδείγματα: (145) Ο Τάσος Μαγουλάς θα κάνει [επαγγελματική συνεργασία] με τον ΣΚΑΙ για τις περιγραφές του α' ημιτελικού 236 Τη δυνατότητα εναλλαγής της πρόθεσης με με την πρόθεση μαζί με σε μια συμμετρική δομή εντόπισε η Pantazara (2003: 162). 237 Πρόκειται για απόδοση του όρου compléments scéniques (Pantazara 2003: 165) και για την ελληνική απόδοση του όρου (Σφέτσιου 2007: 121). 203

222 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (146) Η ΠΑΕ θα κάνει [επαγγελματική συνεργασία] με την British American Tobacco για την κάλυψη των αναγκών των φιλάθλων (147) Ο πρωτοπόρος αυτός Εσπεραντιστής έκανε [εμπορική συμφωνία] με το φημισμένο γαλλικό εκδοτικό οίκο Hachette για την έκδοση εσπεραντικών βιβλίων (148) Ο πρόεδρος έκανε [διαλογική συζήτηση] με τα μέλη της οργανωτικής επιτροπής σχετικά με τις εργασίες του συνεδρίου Εναλλαγή των υποστηρικτικών ρημάτων κάνω έχω είμαι Οι συμμετρικές δομές που περιγράφονται στον πίνακα FANPN μπορούν να εναλλάσσονται με τα υποστηρικτικά ρήματα έχω και είμαι. Παρακάτω παραθέτουμε κάποια παραδείγματα: Ν0 (κάνω + έχω + είμαι σε) Npréd με Ν1 (149) Ο πρόεδρος του Τμήματος κάνει [γενική συνέλευση] με τα μέλη ΔΕΠ (149α) Ο πρόεδρος του Τμήματος έχει [γενική συνέλευση] με τα μέλη ΔΕΠ (149β) Ο πρόεδρος του Τμήματος είναι σε [γενική συνέλευση] με τα μέλη ΔΕΠ Ν0pl (κάνω + έχω + είμαι σε) Npréd (149γ) Ο πρόεδρος του Τμήματος και τα μέλη ΔΕΠ κάνουν [γενική συνέλευση] (149δ) Ο πρόεδρος του Τμήματος και τα μέλη ΔΕΠ έχουν [γενική συνέλευση] (149ε) Ο πρόεδρος του Τμήματος και τα μέλη ΔΕΠ είναι σε [γενική συνέλευση] Οι ιδιότητες αυτές των σύνθετων κατηγορηματικών ονομάτων εντάχθηκαν στον πίνακα του λεξικού-γραμματικής που αφορά τις συμμετρικές δομές Μετασχηματισμοί Παθητικοποίηση Στις συμμετρικές δομές, το φαινόμενο της παθητικοποίησης παρουσιάζει τις εξής μορφές: 204

223 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ α) γίνομαι Npréd ανάμεσα σε Ν0 και Ν1 (150) Έγινε [εμπορική συμφωνία] ανάμεσα στη Μαρία και τον Γιάννη β) γίνομαι Npréd μεταξύ Dét gén N0 gén και Dét gén N1 gén (150α) Έγινε [εμπορική συμφωνία] μεταξύ της Μαρίας και του Γιάννη γ) υπάρχω Npréd μεταξύ Dét gén N0 gén και Dét gén N1 gén (150β) Υπάρχει [εμπορική συμφωνία] μεταξύ της Μαρίας και του Γιάννη δ) υπάρχω Npréd ανάμεσα σε Ν0 και Ν1 (150γ) Υπάρχει [εμπορική συμφωνία] ανάμεσα στη Μαρία και τον Γιάννη Από τις παθητικές δομές μπορεί να προκύψει ένα ονοματικό σύνολο με μορφή: Ddéf Npréd μεταξύ Dét gén N0 gén και Dét gén N1 gén. Για παράδειγμα, το ο- νοματικό σύνολο που προκύπτει από τις προαναφερθείσες παθητικές δομές είναι: η εμπορική συμφωνία μεταξύ της Μαρίας και του Γιάννη. Η δυνατότητα σχηματισμού ονοματικού συνόλου από την παθητικοποίηση των συμμετρικών δομών θεωρήθηκε από τους Boons κ.ά. (1976: 212), Giry- Schneider (1987: ), Pantazara (2003: 171) και Σφέτσιου (2007: 124) κριτήριο για τη διαφοροποίηση μιας συμμετρικής δομής από μια μη συμμετρική. Αντωνυμιοποίηση Κατά τη Σφέτσιου (2007: 124), «η αντωνυμιοποίηση των συμμετρικών δομών με υποστηρικτικό ρήμα κάνω πραγματώνεται, για λόγους έμφασης, με τον αδύνατο τύπο της προσωπικής αντωνυμίας, που αναφέρεται στο Npréd». Για παράδειγμα, η συμμετρική δομή (151) Η Μαρία έκανε [φιλικό διακανονισμό] με τον Γιάννη μετατρέπεται μέσω της αντωνυμιοποίησης σε (151α) Η Μαρία τον έκανε τον [φιλικό διακανονισμό] με τον Γιάννη Ωστόσο, οι δύο δομές παρουσιάζουν σημασιολογική απόκλιση. Στο παράδειγμα (151α), η έμφαση δίνεται στο ίδιο το κατηγορηματικό όνομα (φιλικό διακανονισμό) και όχι τόσο στους δύο δρώντες (Μαρία και Γιάννη), ενώ στο παράδειγμα (151) το ενδιαφέρον εστιάζεται τόσο στο κατηγορηματικό όνομα όσο και στη συναλλαγή ανάμεσα στους δρώντες. 205

224 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Πίνακας FANAN-hum 238 Ο πίνακας αυτός περιέχει τις δομές N0 κάνω Npréd σε Ν1 όπου το Ν1 είναι ένα συγκεκριμένο ή ένα αφηρημένο ουσιαστικό 239 που απαντά στην ερώτηση «σε τι κάνω Npréd;»: α) N0 κάνω (Dét+Ε) Npréd σε Dét Ν1 Conc (152) Οι αρμόδιες υπηρεσίες έκαναν (ένα+ε) [δειγματοληπτικό έλεγχο] στα αγροτικά προϊόντα Σε τι κάνω (Dét+Ε) Npréd Ν0; Σε τι έκαναν οι αρμόδιες υπηρεσίες (ένα+ε) [δειγματοληπτικό έλεγχο]; Σε Dét Ν1 Conc Στα αγροτικά προϊόντα β) N0 κάνω (Dét+Ε) Npréd σε Dét Ν1 Abst (153) Ο Γιάννης έκανε (μια+ε) [φασματοσκοπική ανάλυση] στη λάμψη της έκρηξης Σε τι κάνω Dét Npréd Ν0; Σε τι έκανε [φασματοσκοπική ανάλυση] ο Γιάννης; Σε Dét Ν1 Abst Στη λάμψη της έκρηξης Όπως ήδη έχουμε αναφέρει (υποκεφ ), οι λεξικές μονάδες που αναφέρονται σε μέρη του σώματος έχουν τις ίδιες συντακτικές δομές με τα ουσιαστικά που δηλώνουν συγκεκριμένα αντικείμενα. Επομένως, στις δομές αυτού του πίνακα μπορούμε να έχουμε στη θέση του Ν1 ένα ουσιαστικό που περιγράφει μέρος του σώματος. Στην περίπτωση όμως αυτή, είναι απαραίτητο ένα επιπλέον συμπλήρωμα Ν2 που δηλώνεται με ανθρώπινο ουσιαστικό σε γενική πτώση: N0 κάνω (Dét+Ε) Npréd σε Dét Ν1 Pc Ddéf gén Ν2 (154) Η αισθητικός κάνει (μια+ε) [ριζική αποτρίχωση] στα πόδια της Μαρίας 238 Τα αρχικά προκύπτουν από τις γαλλικές λέξεις Faire Adjectif Nom À Nom. 239 Αναλυτική παρουσίαση των σημασιολογικών χαρακτηριστικών πραγματοποιείται στο κεφ

225 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Σε τι κάνω (Dét+Ε) Npréd Ν0; Σε τι κάνει [ριζική αποτρίχωση] η αισθητικός; Σε Dét Ν1 Pc Στα πόδια της Μαρίας Το υποκείμενο Ν0 στον πίνακα F ANAN-hum Όπως συμπεραίνει και η Σφέτσιου (2007: ), το υποκείμενο των δομών FANAN-hum είναι, κατά κανόνα, ένα ανθρώπινο ή ένα συλλογικό ανθρώπινο ουσιαστικό: (155) Ο Γιάννης έχει κάνει [αρχειακές έρευνες] σε ελληνικά αρχεία (156) Η ομάδα του Sugita έκανε [φασματοσκοπική ανάλυση] στο φως Επίσης, τον ρόλο του υποκειμένου Ν0 μπορεί να παίξει και ένα συγκεκριμένο ουσιαστικό (συνήθως αντικείμενο) το οποίο χρειάζεται ανθρώπινη παρέμβαση για να τεθεί σε λειτουργία (Σφέτσιου 2007: ), π.χ.: (157) Ο συντακτικός αναλυτής κάνει [συντακτική ανάλυση] σε κείμενα Το συμπλήρωμα Ν1 στον πίνακα F ANAN-hum Στη θέση του συμπληρώματος Ν1 στις δομές FANAN-hum, μπορεί να τεθεί τόσο ένα άψυχο ουσιαστικό (συγκεκριμένο, αφηρημένο, μέρος του σώματος) όσο και ένα έμψυχο. Ενδεικτικά, παραθέτουμε τα παρακάτω παραδείγματα: (158) Ο Καρλ Φρίντριχ Γκάους έκανε [αναλογιστική μελέτη] στις συντάξεις (159) Κάναμε [δειγματοληπτική έρευνα] στους κάδους απορριμμάτων των τάξεων (160) Η αισθητικός κάνει [ριζική αποτρίχωση] στα πόδια (161) Οι ορκωτοί λογιστές έκαναν [αναλογιστική μελέτη] σε εταιρίες Η ίδια πρόταση μπορεί να εμφανιστεί με ένα συγκεκριμένο ουσιαστικό στη θέση του συμπληρώματος Ν1, αλλά να είναι ταυτόχρονα αποδεκτό και ένα ανθρώπινο ουσιαστικό χωρίς μεταβολή στη σημασία της πρότασης: (162) Ο καταστηματάρχης έκανε [δραχμική έκπτωση] στις αγορές του πελάτη του 207

226 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (162α) Ο καταστηματάρχης έκανε [δραχμική έκπτωση] στον πελάτη του Όπως παρατηρεί και η Σφέτσιου (2007: 130), «οι δομές με Ν1 συγκεκριμένης φύσης εμφανίζουν μεγαλύτερη σαφήνεια από τις δομές με Ν1 ανθρώπινης φύσης» Οι προσδιοριστές των κατηγορηματικών ονομάτων του π ί- νακα FANAN-hum Οι προσδιοριστές των κατηγορηματικών ονομάτων του πίνακα FANANhum μπορεί να είναι: α) μηδενικός προσδιοριστής (Ε) Ν0 κάνω E + Npréd σε Ν1 (163) Ο γραφολόγος έκανε [γραφολογική εξέταση] στις σημειώσεις του αποθανόντος β) αόριστος προσδιοριστής (Dind) Ν0 κάνω Dind Npréd σε Ν1 (164) Θα κάνουν μια [φασματοσκοπική ανάλυση] στη λάμψη της έκρηξης γ) αόριστος προσδιοριστής (Dind) + τροποποιητής (Modif) Ν0 κάνω Dind Modif Npréd σε Ν1 (165) Έκαναν μια πρώτη [γενική δοκιμή] στον ατμοκίνητο σιδηρόδρομο Αθηνών-Πειραιά δ) μηδενικός προσδιοριστής (Ε) + τροποποιητής (Modif) Ν0 κάνω E + Modif Npréd σε Ν1 (166) Θα κάνουμε ολόκληρη [ιστορική ανάλυση] στην κολύμβηση ε) οριστικός προσδιοριστής (Ddéf) + τροποποιητής (Modif) Ν0 κάνω Ddéf + Modif Npréd σε Ν1 (167) Έκαναν την λεπτομερέστερη [δειγματοληπτική έρευνα] στους κάδους απορριμμάτων των τάξεων 208

227 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Οι προσδιοριστές του συμπληρώματος Ν1 στις δομές FANAN-hum Η βασική δομή του συμπληρώματος Ν1 στις δομές FANAN εισάγεται με την πρόθεση σε και τίθεται σε αιτιατική πτώση: α) Ν0 κάνω Npréd σε N1 (168) Κάνει [αρχειακές έρευνες] σε συλλογές β) Ν0 κάνω Npréd σε Ddéf N1 (169) Έκανε [γραφολογική εξέταση] στα έγγραφα γ) Ν0 κάνω Npréd σε Dind N1 (169) Kάναμε [δειγματοληπτική έρευνα] σε έναν κάδο απορριμμάτων δ) Ν0 κάνω Npréd σε Modif N1 (170) Κάναμε [αναλογιστική μελέτη] σε μερικές εταιρίες «Εκτός όμως από την εμπρόθετη μορφή του, το Ν1 ορισμένων δομών FANAN-hum είναι δυνατόν να εμφανιστεί και σε γενική πτώση» (Σφέτσιου 2007: 132): α) Ουσιαστικό ενικού ή πληθυντικού αριθμού σε γενική πτώση που εισάγεται με οριστικό άρθρο Ν0 κάνω (E + Ddéf + Dind) Npréd Ddéf gén N1 (171) Η ομάδα του Sugita έκανε (Ε + μια + την) [φασματοσκοπική ανάλυση] του φωτός (172) Το UPS κάνει [αυτόματο άνοιγμα] των αρχείων σας β) Ουσιαστικό πληθυντικού αριθμού σε γενική πτώση χωρίς άρθρο Ν0 κάνω Npréd Ν1pl gén (173) Ο συντακτικός αναλυτής κάνει [συντακτική ανάλυση] κειμένων Μετασχηματισμοί Παθητικοποίηση Η παθητικοποίηση των δομών FANAN-hum επιτυγχάνεται, όπως φαίνεται και στα παρακάτω παραδείγματα, μέσω του ρήματος γίνομαι (T. Kyriacopoulou & Sfetsiou 2002: 178): 209

228 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Ν0 κάνω Npréd σε Ddéf N1 (174) Ο γραφολόγος έκανε [γραφολογική εξέταση] στις σημειώσεις = Γίνομαι Npréd σε Ddéf N1 (Ε + από Ν0) (174α) Έγινε [γραφολογική εξέταση] στις σημειώσεις (Ε + από τον γραφολόγο) «Η δυνατότητα του Ν1-hum να εμφανίζεται και σε γενική πτώση επαναλαμβάνεται στην παθητικοποιημένη μορφή» (Σφέτσιου 2007: 134): Γίνομαι Npréd Ddéf N1gén (174β) Έγινε [γραφολογική εξέταση] των σημειώσεων Npréd N1gén γίνομαι από Ν0 (174γ) Η εξέταση των σημειώσεων έγινε από τον γραφολόγο Κτητικοποίηση Οι δομές FANAN-hum χαρακτηρίζονται από την ιδιότητα της κτητικοποίησης τόσο στα ονόματα που περιγράφουν μέρη του σώματος: Ν0 κάνω Npréd σε Dét N1pc (175) Η Μαρία έκανε [ριζική αποτρίχωση] στα πόδια (175α) Η Μαρία έκανε [ριζική αποτρίχωση] στα πόδια της όσο και σε άλλες δομές, όπως στο παρακάτω παράδειγμα: (176) Ο Γιώργος έκανε [συντακτική ανάλυση] στα κείμενα (176α) Ο Γιώργος έκανε [συντακτική ανάλυση] στα κείμενά του (176β) Ο Γιώργος έκανε [συντακτική ανάλυση] των κειμένων του Πίνακας FANANhum Ο πίνακας FANANhum περιλαμβάνει τις δομές N0 κάνω Npréd σε Ν1, όπου τόσο το υποκείμενο Ν0 όσο και το συμπλήρωμα Ν1 είναι ανθρώπινα ουσιαστικά. Το εμπρόθετο συμπλήρωμα σε Ν1hum απαντά στην ερώτηση «σε ποιον έκανε Npréd o N0;». Ακολουθεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: N0 Hum κάνω Npréd σε Ν1 Hum 210

229 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ (177) Ο Γιάννης έκανε [ερωτική εξομολόγηση] στη Μαρία Σε ποιον κάνω Npréd N0 Hum ; Σε ποιον έκανε [ερωτική εξομολόγηση] ο Γιάννης; Σε Ν1 Hum Στη Μαρία Τον ρόλο του Ν0 και του Ν1 μπορούν να παίξουν και συλλογικά ανθρώπινα ουσιαστικά, π.χ.: N0 HumColl κάνω Npréd σε Ν1 HumColl (178) H Εκκλησία έκανε [εσωτερικό δάνειο] στο κράτος Σε ποιον κάνω Npréd N0 HumColl ; Σε ποιον έκανε [εσωτερικό δάνειο] η Εκκλησία; Σε Ν1 HumColl Στο κράτος Η Σφέτσιου (2007: 142) ονομάζει αυτές τις δομές συναλλακτικές δομές ή δομές συναλλαγής. Εφόσον, λοιπόν, πρόκειται για συναλλακτικές πράξεις ανάμεσα σε δύο δρώντες, το συμπλήρωμα Ν1 θεωρείται απαραίτητο και επομένως δεν μπορεί να παραλείπεται. Οι παρακάτω προτάσεις όπου απουσιάζει το συμπλήρωμα Ν1 κρίνονται ημιτελείς: (179)?Ο Γιάννης έκανε [ανώνυμο τηλεφώνημα] (180)?Ο μητροπολίτης Ζακύνθου έκανε [εθιμοτυπική επίσκεψη] (181)?Ο Γιώργος έκανε [ηθικό εκβιασμό] Οι δομές FANANhum, όπως φαίνεται στο παρακάτω παράδειγμα, έχουν τη δυνατότητα να μετασχηματίζουν το ανθρώπινο συμπλήρωμά τους (Ν1hum) σε αδύνατο τύπο της προσωπικής αντωνυμίας (Ppv) (Σφέτσιου 2007: 143): Ν0 κάνω Npréd σε Ν1 (181α) Ο Γιώργος έκανε [ηθικό εκβιασμό] στη Μαρία Ν0 Ppv κάνω Npréd 211

230 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (181β) Ο Γιώργος τής 240 έκανε [ηθικό εκβιασμό] Εναλλαγή της αιτιατικής πτώσης του Ν1hum με γενική Όπως παρατηρεί η Σφέτσιου (2007: 146), οι δομές του πίνακα FNANhum χαρακτηρίζονται από τη δυνατότητα εναλλαγής του συμπληρώματός τους Ν1 σε δύο μορφές: συμπλήρωμα με την πρόθεση σε και συμπλήρωμα σε γενική πτώση με επανάληψη του Ν1 υπό τη μορφή αντωνυμίας. Το ίδιο παρατηρήσαμε και στις δομές του αντίστοιχου πίνακα των σύνθετων κατηγορηματικών ονομάτων (FΑNANhum): α) Συμπλήρωμα με την πρόθεση σε Ν0 κάνω Npréd σε Ν1 (179α) Ο Γιώργος έκανε [ανώνυμο τηλεφώνημα] στη Μαρία β) Συμπλήρωμα σε γενική πτώση με επανάληψη του Ν1 υπό τη μορφή α- ντωνυμίας Ppv κάνω Npréd Ddéf gén N1 Ν0 (179β) Της έκανε [ανώνυμο τηλεφώνημα] της Μαρίας ο Γιώργος Προσδιοριστές των κατηγορηματικών ονομάτων του πίνακα FΑNANhum Οι προσδιοριστές των κατηγορηματικών ονομάτων του πίνακα FΑNANhum εμφανίζονται με τις εξής μορφές: α) μηδενικός προσδιοριστής (Ε) (179α) Ο Γιώργος έκανε [ανώνυμο τηλεφώνημα] στη Μαρία β) αόριστος προσδιοριστής (Dind) (179γ) Ο Γιώργος έκανε ένα [ανώνυμο τηλεφώνημα] στη Μαρία γ) οριστικό άρθρο (Ddéf) + τροποποιητής (Modif) (182) Ο Γιώργος έκανε το ευνοϊκότερο [άτοκο δάνειο] στη Μαρία 240 Σ αυτή την περίπτωση, ο αδύνατος τύπος της προσωπικής αντωνυμίας τονίζεται για να μην υπάρχει αμφισημία με την κτητική αντωνυμία (Ο Γιώργος της = ο δικός της ο Γιώργος). 212

231 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Εναλλαγή του υποστηρικτικού ρήματος κάνω με το δίνω Στις δομές του πίνακα FΑNANhum, υπάρχει η δυνατότητα εναλλαγής του ρήματος κάνω με το ρήμα δίνω, όπως και στα παρακάτω παραδείγματα: (182α) Ο Γιώργος έκανε (Ε + ένα) [άτοκο δάνειο] στη Μαρία (182β) Ο Γιώργος έδωσε (Ε + ένα) άτοκο δάνειο στη Μαρία (182γ) Ο Γιώργος έκανε (Ε + ένα) μεγάλο [άτοκο δάνειο] στη Μαρία (182δ) Ο Γιώργος έδωσε (Ε + ένα) μεγάλο [άτοκο δάνειο] στη Μαρία Αντιστραμμένες δομές «Οι όροι Ν0 και Ν1 μιας δομής FNANhum είναι δυνατόν να αντιστραφούν. Στην αντιστραμμένη δομή, το ανθρώπινο συμπλήρωμα (N1hum) παίρνει τη θέση του υποκειμένου, ενώ το υποκείμενο (Ν0) παίρνει τη θέση του ποιητικού αιτίου. Οι αλλαγές επεκτείνονται και στο ρήμα κάνω, που αντικαθίσταται από τα ρήματα δέχομαι, υποβάλλομαι, υφίσταμαι κ.λπ. Η αρχική δομή FNANhum εμφανίζεται με παθητικοποιημένη μορφή του τύπου: N1hum V Dét Npréd» (Σφέτσιου 2007: ). Ακολουθούν παραδείγματα των δομών αυτών: N0 κάνω Dét Npréd σε Dét N1hum (179δ) Ο Γιώργος έκανε ένα [ανώνυμο τηλεφώνημα] στη Μαρία N1hum δέχομαι Dét Npréd από Ν0 (179ε) Η Μαρία δέχτηκε ένα [ανώνυμο τηλεφώνημα] από τον Γιώργο N0 κάνω (Ε + Dét) Npréd σε Dét N1hum (183) Ο μητροπολίτης Ζακύνθου έκανε (Ε + μια) [εθιμοτυπική επίσκεψη] στον αντιπεριφερειάρχη Ζακύνθου N1hum δέχομαι Dét Npréd Dét Ν0gén (183α) Ο αντιπεριφερειάρχης Ζακύνθου δέχτηκε την [εθιμοτυπική επίσκεψη] του μητροπολίτη Ζακύνθου Η υπο-δομή Ν0 κάνω Npréd Τα κατηγορηματικά ονόματα του πίνακα FΑNANhum είναι δυνατόν να εμφανίζονται και σε δομές με το ρήμα κάνω, αλλά χωρίς το ανθρώπινο συμπλή- 213

232 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ρωμα Ν1. Στην περίπτωση αυτή, το κατηγορηματικό όνομα τίθεται είτε στον ενικό είτε στον πληθυντικό αριθμό: α) Κατηγορηματικό όνομα στον ενικό αριθμό: Ν0 κάνω (Ε + Dind) Npréd (184) Η Εθνική Τράπεζα κάνει [άτοκο δάνειο] β) Κατηγορηματικό όνομα στον πληθυντικό αριθμό: Ν0 κάνω Npl (185) Ο Γιάννης κάνει [ανώνυμα τηλεφωνήματα] Πίνακας FΑNANlieu Στον πίνακα FΑNANlieu, εμπεριέχονται οι δομές της μορφής Ν0 κάνω Npréd σε Ν1lieu οι οποίες απαντούν στην ερώτηση «Πού κάνω Npréd;» 241 και δέχονται δύο ορίσματα: το υποκείμενο (Ν0) και ένα εμπρόθετο συμπλήρωμα σε Ν1 Conc+[Lieu] το οποίο περιγράφει τον τόπο μετακίνησης του υποκειμένου (Σφέτσιου 2007: 156): Ν0 κάνω Npréd σε Ν1 Conc+[Lieu] (186) Το σκάφος κάνει [ημερήσιες εκδρομές] στην Κω (187) Οι ΝΑΤΟϊκές δυνάμεις κάνουν [αποβατικές ασκήσεις] στην Kροατία (188) Δυο δράστες έκαναν [ένοπλη ληστεία] σε κατάστημα σούπερ μάρκετ Υπάρχει η δυνατότητα αντικατάστασης του τοπικού συμπληρώματος με τα επιρρήματα εδώ και εκεί (Σφέτσιου 2007: 157). Η παρατήρηση αυτή βρίσκει εφαρμογή στο παρακάτω παράδειγμα: (189) Το ελληνικό δημόσιο έχει κάνει [αρδευτικά έργα] στον Δήμο Άνω Καλαμά Ερώτηση: Πού έχει κάνει [αρδευτικά έργα] το ελληνικό δημόσιο; Απάντηση: Στον Δήμο Άνω Καλαμά + εδώ + εκεί 241 Για να μη δημιουργηθεί σύγχυση με τον πίνακα FΑNAN-hum, δεδομένου ότι, όπως αναφέραμε, οποιοδήποτε άψυχο ουσιαστικό μπορεί να θεωρηθεί τοπικό συμπλήρωμα, οι δομές του πίνακα FΑNANlieu υπακούουν στο κριτήριο της αντικατάστασής τους από το επίρρημα εκεί. 214

233 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Το υποκείμενο (Ν0) των δομών FΑNAN lieu Στις δομές FΑNANlieu, στη θέση του υποκειμένου μπορεί να τεθεί: α) ένα ανθρώπινο ουσιαστικό Ν0 Hum κάνω Npréd σε Ν1 Conc+[Lieu] (190) Η Μαρία κάνει [ημερήσια εκδρομή] στη Χαλκιδική β) ένα συλλογικό ανθρώπινο ουσιαστικό Ν0 Humcoll κάνω Npréd σε Ν1 Conc+[Lieu] (191) Το Ισραήλ πραγματοποίησε [αεροπορικές επιδρομές] στη Λωρίδα της Γάζας γ) ένα συγκεκριμένο ουσιαστικό Ν0 Conc κάνω Npréd σε Ν1 Conc+[Lieu] (186) Το σκάφος κάνει [ημερήσιες εκδρομές] στην Κω Η Σφέτσιου (2007: ) πραγματοποίησε κατάταξη των απλών κατηγορηματικών ονομάτων της δομής FNANlieu με βάση την τελική θέση του υποκειμένου (Ν0). Αυτή η διαφοροποίηση εντάχθηκε ως ιδιότητα και στους πίνακες των σύνθετων κατηγορηματικών ονομάτων που κατασκευάσαμε. Ακολουθεί περιγραφή των ιδιοτήτων αυτών: α) «Δομές περιορισμένου πλαισίου» κατά τις οποίες η αρχική και η τελική θέση 242 του υποκειμένου (Ν0) είναι δυνατόν να συμπίπτουν, π.χ. Ν0 κάνω Npréd σε Ν1 Conc+[Lieu] (193) Οι αστυνομικές δυνάμεις έκαναν [εκκαθαριστική επιχείρηση] στη Λεωφόρο Αμαλίας Αρχική θέση: Οι αστυνομικές δυνάμεις (είναι + δεν είναι) στη Λεωφόρο Α- μαλίας Τελική θέση: Οι αστυνομικές δυνάμεις (είναι + δεν είναι) στη Λεωφόρο Α- μαλίας β) «Δομές προορισμού» στις οποίες η τελική θέση του υποκειμένου (Ν0) διαφοροποιείται από την αρχική του θέση, π.χ.: 242 Οι Boons κ.ά. (1976: 204) δηλώνουν την αρχική θέση με το σύμβολο ΑV από τη γαλλική λέξη avant (πριν) και την τελική θέση με το σύμβολο AP από τη λέξη après (μετά). 215

234 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Ν0 κάνω Npréd σε Ν1 Conc+[Lieu] (194) Ο Άμουνδσεν έκανε [εξερευνητική αποστολή] στις Νότιες Αντίλλες Αρχική θέση: Ο Άμουνδσεν δεν είναι στις Νότιες Αντίλλες Τελική θέση: Ο Άμουνδσεν είναι στις Νότιες Αντίλλες γ) «Δομές προέλευσης και προορισμού» στις οποίες εκτός από τον τόπο προορισμού του υποκειμένου (Ν0) εμφανίζεται και ο τόπος προέλευσής του, π.χ.: Ν0 κάνω Npréd από Ν1 Conc+[Lieu] σε Ν2 Conc+[Lieu] (186α) Το σκάφος κάνει [ημερήσιες εκδρομές] από τα παράλια της Τουρκίας στην Κω Σ αυτές τις περιπτώσεις, ο τόπος προέλευσης (από Ν1 Conc+[Lieu] ) δεν είναι υποχρεωτικός στη δομή και μπορεί να παραλειφθεί: Ν0 κάνω Npréd (E + από Ν1 Conc+[Lieu] ) σε Ν2 Conc+[Lieu] (186β) Το σκάφος κάνει [ημερήσιες εκδρομές] (E + από τα παράλια της Τουρκίας) στην Κω Αρχική θέση: Το σκάφος είναι στα παράλια της Τουρκίας Τελική θέση: Το σκάφος είναι στην Κω Στο σημείο αυτό να τονίσουμε ότι κατά τη διάρκεια της επιτέλεσης (PD) 243 της δομής Ν0 κάνω Npréd (E + από Ν1 Conc+[Lieu] ) σε Ν2 Conc+[Lieu], το υποκείμενο (Ν0) δε βρίσκεται ούτε στην αρχική ούτε στην τελική του θέση (Σφέτσιου 2007: 161) Οι προσδιοριστές των κατηγορηματικών ονομάτων στις δ ο- μές FΑNANlieu α) μηδενικός προσδιοριστής (Ε) Ν0 κάνω Npréd σε Ν1 Conc+[Lieu] (195) Ένα Boeing 767 έκανε [αναγκαστική προσγείωση] στο αεροδρόμιο της Βαρσοβίας β) αόριστος προσδιοριστής (Dind) 243 Προέρχεται από τη γαλλική λέξη pendant (κατά τη διάρκεια). 216

235 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Ν0 κάνω Dind Npréd σε Ν1 Conc+[Lieu] (196) Οι Σύμμαχοι έκαναν μια [αποβατική επιχείρηση] στην ηπειρωτική Ευρώπη γ) μηδενικός προσδιοριστής (Ε) + τροποποιητής (Modif) Ν0 κάνω Modif Npréd σε Ν1 Conc+[Lieu] (197) Το Ισραήλ έκανε τέσσερις [αεροπορικές επιδρομές] στη Λωρίδα της Γάζας δ) οριστικό άρθρο (Ddéf) + τροποποιητής (Modif) Ν0 κάνω Ddéf Modif Npréd σε Ν1 Conc+[Lieu] (198) Το 1992 έκανε την πρώτη του [εξερευνητική αποστολή] στη γενέτειρά του Βαβμακούσα Σερρών Το συμπλήρωμα Ν1 των πινάκων FΑNAN lieu Στο προηγούμενο παράδειγμα (Το 1992 έκανε την πρώτη του εξερευνητική αποστολή στη γενέτειρά του Βαβμακούσα Σερρών), παρατηρούμε ότι εκτός από τις συνήθεις λεξικές μονάδες που δηλώνουν τόπο, ως τοπικά συμπληρώματα μπορούν να τεθούν και άλλες (εδώ γενέτειρα). Επίσης, τα ονόματα πλευρά, μέρος, μεριά, περιοχή, όριο κ.ά., που δηλώνουν ένα συγκεκριμένο τμήμα του τόπου (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009: 778), συνδυάζονται με την πρόθεση σε συνοδευόμενη από ένα συμπλήρωμα σε γενική πτώση, όπως φαίνεται και στα παρακάτω παραδείγματα: (199) Τον Αύγουστο του 1997 έκανα [εξερευνητική αποστολή] στην περιοχή της Αργιθέας (200) Ο Γιώργος έκανε μονοήμερη [ορειβατική εκδρομή] στην ανατολική μεριά του Ψηλορείτη Επιπρόσθετα, το εμπρόθετο συμπλήρωμα Ν1 των πινάκων FΑNANlieu μπορεί να εισάγεται εκτός από την πρόθεση σε και με τη σύνθετη πρόθεση μέσα σε: (201) Έκανε μια [εθνογραφική έρευνα] μέσα στο μαύρο γκέτο του Σικάγο 217

236 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Εναλλαγή του εμπρόθετου συμπληρώματος Ν1 με συμπλ ή- ρωμα σε γενική πτώση Το εμπρόθετο συμπλήρωμα Ν1 των δομών FΑNANlieu είναι δυνατόν να εναλλάσσεται με ένα συμπλήρωμα σε γενική πτώση Dét Ν1 Conc+[Lieu]gén : (202) Θα κάνουμε εκτενή [εδαφολογική μελέτη] στα καμένα της Πάρνηθας (202α) Θα κάνουμε εκτενή [εδαφολογική μελέτη] των καμένων της Πάρνηθας Η παθητικοποίηση στις δομές FΑNAN lieu Οι ενεργητικές δομές FΑNANlieu μετασχηματίζονται σε παθητικές μέσω του ρήματος γίνομαι: Ν0 κάνω Npréd σε Ν1 Conc+[Lieu] (203) Το Ινστιτούτο Εδαφολογίας Θεσσαλονίκης (Ι.Ε.Θ.) έκανε [εδαφολογική µελέτη] στα αγροκτήµατα του Ινστιτούτου Γίνομαι Npréd σε Ν1 Conc+[Lieu] από Ν0 (203α) Έγινε [εδαφολογική μελέτη] στα αγροκτήματα του Ινστιτούτου από το Ινστιτούτο Εδαφολογίας Θεσσαλονίκης (Ι.Ε.Θ.) Παρατηρούμε ότι, όπως και στις δομές FΑNAN-hum και FΑNANhum, το κατηγορηματικό όνομα αλλάζει πτώση (από αιτιατική σε ονομαστική) και το υποκείμενο Ν0 της ενεργητικής πρότασης μετατρέπεται σε ποιητικό αίτιο (από Ν0). Επίσης, και στις παθητικές προτάσεις το εμπρόθετο τοπικό συμπλήρωμα σε Ν1 Conc+[Lieu] μπορεί να εναλλάσσεται με το σημασιολογικά ισοδύναμο συμπλήρωμα σε γενική πτώση Dét Ν1 Conc+[Lieu]gén : (203β) Έγινε [εδαφολογική μελέτη] στα αγροκτήματα του Ινστιτούτου από το Ινστιτούτο Εδαφολογίας Θεσσαλονίκης (Ι.Ε.Θ.) (203γ ) = Έγινε [εδαφολογική μελέτη] των αγροκτημάτων του Ινστιτούτου από το Ινστιτούτο Εδαφολογίας Θεσσαλονίκης (Ι.Ε.Θ.) 218

237 ΟΙ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ 9 Οι πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες στα κείμενα της νέας ελληνικής Οι πολυλεκτικές εκφράσεις χρησιμοποιούνται με μεγάλη συχνότητα στην καθημερινή μας γλώσσα, για να εκφράσουν συνήθως ιδέες και έννοιες οι οποίες δεν μπορούν να συμπτυχθούν σε μία λέξη. Σύμφωνα με έρευνες, περίπου οι μισές από τις λέξεις που απαρτίζουν το προσωπικό λεξιλόγιο ενός ομιλητή και πάνω από το 70% των όρων ενός επιστημονικού λεξιλογίου ανήκουν στην ευρύτερη κατηγορία των πολυλεκτικών εκφράσεων. Αυτό αποδεικνύεται και με την έντονη παρουσία τους στα γραπτά κείμενα είτε με την πλήρη μορφή τους είτε με παραλλαγή της. Στο κεφάλαιο αυτό, θα μελετήσουμε την εμφάνιση των πολυλεκτικών σύνθετων ουσιαστικών με δομή Ε(Ε)Ο σε κάποια αντιπροσωπευτικά του δημοσιογραφικού λόγου γραπτά κείμενα της νέας ελληνικής. Έπειτα, θα εφαρμόσουμε τα λεξικά που κατασκευάσαμε σε σώμα κειμένων και θα προβούμε σε συμπεράσματα τόσο για την ορθότητα των αποτελεσμάτων όσο και για τις αμφισημίες που δημιουργούνται. 9.1 Πλήρεις δομές Ονοματικές δομές Ε(Ε)Ο Οι πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες των δομών που μελετάμε εμφανίζονται κατά κόρον τόσο σε τίτλους όσο και στο εσωτερικό των δημοσιογραφικών άρθρων. Ενδεικτικά, παραθέτουμε το παρακάτω άρθρο 244 το οποίο αριθμεί 282 λέξεις εκ των οποίων οι 45 είναι συστατικά σύνθετων ουσιαστικών αποτελούμενα από ένα ή δύο επίθετο/α και ένα ουσιαστικό 245, δηλαδή περίπου το 16%: Εμπορικό διαστημικό σταθμό σχεδιάζει ρωσική κοινοπραξία Ρωσική ιδιωτική ανακοίνωσε ότι συνεργάζεται με κρατική βιομηχανία διαστημικών συστημάτων για την εκτόξευση του πρώτου εμπορικού διαστημικού σταθμού σε περίπου έξι χρόνια. Το ιδιωτικό συγκρότημα θα είναι «ένα άνετο ξενοδοχείο σε τροχιά, σχεδιασμένο ειδικά για τουρίστες» δήλωσε ο Σεργκέι Κοστένκο, διευθύνων σύμβουλος της Orbital Technologies, με έδρα τη Μόσχα. «Θα είναι πιο άνετος από τον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό επειδή δε θα υπάρχει περιττός επιστημονικός εξοπλι Οι σύνθετες λέξεις σημειώνονται με ημίμαυρα στοιχεία την πρώτη φορά που εμφανίζονται στο κείμενο. 219

238 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ σμός» εξήγησε. Πρόσθεσε πάντως ότι το τροχιακό συγκρότημα θα φιλοξενεί και επιστήμονες και επιστημονικά πειράματα. Ο σταθμός θα έχει χωρητικότητα επτά ατόμων όταν εκτοξευτεί το πρώτο τμήμα του γύρω στο 2016, αργότερα όμως θα μπορούσε να επεκταθεί με την εκτόξευση περισσότερων υπομονάδων, είπε ο Κοστένκο. Για την υλοποίηση του σχεδίου η Orbital Technologies συνεργάζεται με την κρατική RKK Energia, η οποία κατασκευάζει τα ρωσικά Soyuz και τα σκάφη ανεφοδιασμού Progress που εξυπηρετούν τον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό (ISS). Η ρωσική διαστημική υπηρεσία Roscosmos, από την οποία θα μισθώνει εξέδρες εκτόξευσης η κατασκευαστική κοινοπραξία, ανακοίνωσε ότι ο σταθμός θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως καταφύγιο σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης στον ISS. Η Ρωσία συμμετέχει σήμερα στο πρόγραμμα του ISS μαζί με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος (ESA), τη NASA και τις διαστημικές υπηρεσίες της Ιαπωνίας και του Καναδά. Επιπλέον, η Ρωσία συνεργάζεται με την αμερικανική εταιρεία Space Adventures, η οποία οργανώνει τα ταξίδια αναψυχής που έχουν πραγματοποιήσει ελάχιστοι εκατομμυριούχοι τουρίστες στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό. Μετά την απόσυρση των διαστημικών λεωφορείων της NASA το 2011, και μέχρι να αναπτυχθεί νέο αμερικανικό σκάφος, τα ρωσικά Soyuz θα είναι τα μόνα σκάφη που μπορούν να μεταφέρουν αστροναύτες από και προς τον ISS. Το δικό της διαστημικό σταθμό έχει ανακοινώσει ότι ετοιμάζει και η Κίνα Εφαρμογή του λεξικού των σύνθετων λέξεων σε σώμα κειμ έ- νων Στο υποκεφάλαιο αυτό παραθέτουμε αποσπάσματα των συμφραστικών πινάκων που προέκυψαν μετά την εφαρμογή των λεξικών των σύνθετων λέξεων ΕΟ και ΕΕΟ σε σώμα κειμένων επτά εκατομμυρίων λέξεων ( ) το ο- ποίο αποτελείται από δημοσιογραφικά άρθρα και σχολικά εγχειρίδια 246. Στα α- ποτελέσματα παρατηρούμε και κάποιες απλές λεξικές μονάδες οι οποίες αποτελούν παραλλαγές πολυλεκτικών συνθέτων, όπως για παράδειγμα οι λέξεις σαρκοφάγα και δεκαπενταμελές που προέρχονται από τα σύνθετα ονόματα σαρκοφάγα ζώα και δεκαπενταμελές μαθητικό συμβούλιο αντίστοιχα (βλ και παρακάτω υποκεφ. 9.2). 246 Το σώμα κειμένων αυτό καταρτίστηκε στο πλαίσιο του προγράμματος «Πύλη για την ελληνική γλώσσα» σε συνεργασία του Εργαστηρίου Μετάφρασης και Επεξεργασίας του Λόγου και του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας και είναι διαθέσιμο στην ιστοσελίδα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας: 220

239 ΟΙ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ Συμφραστικός πίνακας του λεξικού των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων ΕΟ Ακολουθεί ο συμφραστικός πίνακας του λεξικού των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων με τη δομή ΕΕΟ: Συμφραστικός πίνακας του λεξικού των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων ΕΕΟ 221

240 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Η αυτόματη αναγνώριση των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων στα κείμενα της νέας ελληνικής δυσχεραίνεται από την παρεμβολή κάποιων γλωσσικών στοιχείων όπως κτητικές αντωνυμίες ή επιρρήματα ανάμεσα στα συστατικά της σύνθετης λέξης. Ακολουθούν κάποια ενδεικτικά παραδείγματα: (1) Εκατομμύρια παγωμένα άστρα περιβάλλουν το ηλιακό μας σύστημα (2) Κατέρρευσε η διακομματική κατ' αρχήν συμφωνία επί του σχεδίου Πόλσον στις ΗΠΑ (3) Δολοφονική η επίθεση κατά μεταναστών στο Πέραμα Επίσης, όπως ήδη αναφέραμε (υποκεφ. 8.4), δύο σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα μπορούν να συνδέονται με τον συμπλεκτικό σύνδεσμο και: (4) Η Μαρία και ο Γιάννης έκαναν και πολιτικό και θρησκευτικό γάμο Ωστόσο, ο συμπλεκτικός σύνδεσμος και μπορεί να συνδέει και μη κατηγορηματικά πολυλεκτικά σύνθετα ουσιαστικά, όπως φαίνεται και στο παρακάτω παράδειγμα: (5) Ο διοικητικός και πολιτικός υπάλληλος τέλεσε τον πολιτικό γάμο Τέτοιου είδους δομές δημιουργούν προβλήματα στην αυτόματη αναγνώριση των πολυλεκτικών μονάδων στα κείμενα. Στην παρούσα διατριβή, προβήκαμε σε επεξεργασία αυτών των δομών μέσω ενός πεπερασμένου αυτομάτου. Ειδικότερα, ο γράφος βασίζεται σε λέξεις που έχουν ήδη καταχωριστεί και αναγνωρίζει μόνο τα παρεμβαλλόμενα γλωσσικά στοιχεία με τα οποία το έχουμε τροφοδοτήσει. Εφαρμόζοντας τα εργαλεία μας στις παρακάτω προτάσεις (6) Ο διοικητικός και πολιτικός υπάλληλος τέλεσε τον πολιτικό γάμο (7) Βραβεύτηκε για την πολιτιστική του δράση λαμβάνουμε τα ακόλουθα αποτελέσματα: Ο [διοικητικός και πολιτικός υπάλληλος] ]premier_nom_compose_du_type_an: διοικητικός υπάλληλος, deuxieme_nom_compose_du_type_an: πολιτικός υπάλληλος τέλεσε τον [πολιτικό γάμο] ]nom_compose_du_type_an: πολιτικό γάμο Βραβεύτηκε για την [πολιτιστική του δράση] ]nom_compose_du_type_an: πολιτιστική δράση Παρατηρούμε ότι απομονώνεται το γλωσσικό στοιχείο που παρεμβάλλεται στο αρχικό κείμενο ανάμεσα στα συστατικά της πολυλεκτικής μονάδας και α- 222

241 ΟΙ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ πομένει η σύνθετη ακολουθία με την πληροφορία ότι πρόκειται για σύνθετο ό- νομα της δομής ΑΝ 247. Αν και η προτεινόμενη αυτή λύση απέφερε ικανοποιητικά αποτελέσματα, για να προβλέψουμε όλες τις πιθανές περιπτώσεις θα πρέπει να προβούμε σε εξαντλητική μελέτη σωμάτων κειμένων σημαντικού όγκου Κατηγορηματικές δομές Η μελέτη των κατηγορηματικών δομών με υποστηρικτικό ρήμα κάνω και σύνθετο κατηγορηματικό όνομα της δομής ΕΟ που παρουσιάστηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο (κεφ. 8) βρίσκει εφαρμογή στον εντοπισμό των δομών αυτών σε κείμενα της νέας ελληνικής. Ειδικότερα, οι πίνακες του λεξικού-γραμματικής που κατασκευάσαμε μετατρέπονται με ημιαυτόματο τρόπο σε παραμετροποιημένα πεπερασμένα αυτόματα 248, τα οποία εφαρμόζουμε σε σώμα κειμένων μέσω του αναλυτή κειμένων Unitex. Τα παραμετροποιημένα πεπερασμένα αυτόματα χρησιμοποιούνται για την επεξεργασία των συντακτικο-σημασιολογικών ιδιοτήτων που περιγράφονται σε έναν πίνακα. Συγκεκριμένα, πρόκειται για πεπερασμένα αυτόματα στα οποία εμφανίζονται μεταβλητές που αναπαρίστανται με το σύμβολο και παραπέμπουν σε στήλες (δηλαδή σε ιδιότητες) ενός πίνακα του λεξικού-γραμματικής. Για παράδειγμα, η παραπέμπει στην πρώτη στήλη του πίνακα, η στη δεύτερη στήλη κτλ. Η τιμή αυτής της μεταβλητής εξαρτάται απόλυτα από το περιγραφόμενο λήμμα. Έτσι, αν το κελί περιέχει το σύμβολο «+», η διαδρομή είναι αποδεκτή, ενώ, αν το κελί περιέχει το σύμβολο, η διαδρομή δεν είναι αποδεκτή. Τα παραμετροποιημένα πεπερασμένα αυτόματα μπορούν να περιέχουν αναφορές σε κελιά. Αν το κελί περιέχει «κείμενο», η μεταβλητή αυτή αντικαθίσταται με το «κείμενο». Ακολουθεί ένα απόσπασμα του παραμετροποιημένου πεπερασμένου αυτόματου που αντιστοιχεί στις ιδιότητες του πίνακα FNCAN-hum: 247 Adjectif Nom (Επίθετο Ουσιαστικό). 248 Αποτελεί απόδοση του γαλλικού όρου graphes paramétrés. 223

242 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Απόσπασμα παραμετροποιημένου πεπερασμένου αυτόματου FNCAN-hum Σε ένα παραμετροποιημένο πεπερασμένο αυτόματο μπορούμε να εισαγάγουμε μεταβιβαστές (transducteurs). Ένας μεταβιβαστής πεπερασμένων καταστάσεων είναι ένα αυτόματο που αναπαριστά στην είσοδο ακολουθίες και παράγει στην έξοδο νέες πληροφορίες (μορφολογικές, συντακτικoσημασιολογικές) σχετικές με τις συγκεκριμένες ακολουθίες. Επιπλέον, ένα παραμετροποιημένο πεπερασμένο αυτόματο περιλαμβάνει εγκιβωτισμένα αυτόματα πεπερασμένων καταστάσεων. Ακολουθεί ένα εγκιβωτισμένο πεπερασμένο αυτόματο του προαναφερθέντος παραμετροποιημένου πεπερασμένου αυτόματου: Εγκιβωτισμένο πεπερασμένο αυτόματο N0hum Εφαρμόζοντας το παραπάνω παραμετροποιημένο αυτόματο σε σώμα κειμένων, δημιουργούνται συμφραστικοί πίνακες με τις αναγνωρισμένες από το σύστημα ακολουθίες. Παρακάτω παραθέτουμε ένα απόσπασμα των ακολουθιών που ε- ντοπίστηκαν: 224

243 ΟΙ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ {S} Έγινε γραφολογική εξέταση των σημειώσεων{έγινε γραφολογική εξέταση των σημειώσεων,γραφολογική εξέταση.fncan-hum} {S}Η [Nhum]Άννα κάνει ριζική αποτρίχωση σε όλο της το σώμα{η Άννα κάνει ριζική αποτρίχωση σε όλο της το σώμα,ριζική αποτρίχωση.fncan-hum} έφυγε για τη Βιέννη, όπου έκανε ανώτερες σπουδές φωνητικής{έκανε ανώτερες σπουδές φωνητικής,ανώτερες σπουδές.fncan-hum} {S}Σπούδασε νομικά και έκανε ανώτερες σπουδές{έκανε ανώτερες σπουδές,ανώτερες σπουδές.fncan-hum} {S}Το Πακιστάν έκανε δοκιμαστική βολή βαλλιστικού πυραύλου εδάφους{έκανε δοκιμαστική βολή βαλλιστικού πυραύλου εδάφους,δοκιμαστική βολή.fncan-hum} {S}Ο ινδικός στρατός έκανε δοκιμαστική βολή ενός πυραύλου τύπου{έκανε δοκιμαστική βολή ενός πυραύλου τύπου,δοκιμαστική βολή.fncan-hum} {S}Η ομάδα του Sugita έκανε φασματοσκοπική ανάλυση του φωτός{έκανε φασματοσκοπική ανάλυση του φωτός,φασματοσκοπική ανάλυση.fncan-hum} {S} Σε περιπτώσεις που κάναμε αναλογιστική μελέτη σε μερικές εταιρίες{κάναμε αναλογιστική μελέτη σε μερικές εταιρίες,αναλογιστική μελέτη.fncan-hum} {S} Στο σχολείο κάναμε δειγματοληπτική έρευνα{κάναμε δειγματοληπτική έρευνα,δειγματοληπτική έρευνα.fncan-hum} {S}Το UPS κάνει αυτόματο άνοιγμα των αρχείων σας{κάνει αυτόματο άνοιγμα των αρχείων σας,αυτόματο άνοιγμα.fncan-hum} {S}Ο συντακτικός αναλυτής να είναι σε θέση να κάνει συντακτική ανάλυση σε κείμενα και συλλογές κειμένων{κάνει συντακτική ανάλυση σε κείμενα και συλλογές κειμένων,συντακτική ανάλυση.fncan-hum} {S} Ένας επεξεργαστής XML κάνει συντακτική ανάλυση των κόμβων του εγγράφου{κάνει συντακτική ανάλυση των κόμβων του εγγράφου,συντακτική ανάλυση.fncan-hum} {S}H λειτουργία αυτή κάνει τυχαία δειγματοληψία γραμμών{κάνει τυχαία δειγματοληψία γραμμών,τυχαία δειγματοληψία.fncan-hum} υπολογίζει σύνολα και μέσες τιμές και να κάνει τυχαία δειγματοληψία{κάνει τυχαία δειγματοληψία,τυχαία δειγματοληψία.fncan-hum} {S}Μας βοηθάει να κάνουμε γραμματική ανάλυση κειμένου{κάνουμε γραμματική ανάλυση κειμένου,γραμματική ανάλυση.fncan-hum} {S}Θέλω λοιπόν να κάνω μικροβιολογική ανάλυση του νερού{κάνω μικροβιολογική ανάλυση του νερού,μικροβιολογική ανάλυση.fncan-hum} 225

244 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ 9.2 Συντετμημένες δομές Η εμφάνιση των παραλλαγών στα κείμενα της νέας ελληνικής είναι πολύ έντονη, καθώς πολύ συχνά στην αρχή ενός κειμένου συναντούμε το σύνθετο όνομα και στη συνέχεια εμφανίζεται η συντομευμένη μορφή του (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 247, Τ. Kyriacopoulou 2005: 122). Οι μετασχηματισμοί φαίνεται να αποτελούν συνήθη πρακτική στον δημοσιογραφικό λόγο κατά τη σύνταξη του καπέλου ενός άρθρου 249 σε συνάρτηση με τον τίτλο και το κυρίως σώμα του κειμένου. Όπως παρατηρεί ο Πολίτης (2006: 310), «το καπέλο και ο κύριος τίτλος, δηλαδή η βάση και η κορυφή του περικείμενου του άρθρου, έχουν συνήθως ένα κοινό πληροφοριακό τεμάχιο, που αποτελεί την αιχμή της είδησης. Οι συντακτικο-σημασιολογικοί μετασχηματισμοί του, η θεματοποίηση και το πληροφοριακό στάτους που του εξασφαλίζει το καπέλο, φωτίζουν την ανιούσα διάσταση της κειμενικότητας του καπέλου». Μεταξύ των μετασχηματισμών αυτών, κατά τον Πολίτη, είναι και η έλλειψη από την ονοματική φράση του τίτλου το επίθετο-προσδιορισμός της κεφαλής της ονοματικής φράσης του καπέλου, π.χ. ποινική δίωξη δίωξη. Τα παρακάτω παραδείγματα 250 στοιχειοθετούν την παρατήρηση αυτή: Τίτλος του άρθρου Απόσπασμα του κυρίως κειμένου του άρθρου 21/02/11. «Λουκέτα» σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις μέχρι το 2012 βλέπει η ΕΣΕΕ. Επιδίωξη είναι να σταθεροποιηθεί η αγορά σε αυτή τη δύσκολη περίοδο, καθώς, σύμφωνα με τον κ. Κορκίδη, «με βίαιο τρόπο προσπαθούν οι πολυεθνικοί όμιλοι και τα πολυκαταστήματα να πάρουν το μερίδιο των μικρομεσαίων». Στον παραπάνω πίνακα, παρατηρούμε ότι το σύνθετο όνομα μικρομεσαίες επιχειρήσεις βρίσκεται στον τίτλο του άρθρου και στη συνέχεια εμφανίζεται η παραλλαγή του (μικρομεσαίων) που προέρχεται από την ουσιαστικοποίηση του επιθέτου. Σε άλλες περιπτώσεις, η συντομευμένη μορφή της πολυλεκτικής μονάδας βρίσκεται στον τίτλο του άρθρου -όπου ο αριθμός των λέξεων είναι συχνά περιορι- 249 Καπέλο ενός άρθρου ονομάζεται το σύντομο δημοσιογραφικό κείμενο που υπέρκειται ή προηγείται του σώματος ενός άρθρου και το συνοψίζει. 250 Τα παραδείγματα και οι παρατηρήσεις που περιέχονται στο υποκεφάλαιο 9.2 προέρχονται από τη Foufi (2013: ). 226

245 ΟΙ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ σμένος- και στο κυρίως κείμενο βρίσκεται ολόκληρο το σύνθετο όνομα, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα: Τίτλος άρθρου Απόσπασμα του κυρίως κειμένου του άρθρου 05/04/11. Βιοκαρπέτ: Παροχή εγγυήσεων για ομολογιακό θυγατρικής. Την παροχή εγγυήσεως προς τους Ομολογιούχους Δανειστές υπέρ της θυγατρικής εταιρείας Εξάλκο, για την έκδοση Ομολογιακού Δανείου αξίας 50 εκατ. ευρώ, ενέκρινε σήμερα η Έκτακτη Γενική Συνέλευση της Βιοκαρπέτ. Στον παραπάνω πίνακα, παρατηρούμε ότι στον τίτλο του άρθρου βρίσκονται οι παραλλαγές δύο πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων ομολογιακό και θυγατρική, που προέρχονται από την ουσιαστικοποίηση των επιθέτων των σύνθετων λέξεων ομολογιακό δάνειο και θυγατρική εταιρεία αντίστοιχα. Συναντήσαμε επίσης και περιπτώσεις όπου το ουσιαστικοποιημένο επίθετο ενός σύνθετου ονόματος βρίσκεται στον τίτλο του άρθρου και στο κυρίως κείμενο εμφανίζεται είτε το σύνθετο στην πλήρη μορφή του είτε μόνο το ουσιαστικό της δομής μαζί με έναν ενδείκτη που επισημαίνει ότι το όνομα αυτό έχει ήδη αναφερθεί: Τίτλος άρθρου Χάθηκαν θέσεις εργασίας στις εισηγμένες το Απόσπασμα του κυρίως κειμένου του άρθρου 09/04/11. Σχεδόν θέσεις εργασίας χάθηκαν το 2010 από τις εισηγμένες επιχειρήσεις στο Χρηματιστήριο, όπως προκύπτει από την ανάλυση των οικονομικών καταστάσεων που παρουσιάζει σήμερα η H του Σαββάτου. H απασχόληση στις συγκεκριμένες επιχειρήσεις μειώθηκε το 2010 κατά 4,1% σε σύγκριση με το Στο παράδειγμα του παραπάνω πίνακα, το ουσιαστικοποιημένο επίθετο εισηγμένες, το οποίο προέρχεται από την πολυλεκτική σύνθετη μονάδα εισηγμένες επιχειρήσεις, βρίσκεται στον τίτλο του άρθρου. Στη συνέχεια, εντοπίζουμε όλο το σύνθετο όνομα στο κυρίως κείμενο του άρθρου και κάποιες σειρές παρακάτω εμφανίζεται μόνο το όνομα της δομής (επιχειρήσεις), του οποίου προηγείται έ- νας ενδείκτης (εδώ συγκεκριμένες) που επισημαίνει ότι έχουμε ήδη αναφερθεί σε αυτό το όνομα. Η Laborde-Milaa (1997) αναφέρθηκε στη χρήση αναφορικών αντωνυμιών στο καπέλο ενός άρθρου ως τρόπο αναδιατύπωσης. 227

246 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Εφαρμογή του λεξικού των παραλλαγών σε σώμα κειμένων Παρακάτω παραθέτουμε κάποια ενδεικτικά παραδείγματα από τους συμφραστικούς πίνακες που προέκυψαν από την εφαρμογή του λεξικού των μορφοσυντακτικών παραλλαγών στο σώμα κειμένων 251. Παρατηρούμε ότι αφενός αναγνωρίζεται ο κλιτός τύπος (Inflected form) της παραλλαγής του πολυλεκτικού σύνθετου ονόματος και αφετέρου δίδεται και ο λημματικός τύπος (Lemma) της εκάστοτε λεξικής μονάδας. Αποσπάσματα συμφραστικού πίνακα {S}Μετά τις λίστες των επίορκων εφοριακών[inflected form=εφοριακών, Lemma=εφοριακός υπάλληλος] που δόθηκαν στη δημοσιότητα, {S}- Μείωση του κινδύνου εγκεφαλικού[inflected form=εγκεφαλικού, Lemma=εγκεφαλικό επεισόδιο] {S}Θετικός[Inflected form=θετικός, Lemma=θετικός βαθμός] - Συγκριτικός - Σχετικός υπερθετικός - Απόλυτος υπερθετικός {S}Σύμφωνα με τη Μετεωρολογική Υπηρεσία[Inflected form=μετεωρολογική Υπηρεσία, Lemma=Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία], από σήμερα αρχίζει σταδιακά η ύφεση της κακοκαιρίας. {S} Πρώτα λοιπόν παίρνετε τον Οδοντωτό[Inflected form=οδοντωτό, Lemma=οδοντωτός σιδηρόδρομος] από το Διακοφτό και φτάνετε στα Καλάβρυτα. {S}ΕΥΝΟΪΚΗ ΓΙΑ ΤΑ ΦΑΒΟΡΙ Η ΚΛΗΡΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΗΜΙΤΕΛΙΚΩΝ[Inflected form=προημιτελικών, Lemma=προημιτελικός αγώνας] {S}Φθάνουν τα πρώτα εκκαθαριστικά[inflected form=εκκαθαριστικά, Lemma=εκκαθαριστικό σημείωμα] {S}Ο Φώτης Τ., ο οποίος είναι πρόεδρος στο δεκαπενταμελές[inflected form=δεκαπενταμελές, Lemma=δεκαπενταμελές μαθητικό συμβούλιο] του σχολείου Ορθά αποτελέσματα Όπως παρατηρεί ο G. Gross (1996: 47), όταν προβαίνουμε σε συντμήσεις σε συγκεκριμένες περιστάσεις, δημιουργούνται αμφισημίες. Αυτό διαπιστώσαμε και κατά την εφαρμογή τόσο του λεξικού των παραλλαγών που αφορούν τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα ή την απαλοιφή του επιθέτου όσο και του λεξικού των αρκτικολέξων και των ακρωνυμίων. Μελετώντας τα παρακάτω παραδείγματα, διαπιστώνουμε ότι το απλό επίθετο ουδετέρου γένους ιδιαίτερο/ιδιαίτερα 251 Επιλέξαμε αυτόν τον τρόπο παρουσίασης των παραδειγμάτων στο υποκεφάλαιο αυτό, καθώς σκοπός μας ήταν να απομονωθούν κάποια αντιπροσωπευτικά τμήματα που στοιχειοθετούν τις παρατηρήσεις μας. 228

247 ΟΙ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ αναγνωρίστηκε λαθεμένα ως παραλλαγή του σύνθετου ονόματος ιδιαίτερο μάθημα. Επιπλέον, το απλό ουσιαστικό πίεση χαρακτηρίστηκε ως παραλλαγή του πολυλεκτικού συνθέτου αρτηριακή πίεση. Αποσπάσματα συμφραστικού πίνακα {S}Ιδιαίτερο[Inflected form=ιδιαίτερο, Lemma=ιδιαίτερο μάθημα] ενδιαφέρον έχει η τακτική που ακολούθησε ο ίδιος ο υπουργός Εσωτερικών. {S} Ιδιαίτερα[Inflected form=ιδιαίτερα, Lemma=ιδιαίτερο μάθημα] σκληρή ήταν η τοποθέτηση της κ. Λιάνας Κανέλλη. {S}Η ΠΙΕΣΗ[Inflected form=πίεση, Lemma=αρτηριακή πίεση] ήταν πλέον ασφυκτική. {S}Επιστολή για το θέμα των απαγωγών[inflected form=απαγωγών, Lemma=απαγωγός μυς] των Πακιστανών μεταναστών στην Ελλάδα απέστειλε χθες {S}Δεν είναι μυστικό[inflected form=μυστικό, Lemma=μυστικός αστυνομικός] ότι τα εστιατόρια περνούν μια μεγάλη κρίση. {S}Θετικός[Inflected form=θετικός, Lemma=θετικός βαθμός] στη χρήση ινδικής κάνναβης βρέθηκε ο Λάρι Στιούαρτ. Λαθεμένα αποτελέσματα Λαθεμένα αποτελέσματα αποκομίσαμε και από την εφαρμογή του λεξικού των αρκτικολέξων. Παρατηρούμε στον παρακάτω συμφραστικό πίνακα ότι η παρουσία του μορίου να και της πρόθεσης με με κεφαλαία γράμματα στο κείμενο προκάλεσε προβλήματα κατά την αναγνώρισή τους, δηλαδή αναγνωρίστηκαν ως αρκτικόλεξα διότι υπάρχουν ανάλογες καταχωρίσεις στο λεξικό 252 : 252 Τα αρκτικόλεξα ΜΕ και ΝΑ αντιστοιχούν στα πολυλεκτικά σύνθετα Μέση Εκπαίδευση και Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση αντίστοιχα. 229

248 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Συμφραστικός πίνακας των αρκτικολέξων Μια λύση για την άρση τέτοιου είδους αμφισημιών θα μπορούσε να αποτελέσει η εφαρμογή των λεξικών αυτών σε ένα επισημειωμένο σώμα κειμένων (annotated corpus). Με αφορμή τις αμφισημίες που ανέκυψαν κατά την εφαρμογή των ηλεκτρονικών μορφολογικών λεξικών, θα αναφερθούμε στο επόμενο υποκεφάλαιο στο φαινόμενο των αμφισημιών όπως παρατηρείται στην κατηγορία συνθέτων που μελετάμε. 9.3 Αμφισημίες Το φαινόμενο της παρουσίας των αμφισημιών στις φυσικές γλώσσες συνδέεται συνήθως με τα φαινόμενα της πολυσημίας και της συνωνυμίας όπως επίσης και με τις ομόγραφες λέξεις. Οι αμφισημίες έχουν αποτελέσει αντικείμενο των ερευνών που άπτονται κυρίως της αυτόματης επεξεργασίας των φυσικών γλωσσών, καθώς ο ανθρώπινος χρήστης είναι τις περισσότερες φορές ικανός να αντιληφθεί τέτοιου είδους φαινόμενα σε αντίθεση με έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή. Αμφισημίες παρουσιάζουν τόσο οι απλές όσο και οι πολυλεκτικές σύνθε- 230

249 ΟΙ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ τες ακολουθίες 253. Στο κεφάλαιο αυτό, θα μελετήσουμε τις διαφορετικές μορφές αμφισημιών που παρουσιάζουν τα πολυλεκτικά σύνθετα ουσιαστικά της δομής ΕΟ Μορφολογικές αμφισημίες Όπως τονίζει η Ιωαννίδου (2006: 11) «δεδομένου ότι στο λεξικό υπάρχουν ομόγραφοι κλιτοί τύποι, το σύστημα, προκειμένου να μην υπάρξει απώλεια πληροφορίας (zero silence), αντιστοιχίζει στη λεξική μονάδα της πρότασης ό- λους τους κλιτούς τύπους του λεξικού με κοινή ορθογραφία (Laporte 1994). Έτσι, η μορφολογική ανάλυση έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση σε ένα κείμενο μεγάλου αριθμού αμφισημιών που προκύπτουν από τις πληροφορίες που παρέχουν τα ηλεκτρονικά λεξικά (Silberztein 1993). Οι αμφισημίες αυτές ονομάζονται μορφολογικές.» Πτώσεις Κατά την κλίση των πολυλεκτικών σύνθετων ουσιαστικών, συχνά ένας γλωσσικός τύπος μπορεί να αντιστοιχεί σε περισσότερες της μίας πτώσεις τόσο στον ενικό όσο και στον πληθυντικό αριθμό. Πρόκειται για το φαινόμενο του συγκρητισμού (Κρύσταλ 2003: 387, Spyropoulos & Kakarikos 2008: 49-58) που παρατηρείται κυρίως στο θηλυκό και το ουδέτερο γένος. Για παράδειγμα, στα αποτελέσματα που παίρνουμε από το σύστημα ο γλωσσικός τύπος αγροτική επιχείρηση μπορεί να αντιστοιχεί στην ονομαστική, αιτιατική ή κλητική ενικού: αγροτική επιχείρηση,αγροτική επιχείρηση.n:nfs αγροτική επιχείρηση,αγροτική επιχείρηση.n:afs αγροτική επιχείρηση,αγροτική επιχείρηση.n:vfs και ο τύπος αγροτικές επιχειρήσεις μπορεί να αντιστοιχεί στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική πληθυντικού: 253 Μελέτες για τις αμφισημίες στο πλαίσιο της αυτόματης ανάλυσης έχουν πραγματοποιήσει για τη γαλλική γλώσσα οι Laporte (1994 & 2001), Courtois (1996), Courtois & Laporte (1996), Laporte & Silberztein (1996), Laporte & Monceaux (1997 & 1999) και Dister (1999 & 2001), M. Gross (2001) ενώ τις αμφισημίες που εμφανίζονται κατά την αυτόματη επεξεργασία της ελληνικής μελέτησαν οι Γάκης κ.ά. (1999), Ορφανός κ.ά. (2000), Anastassiadis- Simeonidis κ.ά. (2000), Θηλυκός (2000), Βοσκάκη & Θηλυκός (2003), Βοσκάκη & Καζαντζή (2004), Βοσκάκη & Μπακούρα (2004), Blanc κ.ά. (2005), Τ. Kyriacopoulou (2005), Ιωαννίδου (2006) και Μαυρόπουλος (2012). 231

250 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ αγροτικές επιχειρήσεις,αγροτική επιχείρηση.n:nfp αγροτικές επιχειρήσεις,αγροτική επιχείρηση.n:afp αγροτικές επιχειρήσεις,αγροτική επιχείρηση.n:vfp Αν και η διαφοροποίηση των τριών πτώσεων είναι κυρίως συντακτική, μπορεί να επιτευχθεί μερική άρση τέτοιου είδους αμφισημιών μέσω των τοπικών γραμματικών. Στο Εργαστήριο Μετάφρασης και Επεξεργασίας του Λόγου (ΕΜΕΛ), έ- χουν κατασκευαστεί τοπικές γραμματικές για την άρση των αμφισημιών που οφείλονται στις πτώσεις των απλών λεξικών μονάδων (T. Kyriacopoulou 2005, Ιωαννίδου 2006). Δημιουργήθηκαν πεπερασμένα αυτόματα ξεχωριστά για την ονομαστική, αιτιατική και γενική πτώση 254 με βάση το άρθρο οριστικό ή αόριστο και τα μέρη του λόγου (επίθετα, επιρρήματα, προθέσεις) που είναι πιθανό να προηγούνται κάθε λέξης. Επίσης, μελετήθηκαν τα ρήματα που μπορεί να προηγούνται ή να έπονται του εκάστοτε ονοματικού συνόλου. Οι τοπικές γραμματικές θα μπορούσαν να αποτελέσουν χρήσιμο εργαλείο και για την άρση αμφισημιών στα πολυλεκτικά σύνθετα ουσιαστικά όταν το σύνθετο όνομα έπεται ενός άρθρου οριστικού ή αόριστου. Δηλαδή, η ακολουθία η αγροτική επιχείρηση αντιστοιχεί στην ονομαστική ενικού, ενώ η ακολουθία την αγροτική επιχείρηση αντιστοιχεί στην αιτιατική ενικού. Στην περίπτωση του πληθυντικού αριθμού, οι ακολουθίες οι αγροτικές επιχειρήσεις και τις αγροτικές επιχειρήσεις αντιστοιχούν στην ονομαστική και αιτιατική πληθυντικού αντίστοιχα. Δυσκολότερη περίπτωση στο πεδίο των αμφισημιών αποτελούν τα ουδέτερα ουσιαστικά, καθώς το ουδέτερο οριστικό άρθρο το στον ενικό αριθμό και το άρθρο τα στον πληθυντικό αριθμό αντιστοιχούν τόσο στην ονομαστική όσο και στην αιτιατική πτώση: το νομοθετικό διάταγμα τα νομοθετικά διατάγματα ονομαστική αιτιατική ονομαστική αιτιατική 254 Κατά κανόνα, η γενική πτώση δε δημιουργεί προβλήματα αμφισημίας παρά μόνο όταν πρόκειται για άκλιτες λεξικές μονάδες όπου ο ίδιος γλωσσικός τύπος αντιστοιχεί σε όλες τις πτώσεις ενικού ή/και πληθυντικού αριθμού. Στην περίπτωση βέβαια των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων που μελετάμε, μειώνεται ο βαθμός τέτοιου είδους αμφισημίας, καθώς συνήθως μόνο ένα από τα δύο συνθετικά της σύνθετης ακολουθίας είναι άκλιτη λέξη και η πτώση δηλώνεται από το κλιτό μέρος του λόγου, όπως για παράδειγμα στα σύνθετα ονόματα ποπ συγκρότημα και μουσικό τρίο. Δεν αποκλείονται όμως και οι περιπτώσεις όπου και τα δύο συνθετικά είναι άκλιτες λέξεις, λόγου χάρη το σύνθετο όνομα ποπ σταρ. 232

251 ΟΙ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ Αυτού του είδους οι αμφισημίες μπορούν να λυθούν μόνο στο επίπεδο της σύνταξης Ουσιαστικά - Επιρρήματα Η αμφισημία εντοπίζεται στον τύπο της ονομαστικής, αιτιατικής και κλητικής του ουδετέρου αρκετών ουσιαστικοποιημένων επιθέτων στον πληθυντικό αριθμό, ο οποίος συμπίπτει με τα επιρρήματα σε α, όπως για παράδειγμα εισαγωγικά, κοινωνικά. Σε κάποια μάλιστα επίθετα που σχηματίζουν το θηλυκό σε α, στους παραπάνω τύπους προστίθεται και ο τύπος της ονομαστικής, αιτιατικής και κλητικής του θηλυκού στον ενικό, ο οποίος αντιστοιχεί με τον τύπο των ε- πιρρημάτων, π.χ. δεξιά, πλούσια. Προκειμένου να εξαλειφθούν οι εν λόγω αμφισημίες, οι Βοσκάκη & Καζαντζή (2004) πρότειναν έξι περιοριστικούς κανόνες εμφάνισης των επιρρημάτων μέσα στα σώματα κειμένων, τους οποίους αναπαριστούν με πεπερασμένα αυτόματα. Για την επιτυχή αναγνώριση των ουσιαστικοποιημένων επιθέτων διαπιστώθηκε μέσω της έρευνας που πραγματοποιήθηκε ότι είναι πρακτικά ανέφικτο να εντοπιστούν περιοριστικοί κανόνες που να δίνουν ικανοποιητικά αποτελέσματα κατά την εφαρμογή πεπερασμένων αυτομάτων. Για τον λόγο αυτό, προτείνουν την περιγραφή των ουσιαστικοποιημένων επιθέτων σε συντακτικοσημασιολογικό επίπεδο μελετώντας τις βασικές δομές στις οποίες παρουσιάζονται, καθώς και τους πιθανούς μετασχηματισμούς τους. Διαπιστώθηκε επίσης ότι δεν είναι εφικτή η δημιουργία πεπερασμένων αυτομάτων, όταν τα επιρρήματα βρίσκονται στην αρχή πρότασης. Αυτό συμβαίνει λόγω της δυσεπίλυτης, προς το παρόν, αμφισημίας που δημιουργείται ανάμεσα στα ουσιαστικοποιημένα επίθετα και τα επιρρήματα, όταν αυτά συναντώνται σε τίτλους κειμένων ή σε αγγελίες. Σε ανάλογο συμπέρασμα κατέληξαν και οι Ορφανός κ.ά. (2000), καθώς, όπως παρατήρησαν, «δεδομένου ότι το λεξικό διαχειρίζεται τη γνώση σε επίπεδο λέξης, είναι σύνηθες το φαινόμενο πολλές λέξεις να μη λαμβάνουν μοναδική τιμή για κάποιο/α μορφοσυντακτικό/ά χαρακτηριστικό/ά. Μια λέξη που δε λαμβάνει από το λεξικό μοναδική τιμή σε κάποιο από τα μορφοσυντακτικά της χαρακτηριστικά παρουσιάζει μορφοσυντακτική ασάφεια. Σοβαρότερη μορφή μορφοσυντακτικής ασάφειας είναι η ασάφεια ως προς το μέρος του λόγου γιατί αυτό καθορίζει τη συντακτική συμπεριφορά μιας λέξης. Η περίπτωση της ασάφειας επιθέτου-ουσιαστικού-επιρρήματος αποτελεί το χαρακτηριστικότερο πα- 233

252 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ράδειγμα για τη νέα ελληνική, όπου η αποσαφήνιση δεν μπορεί να βασιστεί μόνο στα συντακτικά χαρακτηριστικά των συμφραζόμενων» Συντακτικο-σημασιολογικές αμφισημίες Όπως έχουμε ήδη παρατηρήσει, η ακολουθία δύο απλών λεξικών μονάδων και ειδικότερα μια ακολουθία αποτελούμενη από ένα επίθετο του οποίου έπεται ένα ουσιαστικό, μπορεί να περιγράφει ένα ελεύθερο ονοματικό σύνολο, αλλά ταυτόχρονα και μια σύνθετη μονάδα. Στο παράδειγμα που ακολουθεί, το ονοματικό σύνολο καφέ ζώνη αντιστοιχεί σε μια ελεύθερη ακολουθία: (8) Ο Γιώργος φοράει καφέ ζώνη Ωστόσο, το επίθετο που περιγράφει ένα άλλο χρώμα (μαύρος) ακολουθούμενο από ένα ουσιαστικό (μαύρη ζώνη) μπορεί να παραπέμπει είτε σε απλό ο- νοματικό σύνολο είτε σε πολυλεκτικό σύνθετο ουσιαστικό, χωρίς αυτό να είναι πάντοτε προφανές: (9) Ο Γιώργος είναι πολύ χαρούμενος για τη μαύρη ζώνη που απέκτησε πρόσφατα Το συγκεκριμένο ονοματικό σύνολο μπορεί να περιγράφει αφενός μια ζώνη μαύρου χρώματος και αφετέρου την μαύρη ζώνη που αποτελεί τιμητική διάκριση στο άθλημα του καράτε. Η ακολουθία μαύρο κουτί μπορεί να παραπέμπει σε σύνθετο όνομα όπως στη φράση: (10) Οι απαντήσεις από το μαύρο κουτί του Sea Diamond αναμένεται να διαφωτίσουν το γεγονός όμως η ίδια ακολουθία δεν αποτελεί πάντα πολυλεκτική μονάδα, όπως στην πρόταση: (11) Η XL200 της Sony σας καλωσορίζει στη νέα ψηφιακή εποχή την όποια έχει συμπτύξει σε ένα μαύρο κουτί Ανάλογη περίπτωση αποτελεί και η ακολουθία εργατικός βουλευτής, η ο- ποία μπορεί να περιγράφει αφενός έναν βουλευτή που εργάζεται πολύ και αφετέρου τον βουλευτή που ανήκει στο εργατικό κόμμα 255. Στην πρώτη περίπτωση δηλαδή πρόκειται απλά για ένα ουσιαστικό και τον προσδιοριστή του, ενώ στη 255 ΛΚΝ. 234

253 ΟΙ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ δεύτερη περίπτωση η ακολουθία περιγράφει ένα σύνθετο όνομα. Στο παρακάτω παράδειγμα, είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς πόσο μάλλον ο υπολογιστής αν πρόκειται για ελεύθερη ακολουθία ή για σύνθετο όνομα: (12) Την παραίτηση Μπράουν ζήτησε εργατικός βουλευτής Τέτοιου είδους ακολουθίες χάνουν το νόημά τους όταν αποκοπούν από το συγκείμενο με αποτέλεσμα να δημιουργούνται αμφισημίες οι οποίες δυσχεραίνουν την αυτόματη ανάλυση και επηρεάζουν τα αποτελέσματα των εφαρμογών όπως η αυτόματη μετάφραση. Άρση των αμφισημιών αυτών είναι δυνατόν να επιτευχθεί μόνο με ανάλυση σε επίπεδο σύνταξης και σημασιολογίας. Δηλαδή, η ανάλυσή μας δεν μπορεί να περιορίζεται μόνο στην ίδια τη λέξη απομονωμένη από το συγκείμενο, αλλά να επεκτείνεται τόσο σε προτασιακό όσο και σε κειμενικό επίπεδο Αμφισημίες λόγω διπλής λημματογράφησης απλών και σύνθετων λέξεων Οι λεξικές μονάδες που συναντώνται είτε ελεύθερες είτε δεσμευμένες, δηλαδή ως απλές λεξικές μονάδες αλλά και ως σύνθετες πολυλεκτικές μονάδες, λημματογραφούνται διπλά. Η διπλή λημματογράφηση των λεξικών μονάδων στο λεξικό των απλών αλλά και στο λεξικό των σύνθετων λέξεων δημιουργεί αμφισημίες κατά την αυτόματη ανάλυση κειμένων. Για παράδειγμα, η ακολουθία κόκκινη σάλτσα θα αναλυθεί δύο φορές: μία φορά ως απλή λέξη και μία ως πολυλεκτική σύνθετη μονάδα (M. Gross 2001, Laporte 2001: 70, T. Kyriacopoulou 2005: 53-54). Επιπλέον, στην περίπτωση της ακολουθίας νέα γενιά προσωπικών υπολογιστών ένα σύστημα αυτόματης ανάλυσης θα προβεί σε πολλές και διαφορετικές αναλύσεις. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η εν λόγω ακολουθία αποτελείται από τέσσερις απλές λέξεις (ίσως και αμφίσημες) και δύο διλεκτικές σύνθετες λέξεις νέα γενιά και προσωπικών υπολογιστών (T. Kyriacopoulou 2005: 54). Πρόκειται για ένα είδος αμφισημίας το οποίο δυσχεραίνει την αυτόματη ανάλυση και κατ επέκταση και οποιαδήποτε άλλη εφαρμογή όπως η αυτόματη μετάφραση. Λύση θα μπορούσε να αποτελέσει η εφαρμογή του κανόνα προτεραιότητας της μεγαλύτερης ορισματικής ακολουθίας 256 (Paumier 2012: 137). Παραθέτουμε ένα ενδεικτικό παράδειγμα: εφαρμόσαμε στην πρόταση 256 Πρόκειται για απόδοση του όρου priority of the longest match. 235

254 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (13) Η κλασική κόκκινη σάλτσα αποτελεί την ιδανική επιλογή για την α- πορρόφηση του ισχυρού αντιοξειδωτικού της ντομάτας, του λυκοπενίου, που απορροφάται καλύτερα όταν η ντομάτα μαγειρευτεί και μάλιστα με λάδι τόσο το λεξικό των απλών λέξεων που περιείχε ξεχωριστά το επίθετο κόκκινοςη-ο όσο και το απλό ουσιαστικό σάλτσα όσο και το λεξικό των σύνθετων λέξεων όπου περιλαμβάνεται η σύνθετη ακολουθία κόκκινη σάλτσα. Επομένως, κατά την εφαρμογή των δύο διαφορετικών λεξικών, το σύστημα αναγνώρισε τις α- πλές λέξεις όπως επίσης και την πολυλεκτική σύνθετη μονάδα και λάβαμε τα παρακάτω αποτελέσματα: κόκκινη,κόκκινος.a:afs κόκκινη,κόκκινος.a:nfs κόκκινη,κόκκινος.a:vfs σάλτσα,.n:afs σάλτσα,.n:nfs σάλτσα,.n:vfs κόκκινη σάλτσα,.n:afs κόκκινη σάλτσα,.n:nfs κόκκινη σάλτσα,.n:vfs Ωστόσο, κατά την εξαγωγή των συμφραστικών πινάκων, το σύστημα ανάλυσης δίνει προτεραιότητα στη μεγαλύτερη ακολουθία και κατά συνέπεια, ακόμα κι αν η λέξη περιέχεται στο λεξικό των απλών λέξεων, το σύστημα την α- γνοεί. Ακολουθεί το αντίστοιχο απόσπασμα του συμφραστικού πίνακα: Η κλασική κόκκινη σάλτσα[lemma=κόκκινη σάλτσα, CompoundNoun] αποτελεί την ιδανική επιλογή για την απορρόφηση Από την άλλη μεριά, δεν αντιμετωπίζουμε πρόβλημα αμφισημίας με απλές λεξικές μονάδες οι οποίες απαντούν μόνο ως συνθετικά πολυλεκτικών μονάδων, όπως λ.χ. το επίθετο εναίσιμος-η-ο, που απαντά μόνο ως συνθετικό της πολυλεκτικής σύνθετης μονάδας εναίσιμος διατριβή Αμφισημίες γενικού-ειδικού λεξιλογίου Υπάρχουν λεξικές μονάδες οι οποίες όταν γειτνιάσουν στο γενικό λεξιλόγιο δε σχηματίζουν σύνθετες λέξεις όμως μπορεί να αποτελούν όρους ενός ειδικού λεξιλογίου. Ειδικότερα, οι όροι εναλλακτική οδός και πέμπτη φάλαγγα, στο γενι- 236

255 ΟΙ ΠΟΛΥΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ κό λεξιλόγιο δεν αποτελούν σύνθετες λέξεις. Για να αποφευχθούν τέτοιου είδους αμφισημίες, στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας δημιουργήσαμε ένα ξεχωριστό λεξικό όπου ενσωματώσαμε τους όρους που συναντήσαμε κατά την αποδελτίωση των πηγών. Στο λεξικό αυτό ο κάθε όρος ακολουθείται από ένα σημασιολογικό χαρακτηριστικό που αντιστοιχεί στο ειδικό λεξιλόγιο στο οποίο ανήκει: πέμπτη(πέμπτος.a4:afs) φάλαγγα(φάλαγγα.n229:nfs),nc_αν+[hist] Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η ίδια ακολουθία αντιστοιχεί σε περισσότερα του ενός ειδικά λεξιλόγια. Επομένως, προβαίνουμε σε διαφορετικές καταχωρίσεις: προβληματική(προβληματικός.a1:afs) πρόταση(πρόταση.n2155:nfs),nc_αν+[philo] προβληματική(προβληματικός.a1:afs) πρόταση(πρόταση.n2155:nfs),nc_αν+[logique] Επομένως, κατά την εφαρμογή των λεξικών στο σώμα κειμένων επιλέγουμε το αντίστοιχο λεξικό ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες αναγνώρισης. Βέβαια, εδώ τίθεται ένα μεγάλο θέμα καθώς πλήθος επιστημονικών όρων έχουν τάσεις εκλαΐκευσης και εισέρχονται στο γενικό λεξιλόγιο (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986: 59-60, Monceaux 1993: 49, Συμεωνίδου-Χριστίδου 1998: 58). Δεν μπορούμε δηλαδή να αποκλείσουμε την εμφάνιση όρων σε ένα σώμα κειμένων δημοσιογραφικού για παράδειγμα λόγου. Σε τέτοια περίπτωση, τα αποτελέσματα της αυτόματης επεξεργασίας ίσως να μην είναι τα επιθυμητά Αμφισημία των ουσιαστικοποιημένων επιθέτων Πολλές φορές, το ουσιαστικό που παραλείπεται δεν είναι εύκολο να ανιχνευτεί. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι κάποια ουσιαστικοποιημένα επίθετα μπορούν να προέρχονται από διαφορετικές πηγές (Monceaux 1993 : 218, M. Gross 2001). Για παράδειγμα, όπως παρατηρούν και οι Βοσκάκη & Θηλυκός (2003 : 816), το απλό ουσιαστικό γενικός μπορεί να προέρχεται από διαφορετικές δομές ΕΟ: γενικός διευθυντής γενικός γενικός επιθεωρητής γενικός αλλά επίσης μπορεί να προέρχεται και από δομές Επίθετο + Ουσιαστικό + Προσδιοριστής + Ουσιαστικό σε γενική πτώση, π.χ.: γενικός διακόπτης του ρεύματος γενικός 237

256 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ γενικός διακόπτης του νερού γενικός Το ουσιαστικοποιημένο επίθετο μεταγωγικό μπορεί να προέλθει από τέσσερα διαφορετικά πολυλεκτικά σύνθετα: μεταγωγικό αυτοκίνητο μεταγωγικό μεταγωγικό τρένο μεταγωγικό μεταγωγικό αεροπλάνο μεταγωγικό μεταγωγικό πλοίο μεταγωγικό Ο βαθμός αμφισημίας αυξάνεται όταν το εν λόγω ουσιαστικοποιημένο επίθετο βρίσκεται στον πληθυντικό αριθμό, καθώς ο τύπος μεταγωγικά μπορεί να αντιστοιχεί επίσης και στην πολυλεκτική ακολουθία μεταγωγικό σώμα: μεταγωγικό σώμα μεταγωγικά Όπως παρατηρεί η Poncet-Montange (1991: 83), αυτές οι ελλείψεις δεν είναι προβλέψιμες. Συνεπώς, δεν μπορούμε να ορίσουμε εκ των προτέρων τις σύνθετες λέξεις που μπορούν να υποστούν ελλείψεις και ποιες θα είναι αυτές. Εξαρτάται από τους λεξιλογικούς συνδυασμούς και από εξωγλωσσικούς παράγοντες, οι οποίοι είναι δύσκολο να οριστούν. Για την άρση τέτοιου είδους αμφισημιών πρέπει να προβούμε σε συντακτικο-σημασιολογική ανάλυση του κειμένου και μελέτη του συγκειμένου κάθε δομής. Για παράδειγμα, τα συμφραζόμενα είναι απαραίτητα, προκειμένου να ε- ντοπίσουμε τη διαφορά ανάμεσα στο τηλεφωνητής [-έμψυχο] π.χ. αυτόματος τηλεφωνητής και τηλεφωνητής (υπάλληλος δημόσιας ή ιδιωτικής επιχείρησης που δέχεται και που διαβιβάζει τα τηλεφωνήματα) [+έμψυχο]. Ειδικότερα, για τα κατηγορηματικά ονόματα η μελέτη και κατανομή τους στους πίνακες του λεξικού-γραμματικής θα μπορούσε να βελτιώσει τα προβλήματα που δημιουργούν οι αμφισημίες. Για παράδειγμα, μελετώντας το πολύσημο απλό ουσιαστικό πίεση, το οποίο ως απλή λέξη μπορεί να περιγράφει είτε την ψυχική κατάσταση κάποιου (Ο Γιώργος νιώθει πίεση στη δουλειά) είτε το αποτέλεσμα του ρήματος πιέζω (Ο Γιώργος ασκεί πίεση στον Γιάννη), ενώ επίσης μπορεί να είναι παραλλαγή του σύνθετου όρου αρτηριακή πίεση (Η Μαρία έχει αρτηριακή πίεση/πίεση), διαπιστώνουμε ότι συντάσσεται με διαφορετικά ρήματα. Επομένως, η συντακτική περιγραφή των ονομάτων θα μπορούσε να συμβάλει στην άρση των αμφισημιών. 238

257 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 10 Προτάσεις εφαρμογής στη διδακτική της ελληνικής ως ξένης/δεύτερης γλώσσας 10.1 Εισαγωγή Η χρήση των νέων τεχνολογιών στη μαθησιακή διαδικασία έχει απασχολήσει τις τελευταίες δεκαετίες τόσο την εκπαιδευτική όσο και την ερευνητική κοινότητα. Οι μελέτες που έχουν κατά καιρούς πραγματοποιηθεί, οδήγησαν στην κατασκευή λογισμικών για τη γλωσσική διδασκαλία, όπως για παράδειγμα τα προγράμματα Διδασκαλίας με τη Βοήθεια Yπολογιστή (Δι.B.Y.) 257 και τα προγράμματα Εκμάθησης Γλωσσών με τη Βοήθεια Yπολογιστή 258. Επιπλέον, έχουν αναπτυχθεί συστήματα Επεξεργασίας Φυσικών Γλωσσών τα οποία βρίσκουν εφαρμογή στη διδασκαλία των ζωντανών γλωσσών. Πρόκειται για μια διεπιστημονική προσέγγιση καθώς, όπως παρατηρούν οι Antoniadis κ.ά. (2007: 799), «η Διδακτική είναι η πιο κατάλληλη να προσδιορίσει τον όρο εκμάθηση, η Γλωσσολογία τον όρο γλώσσα και η Πληροφορική τον όρο με τη βοήθεια υπολογιστή». Στο κεφάλαιο αυτό θα προτείνουμε τρόπους αξιοποίησης των γλωσσικών εργαλείων που κατασκευάστηκαν στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής στη διδακτική της ελληνικής ως ξένης/δεύτερης γλώσσας. Οι γλωσσικοί πόροι, όπως τα ηλεκτρονικά λεξικά, μπορούν να ενσωματωθούν σε οποιοδήποτε σύστημα αυτόματης επεξεργασίας φυσικών γλωσσών αν γίνουν οι τροποποιήσεις που απαιτούνται για τη λειτουργία του εκάστοτε συστήματος 259. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, το σύστημα που χρησιμοποιείται στην παρούσα έρευνα είναι ο αναλυτής κειμένων Unitex. Επομένως, οι δραστηριότητες που προτείνονται για τη διδασκαλία και εκμάθηση των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων με τη μορφή ΕΟ προέρχονται από εφαρμογή των δεδομένων στο εν λόγω σύστημα. Επιπρόσθετα, παρουσιάζονται δραστηριότητες που θα μπορούσε να αναπτύξει ο εκπαιδευτικός χρησιμοποιώντας τη μέθοδο των κανονικών εκφράσεων. 257 Πρόκειται για απόδοση του γαλλικού όρου Enseignement Assisté par Ordinateur (EAO) και των αγγλικών όρων Computer Assisted Instruction (CAI) και Computer Assisted Language Learning (CALL). Ο Johns (2002) εισήγαγε και τον όρο Data-Driven Learning (DDL) ο ο- ποίος αποδίδεται στην ελληνική γλώσσα ως Μάθηση Κατευθυνόμενη από τα Δεδομένα. 258 Πρόκειται για απόδοση του γαλλικού όρου Apprentissage des Langues Assisté par Ordinateur (ALAO). 259 Λόγου χάρη, το σύστημα ανάλυσης γλωσσών Unitex επεξεργάζεται δεδομένα σε κωδικοποίηση Unicode. 239

258 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ 10.2 Η διδασκαλία των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων Με δεδομένο ότι το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής αποτελείται σε μεγάλο ποσοστό από πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες, όπως παρατηρεί και η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1996β: 142), ο διδάσκων πρέπει να δώσει ιδιαίτερη βαρύτητα στη διδασκαλία τους αρχίζοντας βέβαια από τις λεξικές μονάδες με την υψηλότερη συχνότητα και από τα πιο κοινά σχήματα. Στη συχνότητα ως κριτήριο για την επιλογή του διδακτέου λεξιλογίου έ- χουν αναφερθεί μεταξύ άλλων οι Alexander (1987: στο Schmitt & McCartthy 2001), Carter & McCarthy (1988: 56), Moon (1997: 61), Nation (2001: 335). Σύμφωνα με τους O Keefee κ.ά. (2007: 60), η εκμάθηση των συνάψεων 260 μιας γλώσσας δεν είναι πολυτέλεια, καθώς οι συνάψεις αφορούν α- κόμα και τις πιο συχνές λέξεις. Ο Nation (2001: 325) υπερθεματίζει λέγοντας ότι η ύπαρξη μιας σύναψης δε συνεπάγεται αυτόματα την αναγκαιότητα διδασκαλίας της. Θα πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο μελέτης οι ακολουθίες που παρουσιάζουν υψηλή συχνότητα και χρησιμοποιούνται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους στον λόγο. Η κατάκτηση των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων τόσο στο επίπεδο της κατανόησης όσο και στο επίπεδο της χρήσης τους συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τη γλωσσική ικανότητα. Η ευφράδεια με την οποία εκφραζόμαστε στη μητρική μας γλώσσα προκύπτει από το γεγονός ότι έχουμε απομνημονεύσει έναν μεγάλο αριθμό λεξικών ακολουθιών τις οποίες ανακαλούμε καθώς μιλάμε. Οι πολυλεκτικές μονάδες αποτελούν μείζον ζήτημα για τη διδασκαλία και εκμάθηση μιας γλώσσας, καθώς η μη συνθετικότητα που παρουσιάζουν σε συντακτικό, σημασιολογικό και πραγματολογικό επίπεδο καθιστά αναγκαία την αναγνώριση, εκμάθηση, αποκωδικοποίηση και ανασύνθεσή τους ως συνόλων (Moon 1997: 57). Η Γαβριηλίδου (1999: 67-68) στη μελέτη της για τα παραθετικά σύνθετα της ελληνικής γλώσσας (π.χ. παιδί-θαύμα) εντάσσει το πρόβλημα της αναγνώρισης των πολυλεκτικών παραθετικών σύνθετων μονάδων στο γενικότερο πρόβλημα της αναγνώρισης των παγιωμένων εκφράσεων στη γλώσσα. Όσον αφορά τα πολυλεκτικά σύνθετα του τύπου ΕΟ, παρουσιάζουν μεγαλύτερη δυσκολία από τα παραθετικά σύνθετα, λόγω του ότι αυτές οι κατηγορίες συνθέ- 260 Στο σημείο αυτό, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία εμφανίζονται κυρίως μελέτες για τη διδασκαλία των συνάψεων (collocations). Δεδομένου ότι οι συνάψεις, όπως ορίζονται στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία, παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά με τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες, στο παρόν κεφάλαιο θα γίνεται αναφορά και στους δύο όρους. 240

259 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ των εμφανίζουν την ίδια συντακτική μορφή με τις ελεύθερες φράσεις και επομένως είναι δυνατόν να ερμηνευτούν είτε ως ελεύθερες είτε ως παγιωμένες εκφράσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το παρακάτω απόσπασμα: (1) «Πολλοί υποστήριζαν ότι δεν περνά κρίση το σινεμά αλλά η κινηματογραφική αίθουσα κι ότι πάντα θα γυρίζονται ταινίες, αλλά όχι για τη μεγάλη οθόνη. Για μένα ήταν το ίδιο. Κινηματογράφος χωρίς μεγάλη αίθουσα και μεγάλη οθόνη, δεν ήταν κινηματογράφος για μένα» 261 Παρατηρούμε ότι η ακολουθία μεγάλη οθόνη στην πρώτη περίπτωση αναφέρεται στον κινηματογράφο, δηλαδή πρόκειται για μια παγιωμένη λεξική μονάδα με μη συνθετική σημασία, ενώ στη δεύτερη περίπτωση περιγράφει μια ο- θόνη μεγάλου μεγέθους και συνεπώς είναι μια ελεύθερη ακολουθία με συνθετική σημασία. Αν και οι πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες παρουσιάζουν κάποια γενικά καθολικά χαρακτηριστικά, οι ακολουθίες αυτές φέρουν και πολιτισμικά στοιχεία. Ακόμη και αν ανάλογα πολυλεκτικά σχήματα υφίστανται και στη γλώσσαστόχο, δε θα είναι πανομοιότυπα, γεγονός που επιφέρει και διαφορές στη χρήση τους μέσα στον λόγο (βλ. ενδεικτικά Moon 1997: 58). Επομένως, ο αλλόγλωσσος μαθητής, ο οποίος δε διαθέτει το πολιτισμικό υπόβαθρο που έχει ένας φυσικός ομιλητής, μπορεί να μην καταφέρει να ξεχωρίσει μια πολυλεκτική μονάδα μέσα σε ένα κείμενο με αποτέλεσμα να κάνει γλωσσικά λάθη. Οι πολυλεκτικές μονάδες μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν λαθεμένα από τους μαθητές της γλώσσας-στόχου και σε σημασιολογικά ή λεκτικά συγκείμενα με αποτέλεσμα να οδηγήσουν σε επικοινωνιακά λάθη. Η διδασκαλία των συνάψεων είναι χρήσιμη τόσο για την κατανόηση όσο και για την παραγωγή. Απομνημονεύοντας ομάδες συνάψεων, οι μαθητές αντιλαμβάνονται ορισμένους λεξικούς περιορισμούς και διδάσκονται ποια γλωσσικά είδη συνυπάρχουν στον λόγο. Ο ομιλητής, εφόσον συναντήσει πολυλεκτικά σύνθετα, τα απομνημονεύει ολόκληρα και, όταν θέλει να τα χρησιμοποιήσει στο μέλλον, τα ανακαλεί ως σύνολα, καθώς βρίσκονται έτοιμα στο σύστημα χωρίς να χρειάζεται να τα πλάθει εκείνη τη στιγμή. Σε αντίθεση με ένα ελεύθερο ονοματικό σύνολο την οποία ο ομιλητής μπορεί να κατασκευάσει με βάση τους ήδη γνώριμους σε αυτόν γραμματικούς κανόνες, η σύνθετη λέξη αποτελείται από μια ακολουθία λεξικών μονάδων οι οποίες στο σύνολό τους περιγράφουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο ή μια αφηρημένη έννοια που είναι προκα- 261 Το παράδειγμα προέρχεται από τις Φίστα & Φούφη (2010: 4-5). 241

260 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ τασκευασμένη και αποτελεί μέρος του λεξιλογίου του, όπως ακριβώς και οι α- πλές λέξεις. Δεν πρόκειται για γλωσσικές ενότητες που δημιουργεί ο ομιλητής παραγωγικά κατά την εκφώνηση του μηνύματός του, αλλά για ενότητες αποθηκευμένες ως σύνολα στη μνήμη, οι οποίες αναπαράγονται κατά την κωδικοποίηση (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Ευθυμίου 2005: 94). Συμπερασματικά, στο πλαίσιο της διδασκαλίας του λεξιλογίου, οι παγιωμένες και οι ημιπαγιωμένες ακολουθίες πρέπει να μελετώνται ως μια ενιαία λεξική ενότητα σε συνάρτηση με τις πιθανές παραλλαγές τους. Συνεπώς, ένα λεξικό όπως αυτό που κατασκευάστηκε στην παρούσα εργασία, το οποίο περιλαμβάνει ζεύγη απλών λεξικών μονάδων (στην περίπτωσή μας επιθέτων και ουσιαστικών), αποτελεί σημαντικό εργαλείο για τον δάσκαλο και τον μαθητή Τα συστήματα επεξεργασίας φυσικών γλωσσών στη διδασκαλία Στο υποκεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται τα πιο αντιπροσωπευτικά συστήματα επεξεργασίας φυσικών γλωσσών που βρίσκουν εφαρμογή στη διδακτική. Οι Wible κ.ά. (2001) περιγράφουν το εργαλείο Collocator το οποίο εντοπίζει λεξιλογικές συνάψεις (collocations) στα κείμενα, προκειμένου να βοηθήσει τον μαθητή να αναγνωρίσει τις παγιωμένες εκφράσεις. Αυτό το εργαλείο επιτρέπει στο μαθητή να ανακαλύψει τις λεξιλογικές συνάψεις σε πραγματικό χρόνο μέσα στις ιστοσελίδες που επισκέπτεται. Βασίζεται σε στατιστικά δεδομένα και επιπλέον εντοπίζει τις συνεμφανίσεις ακολουθιών, ακόμα κι αν παρεμβάλλονται άλλες λεξικές μονάδες. Στο πλαίσιο του προγράμματος ALFALEX (Selva 2002) έχει αναπτυχθεί σύστημα για την αυτόματη ή ημιαυτόματη παραγωγή λεξιλογικών ασκήσεων. Η λειτουργία του εν λόγω συστήματος βασίζεται στο ηλεκτρονικό λεξικό DAFLES 262 (Selva κ.ά. 2002) και στο σώμα κειμένων GRELEP 263 (Verlinde & Selva 2001 & 2002). Οι Antoniadis κ.ά. (2005) προτείνουν την πλατφόρμα MIRTO για τη δημιουργία παιδαγωγικών δραστηριοτήτων αξιοποιώντας εργαλεία της αυτόματης επεξεργασίας γλωσσών. Το πλεονέκτημα του συστήματος MIRTO είναι το ερ- 262 Dictionnaire d Apprentissage du Français Langue Seconde ou Étrangère (

261 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ γαλείο το οποίο επιτρέπει στο διδάσκοντα να οπτικοποιεί και να διαχειρίζεται αντικείμενα ή παιδαγωγικά εργαλεία όπως κείμενα (ή σώματα κειμένων), δραστηριότητες και εκφωνήσεις. Το σύστημα επεξεργασίας κειμένων NooJ 264 (Silberztein & Tutin 2005) χρησιμοποιεί εργαλεία σχεδιασμένα για τη διδασκαλία των γλωσσών και τη γλωσσολογία. Το βασικό πλεονέκτημα του NooJ είναι ότι επεξεργάζεται κείμενα οποιασδήποτε μορφής (XML, Word, ιστοσελίδες κ.ά.), γεγονός που διευκολύνει κυρίως το διδάσκοντα που δε διαθέτει ιδιαίτερες γνώσεις πληροφορικής. Από τη μεριά του, ο μαθητής μπορεί να προβαίνει σε αναζητήσεις λεξικών μονάδων ή φράσεων, να εξάγει συμφραστικούς πίνακες, να ελέγχει τα αποτελέσματα, να τα αποθηκεύει και στη συνέχεια να τα αποστέλλει στο διδάσκοντα. Όπως προαναφέρθηκε, στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης, προτείνονται δραστηριότητες για τη διδασκαλία των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της νέας ελληνικής μέσω του αυτόματου αναλυτή κειμένων Unitex 265. «Αν και το Unitex αναπτύχθηκε αρχικά ως ένα σύστημα για εφαρμογές της αυτόματης επεξεργασίας φυσικών γλωσσών (μορφολογική και συντακτικο-σημασιολογική περιγραφή, ανάλυση σωμάτων κειμένων, εξαγωγή πληροφορίας, αυτόματη μετάφραση, παραλληλοποίηση κειμένων κ.ά.), οι λειτουργίες του μπορούν να συμβάλουν στη διδασκαλία των γλωσσών για τους εξής λόγους: 1. Πρόκειται για ένα διερευνητικό ανοικτό περιβάλλον 2. Επιτρέπει την εύκολη και γρήγορη επεξεργασία δεδομένων 3. Επεξεργάζεται μεγάλο όγκο αυθεντικών σωμάτων κειμένων 4. Διατίθεται δωρεάν στο διαδίκτυο ( Το σύστημα Unitex επιτρέπει στο διδάσκοντα να κατασκευάζει μόνος του τους γλωσσικούς πόρους που χρειάζεται για τη διδασκαλία συγκεκριμένων γραμματικών και συντακτικών φαινομένων και να αναπτύσσει τις κατάλληλες διδακτικές δραστηριότητες. Ακόμη, επειδή το Unitex έχει αναπτυχθεί για πολλές γλώσσες (ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ισπανικά, κορεατικά, νορβηγικά, πολωνικά, πορτογαλικά, ταϊλανδέζικα, ρωσικά κ.ά.) ο αλλόγλωσσος μαθητής μπορεί να ανατρέξει στη μητρική του γλώσσα ή στη γλώσσα επιλογής, για να αναζητήσει αντίστοιχα γλωσσικά δεδομένα. Κατ επέκταση ο Μελέτες για τη διδασκαλία της ελληνικής μέσω του Unitex έχουν πραγματοποιήσει και οι Moustaki & Voskaki (2004) & Mitska (2006). 243

262 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ μαθητής και ο διδάσκων μπορούν να μελετούν με ευκολία μεγάλο όγκο γλωσσικών δεδομένων σε διάφορες γλώσσες, κειμενικά είδη και θεματικές ενότητες» (Φίστα & Φούφη 2010: 13 & 18) Οι συμφραστικοί πίνακες ως εργαλείο στη διδασκαλία των γλωσσών Βασικό εργαλείο για την αναζήτηση πληροφορίας στα ηλεκτρονικά σώματα κειμένων είναι το λογισμικό παραγωγής πινάκων συμφραζομένων (concordancer). Η χρήση του έγκειται στην αναζήτηση συγκεκριμένων συμβολοσειρών που κάθε φορά ορίζει ο χρήστης (γράμματα, λέξεις, φράσεις κ.ά.) και στην παρουσίαση της λέξης ή φράσης στο κέντρο των συμφραζομένων της υπό τη μορφή πίνακα. Ο πίνακας συμφραζομένων μάς επιτρέπει να εξετάσουμε τη χρήση μιας συγκεκριμένης λέξης σε πλήθος περιβαλλόντων και να δούμε συνολικά το πώς χρησιμοποιείται αυτή η λέξη. Επιπλέον, μπορούμε να έχουμε μια σειρά από ποσοτικές πληροφορίες για τη συγκεκριμένη λέξη. Τα σώματα κειμένων, αν και δεν μπορούν να μας δώσουν τη σημασία μιας απλής λέξης ή μιας λεξικής φράσης, αποτελούν σημαντικό βοήθημα για τη διδασκαλία, καθώς με αφετηρία την εκάστοτε αναζήτηση παρέχουν πλήθος παραδειγμάτων όπου α- πεικονίζεται η χρήση της προς μελέτη ακολουθίας 266. Η Garrigues (1999: 59-69) προβαίνει σε κατηγοριοποίηση των συμφραστικών πινάκων ανάλογα με την αναζήτηση που πραγματοποιεί ο χρήστης: α) Συμφραστικοί πίνακες κλιτών τύπων 267 β) Συμφραστικοί πίνακες γραμματικών κατηγοριών 268 γ) Συμφραστικοί πίνακες συντακτικών δομών 269. Τα προγράμματα συμφραστικών πινάκων αποτελούν επομένως βασικά εργαλεία για την επεξεργασία σωμάτων κειμένων σε ηλεκτρονική μορφή. Τα σώματα κειμένων σε ηλεκτρονική μορφή µπορούν να ενταχθούν µε πολλούς τρόπους στη γλωσσική διδασκαλία και να αποτελέσουν σηµαντικό παράγοντα βελτίωσης της µαθησιακής διαδικασίας, καθώς προσφέρουν ταχύτατη επεξεργασία 266 Οι Μικρός & Φουντοπούλου (2002) πραγματοποίησαν μελέτη με αντικείμενο την αξιοποίηση των ηλεκτρονικών σωμάτων κειμένων στη διδασκαλία της ισπανικής ως ξένης γλώσσας. 267 Αποτελεί απόδοση του γαλλικού όρου concordances lemmatisées. 268 Αποτελεί απόδοση του γαλλικού όρου concordances des catégories grammaticales. 269 Αποτελεί απόδοση του γαλλικού όρου concordances des structures syntaxiques. 244

263 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ των γλωσσικών δεδομένων. Ο δάσκαλος και ο µαθητής έχουν µια συνολική εικόνα του τι προηγείται και του τι έπεται της λέξης που εξετάζουν μέσα από τους πίνακες συµφραζομένων. Ο εντοπισµός των συνεµφανιζόµενων τύπων (collocates) δείχνει ότι η λεξική σηµασία πολλές φορές λειτουργεί πέραν της µίας λέξης και χρησιµοποιεί λεξικές νησίδες για να εξειδικεύσει σηµασιολογικές λειτουργίες. Η γλωσσική διδασκαλία, όμως, έχει παραµελήσει τη σηµασία των πολυλεξικών ενοτήτων σε σχέση µε τη λέξη ως µοναδιαία ο- ντότητα (Μικρός & Φουντοπούλου 2002: 54-56). Δεδομένου ότι το αντικείμενο μελέτης της παρούσας διατριβής είναι τα πολυλεκτικά σύνθετα ουσιαστικά, οι δραστηριότητες που προτείνονται θα αφορούν αυτή την κατηγορία λεξικών μονάδων Προτάσεις εφαρμογής στη διδακτική της νέας ελληνικής Στο υποκεφάλαιο αυτό προτείνονται τρόποι εφαρμογής στη διδασκαλία των γλωσσικών εργαλείων που κατασκευάστηκαν στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής, μέσα από συμφραστικούς πίνακες. Με τον τρόπο αυτό, η εκμάθηση νοείται ως μια επαγωγική διαδικασία όπου ο μαθητής συσχετίζει τη σημασία με τη μορφή παρατηρώντας το τι λέγεται και τον τρόπο με τον οποίο λέγεται ανάλογα με την περίσταση επικοινωνίας. Ο διδάσκων έχει τη δυνατότητα να παρέχει στο μαθητή του παραδείγματα συγκεκριμένων δομών με διάφορους τρόπους και ενσωματωμένα σε διαφορετικά συγκείμενα Το ηλεκτρονικό μορφολογικό λεξικό των σύνθετων λέξεων Ο διδάσκων της νέας ελληνικής θα μπορούσε να εφαρμόσει το ηλεκτρονικό λεξικό πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων 270 σε ένα αυθεντικό κείμενο και να ζητήσει από τους μαθητές να μελετήσουν τα αποτελέσματα. Τα οφέλη από μια τέτοια δραστηριότητα είναι πολλαπλά, καθώς οι μαθητές θα διδαχθούν τις σύνθετες λέξεις αφενός σε μορφολογικό επίπεδο και αφετέρου σε κειμενικό παρατηρώντας τις διαφορετικές χρήσεις κάθε λεξικής μονάδας ανάλογα με το συγκείμενο. Ακολουθεί απόσπασμα του συμφραστικού πίνακα των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της δομής ΕΟ ύστερα από την εφαρμογή του ήδη ενσωματωμένου στο Unitex λεξικού των σύνθετων λέξεων: 270 Υπενθυμίζεται ότι στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας ως ηλεκτρονικό λεξικό νοείται το λεξικό που προορίζεται για υπολογιστική χρήση και όχι ένα λεξικό σε ηλεκτρονική μορφή (είτε σε συμπιεσμένο δίσκο είτε στο διαδίκτυο). 245

264 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ οι πιθανότητες για την εμφάνιση υπέρτασης ή σακχαρώδους διαβήτη[[med], Lemma=σακχαρώδης διαβήτης, CompoundNoun] στη διάρκεια της εγκυμοσύνης. άλλοι 96 ξαναείδαν το φως τους χάρη σε μεταμόσχευση κερατοειδούς χιτώνα[[anat], Lemma=κερατοειδής χιτώνας, CompoundNoun]. {S} Και επρόκειτο να υποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση για αφαίρεση του θυρεοειδούς αδένα[[anat], Lemma=θυρεοειδής αδένας, CompoundNoun], Βασίλης Ξηρός, Θωμάς Σερίφης και άλλοι) επιβεβαίωσαν ενώπιον της τακτικής ανακρίτριας[hum+[prof], Lemma=τακτικός ανακριτής, CompoundNoun] όσα κατέθεσαν άρση της απομόνωσης και να ισχύσουν για την ίδια ό,τι ισχύει για τις άλλες ποινικές κρατούμενες[hum, Lemma=ποινικός κρατούμενος, CompoundNoun]. {S}Τα πρωινά η κ. Αγκαθίδου εργάζεται ως διοικητική υπάλληλος[hum+[prof], Lemma=διοικητικός υπάλληλος, CompoundNoun] επιβιώσει μόνο ως οικονομική ένωση γραφειοκρατών", λέει με έμφαση η Αγγλίδα γενική γραμματέας[hum+[prof], Lemma=γενικός γραμματέας, CompoundNoun], σήμερα, της Ορχήστρας Νέων {S}Η Αθηνά Μπίμπα, πρωτοετής φοιτήτρια[hum, Lemma=πρωτοετής φοιτητής, CompoundNoun] της Γαλλικής Φιλολογίας σήμερα Πίνακας 1: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα του λεξικού των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων Επιπλέον, μέσα από τους συμφραστικούς πίνακες οι μαθητές μπορούν να μελετήσουν τον τρόπο κλίσης ενός ουσιαστικού, επιθέτου, ρήματος ή άλλου μέρους του λόγου. Όσον αφορά τις δύο γραμματικές κατηγορίες που αφορούν την παρούσα έρευνα, ιδιαίτερο βάρος θα μπορούσε να δοθεί στα τριγενή και δικατάληκτα επίθετα (π.χ. αμφιβληστροειδής-ής-ές), τα οποία δυσκολεύουν α- κόμα και τους φυσικούς ομιλητές της ελληνικής, στα ουσιαστικά που αλλάζουν γένος στον πληθυντικό αριθμό (π.χ. ο πλούτος τα πλούτη), στα ουσιαστικά που εμφανίζουν διπλούς τύπους στη γενική ενικού αριθμού (η ειδοποίηση της ειδοποίησης και της ειδοποιήσεως), καθώς και στο σχηματισμό του θηλυκού γένους των ουσιαστικών που περιγράφουν είτε επαγγέλματα είτε μια ανθρώπινη ιδιότητα (π.χ. ο ανακριτής η ανακρίτρια, ο φοιτητής η φοιτήτρια). Έπειτα, οι μαθητές μπορούν να εντάξουν τα πολυλεκτικά σύνθετα που συγκέντρωσαν από τα κείμενα μέσα σε πλέγματα παραδειγματικών σχέσεων. Για παράδειγμα, η πολυλεκτική ακολουθία διοικητικός υπάλληλος θα μπορούσε να τεθεί σε παραδειγματικές σχέσεις με άλλες πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες ό- πως σωφρονιστικός υπάλληλος, εφοριακός υπάλληλος, δημόσιος υπάλληλος, ιδιωτικός υπάλληλος κ.ά. Παρακάτω παραθέτουμε ένα αντιπροσωπευτικό απόσπασμα: 246

265 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ {S}Ανενόχλητα και κάτω από τη μύτη των σωφρονιστικών υπαλλήλων, κύκλωμα από κρατούμενες διακινούσε ηρεμιστικά {S}Πρώην δημόσιος υπάλληλος με πτυχίο στα Νομικά, η Μποτέγια είναι μέλος του PP {S}Ο 40χρονος τραπεζικός υπάλληλος, ο οποίος από την πρώτη στιγμή της σύλληψής του αρνείται {S}Σύμφωνα με πληροφορίες, η λίστα με τα ονόματα των εφοριακών υπαλλήλων εξετάζεται να δοθεί στη δημοσιότητα από το υπουργείο, {S}Λίστα με 95 τελωνειακούς υπαλλήλους που ενέχονται σε υποθέσεις διαφθοράς έδωσε χθες στη δημοσιότητα {S}Υπενθυμίζεται ότι για την υπόθεση της δολοφονίας του Στ. Σόντερς ιδιωτική υπάλληλος είχε καταθέσει...οι εφορίες, γιατροί και νοσοκομειακοί υπάλληλοι, καθώς και οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης...θα πηγαίνουν υπάλληλοι των Τμημάτων Οδικών Τροχαίων Ατυχημάτων (ΤΟΤΑ) με ανακριτικό υπάλληλο, για να επιλαμβάνονται άμεσα, είτε υπάρχει τραυματισμός {S} Κάθε κυβερνήτης βοηθείται στο έργο του από έναν αριθμό κρατικών υπαλλήλων. Πίνακας 2: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα της κανονικής έκφρασης <Α> <υπάλληλος> Μια άλλη δραστηριότητα θα ήταν να ζητήσουμε από το σύστημα να απομονώσει όλα τα επίθετα που υπάρχουν στο κείμενο που επεξεργαζόμαστε και έπειτα να μελετήσουμε ποια από αυτά είναι ποιοτικά επίθετα και ποια ψευδοεπίθετα. Βέβαια, η αναζήτηση αυτή προϋποθέτει ότι οι μαθητές έχουν ήδη διδαχθεί τα κριτήρια διαχωρισμού των δύο αυτών κατηγοριών επιθέτων. Ακολουθεί ένα απόσπασμα του συμφραστικού πίνακα επιθέτων της νέας ελληνικής: 247

266 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Πίνακας 3: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα επιθέτων Μελετώντας το παραπάνω απόσπασμα, παρατηρούμε ότι κατά την αυτόματη αναζήτηση επιθέτων σε κείμενα ερχόμαστε αντιμέτωποι και με το φαινόμενο των αμφισημιών που παρουσιάζουν όλες οι φυσικές γλώσσες. Ειδικότερα, στα αποτελέσματα που πήραμε από το σύστημα ανάλυσης κειμένων περιλαμβάνονται και περιπτώσεις εμφάνισης επιρρημάτων όπως τα επιρρήματα δραστικά και θριαμβευτικά, καθώς συμπίπτουν στο μορφολογικό επίπεδο με το ουδέτερο γένος των αντίστοιχων επιθέτων (δραστικός-ή-ό και θριαμβευτικός-ή-ό). Επομένως, οι μαθητές θα πρέπει να δρουν ως «ερευνητές» κατά τη μαθησιακή διαδικασία και να προσεγγίζουν τα μαθησιακά εργαλεία με κριτική ματιά προκειμένου να αντιλαμβάνονται τέτοιου είδους φαινόμενα (βλ. ενδεικτικά Leech 1997: 2 & 10 και Johns 1991: 2). Ειδικότερα, ο Johns τονίζει ότι ο μαθητής μιας γλώσσας είναι ταυτόχρονα και ερευνητής που χρειάζεται να έχει πρόσβαση σε γλωσσικά δεδομένα. Όσον αφορά τα συστήματα που παράγουν συμφραστικούς πίνακες, υποστηρίζει ότι μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά την εκμάθηση μιας γλώσσας, καθώς οδηγούν το μαθητή στην αναζήτηση πληροφοριών και στη διατύπωση υποθέσεων. Επιπλέον, ο μαθητής μελετάει αντιπροσωπευτικά δείγματα της γλώσσας-στόχου με βάση τα οποία συνάγει γενικευτικούς κανόνες. 248

267 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Διδασκαλία των παραλλαγών Ουσιαστικοποίηση του επιθέτου Εφαρμόζοντας το λεξικό των παραλλαγών σε σώμα κειμένων, ο διδάσκων της νέας ελληνικής θα μπορούσε να μελετήσει με τους μαθητές του το φαινόμενο της ουσιαστικοποίησης του επιθέτου μιας πολυλεκτικής σύνθετης μονάδας μέσα σε αυθεντικές περιστάσεις επικοινωνίας. Ακολουθεί ένα τμήμα του αντίστοιχου συμφραστικού πίνακα: και η διαφθορά έχουν φθάσει σε επίπεδα πρωτόγνωρα, με άμεση διαπλοκή των πολιτικών[lemma=πολιτικός άνδρας, CompoundNoun], κι αυτό υπονομεύει και τη σταθερότητα της περιοχής. Να αποφύγουν την Πειραιώς κινήθηκαν προς τον Πειραιά μέσω της παραλιακής[lemma=παραλιακή λεωφόρος, CompoundNoun]. {S}Η ΚΛΗΡΩΣΗ των προημιτελικών[lemma=προημιτελικός αγώνας, CompoundNoun] του κυπέλλου Αγγλίας δεν έβγαλε νέο πρόωρο το Σαββατοκύριακο στο αστυνομικό τμήμα, για να οδηγηθούν σήμερα στο αυτόφωρο[lemma=αυτόφωρο τριμελές πρωτοδικείο, CompoundNoun], ύστερα από προφορική εντολή του εισαγγελέα παραδείγματα ομάδων που τηρώντας αυτές τις αρχές και με γνώμονα την απλή συνισταμένη[lemma=συνισταμένη δύναμη, CompoundNoun] τους πετυχαίνουν το καλύτερο δυνατό. {S} Υπάρχει, όμως, «περιβάλλον»: πολιτικοί, κοσμικοί[lemma=κοσμικός κύριος, CompoundNoun], καλλιτέχνες της μόδας, στελέχη τραπεζών, ωραίες γυναίκες {S} Οι κερατοειδείς[lemma=κερατοειδής χιτώνας, CompoundNoun] μεταμοσχεύθηκαν σε έναν 20χρονο Αλβανό {S}- Οι κατοικίες έχουν επιφάνεια 84 έως 115 τ.μ., άνετους χώρους καθιστικών[lemma=καθιστικό δωμάτιο, CompoundNoun], δύο και τρία υπνοδωμάτια, μεγάλες βεράντες, Πίνακας 4: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα του λεξικού των παραλλαγών Παρατηρούμε ότι τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα συνοδεύονται από την εκτεταμένη μορφή τους (το πολυλεκτικό σύνθετο). Με τον τρόπο αυτό οι μαθητές θα κατανοήσουν τόσο το ίδιο το φαινόμενο όσο και τον τρόπο με τον οποίο εμφανίζονται τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα στα γραπτά κείμενα της νέας ελληνικής γλώσσας. Από τη μεριά του ο διδάσκων θα πρέπει να επιλέξει πολύ προσεκτικά τα προς μελέτη παραδείγματα, καθώς, όπως ήδη έχει τονιστεί (υποκεφ ), η αυτόματη παραγωγή των παραλλαγών και η εφαρμογή των κλιτών τύπων σε σώματα κειμένων δημιουργούν αμφισημίες. 249

268 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Ακρώνυμα και αρκτικόλεξα Σε μαθητές προχωρημένου επιπέδου, ο διδάσκων θα μπορούσε να διδάξει τα ακρώνυμα και τα αρκτικόλεξα με τη μεγαλύτερη συχνότητα εφαρμόζοντας τα αντίστοιχα λεξικά σε σώμα κειμένων. Ακολουθεί ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα: Το 70% εισάγεται σε ΑΕΙ[Lemma=Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα] και ΤΕΙ[Lemma=Τεχνικό Επαγγελματικό Ίδρυμα] έφτασε κάποια στιγμή σε απόσταση μόλις 30 μέτρων από το κτίριο της ΕΚΤ[Lemma=Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα]. και κυρίως στις γραμματείες των περιφερειών και σε διοικήσεις ΔΕ- ΚΟ[Lemma=Δημόσιες Επιχειρήσεις Και Οργανισμοί] (όπως ο ΟΤΕ). κ. Τάσσου Παπαδόπουλου, παρουσία του ιδίου και του γενικού γραμματέα του Α- ΚΕΛ[Lemma=Ανορθωτικό Κόμμα Εργαζόμενου Λαού]. {S}Παρακολουθώντας προχθές από τη ΝΕΤ[Lemma=Νέα Ελληνική Τηλεόραση] την εκπομπή του Παύλου Τσίμα πριν και κατά τη συνέντευξη Τύπου με τον πρόεδρο της ΔΟΕ[Lemma=Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή] Ζακ Ρογκ ο πρώην υπερνομάρχης Ευάγγελος Κουλουμπής, ο αρχιτέκτονας - καθηγητής του ΕΜΠ[Lemma=Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο], Χαράλαμπος Μπούρας απασχόλησε χθες το Ανώτατο Δικαστήριο, όπου προσέφυγε η διοίκηση των ΕΛ- ΤΑ[Lemma=Ελληνικά Ταχυδρομεία] με αίτημα να αναιρεθεί προηγούμενη απόφαση Οι συνταξιούχοι των παραπάνω κατηγοριών (μισθωτοί ιδιωτικού τομέα και ΝΠΔΔ[Lemma=Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου])....{S} Δεν καταλαβαίνετε την πορεία της οικονομίας μας στην ΟΝΕ[Lemma=Οικονομική Νομισματική Ένωση] {S}(Το 2002, πάντως, το ΑΕΠ[Lemma=Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν] αυξήθηκε με ρυθμό 4%, στον «Ερωτόκριτο» του Κορνάρου, σε σκηνοθεσία Βασίλη Νικολαΐδη, με το ΔΗΠΕ- ΘΕ[Lemma=Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο] Κρήτης. {S}Το υπουργείο αναλαμβάνει τη δέσμευση να εγκρίνει τη διάθεση αριθμού νέων θέσεων ΔΕΠ[Lemma=Διδακτικό Επιστημονικό Προσωπικό] για τις ανάγκες {S}Πρόσθετα δημοσιονομικά μέτρα ζητά το ΔΝΤ[Lemma=Διεθνές Νομισματικό Ταμείο] Πίνακας 5: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα αρκτικολέξων και ακρωνυμίων Όπως παρατηρούμε στον παραπάνω πίνακα, τα ακρώνυμα και τα αρκτικόλεξα συνοδεύονται από την εκτεταμένη μορφή τους. Έτσι, ο μαθητής αφενός 250

269 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ κατανοεί ευκολότερα τη σημασία τους και αφετέρου αντιλαμβάνεται τον τρόπο με τον οποίο εμφανίζονται οι δομές αυτές στα κείμενα της νέας ελληνικής Συμβολή των σημασιολογικών χαρακτηριστικών στη διδασκαλία Η Γαβριηλίδου (2001 & 2002) προτείνει την εφαρμογή του μοντέλου των τάξεων αντικειμένων στη διδασκαλία της ελληνικής ως μητρικής ή ως δεύτερης γλώσσας. Υποστηρίζει ότι η συστηματική διδασκαλία του λεξιλογίου κατά σημασιολογικές ομάδες μπορεί να συνεισφέρει ουσιαστικά στην καλλιέργεια και τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου των μαθητών. Προτείνει επίσης τη διδασκαλία των συγκεκριμένων ουσιαστικών σε μικρότερες τάξεις του δημοτικού και των αφηρημένων σε μεγαλύτερες. Έτσι, η διδασκαλία θα γίνεται κατά θεματικούς άξονες και επομένως θα έχει μια συνέχεια. Υιοθετώντας την προσέγγιση αυτή, θεωρούμε ότι ο σημασιολογικός χαρακτηρισμός των πολυλεκτικών σύνθετων ουσιαστικών που απαρτίζουν το ηλεκτρονικό μας λεξικό μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στη διδακτική της νέας ελληνικής. Ο διδάσκων μπορεί να διαχειριστεί τις υποκατηγορίες στις οποίες είναι κατανεμημένο το λεξικό ανάλογα με τις εκάστοτε διδακτικές ανάγκες. Ενδεικτικά, θα προτείναμε τη μελέτη των ουσιαστικών που έχουν χαρακτηριστεί με το σημασιολογικό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου, προκειμένου να απομονωθούν οι λεξικές μονάδες που περιγράφουν επαγγέλματα. Παραθέτουμε ένα απόσπασμα των συμφραστικών πινάκων όπως προέκυψαν ύστερα από την εφαρμογή του λεξικού των ανθρώπινων ουσιαστικών σε σώμα κειμένων: χαμηλών θερμοκρασιών, που έφτασαν τους 37 βαθμούς υπό το μηδέν, ανακοίνωσαν κυβερνητικές πηγές[hum], που διευκρίνισαν ότι τα θύματα ήταν άστεγοι.{s} {S}Ανενόχλητα και κάτω από τη μύτη των σωφρονιστικών υπαλλήλων[hum+[prof]], διακινούσε κύκλωμα από κρατούμενες προοανάκριση κ. Γρηγόρη Πεπόνη, μαζί με τον φίλο της κόρης της και πατέρα του α- νήλικου παιδιού[hum] της, τον Δημήτρη Πενιά.{S} {S}Στο μεταξύ, ερωτήματα προκαλεί η στάση των σωφρονιστικών υπαλλήλων[hum+[prof]] που είχαν βάρδια τα ξημερώματα της 31ης Εισαγγελία Πειραιά, παράλληλα με την πειθαρχική έρευνα για τυχόν ευθύνες σωφρονιστικών υπαλλήλων[hum+[prof]] που διέταξε το υπουργείο Δικαιοσύνης. Ωστόσο σήμερα πρόκειται να ξεκαθαριστεί αν θα ασκηθούν διώξεις και εναντίον σω- 251

270 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ φρονιστικών υπαλλήλων[hum+[prof]]. άγχος, οι κρίσεις πανικού, η κατάθλιψη, αλλά και η αϋπνία.{s} Σύμφωνα με ειδικούς επιστήμονες[hum+[prof]] από τον χώρο της απεξάρτησης, οι περισσότεροι τον Ιρακινό πρόεδρο με μια στρατιωτική επιχείρηση που δεν θα έχει πολλά ανθρώπινα θύματα[hum] και δεν θα είναι πολυέξοδη όπως ήταν ο πρώτος πόλεμος και Βασίλης Ξηρός, Θωμάς Σερίφης και άλλοι) επιβεβαίωσαν ενώπιον της τακτικής ανακρίτριας[hum+[prof]] όσα κατέθεσαν προανακριτικώς.{s} Επομένως, άρση της απομόνωσης και να ισχύσουν για την ίδια ό,τι ισχύει για τις άλλες ποινικές κρατούμενες[hum]. Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου με επικεφαλής τον δρα Δημήτρη Γεωργουλή, αναπληρωτή καθηγητή[hum+[prof]] στο Τμήμα Χωροταξίας-Πολεοδομίας συζύγου στη δημόσια ζωή σε σημείο που λέγεται ότι έχει ενοχλήσει την πρώτη κυρία[hum] της Ισπανίας, τη βασίλισσα Σοφία.{S} συγκεντρώθηκαν στη Μαδρίτη πολιτικοί και μεγιστάνες απ' όλο τον κόσμο. {S}Πρώην δημόσιος υπάλληλος[hum+[prof]] με πτυχίο στα Νομικά, η Μποτέγια είναι μέλος που παρατηρείται στα ναρκωτικά λόγω των εξονυχιστικών ελέγχων από τους σωφρονιστικούς υπάλληλους[hum+[prof]], γνωρίζει, σύμφωνα με πληροφορίες, χρήση ψυχοτρόπων φαρμάκων και μεταφέρθηκαν στο Τζάνειο Νοσοκομείο μόλις οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι[hum+[prof]] διαπίστωσαν ότι έκαναν χρήση. {S}Ο 40χρονος τραπεζικός υπάλληλος[hum+[prof]], ο οποίος από την πρώτη στιγμή της σύλληψής του θα ασκηθεί ποινική δίωξη και θα ανατεθεί η περαιτέρω διερεύνηση σε τακτικό ανακριτή[hum+[prof]]. {S}Τα πρωινά η κ. Αγκαθίδου εργάζεται ως διοικητική υπάλληλος[hum+[prof]] στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. και οι οργανώσεις εάν η πολιτεία βοηθούσε", εξηγεί ο κ. Δημήτρης Ζωής, ελεύθερος επαγγελματίας[hum+[prof]] και ταυτόχρονα street worker. Πίνακας 6: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα των ανθρώπινων πολυλεκτικών συνθέτων Τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά αποτελούν σημαντική συμβολή κυρίως όταν υπάρχουν παγιωμένες ακολουθίες τις οποίες ο αλλόγλωσσος μαθητής δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσει και κατά συνέπεια να κατανοήσει, όπως στην περίπτωση της σύνθετης λέξης κυβερνητική πηγή. Επιπλέον, αντικείμενο μελέτης θα μπορούσαν να αποτελέσουν τα συγκεκριμένα ουσιαστικά που περιγράφουν κειμενικά είδη (βλ. υποκεφ ). Α- κολουθεί ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα του συμφραστικού πίνακα του αντίστοιχου τμήματος του λεξικού μας: 252

271 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ {S}ΝΕΑ ΕΙΣΟΔΟΣ στον περιοδικό Τύπο[Conc+[Txt]] των μηχανοκίνητων σπορ από τον Μάιο. ενώ συμβαίνουν όλα αυτά, στις διπλανές σελίδες ο μετρ του χιουμοριστικού λαϊκού τραγουδιού[conc+[txt]] Μπάμπης Τσέρτος παρατηρεί ότι "το ρεμπέτικο {S} Μνήμη και ενσωμάτωση", "Αποτυπώσεις του Μακεδονικού Αγώνα στη νεοελληνική πεζογραφία[conc+[txt]]", "Ο Παύλος Μελάς σε ποιήματα Μακεδόνων τελευταίων ημερών με πρωταγωνιστές παρουσιαστές και ρεπόρτερ είναι στην ημερήσια διάταξη[conc+[txt]]. ΙΣΤΟΡΙΑΣ (πλατεία Ιπποδρομίου): {S}Εγκαινιάζεται στις 8 μ.{s}μ.{s} έκθεση σχολικών εγχειριδίων[conc+[txt]] (έως 17/2). τις συλλογές του Μουσείου παρουσιάζονται στο νέο, το 11ο τεύχος (2004) της περιοδικής έκδοσης[conc+[txt]] του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού. στην εκπομπή της ΝΕΤ "Έχει γούστο" να λέει ότι η πρώτη αναγνώριση για το λογοτεχνικό περιοδικό[conc+[txt]] "Εντευκτήριο" ήρθε από την Αθήνα. που πέρασε για το χώρο των ΜΜΕ.{S} Μεγάλες κερδισμένες οι ημερήσιες και οι εβδομαδιαίες εφημερίδες[conc+[txt]], {S}Το «Ίδρυμα Μπότση» προχωρεί στην έκδοση βιογραφικού λεξικού[conc+[txt]] των εν ενεργεία και συνταξιούχων δημοσιογράφων για τους μαθητές γυμνασίου αρχίζει στις 2 Φεβρουαρίου {S}Πέντε θεματικές ενότητες[conc+[txt]] από την Ιλιάδα του Ομήρου, ένα βιβλίο που μπορεί να μεταφερθεί στην οθόνη;{s} Πώς αντιμετωπίζουμε το λογοτεχνικό κείμενο[conc+[txt]] ως σενάριο;{s} Πώς το παρουσιάζουμε και το {S}Έκθεση σχολικών εγχειριδίων[conc+[txt]] (έως 17/2). {S}Τη μηνυτήρια αναφορά[conc+[txt]] είχαν καταθέσει στις 7 Μαρτίου 2003 Πίνακας 7: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα συνθέτων με το χαρακτηριστικό Conc+[Txt] Ο διδάσκων θα μπορούσε επίσης να εφαρμόσει σε σώμα κειμένων το λεξικό των πολυλεκτικών ουσιαστικών που δηλώνουν τόπο και να ζητήσει από τους μαθητές του να μελετήσουν τα αποτελέσματα: {S}Ένα αεροσκάφος Fokker της εταιρείας Tans με 46 επιβαίνοντες συνετρίβη χθες σε ορεινή περιοχή[conc+[lieu], Lemma=ορεινή περιοχή, CompoundNoun] κοντά στο αεροδρόμιο {S}Όπως προαναφέρθηκε, ο συναγερμός χτύπησε στις γυναικείες φυλακές[conc+[lieu], Lemma=γυναικείες φυλακές, CompoundNoun] τέσσερις ώρες αριστερά στη γέφυρα του Μοσχάτου και διά μέσου των οδών Κοραή και Μακρυγιάννη να βγαίνουν στην παραλιακή λεωφόρο[conc+[lieu], Lemma=παραλιακή λεωφόρος, CompoundNoun] 253

272 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ το αεροδρόμιο της Φρανκφούρτης έκλεισαν, τα ψηλά κτίρια της πόλης και ο σιδηροδρομικός σταθμός[conc+[lieu], Lemma=σιδηροδρομικός σταθμός, CompoundNoun] εκκενώθηκαν έτσι καταφέραμε να προχωρήσουμε και την ένταξη στο σχέδιο, να φτιάξουμε σιγά σιγά μικρά πάρκα και παιδικές χαρές[conc+[lieu], Lemma=παιδική χαρά, CompoundNoun, και δρόμους με πεζοδρόμια {S} Με άλλα λόγια, όποιος δεν υποβάλει αίτηση και τα απαραίτητα δικαιολογητικά στη Στρατιωτική Σχολή[Conc+[Lieu], Lemma=στρατιωτική σχολή, CompoundNoun] αποκλείεται {S}Το βιβλίο που εξέδωσε στην Τουρκία ο εκδοτικός οίκος[conc+[lieu], Lemma=εκδοτικός οίκος, CompoundNoun] "Iletisim" το 2001 {S}"Κρατούμενος της 17 Νοέμβρη έδινε συνέντευξη σε τηλεοπτικό σταθμό[conc+[lieu], Lemma=τηλεοπτικός σταθμός, CompoundNoun]. {S} Δεν υπάρχει εξοχικό σπίτι[conc+[lieu], Lemma=εξοχικό σπίτι, CompoundNoun] που να μην το έχουν ρημάξει {S}Πήγα σε αρκετά νυχτερινά κέντρα[conc+[lieu], Lemma=νυχτερινό κέντρο, CompoundNoun] τις ημέρες των εορτών {S}ΥΠΟΤΡΟΦΙΕΣ που δίνονται με το σταγονόμετρο, φοιτητικές εστίες[conc+[lieu], Lemma=φοιτητική εστία, CompoundNoun] που δεν επαρκούν {S}Με την απελευθέρωση των δούλων το 1863, την ανάπτυξη του σιδηροδρόμου και των αστικών κέντρων[conc+[lieu], Lemma=αστικό κέντρο, CompoundNoun], οι Αφρικανοί του Νότου {S} Όπως, η είσοδος θεσμικών επενδυτών στην αγορά ακινήτων, η ζήτηση για παραθεριστική κατοικία[conc+[lieu], [Lemma=παραθεριστική κατοικία, CompoundNoun] από ξένο {S} Ο Χρονόπουλος στο Εθνικό Θέατρο[Conc+[Lieu], [Lemma=εθνικό θέατρο, CompoundNoun] ανήγγειλε τον Ραμόν Ναβάρ Πίνακας 8: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα των σύνθετων ουσιαστικών που δηλώνουν τόπο Όπως έχουμε ήδη τονίσει στο έβδομο κεφάλαιο, συχνά, το ίδιο ουσιαστικό μπορεί να δηλώνει είτε τόπο είτε συλλογικό ανθρώπινο ουσιαστικό ανάλογα με το συγκείμενο. Αν μελετήσουμε τα αποτελέσματα, θα διαπιστώσουμε ότι στην πρόταση Το Εθνικό Θέατρο κρατάει χαμηλά τις τιμές, η ακολουθία Εθνικό Θέατρο δεν περιγράφει τόπο, αλλά τους ανθρώπους που είναι υπεύθυνοι για την τιμολόγηση των εισιτηρίων στο συγκεκριμένο θέατρο, ενώ στο επόμενο παράδειγμα Ο Χρονόπουλος στο Εθνικό Θέατρο ανήγγειλε τον Ραμόν Ναβάρ η ίδια ακολουθία περιγράφει τόπο. Επομένως, ο διδάσκων θα μπορούσε να αναθέσει στους μαθητές του να εντοπίσουν τέτοιου είδους ουσιαστικά και να τα εντάξουν 254

273 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ σε διαφορετικά συγκείμενα, προκειμένου να μελετηθούν οι διαφορετικές δομές τους. Η παραπάνω παρατήρηση μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ακόμα και στη διδασκαλία μιας γλώσσας δεν αρκεί η καταγραφή και εκμάθηση του λεξιλογίου, αλλά είναι απαραίτητη μια συντακτικο-σημασιολογική μελέτη των δομών που απαρτίζουν το λόγο. Επομένως, η συμβολή των πινάκων του λεξικούγραμματικής στη διδακτική των γλωσσών είναι σημαντική Το λεξικό-γραμματική ως εργαλείο στη διδακτική της νέας ελληνικής Είναι κοινώς αποδεκτό ότι η επαρκής γνώση μιας γλώσσας δεν προϋποθέτει μόνο τον ορισμό των λέξεων και την ένταξή τους σε παραδειγματικές σχέσεις. Είναι επίσης απαραίτητη η μελέτη των κατανεμητικών ιδιοτήτων των λέξεων σε συντακτικο-σημασιολογικό επίπεδο και σε επίπεδο λόγου. Οι δομές που περιλαμβάνονται στους πίνακες του λεξικού-γραμματικής των κατηγορηματικών ονομάτων που κατασκευάσαμε, αποτελούν σημαντικό εργαλείο για το διδάσκοντα της νέας ελληνικής, καθώς προέκυψαν ύστερα από ενδελεχή μελέτη των δομών στις οποίες συναντούμε αυτή την κατηγορία ουσιαστικών, καθώς και των ιδιοτήτων τους 271. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει (κεφ. 8), η κατασκευή των πινάκων του λεξικού-γραμματικής βασίζεται στο θεωρητικό πλαίσιο της μετασχηματιστικής γραμματικής. Οι μετασχηματιστικές γραμματικές πραγματεύονται λεπτομερείς δομές μελετώντας ακόμα και τα πιο πολύπλοκα συντακτικά φαινόμενα σε αντίθεση με τις παραδοσιακές γραμματικές, οι οποίες καλύπτουν σφαιρικά τα γλωσσικά φαινόμενα (M. Gross 1971: 12). Κατά τον Vivès (1985: 48), ο αλλόγλωσσος μαθητής θα πρέπει να έχει στη διάθεσή του πληροφορίες αναφορικά με τα συμπληρώματα των ονοματικών και ρηματικών στοιχείων που σχηματίζουν κατηγορηματικές δομές. Παραδείγματος χάρη, αντικείμενο μελέτης θα μπορούσε να αποτελέσει ο πίνακας των κατηγορηματικών δομών με υποστηρικτικό ρήμα κάνω και μη ανθρώπινο συμπλήρωμα. Παρακάτω παραθέτουμε ένα μέρος του εν λόγω πίνακα: 271 Στη συμβολή του λεξικού-γραμματικής στη διδασκαλία της νέας ελληνικής έχουν ήδη αναφερθεί οι Yannacopoulou (2005), Voyatzi (2006) & Voskaki (2011). 255

274 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Πίνακας 9: FNCAN-hum Οι συμφραστικοί πίνακες που θα προκύψουν εφαρμόζοντας τον παραπάνω πίνακα σε σώμα κειμένων μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό εργαλείο για τη μελέτη των δομών που περιγράφονται. Έχοντας ως βάση τους συμφραστικούς πίνακες του συγκεκριμένου πίνακα, ο διδάσκων θα μπορούσε να εστιάσει στους προσδιοριστές και τους τροποποιητές που προηγούνται των κατηγορηματικών ονομάτων, όπως στα παραδείγματα Το πλήρωμά του έκανε την πρώτη δοκιμαστική βολή και Η Google, το Facebook και η Yahoo θα κάνουν μια γενική δοκιμή του πρωτοκόλλου (Πίνακας 10). Επιπλέον, αντικείμενο μελέτης θα μπορούσαν να αποτελέσουν τα συμπληρώματα του κατηγορηματικού ονόματος τα οποία τίθενται είτε σε γενική πτώση (Η ομάδα του Sugita έκανε φασματοσκοπική ανάλυση του φωτός) είτε σε αιτιατική πτώση (Η Άννα κάνει ριζική αποτρίχωση σε όλο της το σώμα). Ακολουθεί το απόσπασμα των αποτελεσμάτων όπου παρουσιάζονται οι κατηγορηματικές δομές τόσο με το υποστηρικτικό ρήμα κάνω όσο και με τα πιθανά εναλλακτικά ρήματα (π.χ. εκπονώ): 256

275 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Ο Καρλ Φρίντριχ Γκάους το 1851 εκπόνησε αναλογιστική μελέτη των συντάξεων{ εκπόνησε αναλογιστική μελέτη των συντάξεων,αναλογιστική μελέτη.fncan-hum} {S} Σε περιπτώσεις που κάναμε αναλογιστική μελέτη σε μερικές εταιρίες{ κάναμε αναλογιστική μελέτη σε μερικές εταιρίες,αναλογιστική μελέτη.fncan-hum} {S}Η ομάδα του Sugita έκανε φασματοσκοπική ανάλυση του φωτός{ έκανε φασματοσκοπική ανάλυση του φωτός,φασματοσκοπική ανάλυση.fncan-hum} {S}Θέλω λοιπόν να κάνω μικροβιολογική ανάλυση του νερού{ κάνω μικροβιολογική ανάλυση του νερού,μικροβιολογική ανάλυση.fncan-hum} ο κ. Υπουργός θα κάνει μια ιστορική ανάλυση αυτού του φαινομένου{υπουργός θα κάνει μια ιστορική ανάλυση αυτού του φαινομένου,ιστορική ανάλυση.fncan-hum} {S}Μας βοηθάει να κάνουμε γραμματική ανάλυση κειμένου{ κάνουμε γραμματική ανάλυση κειμένου,γραμματική ανάλυση.fncan-hum} Ο συντακτικός αναλυτής να είναι σε θέση να κάνει συντακτική ανάλυση σε κείμενα και συλλογές κειμένων{ κάνει συντακτική ανάλυση σε κείμενα και συλλογές κειμένων,συντακτική ανάλυση.fncan-hum} {S} Ένας επεξεργαστής XML κάνει συντακτική ανάλυση των κόμβων του εγγράφου{ κάνει συντακτική ανάλυση των κόμβων του εγγράφου,συντακτική ανάλυση.fncanhum} {S}Το UPS κάνει αυτόματο άνοιγμα των αρχείων σας{ κάνει αυτόματο άνοιγμα των αρχείων σας,αυτόματο άνοιγμα.fncan-hum} το πλήρωμά του έκανε την πρώτη δοκιμαστική βολή{ έκανε την πρώτη δοκιμαστική βολή,δοκιμαστική βολή.fncan-hum} {S}Το Πακιστάν έκανε δοκιμαστική βολή βαλλιστικού πυραύλου εδάφους{ έκανε δοκιμαστική βολή βαλλιστικού πυραύλου εδάφους,δοκιμαστική βολή.fncan-hum} έφυγε για τη Βιέννη, όπου έκανε ανώτερες σπουδές φωνητικής{ έκανε ανώτερες σπουδές φωνητικής,ανώτερες σπουδές.fncan-hum} {S}Η Google, το Facebook και η Yahoo θα κάνουν μια γενική δοκιμή του πρωτοκόλλου{ θα κάνουν μια γενική δοκιμή του πρωτοκόλλου,γενική δοκιμή.fncan-hum} {S}Η Άννα κάνει ριζική αποτρίχωση σε όλο της το σώμα{η Άννα κάνει ριζική αποτρίχωση σε όλο της το σώμα,ριζική αποτρίχωση.fncan-hum} {S}Η αναλογιστική μελέτη σε εταιρίες έγινε από ορκωτούς λογιστές{η αναλογιστική μελέτη σε εταιρίες έγινε από ορκωτούς λογιστές,αναλογιστική μελέτη.fncan-hum} Πίνακας 10: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα της δομής FNCAN-hum Συμφραστικοί πίνακες με τη μέθοδο των κανονικών εκφράσεων Στο υποκεφάλαιο αυτό, θα προτείνουμε διδακτικές δραστηριότητες των γλωσσικών κατηγοριών που μας ενδιαφέρουν στην παρούσα διατριβή με τη μέ- 257

276 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ θοδο των κανονικών εκφράσεων. Ο εκάστοτε διδάσκων θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει αυτό τον τρόπο εξαγωγής συμφραστικών πινάκων είτε παράλληλα με την εφαρμογή των λεξικών και των πινάκων του λεξικού-γραμματικής είτε αυτόνομα ανάλογα με τις εκπαιδευτικές ανάγκες και το επίπεδο του μαθητικού κοινού. Λόγου χάρη, οι αρχάριοι μαθητές θα μπορούσαν να προβούν σε αναζήτηση απλών δομών, όπως ενός επιθέτου με ένα ουσιαστικό με την ύπαρξη ή την α- πουσία προσδιοριστών και στη συνέχεια να μελετήσουν τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους. Με τον τρόπο αυτό, θα έχουν τη δυνατότητα αφενός να απομακρύνουν τις ελεύθερες ακολουθίες και αφετέρου να εντοπίσουν πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες που δεν έχουν ακόμη διδαχθεί είτε διότι δεν περιέχονται στο διδακτικό υλικό είτε επειδή πρόκειται για νεολογισμούς. Ακολουθούν συμφραστικοί πίνακες των δύο προαναφερθεισών δομών: Πίνακας 12: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ακολουθιών της δομής <A><N> 258

277 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Πίνακας 13: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα της δομής <DET> <A> <Ε+Α> <N> Κατά την έρευνά μας, διαπιστώσαμε ότι κάποια επίθετα και ουσιαστικά είναι ιδιαιτέρως παραγωγικά και σε συνδυασμό με άλλα ουσιαστικά και επίθετα αντιστοίχως, σχηματίζουν πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες της μορφής ΕΟ. Τέτοιες λεξικές μονάδες είναι τα επίθετα οικονομικός-ή-ό, πολιτικός-ή-ό, αγροτικός-ή-ό, κεντρικός-ή-ό, καθώς και τα απλά ουσιαστικά κέντρο και χώρος. Επομένως, ο δάσκαλος θα μπορούσε να εξαγάγει συμφραστικούς πίνακες με βάση αυτές τις λεξικές μονάδες και στη συνέχεια να ζητήσει από τους μαθητές του να απομακρύνουν τις ελεύθερες ακολουθίες και να εντοπίσουν υποψήφια πολυλεκτικά σύνθετα. Ακολουθεί ένα ενδεικτικό απόσπασμα του συμφραστικού πίνακα του επιθέτου οικονομικός με ένα ουσιαστικό: 259

278 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ {S} Ο Μπους φέρεται να αναζητεί μια πιο οικονομική ανατροπή του Σαντάμ {S} Το οικονομικό κέντρο και το αεροδρόμιο της Φρανκφούρτης έκλεισαν επληροφορήθη ότι από τους οικονομικούς παράγοντες στον κατάλογον είναι ο Β. Βαρδινογιάννης {S} Πρόκειται για το Τμήμα Οικονομικών Επιστημών που θα λειτουργήσει στην Τρίπολη, στα μαθήματα της οποίας θα εξεταστούν, την επιθυμία τους να εξεταστούν ή όχι στο μάθημα Αρχές Οικονομικής Θεωρίας, καθώς και τα τυχόν ειδικά μαθήματα {S} Για την πλειονότητα του τουρκικού λαού είναι σαφές ότι ο εκδημοκρατισμός και η οικονομική σταθερότητα είναι οι εκ των ων ουκ άνευ προϋποθέσεις για την ανόρθωση της χώρας. {S} Για να το πετύχει αυτό θα πρέπει να αντιμετωπίσει το πολιτικοστρατιωτικό κατεστημένο και το οικονομικό κατεστημένο. Οικονομική είδηση ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ {S}Πράσινο φως για τα λαϊκά έντοκα {S}Αυτό επισημαίνεται στο εβδομαδιαίο δελτίο οικονομικών εξελίξεων της Alpha Bank, με αφορμή την πρόσφατη περικοπή των επιτοκίων {S} Την άποψη αυτή εκφράζει ο κ. Νικόλαος Αλιπράτης, οικονομικός διευθυντής της Ηλεκτρονικής Αθηνών θετικής αυτής επίδρασης να μετακυλιστεί στο 2003", λέει ο κ. Δημήτρης Μαλλιαρόπουλος, από το Τμήμα Οικονομικών Μελετών της Εθνικής Τράπεζας. Ο κ. Νίκος Χριστοδουλάκης στην προγραμματισμένη συνέντευξή του σήμερα για την οικονομική πολιτική του 2003 θα αναφερθεί συνολικότερα στην κατάσταση που επικρατεί στις Εφορίες {S} Κατ' αρχήν προωθούνται αλλαγές με στόχο την αναβάθμιση του ρόλου της οικονομικής επιθεώρησης. Πίνακας 14: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα της κανονικής έκφρασης <οικονομικός> <Ν> Επιπρόσθετα, θα μπορούσαν να αναζητήσουν ποιες από τις ακολουθίες που σχηματίζονται από ένα επίθετο και ένα ουσιαστικό αποτελούν τμήματα μιας μεγαλύτερης ακολουθίας. Για παράδειγμα στον πίνακα 15 που ακολουθεί, όπου παρατίθεται ένα μέρος των συμφραστικών πινάκων που εξήχθησαν από το σύστημα με βάση την κανονική έκφραση <πολιτικός> <Ν>, η ακολουθία πολιτική κατάσταση είναι μέρος της μεγαλύτερης ακολουθίας εσωτερική πολιτική κατάσταση. Επομένως, θα έπρεπε να καταχωριστεί στο λεξικό των υπερσυνθέτων που αποτελούνται από δύο επίθετα και ένα ουσιαστικό. Το ίδιο ισχύει και για την ακολουθία Αγροτική Πολιτική η οποία αποτελεί τμήμα της μεγαλύτερης πολυλεκτικής σύνθετης μονάδας Κοινή Αγροτική Πολιτική. 260

279 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ {S}Αδικήματα του κοινού ποινικού δικαίου και όχι πολιτικά εγκλήματα θεωρούν οι δικαστές του Συμβουλίου Εφετών της Αθήνας ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών Ντομινίκ ντε Βιλπέν, ο οποίος επισήμανε ότι ο ΟΗΕ επέλεξε "την οδό της πολιτικής λύσης" στο πρόβλημα του αφοπλισμού του Ιράκισπανικές εφημερίδες είχαν πρωτοσέλιδο θέμα την επικείμενη ανακοίνωσή της για την κάθοδό της στον πολιτικό στίβο. {S} Το ερώτημα που μένει είναι εάν σε έναν συμβιβασμό μεταξύ των δύο θεσμών θα επικρατήσει η πολιτική αντίληψη του ενός ή του άλλου. {S} Όπως αποκάλυψε προχθές το Πεντάγωνο, s στέλνονται σε κορυφαίους στρατιωτικούς και πολιτικούς αξιωματούχους στο Ιράκ. {S} "Κανένα ιδεολόγημα, καμία φιλοσοφική παραδοχή, πολιτική δοξασία ή θρησκευτική εμμονή δεν είναι δυνατόν να υπερβαίνουν την αξία {S}- Στην οργάνωση της δημόσιας υγείας και της πολιτικής προστασίας. θα συνεργαστώ με την κ. Μπακογιάννη", δηλώνει η κ. Γεννηματά, η οποία θεωρεί ότι, παρά τις όποιες πολιτικές διαφορές {S}Αναφερόμενος στην εσωτερική πολιτική κατάσταση στην Τουρκία, ο Πρωθυπουργός είπε πως "μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου σημειώνοντας ότι η συμφωνία για μια συνολική λύση, με λυμένα όλα τα πολιτικά θέματα μεταξύ των δύο ηγετών, όλα τα θέματα ασφαλείας μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας {S} Είναι περισσότερο μία "ανάσα" για τους αποταμιευτές και ταυτόχρονα ένα μήνυμα με πολιτική προέκταση. ιερόν τέρας του τουρκικού εθνικισμού αντιμετωπίζει τώρα τις ευθείες βολές του νέου ι- σχυρού πολιτικού ηγέτη της Τουρκίας. Πίνακας 15: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα της κανονικής έκφρασης <πολιτικός> <Ν> Οι πίνακες 16 και 17 που ακολουθούν, παρουσιάζουν αντιπροσωπευτικά δείγματα των συμφραστικών πινάκων των επιθέτων αγροτικός και κεντρικός αντίστοιχα, μαζί με τα ουσιαστικά που έπονται στο σώμα κειμένων που μελετήσαμε: {S}Καταστροφές όμως σημειώθηκαν σε μεγάλο μέρος των αγροτικών καλλιεργειών, καθώς από τον όγκο του νερού στον Γαλλικό Ποταμό πλημμύρισε λεκάνη βουλευτές της β' εκλογικής περιφέρειας ήταν ιδιαίτερα επικριτικοί σε ό,τι αφορά τις επιδοτήσεις του αγροτικού πληθυσμού. {S}Άνθρωποι παραπληγικοί, μέσα σε αυτοκίνητα, σε καρότσες αγροτικών αυτοκινήτων ή ακόμη και σε ασθενοφόρα ιδιωτικών κλινικών που μίσθωσαν για τη μεταφορά στο ενδιάμεσο διάστημα να αλλάξει η φιλοσοφία εξέλιξης του δικτύου καταστημάτων της Αγροτικής Τράπεζας", εξηγεί στα "ΝΕΑ" ο υποδιοικητής της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος που επιτρέπεται να μεταφέρουν περισσότερους ανθρώπους, προκειμένου να γίνονται οι αγροτικές εργασίες. 261

280 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ σε μεγάλο βαθμό οδήγησαν σε πτώση των ποσοστών του κυβερνώντος κόμματος στις δημοτικές εκλογές στις αγροτικές περιοχές, παραμένουν ανοικτά. ενδέχεται να υπάρξουν αποφάσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο στο πλαίσιο της αναθεώρησης της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής. ηγεσία του υπουργείου Γεωργίας να του ετοιμάσει εισηγήσεις για κάποιου είδους (νέα) παρέμβαση στον αγροτικό τομέα. και μαζί η νέα Φάρμα διασημοτήτων, που ετοιμάζεται από το Mega για να προσδώσει γκλάμουρ στις αγροτικές κακουχίες; {S} Σμικρύνοντας ακόμη πιο πολύ τον οφθαλμό του φακού του εισχωρεί μέσα σ' ένα α- γροτικό σχολείο, μια φάρμα, όπου λειτουργεί κι ένα ιδιότυπο ιδιωτικό σχολειό την αναθέρμανση του γαλλογερμανικού άξονα) αιφνιδιάστηκε από μία γαλλογερμανική συμφωνία για την αγροτική πολιτική. {S}Ενίσχυση της αγροτικής οικονομίας και της υπαίθρου. {S} Εδώ και χρόνια η ύπαιθρος χώρα έχει εγκαταλειφθεί περίπου στην τύχη της, τα αγροτικά συλλαλητήρια δίνουν και παίρνουν - με τις όποιες υπερβολές τα χαρακτηρίζουν Πίνακας 16: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα της κανονικής έκφρασης <αγροτικός> <Ν> 46 επιβαίνοντες συνετρίβη χθες σε ορεινή περιοχή κοντά στο αεροδρόμιο της πόλης Τσατσαπόγιας, στο κεντρικό Περού. {S}Σύμφωνα με τον ίδιο, "ο συνδυασμός αυτών των ουσιών και μάλιστα σε μεγάλες δόσεις δρα στο κεντρικό νευρικό σύστημα προκαλώντας την πλήρη παράλυσή του. {S}- Συμμετοχή στην έκρηξη (με εκτόξευση ρουκέτας) κατά των κεντρικών γραφείων του ΠΑΣΟΚ, στην οδό Χαριλάου Τρικούπη (31/3/1999). ο πιλότος του απειλούσε να το ρίξει στο κτίριο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας παραλύοντας την Κυριακή από τον τρόμο τη γερμανική μεγαλούπολη το οποίο θα αποκαθιστά χωρίς χρονοτριβή τις ζημιές, τουλάχιστον στις κεντρικές αρτηρίες, ώστε να αποφεύγεται ο συνεχής κίνδυνος. βαθιά σπηλιά ανάμεσα σε αρχαία οστά στην κορυφή ενός λόφου στην Αταπουέρκα, κοντά στο Μπούργκος της κεντρικής Ισπανίας, συνιστά απόδειξη μιας τρομερής και καθοριστικής στιγμής στην ιστορία ήδη συζητείται για την υπερνομάρχη περιλαμβάνει συμμετοχή και λόγο σε ορισμένα κεντρικά ζητήματα της καθημερινής ζωής: τις αναζητήσουν τόσο στο Γ' Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης όσο και στην απόκτηση σταθερών πόρων από την κεντρική διοίκηση. να αποκλειστεί η Τουρκία, γιατί μπορεί να παίξει μαζί με την Ευρώπη ρόλο στη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία. {S}"Χρειαζόταν να γίνει ανακαίνιση των χειρουργικών μονάδων και να εγκαταστήσουμε κεντρικό κλιματισμό", τονίζει ο διοικητής του Θεαγενείου 262

281 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ {S}Το νοσοκομείο αυτό αποτελεί και το μεγαλύτερο "αγκάθι" για το Β' ΠεΣΥ Κεντρικής Μακεδονίας, {S} Στην Κεντρική Σκηνή, στις 19 Φεβρουαρίου, ο Γιάννης Χουβαρδάς ανεβάζει - έκπληξη! {S} Το πόστερ είναι συνδεδεμένο με τον κεντρικό υπολογιστή του κινηματογράφου, ο ο- ποίος με τη σειρά του συνδέεται με τον κόμβο της εταιρείας χωρίς να το καταλαβαίνει ο κόσμος, μια που το Ίντερνετ αυτοαναπαράγεται χωρίς κεντρικό έλεγχο. Πίνακας 17: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα της κανονικής έκφρασης <κεντρικός> <Ν> Εκτός από τα επίθετα, ιδιαιτέρως παραγωγικά είναι και ορισμένα ουσιαστικά της νέας ελληνικής. Ενδεικτικά, ο διδάσκων θα μπορούσε να παρουσιάσει στους μαθητές του παραδείγματα των απλών ουσιαστικών κέντρο και χώρος (πίνακες 18 και 19 αντίστοιχα) προκειμένου να μελετήσουν τα επίθετα με τα οποία σχηματίζουν σύνθετες ακολουθίες: {S}Στην περιοχή που ανήκει στον Δήμο Ρέντη διαμορφώνεται το πρώτο αμερικανικού τύπου mall (εμπορικό κέντρο) της Αθήνας. {S} Σύμφωνα με τα σχέδια της νέας δημοτικής αρχής για τον Ελαιώνα, ακολουθεί η δημιουργία ενός αθλητικού κέντρου, ενός Πολυδύναμου Πολιτιστικού Κέντρου ενώ από τον Σεπτέμβριο αναβαθμίζεται και άλλο και αναλαμβάνεται από την υπερνομαρχία το αντίστοιχο Κέντρο της Πλατείας Συντάγματος. {S}900 ασθενείς τον χρόνο στο Ογκολογικό Κέντρο Λάρισας {S} Η δημιουργία την 1η Μαρτίου 2003 τηλεφωνικού κέντρου ενημέρωσης και εξυπηρέτησης των φορολογουμένων {S} Οι επιχειρήσεις αυτές πρόκειται να ελεγχθούν άμεσα από τις Εφορίες και τα ελεγκτικά κέντρα. {S} Το '55 δημιουργείται υπό την αιγίδα της UNESCO το Διεθνές Κέντρο Κινηματογράφου για Παιδιά και Νέους να χρησιμοποιούν άλλους χώρους για χρήσεις που θα συμφωνούνται με το κάθε ΑΕΙ, όπως συνεδριακά κέντρα, γραφεία, ξενοδοχείο, διαμερίσματα, κ.ά. τα οικονομικά συμφέροντα, το άδυτο των πραγματικών κέντρων λήψης των αποφάσεων δεν υποχωρούν {S}Πήγα σε αρκετά νυχτερινά κέντρα τις ημέρες των εορτών. {S}Με την απελευθέρωση των δούλων το 1863, την ανάπτυξη του σιδηροδρόμου και των αστικών κέντρων, οι Αφρικανοί του Νότου εγκαταστάθηκαν παντού στην Αμερική. {S} Παίζουμε απ' όλα, όπως τα παλιά καλά λαϊκά κέντρα με τιμές της λογικής και όχι του αχαλίνωτου κέρδους". 263

282 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ δυναμικός κόμβος πολλαπλών δικτύων διακεκριμένων Πανεπιστημίων και ερευνητικών κέντρων που απλώνονται σε όλο τον κόσμο. γόνος θεοσεβούμενης και εύπορης οικογένειας που άνοιξε με τη γυναίκα του χορευτικό κέντρο και οίκο ανοχής και πλούτισε ως ιδιοκτήτης κέντρων διασκέδασης Πίνακας 18: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα της κανονικής έκφρασης <Α> <κέντρο> μηδενικό χρόνο προειδοποίησης έχουν ζητήσει οι ΗΠΑ και για υπερπτήσεις αεροσκαφών από τον ελληνικό εναέριο χώρο. οι πάσης φύσεως μάντρες (από κοντέινερ και φορτηγά μέχρι αποθηκευτικούς χώρους και χώρους μεταφόρτωσης εμπορευμάτων) δεν είναι εύκολη υπόθεση. επιχειρήσεις βλέπουν την παρουσία τους στην Κύπρο σαν μια φυσική επέκτασή τους στον ευρύτερο ελληνικό χώρο, ενώ πολλοί θεωρούν ότι έτσι κάνουν ένα βήμα πιο κοντά στη Μέση Ανατολή {S}- Η υπερπροσφορά νέων κατοικιών και επαγγελματικών χώρων μέσα στα επόμενα χρόνια {S} Ποιος, δηλαδή, θα δείξει μέσα στον αγωνιστικό χώρο ότι θέλει να πάρει περισσότερο το ματς. της Εθνικής Οδού Κοζάνης - Πτολεμαΐδας και καταλαμβάνουν έκταση άνω των 200 στρεμμάτων, μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο. υλοποιήσει τις έτοιμες μελέτες για την ανάπλασή του και την ανέγερση ενός υποκαταστήματός της στον αύλειο χώρο που καλύπτει ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο εκτάσεως τ.μ. {S} Δεύτερος η είσοδος στον ιδιωτικό χώρο και η παραβίαση ατομικών δικαιωμάτων. {S} Τούτο μπορεί να οδηγήσει σε "έκρηξη παραγωγικότητας" στον ευρωπαϊκό χώρο. η τέχνη θα είναι "φιλική προς τον χρήστη", έτοιμη να αγαπηθεί τόσο ώστε να τον συντροφεύει στον προσωπικό χώρο χαλάρωσης, και όχι να προσπαθεί να του επιβληθεί αυταρχικά {S} Σ' αυτό τον ζεστό, ανακαινισμένο χώρο, που εξασφάλισε για μια δεκαετία ο παραγωγός Γιώργος Κυπραίος και τις συνθήκες που ορίζουν σήμερα τη διασκέδαση μας, η κουβέντα μας στρέφεται στον δισκογραφικό χώρο. Πίνακας 19: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα της κανονικής έκφρασης <Α> <χώρος> Κατά τη μελέτη των παραλλαγών, έγινε αναφορά στην εναλλαγή του ουσιαστικού μιας πολυλεκτικής σύνθετης μονάδας με το υποκοριστικό του (υποκεφ ). Με αφετηρία την παρατήρηση αυτή, μια δραστηριότητα θα μπορούσε να ήταν η αναζήτηση δομών με υποκοριστικό ουσιαστικό με σκοπό να εντοπιστούν οι πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες με δεύτερο συνθετικό ένα υποκοριστι- 264

283 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ κό ουσιαστικό. Ο παρακάτω πίνακας περιλαμβάνει ένα μέρος των αποτελεσμάτων που λάβαμε από το σύστημα: ιστορία του Μπάμπη Καρυπίδη που είδε στα 7 του χρόνια τη μάνα του να εγκαταλείπει απελπισμένη το νεογέννητο κοριτσάκι της έξω από ένα μπακάλικο στη Λάρισα {S} Το πρώτο καμπανάκι χτυπάει στα 24 χιλιοστά". λίγο μεγαλύτερο από ένα CD, το οποίο... κάθεται επάνω στο ένα ήμισυ από ένα στρογγυλό σταρένιο ψωμάκι, σχεδόν ολόκληρο καλυμμένο με μικρές φέτες ψητών μανιταριών. {S}Υπόσταση θα αποκτήσει και πάλι, εξήντα χρόνια μετά την κατεδάφισή του, το μικρό εκκλησάκι του προφήτη Ελισαίου, {S} Δεν τη δίνει με τις υπόλοιπες αποσκευές, αλλά την... καταχωνιάζει σε εσωτερικό ντουλαπάκι του αεροσκάφους. {S} Δεν ήταν απλό μαχαιράκι της κουζίνας. {S}Βρήκα το τυπωμένο χαρτάκι στο παρμπρίζ του αυτοκινήτου μου. {S} Ένας άνδρας, δύο νεαρές γυναίκες και το τετράχρονο κοριτσάκι κατάφεραν να βγουν από το αυτοκίνητο και να κρατηθούν στο καπό. {S} Και όταν πληροφορήθηκε πως φέτος επελέγη από την Ακαδημία για να τιμηθεί με το ειδικό αγαλματάκι για τη συνεισφορά του στην Έβδομη Τέχνη {S} Διαφορετικά, το χρυσό αγαλματάκι θα περιμένει τον κάτοχό του όποτε εκείνος αποφασίσει να πάει να το παραλάβει... Ο 20χρονος, ο οποίος τα τελευταία τρία χρόνια βρίσκεται καθηλωμένος σε αναπηρικό καροτσάκι μετά τον αναίτιο τραυματισμό του {S}Οκτώ παραγωγές στο αρχαίο θέατρο Επιδαύρου και τέσσερις συναυλίες στο μικρό θεατράκι, κόστους ευρώ, περιλαμβάνουν τα Επιδαύρια 2003 {S} Είμαι ικανοποιημένος γιατί σε αυτό το θετικό κλίμα θα έρθω να εναποθέσω το δικό μου δημιουργικό λιθαράκι. η οποία έχει την ευθύνη της προσέλκυσης, αξιολόγησης και εκπαίδευσης των εθελοντών, το τηλεοπτικό σποτάκι για τον εθελοντισμό έχει δημιουργήσει 42,5% αύξηση στις... προσφορές! {S} Και κλείνοντας την πόρτα του δωματίου, μην ξεχάσετε να κρεμάσετε το ειδικό καρτελάκι "Μην ενοχλείτε" {S}Δοκιμάσαμε επίσης ένα ισπανικό σουβλάκι με χοιρινό, σπέσιαλ της ημέρας, το οποίο ήταν μπόλικο και αξιοπρεπές. τυροκροκέτες, σπαράγγια με κρέμα γάλακτος, μύδια και γαρίδες σαγανάκι, χταπόδι με κοφτό μακαρονάκι, μύδια ψίχα με πιλάφι, σουπιές σπανάκι. {S} Λες κι ένα μαγικό ραβδάκι αγγίζει τον Παναθηναϊκό και στέκεται όπως αρμόζει σε μια μεγάλη ομάδα {S}Το μεταλλικό μπαλάκι ηλεκτρίζεται με επαγωγή και έλκεται από τη θετικά ηλεκτρισμένη ράβδο {S} Αν πάτε βράδυ καλοκαιριού θερινό σινεμαδάκι και σας αρέσει, μετά... κάθε βράδυ 265

284 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ήρθε σα σκηνικό θεάτρου να στηθεί μπροστά στο εξοχικό σπιτάκι που 'βλεπε στον κήπο και το 'χαν χτίσει για τους γονείς μου στο πίσω του μέρος Πίνακας 20: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα της κανονικής έκφρασης <A><N:ns><<άκι$>> Σε ύστερο στάδιο, ο μαθητής σε συνεργασία με το δάσκαλο θα μπορούσε να αναζητήσει, μέσω λογικών εκφράσεων, κατηγορηματικές συντακτικές δομές. Η δραστηριότητα αυτή απευθύνεται σε μαθητές προχωρημένου επιπέδου, οι ο- ποίοι έχουν ήδη αφομοιώσει την έννοια του υποστηρικτικού ρήματος και του κατηγορηματικού ονόματος, καθώς και τα χαρακτηριστικά που διέπουν αυτού του είδους τις δομές. Παραθέτουμε παρακάτω ένα τμήμα του συμφραστικού πίνακα των δομών «κάνω + επίθετο + ουσιαστικό», προκειμένου να απομονωθούν κατά τη μαθησιακή διαδικασία οι κατηγορηματικές δομές με υποστηρικτικό ρήμα κάνω και πολυλεκτικό σύνθετο κατηγορηματικό όνομα: Πίνακας 21: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα της κανονικής έκφρασης <κάνω> <Α> <Ν> Όπως προαναφέρθηκε, κατά τον αυτόματο εντοπισμό επιθέτων λαμβάνονται στα αποτελέσματα και ομόγραφοι τύποι που περιγράφουν επιρρήματα. Στην προκειμένη περίπτωση, υπήρξε σύγχυση του ουδέτερου γένους του επιθέτου ευρύτερος-η-ο στον πληθυντικό αριθμό με το επίρρημα ευρύτερα, καθώς και του επιρρήματος μόνο με το ουδέτερο γένος του επιθέτου μόνος-η-ο. 266

285 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΞΕΝΗΣ/ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Σε περίπτωση που θέλουμε να βελτιώσουμε την ποιότητα των αποτελεσμάτων αποκλείοντας αφενός τα αριθμητικά επίθετα και αφετέρου περιορίζοντας την αναζήτησή μας στα αφηρημένα ουσιαστικά, μπορούμε να βάλουμε φίλτρα στην κανονική έκφραση και να διατυπωθεί ως εξής: <κάνω> <A~Dnum:fp> <N+Abst:fp>. Εφαρμόζοντας αυτή την κανονική έκφραση, ζητάμε από το σύστημα να αναζητήσει δομές οι οποίες να αποτελούνται από το ρήμα κάνω, ένα επίθετο θηλυκού γένους στον πληθυντικό αριθμό που δεν είναι αριθμητικό (<A~Dnum:fp>) και του οποίου έπεται ένα αφηρημένο ουσιαστικό θηλυκού γένους στον πληθυντικό αριθμό (<N+Abst:fp>). Κάποια από τα αποτελέσματα περιλαμβάνονται στον παρακάτω πίνακα: {S}Πάντως ο Αμερικανός πρέσβης θεώρησε αναγκαίο να κάνει δημόσιες δηλώσεις εναντίον των διαδηλώσεων από τα σκαλιά της Ρηγίλλης. {S}Προτιμώ πάντα να κάνω επιλεκτικές εμφανίσεις. {S}Δε χρειάζεται να κάνεις πολιτικές δηλώσεις. που συμπίπτει με μία άνοδο του αριθμού των ανθρώπων που κάνουν συμβατικές επεμβάσεις στα μάτια με λέιζερ {S} Έκανε σωστές επιλογές; {S}Αμερικανός, που έκανε πειραματικές δοκιμές με μικρούς πυραύλους (1930). {S} Αφού εδραίωσαν την κυριαρχία τους στη Β. Αφρική, έκαναν ληστρικές επιδρομές στην Ιταλία και την Ελλάδα. {S} Κυκλοφορούσε η φήμη ότι ο Ευκράτης είχε κάνει χρυσές δουλειές ασκώντας τη συκοφαντία κατά σύστημα. έγινε στις 5 Σεπτεμβρίου 1910 με μία ομιλία στην πλατεία Συντάγματος, στην οποία έκανε προγραμματικές δηλώσεις, με τις οποίες υποστήριξε μετριοπαθείς μεταρρυθμίσεις. {S}Ο πελάτης έχει όφελος διότι: - μπορεί να κάνει τραπεζικές συναλλαγές 24 ώρες το 24ωρο οποιαδήποτε μέρα, με ελάχιστη απώλεια χρόνου λατινοαμερικανός με ευρωπαϊκό διαβατήριο θα βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη, θα κάνει ιατρικές εξετάσεις και αν όλα είναι όπως αναμένεται θα υπογράψει συμβόλαιο {S} Ο εμίρης διοικούσε τη χώρα από το Δεκέμβριο του 1977, ωστόσο σπανίως έκανε δημόσιες εμφανίσεις μετά το 2001, οπότε υπέστη εγκεφαλικό {S}Το σύνδρομο καρπιαίου σωλήνα πλήττει συνήθως όσους κάνουν χειρωνακτικές εργασίες και όσους χειρίζονται ηλεκτρονικούς υπολογιστές. {S} Ύστερα από πολλές πρόβες πετυχαίνουμε εξωτερικά τις φιγούρες, χοροπηδάμε σαν να κάνουμε γυμναστικές επιδείξεις Πίνακας 20: Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα της κανονικής έκφρασης <κάνω> <A~Dnum:fp> <N+Abst:fp> Η επεξεργασία ενός ή περισσότερων γραπτών κειμένων τόσο μέσω της ε- φαρμογής υπολογιστικών εργαλείων όσο και μέσω λογικών εκφράσεων μπορεί 267

286 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ να διευκολύνει την κατασκευή δραστηριοτήτων για την εκμάθηση γλωσσών. Αναλύοντας συμφραστικούς πίνακες που έχει ήδη εξαγάγει ο διδάσκων, οι μαθητές μπορούν να εντοπίσουν διαφορές στη σημασία κάποιων λεξικών μονάδων ανάλογα με το συγκείμενο, καθώς και να προβούν σε παρατηρήσεις άλλων δομών. Επομένως, ένα τέτοιο σύστημα ανάλυσης επιτρέπει τη δημιουργία ασκήσεων για την εκμάθηση του λεξιλογίου και τη μελέτη της μορφοσύνταξης μιας γλώσσας. Και το βασικότερο πλεονέκτημα είναι ότι η διδασκαλία βασίζεται σε αυθεντικά κείμενα. Mε τη μελέτη των συμφραστικών πινάκων, η γλωσσική διδασκαλία εμπλουτίζεται με μη κατασκευασμένα παραδείγματα και οι χρήστες αποκομίζουν μια πραγματική εικόνα της συστημικής δομής της γλώσσας μας και της εξελικτικής της πορείας (Κουτσογιάννης 2008, ηλ. δημ.)

287 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Επίλογος Το αντικείμενο της παρούσας διδακτορικής διατριβής ήταν η μελέτη σε μορφολογικό, σημασιολογικό και συντακτικό επίπεδο των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της δομής Ε(Ε)Ο με βάση γλωσσολογικά κριτήρια. Η έρευνά μας ε- ντάσσεται στο επιστημονικό πεδίο της Υπολογιστικής Γλωσσολογίας και βασίζεται στις θεωρητικές αρχές της μετασχηματιστικής γραμματικής του Z.S. Harris (1976). Η μελέτη που πραγματοποιήθηκε αποτελεί την μοναδική αποκλειστικά στοχευμένη στην περιγραφή και τυποποίηση των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της δομής ΕΟ. Αρχικά, παρουσιάσαμε κάποιες από τις πιο αντιπροσωπευτικές βιβλιογραφικές αναφορές και έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί σε διεθνές επίπεδο για τις πολυλεκτικές εκφράσεις εν γένει, καθώς και τις πηγές από τις οποίες συλλέξαμε το υλικό για την κατασκευή του ηλεκτρονικού μορφολογικού λεξικού σύνθετων λέξεων. Ειδικότερα, αποδελτιώσαμε τέσσερα λεξικά της νέας ελληνικής: το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, το Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής και το Λεξικό της Ελληνικής ως ξένης γλώσσας για τους μαθητές της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Επιπλέον, απομονώσαμε πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες από σώμα κειμένων δημοσιογραφικού λόγου, καθώς και από προσωπικά αναγνώσματα. Για την επιλογή των μονάδων του λεξικού και τον διαχωρισμό τους από τις ελεύθερες λεξικές μονάδες εφαρμόσαμε τα κριτήρια της παγίωσης, όπως τα όρισε ο G. Gross (1996): πολυλεκτικότητα, μη συνθετικότητα της σημασίας, αδυναμία μετασχηματισμών, μη επικαιροποίηση συστατικών στοιχείων, περιορισμός στους εναλλασσόμενους τύπους και λεξήματα, αδυναμία παρεμβολής γλωσσικών στοιχείων, προέλευση, ετυμολογία. Μελετήσαμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που διέπουν αυτή τη γλωσσική κατηγορία, όπως οι ιδιότητες του ψευδοεπιθέτου της σύνθετης ακολουθίας, ο σχηματισμός του πληθυντικού αριθμού και το γένος της πολυλεκτικής σύνθετης μονάδας. Ξεχωριστό κεφάλαιο αφιερώσαμε στις λεξιλογικές, ορθογραφικές, φωνολογικές και μορφοσυντακτικές παραλλαγές των δομών που μελετάμε. Για την παραγωγή των κλιτών τύπων του λεξικού μας, δημιουργήσαμε κλιτικούς γράφους απλών επιθέτων και ουσιαστικών μέσω του συστήματος ανάλυσης φυσικών γλωσσών Unitex και στη συνέχεια αναπτύξαμε το πρόγραμμα αυτόματης επεξεργασίας πολυλεκτικών μονάδων Multiflex για την ελληνική γλώσσα. Επιπλέον, προσθέσαμε σημασιολογικά χαρακτηριστικά στις πολυλεκτικές μονάδες που απαρτίζουν το λεξικό μας βασιζόμενοι αφενός σε συντακτικο-σημασιολογικά κριτήρια και αφετέρου στην αντίστοιχη έρευνα για τη γαλλική γλώσσα (Courtois 1994). 269

288 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Στο συντακτικό επίπεδο, μελετήσαμε τα κατηγορηματικά ονόματα της δομής ΕΟ που συντάσσονται με το υποστηρικτικό ρήμα κάνω και τα κατατάξαμε σε πέντε πίνακες του λεξικού-γραμματικής ανάλογα με τη συντακτική τους δομή λαμβάνοντας υπόψη την έρευνα της Σφέτσιου (2007) για τα απλά κατηγορηματικά ονόματα της νέας ελληνικής και τις μελέτες της Giry-Schneider (1978, 1987) για τη γαλλική γλώσσα. Πιο συγκεκριμένα, ο πίνακας FAN περιλαμβάνει τις δομές Ν0 κάνω Npréd (π.χ. Η Μαρία κάνει ενόργανη γυμναστική), ο πίνακας FANPN αφορά τις συμμετρικές δομές (π.χ. Ο Γιάννης κάνει επαγγελματική συμφωνία με τον Κώστα), στους πίνακες FANANhum και FANAN-hum καταχωρίστηκαν οι δομές που έχουν ανθρώπινο και μη ανθρώπινο συμπλήρωμα αντίστοιχα (π.χ. Ο Γιώργος έκανε οικονομικό εκβιασμό στο Γιάννη, Ο επιστήμονας θα κάνει ιστορική ανάλυση του φαινομένου) και τέλος, ο πίνακας FANANlieu περιλαμβάνει τις δομές με τοπικό συμπλήρωμα (π.χ. Ο Γιώργος θα κάνει ημερήσια εκδρομή στην Ξάνθη). Μελετήσαμε, επίσης, την παρουσία των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων Ε(Ε)Ο και των παραλλαγών τους σε γραπτά κείμενα της νέας ελληνικής, καθώς και τις αμφισημίες που δημιουργούνται κατά την εφαρμογή των γλωσσικών μας δεδομένων. Τα γλωσσικά δεδομένα που παρήχθησαν στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας βρίσκουν εφαρμογή στη διδακτική της ελληνικής αν ενσωματωθούν σε ένα σύστημα επεξεργασίας φυσικών γλωσσών. Στο τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάσαμε ενδεικτικές δραστηριότητες για τη διδασκαλία των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων και των παραλλαγών τους μέσω του εργαλείου των συμφραστικών πινάκων. Η έρευνα για τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες της νέας ελληνικής μπορεί να αποβεί χρήσιμη σε εφαρμογές που βασίζονται στην επεξεργασία φυσικών γλωσσών, όπως η αυτόματη ανάλυση κειμένων, ο εντοπισμός και η εξαγωγή πληροφοριών, η περίληψη κειμένων, ο ορθογραφικός έλεγχος σωμάτων κειμένων, η εξάλειψη αμφισημιών σε σημασιολογικό επίπεδο (word sense disambiguation) και άλλες εφαρμογές που βασίζονται σε μονόγλωσσα ή πολύγλωσσα τυποποιημένα γλωσσικά δεδομένα. Επιπλέον, το ερευνητικό έργο που παρουσιάστηκε μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο για τη μετάφραση και κυρίως για την αυτόματη μετάφραση, καθώς κατά τη μορφολογική ανάλυση του κειμένου-πηγή το εκάστοτε σύστημα θα πρέπει να αναγνωρίσει τις σύνθετες λέξεις ως σύνολα. Λόγου χάρη, αν η ακολουθία κόκκινη σάλτσα δεν αναγνωριστεί ως σύνθετη θα μεταφραστεί από το σύστημα ως sauce rouge, ενώ η αντιστοιχία της στα γαλλικά είναι sauce à la tomate. Υπάρχουν και οι περιπτώσεις όπου το σύστημα θα πρέπει να ανα- 270

289 ΕΠΙΛΟΓΟΣ γνωρίσει τη σύνθετη λέξη στη γλώσσα-πηγή, αλλά η αντιστοιχία στη γλώσσαστόχο να είναι μία απλή λέξη, όπως η σύνθετη λέξη υλικές ζημιές που αντιστοιχεί στη γαλλική απλή λέξη dégâts. Δεδομένου ότι πληθώρα πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων της δομής ΕΟ αποτελούν μεταφραστικά δάνεια από άλλες γλώσσες (αγγλική, γαλλική κ.ά.), όπως για παράδειγμα τα σύνθετα τροφική αλυσίδα και πολιτιστικό κέντρο, τα οποία προέρχονται από τα σύνθετα food chain και centre culturel αντίστοιχα, θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί περαιτέρω μελέτη με αντικείμενο την ετυμολογία των πολυλεκτικών συνθέτων. Με βάση το λεξικό των πολυλεκτικών συνθέτων που κατασκευάσαμε, θα μπορούσαν να μελετηθούν οι αντιστοιχίες μεταξύ των γλωσσών. Για παράδειγμα, το απλό ουσιαστικό ζώνη ως δεύτερο συστατικό της σύνθετης λέξης νομισματική ζώνη μεταφράζεται ως zone (zone monétaire), ενώ στην περίπτωση του συνθέτου υγειονομική ζώνη μεταφράζεται ως cordon (cordon sanitaire). Η συντακτική περιγραφή που πραγματοποιήθηκε και η κατανομή των κατηγορηματικών ονομάτων σε πίνακες του λεξικού-γραμματικής μπορεί επίσης να συμβάλει στη μετάφραση, καθώς οι αντιστοιχίες στη γλώσσα-στόχο μπορεί να ποικίλλουν ανάλογα με τις συντακτικο-σημασιολογικές ιδιότητες των λημμάτων. Για παράδειγμα, στην αγγλική γλώσσα η ερωτηματική πρόταση Κάνατε καλό αεροπορικό ταξίδι; μεταφράζεται ως Did you have a good flight? και η πρόταση Έγιναν βουλευτικές εκλογές τον Ιούνιο μεταφράζονται ως General elections were held in June. Ως μελλοντικοί στόχοι τίθενται ο καθορισμός πιο τυποποιημένων κριτηρίων για τον διαχωρισμό της σύνθετης λέξης από τις ελεύθερες ακολουθίες και ο εμπλουτισμός του ηλεκτρονικού μορφολογικού λεξικού των πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων, καθώς, όπως συμπεραίνει και η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη στον πρόλογο του Αντίστροφου Λεξικού της Νέας Ελληνικής, «στον αγώνα για την καταγραφή της γλωσσικής πραγματικότητας η ήττα του λεξικογράφου είναι δεδομένη». Επιπλέον, πρόκειται να μελετηθούν και τα σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα της δομής ΕΟ που συντάσσονται με άλλα υποστηρικτικά ρήματα εκτός του κάνω, π.χ. δίνω/παίρνω εκπαιδευτική άδεια, έχω αγωνιστικό πνεύμα κ.ά. και να δημιουργηθούν οι αντίστοιχοι πίνακες του Λεξικού-Γραμματικής. Σε επόμενο στάδιο, θα δημιουργηθούν κλιτικοί γράφοι και για τα υπόλοιπα μέρη του λόγου εκτός των ουσιαστικών και των επιθέτων με σκοπό την επεξεργασία και των άλλων κατηγοριών πολυλεκτικών μονάδων μέσω του προγράμματος Multiflex. Επιπρόσθετα, τα γλωσσικά μας δεδομένα θα ενσωματωθούν στον συντακτικό αναλυτή της νέας ελληνικής. 271

290 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Τέλος, η εφαρμογή σε ένα επισημειωμένο σώμα κειμένων των ερευνητικών μας αποτελεσμάτων θα συντελούσε στον έλεγχο της ακρίβειάς τους και κατά συνέπεια στη βελτίωσή τους. 272

291 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ά. (1986) Η νεολογία στην κοινή νεοελληνική, Διδακτορική Διατριβή, A. Π. Θ., Θεσσαλονίκη. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ά. (1996α) «Η νεοελληνική σύνθεση», στο Κατσιμαλή Γ. & Φ. Καβουκόπουλος (εκδ.) Ζητήματα νεοελληνικής γλώσσας - Διδακτική προσέγγιση, Τομέας Γλωσσολογίας Τμήματος Φιλολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης, Ρέθυμνο, σσ Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ά. (1996β) «Η διδασκαλία των μη απλών λεξικών μονάδων της νέας ελληνικής», Η νέα ελληνική ως ξένη γλώσσα Προβλήματα διδασκαλίας, Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, σσ Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ά. (2000) «Η μορφολογική ανάλυση και η διδασκαλία της νεοελληνικής ορθογραφίας», στο Αντωνοπούλου Ν., Α. Τσαγγαλίδης, Μ. Μουμτζή (επιμ.) Η διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας, Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, σσ Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ά. (2006) «Πρόταση για τη διδασκαλία της μεταφοράς», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα-Πρακτικά της 26 ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2005, σσ Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ά. & Δ. Χειλά-Μαρκοπούλου (2003) «Συγχρονικές και διαχρονικές τάσεις στο γένος της ελληνικής: μια θεωρητική πρόταση», στο Α- ναστασιάδη-συμεωνίδη Ά., Ράλλη Α. & Δ. Χειλά-Μαρκοπούλου (επιμ.) Θέματα Νεοελληνικής Γραμματικής: Το γένος, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, σσ Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ά. & Α. Φλιάτουρας (2004) «Η διάκριση [λόγιο] και [λαϊκό] στη Νέα Ελληνική: ορισμός και ταξινόμηση», Πρακτικά του 6 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Σεπτεμβρίου 2003, Ρέθυμνο: CD- ROM. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ά. & Α. Ευθυμίου (2005) Οι στερεότυπες εκφράσεις και η διδακτική της νέας ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ά., Ευθυμίου Α. & Α. Φλιάτουρας (2012) «Τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα της Νέας Ελληνικής», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα- Πρακτικά της 32 ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., 6-8 Μαΐου 2011, Θεσσαλονίκη, σσ Βελούδης Γ. (2005) Η σημασία πριν, κατά και μετά τη γλώσσα, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική. 273

292 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Βοσκάκη Ρ. & Ι. Θηλυκός (2003) «Αναπαράσταση των ουσιαστικοποιημένων επιθέτων της Νέας Ελληνικής με διαδικασίες αυτοματισμού πεπερασμένων καταστάσεων», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα-Πρακτικά της 23 ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., Μαΐου 2002, Θεσσαλονίκη, σσ Βοσκάκη Ρ. & Δ. Καζαντζή (2004) «Εξάλειψη αμφισημιών σε ουσιαστικοποιημένα επίθετα και επιρρήματα», Πρακτικά του 6 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Σεπτεμβρίου 2003, Ρέθυμνο. Βοσκάκη Ρ. & Σ. Μπακούρα (2004) «Εξάλειψη αμφισημιών των νομισματικών μονάδων, συμβόλων και γλωσσών στη Νέα Ελληνική και ενσωμάτωσή τους σε συστήματα αυτόματης ανάλυσης κειμένων», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα- Πρακτικά της 24ης Ετήσιας Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 9-11 Μαΐου 2003, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σσ Γαβριηλίδου Z. (1995) «Τα σύνθετα ουσιαστικά του τύπου Ουσιαστικό+Ουσιαστικό στην ίδια πτώση στη Νέα Ελληνική», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 1994, σσ Γαβριηλίδου Ζ. (1999) «Πολυλεκτικά παραθετικά σύνθετα», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, Πρακτικά της 19 ης Ετήσιας Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας, Θεσσαλονίκη: Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σσ Γαβριηλίδου Ζ. (2001) «Η καλλιέργεια του λεξιλογίου με τη βοήθεια των τάξεων αντικειμένων», Πρακτικά της 3ης Επιστημονικής Ημερίδας Νέας Ελληνικής Γλώσσας με θέμα «Η καλλιέργεια της γραπτής γλωσσικής έκφρασης στο σχολείο: αρχές, προβλήματα, προοπτικές και διδακτικές προσεγγίσεις», Αλεξανδρούπολη, σσ Γαβριηλίδου Ζ. (2002) «Tάξεις Αντικειμένων: Ανάλυση του μοντέλου και εφαρμογές κατά τη διδασκαλία της ελληνικής ως μητρικής ή ως δεύτερης», Journal of Applied Linguistics, vol. 16, Θεσσαλονίκη, σσ Γαβριηλίδου Ζ. & Θ. Νάκας (2002) «Παραθετικά σύνθετα», Γλώσσα, παράρτημα αρ. 1. Αθήνα: Βιβλιορυθμός. Γάκης Π., Γ. Ορφανός & Ά. Ιορδανίδου (1999) «Υπολογιστική επεξεργασία της νέας ελληνικής: καταγραφή της μορφοσυντακτικής ασάφειας», Γλώσσα, 49, σσ Γεωργακόπουλος Θ., Γ. Κωστόπουλος, Γ. Μαρκόπουλος & Σ. Σκοπετέας (2009), «Φραστικά σύνθετα της Νέας Ελληνικής: σχηματισμός και λειτουργία του πλη- 274

293 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ θυντικού», Πρακτικά του 8 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Ι- ωάννινα, 30 Αυγούστου-2 Σεπτεμβρίου 2007, σσ Θαβώρης Α. (1969) Ουσιαστικά από επίθετα (και μετοχές) στη Νέα Ελληνική, Θεσσαλονίκη: Ελληνικά (παράρτημα). Θηλυκός Ι. (2000) Ένα σύστημα ανάλυσης κειμένων της Νέας Ελληνικής: Αναπαράσταση και εξάλειψη αμφισημιών, Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Θώμου Π. (2002) «Λεξιλογικές συνάψεις (lexical collocations) σε ονοματικές φράσεις στο λόγο φυσικών και μη φυσικών ομιλητών της ελληνικής», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 22, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σσ Θώμου Π. (2006) Λεξι(λογι)κές συνάψεις (lexical collocations) στη Νέα Ελληνική ως ξένη γλώσσα, Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ιορδανίδου Ά. (2004) «Η ορολογία στα λεξικά γενικής γλώσσας», στο Κατσογιάννου Μ. & Ε. Ευθυμίου (επιμ.) Ελληνική Ορολογία: Έρευνα και Εφαρμογές, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, σσ Ιορδανίδου Ά. & Έ. Μάντζαρη (2005) «Τα θηλυκά επαγγελματικά ουσιαστικά: γλωσσική χρήση και τυποποίηση», Πρακτικά 5 ου Συνεδρίου «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία», Λευκωσία, Κύπρος, Νοεμβρίου 2005, σσ Ιωαννίδου Κ. (2006) Μέθοδοι εξάλειψης μορφολογικών αμφισημιών κατά την αυτόματη ανάλυση κειμένων της Νέας Ελληνικής, Μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Καζαντζή Δ., Κωστενιάν Ν., Λοϊζίδου Θ., Παυλίδου Π., Ρίζου Αικ. & Π. Ταμπάνογλου (2003) «Προβλήματα στην αυτόματη κλίση απλών και σύνθετων ονομάτων», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, Πρακτικά της 23 ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας, ΑΠΘ, Μαΐου 2002, Θεσσαλονίκη, σσ Κολιοπούλου Μ. (2006) Περιγραφή και ανάλυση των χαλαρών πολυλεκτικών συνθέτων της Νέας Ελληνικής, Διπλωματική μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών. Κουτσογιάννης Δ. (2008) «Διδακτική αξιοποίηση των ηλεκτρονικών λεξικών και σωμάτων κειμένων: Θεωρητικό πλαίσιο», Ηλεκτρονική δημοσίευση στη διαδικτυακή πύλη του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας: /theory.html. Κωνσταντάρα Ζ. (2004) «Ταξινόμηση των μονολεκτικών ουσιαστικών της ΝΕ με βάση τα σημασιοσυντακτικά χαρακτηριστικά τους», Μελέτες για την Ελληνική 275

294 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Γλώσσα-Πρακτικά της 24 ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Α.Π.Θ, Θεσσαλονίκη, 9-11 Μαΐου 2003, σσ Μαυρόπουλος Α. (2012) Ένα σύστημα αυτόματης ανάλυσης κειμένων της Νέας Ελληνικής. Μέθοδοι αναπαράστασης των κυρίων ονομάτων προσώπων, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Μήτσκα Α. & Ι. Μιχαηλίδης (2004) «Αυτόματη επεξεργασία αρκτικολέξων και α- κρωνύμων Νέας Ελληνικής», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα-Πρακτικά της 24 ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Α.Π.Θ, Θεσσαλονίκη, 9-11 Μαΐου 2003, σσ Μικρός Γ. & Μ. Ζ. Φουντοπούλου (2002) «Η αξιοποίηση των Ηλεκτρονικών Σωμάτων Κειμένων στη διδασκαλία της Ισπανικής ως ξένης γλώσσας», Πρακτικά «Η διδασκαλία της ξένης γλώσσας σε ενηλίκους: Εμπειρίες και προοπτικές», Διδασκαλείο Ξένων Γλωσσών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, σσ Μίχου Α. (2008) «FIPSGREEK: Ένα μοντέλο συντακτικής ανάλυσης της νέας ελληνικής», 8 ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας, 30 Αυγούστου-3 Σεπτεμβρίου 2007, Ιωάννινα, Ελλάδα, σσ Μότσιου Β. (1994) Στοιχεία λεξικολογίας: εισαγωγή στη νεοελληνική λεξικολογία, Αθήνα: Νεφέλη. Μπακάκου-Ορφανού Α. (2005) «Η λέξη της Νέας Ελληνικής στο γλωσσικό σύστηµα και στο κείµενο», Περιοδικό «Παρουσία», Παράρτηµα 65. Νάκας Θ. & Ζ. Γαβριηλίδου (2005) Δημοσιογραφία και Νεολογία. Τίτλοι-ευρήματα για θέματα-εκπλήξεις, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Ξυδόπουλος Γ. Ι. (2008) Λεξικολογία-Εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Ορφανός Γ., Π. Γάκης & Ά. Ιορδανίδου (2000) «Μορφοσυντακτική ασάφεια της νέας ελληνικής: η περίπτωση επιθέτου-ουσιαστικού-επιρρήματος», Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2000, σσ Παυλίδου Θ.-Σ. (2006) Γλώσσα-Γένος-Φύλο, 2 η έκδοση, Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη). Πολίτης Π. (2006) «Το καπέλο του δημοσιογραφικού άρθρου: Από το περικείμενο στο κείμενο», στο Καββαδία Α., Μ. Τζωαννοπούλου & Α. Τσαγγαλίδης (επιμ.) 13ο Διεθνές Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας Νέες Κατευθύνσεις στην Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία, Θεσσαλονίκη, Δεκεμβρίου 2003, Θεσσαλονίκη: Ελληνική Εταιρεία Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας, σσ

295 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ράλλη Α. (1991) «Λεξική φράση: Αντικείμενο μορφολογικού ενδιαφέροντος», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, Φιλοσοφική Σχολή, Α.Π.Θ, Θεσσαλονίκη, 1990, σσ Ράλλη Α. (2007) Η σύνθεση των λέξεων: Διαγλωσσική μορφολογική προσέγγιση, Αθήνα: Πατάκης. Ράλλη Α. (2008) «Η μορφολογία ως αυτόνομο τμήμα της γραμματικής», στο Μόζερ Α. κ.ά. (επιμ.) Γλώσσης Χάριν. Τόμος αφιερωμένος από τον Τομέα Γλωσσολογίας στον καθηγητή Γεώργιο Μπαμπινιώτη, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σσ Σκλαβούνου Έλ. (1997) «Συντακτική ταξινόμηση των κατασκευών της ονοματοποίησης του επιθέτου στα Νέα Ελληνικά», Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 17 ης Ετήσιας Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Απριλίου 1996, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σσ Σκλαβούνου Έλ. (1999) «Ηλεκτρονικό μορφολογικό λεξικό επιθέτων και ουσιαστικών της νέας ελληνικής», Μελέτες για την ελληνική γλώσσα, Πρακτικά της 19 ης Ετήσιας Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Απριλίου 1998, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σσ Συμεωνίδου-Χριστίδου Τ. (1998) Εισαγωγή στη Σημασιολογία, Θεσσαλονίκη: Studio University Press. Σφέτσιου Β. (2007) Κατηγορηματικά ονόματα: μέθοδος ανάλυσής τους για ηλεκτρονικές εφαρμογές, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Τσακνάκη Ο. (2005) Προβληματική της παροιμίας στη μετάφραση: Η χρήση της στη νέα ελληνική και η ηλεκτρονική επεξεργασία της, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Φίστα Ε. (2007) Μέθοδος αυτόματης αναπαράστασης προθηματοποιημένων και σύνθετων ρημάτων της γλώσσας και της επικοινωνίας, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Φίστα Ε. & Β. Φούφη (2010) «Διδασκαλία της Νέας Ελληνικής μέσω συστημάτων αυτόματης επεξεργασίας φυσικών γλωσσών», Πρακτικά του Πανελλήνιου Συνεδρίου με θέμα: «Η Διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας (ως πρώτης/μητρικής, δεύτερης/ξένης)», Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, Νυμφαίο Φλώρινας, 4-6 Σεπτεμβρίου 2009 [ Φούφη Β. (2005) Μέθοδοι και κριτήρια σημασιολογικής κωδικοποίησης των ουσιαστικών της Νέας Ελληνικής με σκοπό την αυτόματη ανάλυση κειμένων, Αδημοσίευτη 277

296 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ μεταπτυχιακή εργασία, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Φωτοπούλου Α., Γιαννόπουλος Γ., Ζουράρη Μ. & Μ. Μίνη (2009) «Αυτόματη Αναγνώριση και Εξαγωγή Πολυλεκτικών Ονοματικών Εκφράσεων από Σώματα Κειμένων», Πρακτικά της 28 ης Ετήσιας Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., Απριλίου 2008, Θεσσαλονίκη, σσ Χιώτη Α. (2010) Οι παγιωμένες εκφράσεις της Νέας Ελληνικής: ιστορική διάσταση, ταξινόμηση και στερεοτυπικόητα, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ξενόγλωσση Abeillé A. (1988) A Lexicalized Tree Adjoining Grammar for French: The General Framework, Technical report (CIS), Department of Computer & Information Science, University of Pensylvania. Aduriz I., I. Aldezabal, O. Ansa, X. Artola & A. Díaz de Ilarraza (1998) EDBL: a Multi-Purposed Lexical Support for the Treatment of Basque, Proceedings of the 1st LREC Conference, Vol II, Granada, pp Aldezabal I., Ansa O., Arrieta B., Artola X., Ezeiza N., Hernández G. & M. Lersundi (2001), EDBL: a General Lexical Basis for the Automatic Processing of Basque, IRCS Workshop on Linguistic Databases, Philadelphia. Alegria I., Ol. Ansa, X. Artola, N. Ezeiza, K. Gojenola & R. Urizar (2004) Representations and Treatment of Multiword Expressions in Basque, Second ACL Workshop on Multiword Expressions: Integrating Processing, July 2004, pp Anastassiadis-Simeonidis A., T. Kyriacopoulou, E. Sklavounou, I. Thilikos & R. Voskaki (2000), A system for analyzing texts in Modern Greek : Representing and solving ambiguities, In Proceedings of the Workshop on Computational Lexicography and Multimedia Dictionaries Comlex 2000, Patras, September 2000, pp Antoniadis G., S. Echinard, O. Kraif, T. Lebarbé & C. Ponton (2005) «Modélisation de l'intégration de ressources TAL pour l apprentissage des langues : la plateforme MIRTO», Apprentissage des langues et systèmes d'information et de communication (ALSIC) 8 : 2, pp [ /alsic_v08_04-rec4.htm]. Antoniadis G., Fairon C., Granger S., Medori J. & V. Zampa (2007) «Quelles machines pour enseigner la langue?», The 13th Conference on Natural Language 278

297 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Processing (TALN 2006), April , Leuven (Belgium), Leuven: Belgium, pp Attia M., A. Toral, L. Tounsi, P. Pecina & J. van Genabith (2010) Automatic Extraction of Arabic Multiword Expressions, Proceedings of the Workshop on Multiword Expressions: from Theory to Applications (MWE 2010, 23 rd International Conference on Computational Linguistics COLING 2010, 28 August 2010, Beijing International Convention Center, Beijing, pp Baldwin T. & S. Nam Kim (2008) Standardised Evaluation of English Noun Compound Interpretation, Proceedings of the LREC Workshop Towards a Shared Task for Multiword Expressions (MWE 2008), 1 june 2008, Marrakech, Morocco, pp Bally Ch. (1965) Linguistique générale et linguistique française, Éditions Francke. Bartning I. (1976) Remarques sur la syntaxe et la sémantique des pseudo-adjectifs dénominaux en français, Stockholm. Benveniste E. (1967) Fondements syntaxiques de la composition nominale, BLSP 62 : 1, Paris, Klincksieck, pp Biber D., S. Conrad & V. Cortes (2003) Lexical bundles in speech and writing: an initial taxonomy. In A. Wilson, P. Rayson and T. McEnery (eds.) Corpus Linguistics by the Lune: a festschrift for Geoffrey Leech, Peter Lang, Frankfurt, pp Blanc O., K. Ioannidou & R. Voskaki (2005) Automatic elimination of lexical ambiguities in Modern Greek: presentation of the Elag system, Studies in Greek Linguistics, Proceedings of the 25th Annual Meeting of the Department of Linguistics, Faculty of Philosophy, Aristotle University of Thessaloniki, 7-9 May 2004, pp Bonan-Garrigues M. (1993) Méthode de paramétrage des dictionnaires et des grammaires électroniques, Thèse de Doctorat en Sciences du Langage, Université Paris 7. Boons J.-P., Guillet A., Leclère C. (1976) La Structure des Phrases Simples en Français, Constructions intransitives, Librairie Droz, Genève. Borillo A. (1971a) Les constructions réciproques et symétriques en français, Thèse de 3 ème cycle, Aix : Université d Aix. Borillo A. (1971b) «Remarques sur les verbes symétriques français», Langue Française 11, Paris : Larousse, pp Borillo A. (1999) "Partition et localisation spatiale : les noms de localisation interne", Langages 136, Larousse, pp

298 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Carter R. & M. McCarthy (1988) Vocabulary and Language Teaching, London: Longman. Caselli H., Villavicencio A., Machado A. & M. J. Finatto (2009) Statistically-Driven Alignment-Based Multiword Expression Identification for Technical Domains, Proceedings of the 2009 Workshop on Multiword Expressions: Identification, Interpretation, Disambiguation, Applications (ACL-IJCNLP 2009), 6 August 2009, Suntec, Singapore, pp Chinchor N. (1998) MUC-7 Named Entity Task Definition (version 3.5), Proceedings of the 7th Message Understanding Conference (MUC-7), 19 Avril -1er Mai 1998, Fairfax, Virginia, USA. Choueka Y., Klein S. T. & E. Neuwitz (1983) Automatic Retrieval of Frequent Idiomatic and Collocational Expressions in a Large Corpus, ALLC Journal 4: 1 (Association for Literary and Linguistic Computing), pp Chrobot A. (1999) «Enrichissement terminologique en anglais fondé sur des dictionnaires généraux et spécialisés», Condamines, A., Enguehard, Ch. (eds.) Terminologie et intelligence artificielle, Actes des Troisièmes Rencontres TIA, Nantes, Mai 1999, Terminologies Nouvelles, Nο 19, Bruxelles, Agence de francophonie et Communauté française de Belgique, pp Constant M. & A. Yannacopoulou (2003) «Le dictionnaire électronique du grec moderne : conception et développement d outils pour son enrichissement et sa validation», Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, Πρακτικά της 23 ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας, ΑΠΘ, Μαΐου 2002, Θεσσαλονίκη, σσ Constant M. & A. Sigogne (2011) MWU-aware Part-of-Speech Tagging with a CRF model and lexical resources, Proceedings of the Workshop on Multiword Expressions: from Parsing and Generation to the Real World (MWE 2011), 23 June 2011, Portland, Oregon, USA, pp Constant M. & I. Tellier (2012) Evaluating the Impact of External Lexical Ressources into a CRF-based Multiword Segmenter and Part-of-Speech Tagger, Proceedings of the Eight International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC'12), Istanbul, Turkey, May 2012, pp Corbin D. (1997) «Locutions, composés, unités polylexématiques : Lexicalisation et mode de construction», Michel Martin-Baltar (dir.) La locution entre langue et usage, Fontenay-aux-Roses : ENS Éditions, pp Courtois B. (1994) «Marques Lexicales, Syntaxiques, Sémantiques dans le DELAS V08E», Rapport technique, Laboratoire d Automatique Documentaire et Linguistique. 280

299 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Courtois B. & E. Laporte (1996) Grammatical disambiguation of French words using part of speech of words in the context, Progress Research Report/Copernicus Project 621 GRAMLEX, Deliverabe D3D1, Paris: University of Paris 7. Cruse A. (2004) Meaning in Language: An Introduction to Semantics and Pragmatics, Oxford: Oxford University Press. Daille B. (2003) Conceptual Structuring through Term Variations, Proceedings of the ACL 2003 workshop on Multiword Expressions: analysis, acquisition and treatment, Vol. 18, 12 July 2003, Sapporo, Japan, pp Daladier A. (1996) «Le rôle des verbes supports dans un système de conjugaison nominale et l existence d une voix nominale en français», Langages, 30 ème année, no 121, pp Danlos L. (1980) Représentation d informations linguistiques : constructions N être Prép X, Thèse de 3ème cycle, LADL, Université Paris VII. Danlos L. (1988) «Les phrases à verbe support être Prép», Langages, 23 e année, no 90, pp Danlos L. (1998) Linguistic ways for expressing a discourse relation in a lexicalized text generation system, Proceedings of the Discourse Relations and Discourse Markers Workshop, COLING-ACL'98, Montréal, pp Darmesteter A. (1874) Traité de la formation des mots composés dans la langue française comparée aux autres langues romanes et au latin, Paris, Champion. Di Sciullo A.-M. & E. Williams (1987) On the definition of word, MIT Press. Diamantaras K., I. Michailidis & S. Vasileiadis (2005) Greek Named Entity Recognition using Support Vector Machines, Proceedings of the 7th International Conference on Greek Linguistics (ICGL 7), University of York (UK), 8th - 10th September Dias G. (2003) Multiword Unit Hybrid Extraction, Proceedings of the ACL 2003 workshop on Multiword Expressions: analysis, acquisition and treatment, Vol. 18, 12 July 2003, Sapporo, Japan, pp Dister A. (1999) «Développer des grammaires locales de levée d ambiguités pour INTEX», In Fairon C. (ed.), Analyse Lexicale et Syntaxique: Le système INTEX. Special issue of Lingvisticæ Investigationes 22 ( ), pp Dister A. (2001) «Levée d ambiguïtés sur les mots lexicaux et grammaticaux», Lingvisticae Investigationes, XXIV:1, pp Downdall J., Rinaldi F., Ibekwe-SanJuan F. & E. SanJuan (2003) Complex structuring of term variants for Question Answering, Proceedings of the ACL

300 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ workshop on Multiword Expressions: analysis, acquisition and treatment, Vol. 18, 12 July 2003, Sapporo, Japan. Dubois J. (1960) «Les notions d unité sémantique complexe et de neutralisation dans le lexique», Cahiers de lexicologie II, pp Fotopoulou A. (1993) Une classification des phrases à compléments figés en grec moderne. Étude morphosyntaxique des phrases figées, Thèse de doctorat de linguistique, Paris : Université Paris VIII. Foufi V. (2013) «Les noms composés A(A)N et leurs variantes», In Fryni Kakoyianni-Doa (dir.) Penser le Lexique-Grammaire, perspectives actuelles, Éditions Honoré Champion, pp Frantzi K., Ananiadou S. & H. Mima (2000) Automatic Recognition of Multi-Word Terms, International Journal on Digital Libraries 3(2), pp Frantzi K. (2003) Updating LSP dictionaries with collocational information, In Dawn Archer, Paul Rayson, Andrew Wilson and Tony Mc Enery (eds), UCREL Technical Papers Special Issue: Corpus Linguistics 2003, UCREL, 2003, Vol. 16, pp Friburger N. (2002) Reconnaissance automatique des noms propres : Application à la classification automatique des textes journalistiques, Thèse de doctorat, Université de Tours. Garrigues M. (1999) «Nouvelles concordances pour l enseignement des langues», In Fairon, Cédrick (ed.), Analyse Lexicale et Syntaxique: Le système INTEX, Special issue of Lingvisticӕ Investigationes XXII ( ), pp Giry-Schneider J. (1978) Les nominalisations en français. L'opérateur faire dans le lexique, Genève: Droz. Giry-Schneider J. (1987) Les prédicats nominaux en français. Les phrases simples à verbe support, Genève: Droz. González Rey Ι. (2002) La phraséologie du français, Presses Universitaires du Mirail : Université de Toulouse-Le Mirail. Grégoire N. (2007) Design and Implementation of a Lexicon of Dutch Multiword Expressions, ACL 2007 Workshop A Broader Perspective on Multiword Expressions, 28 June 2007, Prague, Czech Republic, pp Grégoire N. (2010), DuELME: a Dutch electronic lexicon of multiword expressions, Language Resources & Evaluation 44, pp Grevisse M. (1969) Le Bon Usage, Duculot, Gembloux. 282

301 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Gross G. (1989) Les constructions converses du français, Genève: Droz. Gross G. (1990) «Définition des noms composés dans un lexique-grammaire», Langue Française 87, Paris : Larousse. Gross G. (1994) «Les classes d objets», Rapport interne du LLI, Villetaneuse : Université Paris XIII. Gross G. (1995) «À propos de la notion d humain», Lingvisticae Investigationes Supplementa 17, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, pp Gross G. (1996) Les expressions figées en français : Noms composés et autres locutions, Paris : Ophrys. Gross G. (2012) Manuel d analyse linguistique. Approche sémantico-syntaxique du lexique, Presses Universitaires du Septentrion. Gross M. Semantic marks in the lexicon, αδημοσίευτο επιστημονικό κείμενο. Gross M. (1971) «Grammaire transformationnelle et enseignement du français», Langue Française 11, pp Gross M. (1975) Méthodes en Syntaxe, Régime des constructions complétives, Paris : Hermann. Gross M. (1977) Grammaire transformationnelle du français : Syntaxe du nom, Paris : Cantilène, nouvelle éd Gross M. (1981a) «Un adjectif épithète peut être sujet d un verbe», Lingvisticae Investigationes V : 1, John Benjamins B. V. : Amsterdam, pp Gross M. (1981b) «Les bases empiriques de la notion de prédicat sémantique», Langages 63, Paris : Larousse, pp Gross M. (1986) Lexicon-Grammar: The Representation of Compound Words, Proceedings of Coling 1986, Bonn, pp Gross M. (1988) «Adjectifs composés», In Blanche-Benveniste Cl., Chervel A. & M. Gross (eds) Grammaire et histoire de la grammaire. Hommage à la mémoire de Jean Stefanini, Publications de l Université de Provence, pp Gross M. (1994) The lexicon-grammar of a language: the application of French, In R.E.Asher (ed.) Encyclopedia of Language and Linguistics, pp Gross M. (1995) «Quelques considérations sur les marques sémantiques d un dictionnaire électronique», Lexiques-grammaires comparés et traitements automatiques Actes du deuxième colloque international LGC, Montréal, pp Gross M. (2001) «Les ambigüités», Lingvisticae Investigationes 24 : 1, John Benjamins : Amsterdam, pp

302 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Guilbert L. (1965) La formation du vocabulaire de l aviation, Paris : Larousse. Gurrutxaga A. & I. Alegria (2011) Automatic extraction of NV expressions in Basque: basic issues on cooccurrence techniques, Proceedings of the Workshop on Multiword Expressions: from Parsing and Generation to the Real World (MWE 2011), ACL/HLT conference, Portland, pp Harris, Z. S. (1951) Methods In Structural Linquistics, Chicago: The University of Chicago Press. Harris, Z. S. (1964) «The Elementary Transformations», T.D.A.P., Université de Pennsylvanie, Επανατύπωση στο Papers in Structural and Transformationl Linguistics, Reidel, Dordrecht, Harris Z. S. (1976) Notes du cours de syntaxe, Paris : Seuil. Ibekwe-SanJuan F. & SanJuan E. (2003) TermWatch : cartographie de réseaux de termes In Proceedings of the 5th Conference on Terminologie et Intelligence Artificielle (TIA 03), pp Ikehara S, S. Shirai & T. Kawaoka (1995) Automatic Extraction of Collocations from Very Large Japanese Corpora using N-grams Statistics, Transactions of Information Processing Society of Japan 11, pp Ioannidou K., I. Michailidis, P. Politis & S. Voyatzi (2005) «Paramétrage du corpus grec numérique par genre textuel : le discours journalistique», 25e colloque international sur le lexique et la grammaire, Liverpool (προφορική ανακοίνωση). Isabelle P. (1984) Another look at nominal compounds, In Yorick Wilks (ed.) COL- ING ACL, pp Jackson H. & E. Zé Amvela (2000) Words, Meaning and Vocabulary: An Introduction to Modern English Lexicology, London: Continuum. Johns T. (1991) Should you be persuaded Two samples of data-driven learning materials, In Johns T. & Ph. King (ed.) Classroom Concordancing, ELR Journal, Vol. 4, pp Johns T. (2002) Data-driven learning: the perpetual challenge, In B. Kettemann & G. Marko (eds.) Teaching and Learning by Doing Corpus Analysis, Amsterdam: Rodopi, pp Jung R. (1990) «Remarques sur la constitution du lexique des noms composés», Langue Française 87, pp Kalampokis A. & T. Kyriacopoulou (2005) «L évolution de la langue grecque : Étude statistique à partir des corpus», 24 th International Conference on Lexis & Grammar, September 2005, Liverpool, UK. 284

303 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Kalampokis A. & T. Kyriacopoulou (2006) «Vers une extraction automatique des mots composιs en grec moderne : problθmes et perspectives/approche linguistique et statistique», 25 θme Colloque International sur le Lexique et la Grammaire, 6-10 Septembre, Palerme, Italie. Karan M., najder J. & B. Dalbelo Baiζ (2012) Evaluation of Classification Algorithms and Features for Collocation Extraction in Croatian, Proceedings of the Eight International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC'12), Istanbul, Turkey, May 2012, pp Kita K, Y. Kato, T. Omoto & Y. Yano (1994) A comparative Study of Automatic Extraction of Collocations from Corpora: Mutual Information vs. Cost Criteria, Journal of Natural Language Processing 1, pp Kocourek R. (1982) La langue française de la technique et de la science, Brandstetter. Kyriacopoulou T. (1990) Les dictionnaires électroniques. La flexion verbale en grec moderne, Thèse de Doctorat, Paris : Université Paris VIII. Kyriacopoulou T., Mrabti S. & A. Yannacopoulou (2002) «Le dictionnaire électronique des noms composés en grec moderne», Lingvisticæ Investigationes 25 : 1, Amsterdam-Philadelphia : John Benjamins Publishing Co, pp Kyriacopoulou T. & V. Sfetsiou (2002) «Les constructions nominales à verbe support en grec moderne», Linguistic Insights 5, Phrases and Phraseology Data and Descriptions / Stefania Nuccorini, Wien, Lang, pp Kyriacopoulou T. (2005) L analyse automatique des textes écrits : le cas du grec moderne, University Studio Press, Thessalonique. Kyriakopoulou A. (2011) Les noms composés du type N (E+DET:G) N:G en grec moderne, Thèse de doctorat, Université Paris-Est Marne-la-Vallée, Paris. Labelle J. (1974) Étude de constructions avec opérateur avoir (nominalisations et extensions), Thèse de 3 ème cycle, Université Paris 7. Laborde-Milaa I. (1997) «Le chapeau de presse : (re)formulation et visées pragmatiques», Pratiques 94, Genres de la presse écrite, pp Lakoff G. (1987) Cognitive models and prototype theory, In Ulric Neisser (Ed.) Concepts and Conceptual Development: Ecological and Intellectual Factors in Categorization, New York: Cambridge University Press, pp Langer S. (2004) «A linguistic test battery for support verb constructions», Lingvisticae Investigationes, Tome XXVII, pp Laporte E. (1994) Experiences in Lexical Disambiguation Using Local Grammars, In F. Kiefer, G. Kiss and J. Pajzs Papers in Computational Lexicography, 285

304 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ COMPLEX 94, 7-10 July 1994, Budapest, Hungarian Academy of Sciences, pp Laporte E. (2001) Reduction of lexical ambiguity, Lingvisticae Investigationes, XXIV:1, pp Laporte E. & M. Silberztein (1996) Ambiguity rates. Automatic analysis of French text corpora and computation of ambiguity rates for different tagsets, In Laporte E. (ed.) GRAMLEX Deliverables, October 1995-June 1996, Laboratoire d automatique documentaire et linguistique, University of Paris 7-Denis-Diderot. Laporte E. & A. Monceaux (1997) Grammatical disambiguation of French words using part of speech, inflectional features and lemma of words in the context, Final Research Report/Copernicus Project 621 GRAMLEX, Deliverabe R3D2, Paris, University of Paris 7. Laporte E. & A. Monceaux (1999) Elimination of Lexical Ambiguities by Grammars: The ELAG system, Lingvisticae Investigationes XXII - special issue: Analyse Lexicale et Syntaxique: Le système INTEX, pp Laporte E., T. Nakamura & S. Voyatzi (2008) A French Corpus Annotated for Multiword Nouns, Proceedings of the LREC Workshop Towards a Shared Task for Multiword Expressions (MWE 2008), 1 june 2008, Marrakech, Morocco, pp Le Pesant D. & M. Trégouët (2000) «Dictionnaire des noms locatifs», Rapport interne du LLI, Villetaneuse : Université Paris XIII. Leclère C. (2002) «Emplois verbaux, distributions, métaphores», Langue Française 134, Paris : Larousse, pp Leech G.-N. (1974) Semantics, Penguin. Leech G. (1997) Teaching and Language Corpora: a Convergence, In Wichmann A., Fligelstone St., Mc Enery T. & G. Knowles (eds) Teaching and Language Corpora, London and New York: Longman, pp Lees R.-B. (1963) The grammar of English nominalizations, Bloomington, Indiana. Levi J. N. (1978) The syntax and semantics of complex nominals, Academic Press. Linardaki E., C. Ramisch, A. Villavicencio & A. Fotopoulou (2010) Towards the Construction of Language Resources for Greek Multiword Expressions: Extraction and Evaluation, Proceedings of the LREC Workshop on Exploitation of multilingual resources and tools for Central and (South) Eastern European Languages (ELRA), May 2010, La Valletta, Malta, pp Lyons J. (1978) Élements de sémantique, Paris : Larousse. Makkai A. (1972) Idiom structure in English, Hague. 286

305 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Marcellesi J.-B. & Ch. Marcellesi (1969) «Les études du lexique : point de vue et perspectives», Langue Française 2, pp Martineau Cl., E. Tolone & S. Voyatzi (2007) «Les Entités Nommées : usage et degrés de précision et de désambiguïsation», Proceedings of the 26th conference on Lexis and Grammar, Bonifacio. Martinet A. (1968) «Mot et synthème», Lingua 21, Amsterdam : North Holland Publishing Co., pp Mc Donald D. (1996) «Internal and External Evidence in the Identification and Semantic Categorisation of Proper Names», Boguraev B. et Pustejovsky J. (éds), Corpus processing for lexical acquisition (Language, Speech and Communication), Cambridge, London : MIT Press, pp Meunier A. (1977) «Sur les bases syntaxiques de la morphologie dérivationnelle», Lingvisticæ Investigationes 1 : 2 ; Amsterdam/Philadelphia : John Benjamins, pp Michou A. & V. Seretan (2009) A Tool for Multi-Word Expression Extraction in Modern Greek Using Syntactic Parsing, Proceedings of the EACL 2009 Demonstrations Session, 3 April 2009, Athens, Greece, pp Mima H., Ananiadou S. & G. Neradic (2001) The ATRACT Workbench: Automatic Term Recognition and Clustering for Terms, Lecture Notes in Computer Science, LNAI 2166, Springer-Verlag, pp Mitska A. (2006) «La contribution du système d analyse automatique UNITEX à l enseignement/apprentissage du français langue étrangère», Actes du 5 e Congrès Panhellénique des professeurs de français, Université d Athènes, Athènes, pp Mollá D., Schwitter R., Hess M. & R. Fournier (2000) ExtrAns, an Answer Extraction System, Traitement Automatique des Langues 41 : 2, pp Monceaux A. (1992) «Un exemple de formation productive de composés de structure Nom Adjectif», Langue Française, No 96, pp Monceaux A. (1993) La formation des noms composés de structure Nom Adjectif. Elaboration d un lexique électronique, Thèse de doctorat, Paris : Université Paris VII. Moon R. (1997) Vocabulary connections: multi-word items in English, In Schmitt N. & M. McCarthy (eds) Vocabulary, Description, Acquisition and Pedagogy, Cambridge: Cambridge University Press, pp Moustaki A. (1995) Les expressions figées είµαι/être Prép C W en grec moderne, Thèse de Doctorat, Université Paris VIII, Septentrion, Paris. 287

306 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Moustaki A. & R. Voskaki (2004) «L enseignement du FLE à l aide des systèmes de traitement automatique et des tables du LADL : la syntaxe des verbes», Actes du 5 e Congrès Panhellénique des Professeurs de Français, Athènes, 2-5 décembre 2004, pp Nation P. (2001) Learning Vocabulary in Αnother Language, Cambridge: Cambridge University Press. Oflazer K., Ö. Çetinoğlu & B. Say (2004) Integrating Morphology with Multi-word Expression Processing in Turkish, Proceedings of the Second ACL Workshop on Multiword Expressions: Integrating Processing, 26 July 2004, Barcelona, Spain, pp O Keefe A., M. McCarthy & R. Carter (2007) From corpus to classroom: Language use and language teaching, Cambridge, UK: Cambridge University Press. Palmer F. R. (ed) (1968) Selected Papers of J. R. Firth , Longmans Linguistics Library. Panayotopoulou S. (1992) Les noms composés du type Adjectif Nom (AN) en grec moderne, Mémoire de DEA de Linguistique, Université Paris VIII et C.E.R.I.L. Pantazara A-V. (2003) Syntaxe dérivationnelle du grec moderne : les constructions verbales à un complément prépositionnel et les constructions nominales et adjectivales prédicatives associées, Thèse de doctorat, Université Paris 8 - Saint- Denis. Paumier S. (2012) Unitex 3.0 User Manual [1st version : 2004], Pearce D. (2001) Synonymy in Collocation Extraction, WordNet and Other Lexical Resources: Applications, Extensions and Customizations (NAACL 2001 Workshop), Carnegie Mellon pp Pedreira Ν.-R. (2000) Adjectifs qualificatifs et adjectifs relationnels: étude sémantique et approche pragmatique, Tesis de Doctorado, Universidad de Santiago de Compostela. Pereira F. & D. Warren (1980) Definite Clause Grammars for Language Analysis: A Survey of the Formalism and a Comparison with Augmented Transition Networks, Artificial Intelligence 13, pp Phal A. (1964) «Les groupes de mots», Cahiers de Lexicologie 4, I, pp Piao S. S. L., P. Rayson, D. Archer, A. Wilson & T. McEnery (2003) Extracting Multiword Expressions with a Semantic Tagger, Proceedings of the ACL 2003 workshop on Multiword Expressions: analysis, acquisition and treatment, Vol. 18, 12 July 2003, Sapporo, Japan, pp

307 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Piao S. S. L., P. Rayson, G. Sun & Q. Yuan (2006) Automatic Extraction of Chinese Multiword Expressions with a Statistical Tool, Proceedings of the workshop on Multi-word-expressions in a multilingual context, 11 th Conference of the European Chapter of the Association for Computational Linguistics (EACL 2006), 3 April 2006, Trento, Italy. Picoche, J. (1977 ou 1984), Précis de lexicologie française, Université Information Formation : Nathan. Poncet-Montange A. (1991) Les groupes nominaux de structure NAN et NAV, Thèse de doctorat, Paris : Université Paris XIII. Postal P. M. (1969) Anaphoric islands, In Robert I. Binnick, Alice Davison, Georgia M. Green & Jerry L. Morgan (eds) Papers from the fifth regional meeting: Chicago Linguistic Society, Chicago: Chicago Linguistic Society, pp Pottier B. ( ème tirage, 1 er 1977) Linguistique générale. Théorie et description, Paris : Klincksieck. Quemada B. (1972) Lexicology and Lexicography, Current Trends in Linguistics 9, Sebeok, Mouton, pp Ralli A. & M. Stavrou (1995) A/N Compounds vs. A/N Constructs in Greek, Proceedings of the 2nd International Meeting of Greek Linguistics, University of Salzburg, pp Ralli A. & M. Stavrou (1998) Μorphology-Syntax Interface: A/N Compounds versus A/N Constructs in Modern Greek, Yearbook of Morphology 1997, pp Rey A. (1977) Le lexique : images et modèles. Du dictionnaire à la lexicologie, Paris : Armand Colin. Sag I. A., F. Bond, A. Copestake & D. Flickinger (2001) Multi-word Expressions: A Pain in the Neck for NLP, LinGO Working Paper No , Stanford University, CA. Saussure F. (de) (1974) Cours de linguistique générale, Paris : Payot. Savary A. (2005a) Towards a Formalism for the Computational Morphology of Multi-Word Units, In Vetulani (ed.) Human Language Technologies as a Challenge for Computer Science and Linguistics, Proceedings of the 2nd Language & Technology Conference, Poznań, Poland, April Savary A. (2005b) A Formalism for the Computational Morphology of Multi-Word Units, Archives of Control Sciences 15: 3, pp

308 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Savary A. (2005c) MULTIFLEX. User s Manual and Technical Documentation. Version 1.0. Technical Report 285, LI-François Rabelais University of Tours: France. Savary A., C. Krstev & D. Vitas (2007) Inflectional non compositionality and variation of compounds in French, Polish and Serbian, and their automatic processing, In Dziadkiewicz A. & I. Thomas (eds.) «Les langues slaves et le français : approches formelles dans les études contrastives», Bulag 32, Presses de universitaires de Franche-Comté, pp Savary A. (2008) Computational Inflection of Multi-Word Units, a contrastive study of lexical approaches, In Linguistic Issues in Language Technology 1: 2, CSLI, pp Savary A. (2009) Multiflex: A Multilingual Finite-State Tool for Multi-Word Units, In S. Maneth (ed.) CIAA 2009, LNCS 5642, pp Schmitt N. & M. McCarthy (2001) Vocabulary: Description, Acquisition and Pedagogy, Cambridge U.K.: Cambridge University Press. Sklavounou E. (1993) Un Lexique-Grammaire trilingue de noms composés (grecfrançais-anglais) Application au vocabulaire spécialisé du tennis, D.E.A., 2 vol., Paris : Université Paris VIII. Selva T. (2002) «Génération automatique d exercices contextuels de vocabulaire», TALN 2002, Nancy, juin 2002, pp Selva T., S. Verlinde & J. Binon (2002) «Le DAFLES, un nouveau dictionnaire pour apprenants du français», Actes du 10 e congrès international EURALEX 2002 (European Association for Lexicography), Copenhague, pp Sfetsiou V. (1997) Les vœux grecs : un pont culturel, Département de français, Faculté des Lettes, Université Aristote de Thessalonique. Silberztein M. (1990) «Le dictionnaire électronique des mots composés», Langue Française 87, pp Silberztein M. (1993) Dictionnaires électroniques et analyse automatique de textes. Le système INTEX, Paris : Masson. Silberztein M. & A. Tutin (2005) «Nooj, un outil TAL pour l enseignement des langues. Application pour l étude de la morphologie lexicale en FLE» Alsic [En ligne], Vol. 8, n 2 [ Simeonidou-Christidou T. (1998) Zones de transparence et d opacité semantiques pour le grec et le francais, University Studio Press : Thessalonique. Sinclair J. & R. Carter (eds) (1991) Corpus, concordance, collocation, Oxford: Oxford University Press. 290

309 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Smadja F. (1993) Retrieving collocations from text: Xtract, Computational Linguistics 19(1), pp Spyropoulos V. & K. Kakarikos (2008) Aspects of Dialectal Variation in the Nominal Inflection of Greek: A Feature-Based Approach, In Booij G., Ralli A. & S. Scalise (ed.) Morphology and Dialectology: On-line Proceedings of the 6th Mediterranean Meeting of Morphology (MMM6), Ithaca, Greece, September 2007, pp [ Schwitter R., Mollá D. & M. Hess. (1999) ExtrAns - Answer Extraction from Technical Documents by Minimal Logical Forms and Selective Highlighting, The Third International Tbilisi Symposium on Language, Logic and Computation, Batumi, Georgia, September Vachek J. (1964) A Prague school reader in linguistics, Bloomington. Valetopoulos F. (2003) Les adjectifs prédicatifs en grec et en français : de l analyse syntaxique à l élaboration des classes sémantiques, Thèse de doctorat, Université Paris 13. Van de Cruys T. & B. Villada Moirón (2007) Semantics-based Multiword Expression Extraction, ACL 2007 Workshop A Broader Perspective on Multiword Expressions, 28 June 2007, Prague, Czech Republic, pp Verlinde S. & T. Selva (2001) Corpus-based vs intuition-based lexicography: Defining a word list for a French learner's dictionary, Proceedings of the Corpus Linguistics 2001 Conference, Lancaster, pp Verlinde S. & T. Selva (2002) «Nomenclature de dictionnaire et analyse de corpus», Cahiers de Lexicologie 79, pp Vivès R. (1983) Avoir, prendre, perdre : constructions à verbe support et constructions aspectuelles, Thèse de 3ème cycle, Université Paris VII et LADL. Vivès, R. (1985) «Lexique-grammaire et didactique du français langue étrangère», Langue Française 68, pp Voskaki O. (2011) Le lexique-grammaire des verbes du grec moderne. Constructions transitives non locatives à un complément d objet direct, Thèse de doctorat, Université Paris-Est Marne-La-Vallée, Paris. Voyatzi S. (2006) Description morpho-syntaxique et sémantique des adverbes figés de phrase en vue d un système d analyse automatique des textes grecs, Thèse de doctorat, Université Paris-Est Marne-La-Vallée, Paris. 291

310 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Wible D., C.-H. Kuo, F. Chien, A. Liu & N.-L. Tsao (2001) A Web-based EFL writing environment: integrating information for learners, teachers, and researchers, Computers & Education 37, pp Yannacopoulou A. (2005) Le lexique-grammaire des verbes du grec moderne. Les constructions transitives locatives standard, Thèse de doctorat, Université de Marne-La-Vallée, Paris. Zgusta L. (1971) Manual of lexicography, Mouton: Academia. Zribi-Hertz A. (1972) «Sur un cas de construction pseudo-prédicative», Recherches Linguistiques 1, Université Paris 8, pp Λεξικά Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ά. (2002) Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Dubois J. (1994) Dictionnaire de linguistique et des sciences du langage, Larousse. Ιορδανίδου Ά. (2007) Λεξικό της ελληνικής ως ξένης γλώσσας, Έ. Μάντζαρη Μ. Πανταζάρα (επιστ. επιμ.), Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων, Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σε ηλεκτρονική μορφή: Κρύσταλ Ντ. (2003) Λεξικό Γλωσσολογίας και Φωνητικής (Μετάφραση: Γ. Ξυδόπουλος), Εκδόσεις Πατάκη. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (ΛΚΝ) (1998) Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Μπαμπινιώτης Γ. (2002) Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (ΛΝΕΓ), Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα. Γραμματικές Holton, D., P. Mackridge & E. Φιλιππάκη-Warburton (1999) Γραμματική της ελληνικής γλώσσας, Μτφρ. Β. Σπυρόπουλος, Αθήνα: Πατάκης. Τίτλος πρωτοτύπου Greek: A Comprehensive Grammar of the Modern Language (Λονδίνο: Routledge, 1997). Κλαίρης Χ. & Γ. Μπαμπινιώτης (σε συνεργασία με τους Αμ. Μόζερ, Αικ. Μπακάκου-Ορφανού, Στ. Σκοπετέα) (2009) Γραμματική της Νέας Ελληνικής. Δομολειτουργική - Επικοινωνιακή. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. 292

311 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Τριανταφυλλίδης Μ. [1941] (2005) Νεοελληνική Γραμματική, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης [Ανατύπωση της έκδοσης του ΟΕΔΒ (1941)]. Τσοπανάκης Α. (1998) Νεοελληνική Γραμματική (τρίτη έκδοση), Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη Α.Ε. 293

312

313 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Αυτόματη παραγωγή κλιτών τύπων Κλιτικά διανύσματα απλών λέξεων Επίθετα - π.χ. οικονομικός-ή-ό Εικόνα 1: Κλιτικός γράφος A1.grf 295

314 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ - π.χ. αμφιβληστροειδής-ής-ές Εικόνα 2: Κλιτικός γράφος A3.grf - π.χ. αγχώδης-ης-ες Εικόνα 3: Κλιτικός γράφος A31.grf 296

315 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - π.χ. αγαλματένιος-α-ο Εικόνα 4: Κλιτικός γράφος A5.grf 297

316 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ - π.χ. ο, η φυγόκεντρος η φυγόκεντρη το φυγόκεντρο Εικόνα 5: Κλιτικός γράφος A601.grf 298

317 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ουσιαστικά Ουσιαστικά αρσενικού γένους - π.χ. πατέρας π.χ. μήνας Εικόνα 6: Κλιτικός γράφος N124.grf Εικόνα 7: Κλιτικός γράφος N130.grf 299

318 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Ουσιαστικά θηλυκού γένους - π.χ. οικογένεια Εικόνα 8: Κλιτικός γράφος N208.grf - π.χ. πρωτεύουσα Εικόνα 9: Κλιτικός γράφος N210.grf 300

319 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Διγενή ουσιαστικά - π.χ. νοσοκόμος νοσοκόμα Εικόνα 10: Κλιτικός γράφος N4330.grf 301

320 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ - π.χ. ο κύριος η κυρία Εικόνα 11: Κλιτικός γράφος N4900.grf 302

321 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ουσιαστικά ουδετέρου γένους - π.χ. ομόλογο Εικόνα 12: Κλιτικός γράφος N30101.grf - π.χ. όργανο Εικόνα 13: Κλιτικός γράφος N309.grf 303

322 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ - π.χ. ποδήλατο Εικόνα 14: Κλιτικός γράφος N3092.grf - π.χ. αλφάβητο Εικόνα 15: Κλιτικός γράφος N3096.grf 304

323 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - π.χ. φάρμακο Εικόνα 16: Κλιτικός γράφος N3098.grf - π.χ. μέγεθος Εικόνα 17: Κλιτικός γράφος N3102.grf 305

324 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ - π.χ. παιχνίδι Εικόνα 18: Κλιτικός γράφος N303.grf - π.χ. μάθημα Εικόνα 19: Κλιτικός γράφος N362.grf 306

325 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ουσιαστικά με αλλαγή γένους στον πληθυντικό - π.χ. ο χρόνος (οι χρόνοι & τα χρόνια) Εικόνα 20: Κλιτικός γράφος N510.grf - π.χ. ο πλούτος τα πλούτη Εικόνα 21: Κλιτικός γράφος N501.grf 307

326 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Κλιτικοί γράφοι πολυλεκτικών σύνθετων ουσιαστικών Δομή Επίθετο + Ουσιαστικό - π.χ. σχολικό βιβλίο Εικόνα 22: Κλιτικός γράφος NC_AN.grf Παραλλαγές της δομής Επίθετο + Ουσιαστικό - π.χ. αυτόματος τηλεφωνητής τηλεφωνητής Εικόνα 23: Κλιτικός γράφος NC_tonom.grf - π.χ. σχολικό λεωφορείο σχολικό Εικόνα 24: Κλιτικός γράφος NC_testnf.grf 308

327 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - π.χ. αναπληρωτής καθηγητής αναπληρώτρια καθηγήτρια αναπληρωτής αναπληρώτρια Εικόνα 25: Κλιτικός γράφος NC_testmf.grf - π.χ. ισπανική γλώσσα ισπανική & ισπανικά Εικόνα 26: Κλιτικός γράφος NC_subfemneu.grf - π.χ. αστικό λεωφορείο αστικό & λεωφορείο Εικόνα 27: Κλιτικός γράφος NC_adjnom.grf 309

328 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Δομή Επίθετο + Επίθετο + Ουσιαστικό - π.χ. πρότυπος βρεφονηπιακός σταθμός Εικόνα 28: Κλιτικός γράφος NC_AAN.grf Παραλλαγές της δομής Επίθετο + Επίθετο + Ουσιαστικό - π.χ. αυτόφωρο τριμελές πρωτοδικείο αυτόφωρο Εικόνα 29: Κλιτικός γράφος NC_AAN2.grf - π.χ. πρώτη κομμουνιστική διεθνής πρώτη διεθνής Εικόνα 30: Κλιτικός γράφος NC_AAN3.grf 310

329 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - π.χ. δακτυλικός εξάμετρος στίχος δακτυλικός εξάμετρος Εικόνα 31: Κλιτικός γράφος NC_AAN7.grf - π.χ. δεκαπενταμελές μαθητικό συμβούλιο δεκαπενταμελές συμβούλιο & δεκαπενταμελές Εικόνα 32: Κλιτικός γράφος NC_AAN8.grf - π.χ. αρχαία ελληνική γλώσσα αρχαία ελληνική & αρχαία ελληνικά Εικόνα 33: Κλιτικός γράφος NC_AAN_subfemneu.grf 311

330 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Απόσπασμα λεξικού Επιστημονικοί όροι Αρχείο λημματικών τύπων αγγειακό(αγγειακός.a1:ns) σύστημα(σύστημα.n361:ns),nc_an+[anat] τεταρταίος(τεταρταίος.a5:ms) πυρετός(πυρετός.n1:ms),nc_an+[med] Αρχείο κλιτών τύπων αγγειακό σύστημα,αγγειακό σύστημα.n+[anat]:nns αγγειακά συστήματα,αγγειακό σύστημα.n+[anat]:nnp αγγειακού συστήματος,αγγειακό σύστημα.n+[anat]:gns αγγειακών συστημάτων,αγγειακό σύστημα.n+[anat]:gnp αγγειακό σύστημα,αγγειακό σύστημα.n+[anat]:ans αγγειακά συστήματα,αγγειακό σύστημα.n+[anat]:anp αγγειακό σύστημα,αγγειακό σύστημα.n+[anat]:vns αγγειακά συστήματα,αγγειακό σύστημα.n+[anat]:vnp τεταρταίος πυρετός,τεταρταίος πυρετός.n+[med]:nms τεταρταίοι πυρετοί,τεταρταίος πυρετός.n+[med]:nmp τεταρταίου πυρετού,τεταρταίος πυρετός.n+[med]:gms τεταρταίων πυρετών,τεταρταίος πυρετός.n+[med]:gmp τεταρταίο πυρετό,τεταρταίος πυρετός.n+[med]:ams τεταρταίους πυρετούς,τεταρταίος πυρετός.n+[med]:amp τεταρταίε πυρετέ,τεταρταίος πυρετός.n+[med]:vms τεταρταίοι πυρετοί,τεταρταίος πυρετός.n+[med]:vmp Γενικό λεξιλόγιο με σημασιολογικά χαρακτηριστικά Ανθρώπινα ουσιαστικά Hum Αρχείο λημματικών τύπων κινηματογραφικός(κινηματογραφικός.a1:ms) αστέρας(αστέρας.n11:ms),nc_an+hum οικογενειακός(οικογενειακός.a1:ms) φίλος(φίλος.n4300:ms),nc_an+hum Αρχείο κλιτών τύπων κινηματογραφικός αστέρας,κινηματογραφικός αστέρας.n+hum:nms 312

331 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ κινηματογραφικοί αστέρες,κινηματογραφικός αστέρας.n+hum:nmp κινηματογραφικού αστέρα,κινηματογραφικός αστέρας.n+hum:gms κινηματογραφικού αστέρος,κινηματογραφικός αστέρας.n+hum:gms κινηματογραφικών αστέρων,κινηματογραφικός αστέρας.n+hum:gmp κινηματογραφικό αστέρα,κινηματογραφικός αστέρας.n+hum:ams κινηματογραφικούς αστέρες,κινηματογραφικός αστέρας.n+hum:amp κινηματογραφικέ αστέρα,κινηματογραφικός αστέρας.n+hum:vms κινηματογραφικοί αστέρες,κινηματογραφικός αστέρας.n+hum:vmp οικογενειακός φίλος,οικογενειακός φίλος.n+hum:nms οικογενειακοί φίλοι,οικογενειακός φίλος.n+hum:nmp οικογενειακή φίλη,οικογενειακός φίλος.n+hum:nfs οικογενειακές φίλες,οικογενειακός φίλος.n+hum:nfp οικογενειακού φίλου,οικογενειακός φίλος.n+hum:gms οικογενειακών φίλων,οικογενειακός φίλος.n+hum:gmp οικογενειακής φίλης,οικογενειακός φίλος.n+hum:gfs οικογενειακών φίλων,οικογενειακός φίλος.n+hum:gfp οικογενειακό φίλο,οικογενειακός φίλος.n+hum:ams οικογενειακούς φίλους,οικογενειακός φίλος.n+hum:amp οικογενειακή φίλη,οικογενειακός φίλος.n+hum:afs οικογενειακές φίλες,οικογενειακός φίλος.n+hum:afp οικογενειακέ φίλε,οικογενειακός φίλος.n+hum:vms οικογενειακοί φίλοι,οικογενειακός φίλος.n+hum:vmp οικογενειακή φίλη,οικογενειακός φίλος.n+hum:vfs οικογενειακές φίλες,οικογενειακός φίλος.n+hum:vfp Ανθρώπινα επαγγελματικά ουσιαστικά Hum+[Prof] Αρχείο λημματικών τύπων ομοιοπαθητικός(ομοιοπαθητικός.a1:ms) γιατρός(γιατρός.n4201:ms),nc_an+hum+[prof] πολιτικός(πολιτικός.a1:ms) αναλυτής(αναλυτής.n4010:ms),nc_an+hum+[prof] Αρχείο κλιτών τύπων ομοιοπαθητικός γιατρός,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:nms ομοιοπαθητικοί γιατροί,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:nmp ομοιοπαθητική γιατρός,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:nfs 313

332 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ομοιοπαθητικές γιατροί,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:nfp ομοιοπαθητικού γιατρού,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:gms ομοιοπαθητικών γιατρών,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:gmp ομοιοπαθητικής γιατρού,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:gfs ομοιοπαθητικών γιατρών,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:gfp ομοιοπαθητικό γιατρό,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:ams ομοιοπαθητικούς γιατρούς,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:amp ομοιοπαθητική γιατρό,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:afs ομοιοπαθητικές γιατρούς,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:afp ομοιοπαθητικέ γιατρέ,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:vms ομοιοπαθητικοί γιατροί,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:vmp ομοιοπαθητική γιατρό,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:vfs ομοιοπαθητικές γιατροί,ομοιοπαθητικός γιατρός.n+hum+[prof]:vfp πολιτικός αναλυτής,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:nms πολιτικοί αναλυτές,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:nmp πολιτική αναλύτρια,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:nfs πολιτικές αναλύτριες,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:nfp πολιτικού αναλυτή,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:gms πολιτικών αναλυτών,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:gmp πολιτικής αναλύτριας,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:gfs πολιτικών αναλυτριών,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:gfp πολιτικό αναλυτή,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:ams πολιτικούς αναλυτές,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:amp πολιτική αναλύτρια,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:afs πολιτικές αναλύτριες,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:afp πολιτικέ αναλυτή,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:vms πολιτικοί αναλυτές,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:vmp πολιτική αναλύτρια,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:vfs πολιτικές αναλύτριες,πολιτικός αναλυτής.n+hum+[prof]:vfp Ζώα Anl Αρχείο λημματικών τύπων γκρίζα(γκρίζος.a5:fs) αλεπού(αλεπού.n29:fs),nc_an+anl θαλάσσια(θαλάσσιος.a5:fs) χελώνα(χελώνα.n20:fs),nc_an+anl 314

333 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Αρχείο κλιτών τύπων γκρίζα αλεπού,γκρίζα αλεπού.n+anl:nfs γκρίζες αλεπούδες,γκρίζα αλεπού.n+anl:nfp γκρίζας αλεπούς,γκρίζα αλεπού.n+anl:gfs γκρίζων αλεπούδων,γκρίζα αλεπού.n+anl:gfp γκρίζα αλεπού,γκρίζα αλεπού.n+anl:afs γκρίζες αλεπούδες,γκρίζα αλεπού.n+anl:afp γκρίζα αλεπού,γκρίζα αλεπού.n+anl:vfs γκρίζες αλεπούδες,γκρίζα αλεπού.n+anl:vfp θαλάσσια χελώνα,θαλάσσια χελώνα.n+anl:nfs θαλάσσιες χελώνες,θαλάσσια χελώνα.n+anl:nfp θαλάσσιας χελώνας,θαλάσσια χελώνα.n+anl:gfs θαλάσσιων χελωνών,θαλάσσια χελώνα.n+anl:gfp θαλάσσια χελώνα,θαλάσσια χελώνα.n+anl:afs θαλάσσιες χελώνες,θαλάσσια χελώνα.n+anl:afp θαλάσσια χελώνα,θαλάσσια χελώνα.n+anl:vfs θαλάσσιες χελώνες,θαλάσσια χελώνα.n+anl:vfp Τοπικά ουσιαστικά Conc+[Lieu] Αρχείο λημματικών τύπων αστυνομικό(αστυνομικός.a1:ns) τμήμα(τμήμα.n364:ns),nc_an+conc+[lieu] αθλητικό(αθλητικός.a1:ns) κέντρο(κέντρο.n31:ns),nc_an+conc+[lieu] Αρχείο κλιτών τύπων αστυνομικό τμήμα,αστυνομικό τμήμα.n+conc+[lieu]:nns αστυνομικά τμήματα,αστυνομικό τμήμα.n+conc+[lieu]:nnp αστυνομικού τμήματος,αστυνομικό τμήμα.n+conc+[lieu]:gns αστυνομικών τμημάτων,αστυνομικό τμήμα.n+conc+[lieu]:gnp αστυνομικό τμήμα,αστυνομικό τμήμα.n+conc+[lieu]:ans αστυνομικά τμήματα,αστυνομικό τμήμα.n+conc+[lieu]:anp αστυνομικό τμήμα,αστυνομικό τμήμα.n+conc+[lieu]:vns αστυνομικά τμήματα,αστυνομικό τμήμα.n+conc+[lieu]:vnp αθλητικό κέντρο,αθλητικό κέντρο.n+conc+[lieu]:nns αθλητικά κέντρα,αθλητικό κέντρο.n+conc+[lieu]:nnp αθλητικού κέντρου,αθλητικό κέντρο.n+conc+[lieu]:gns 315

334 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ αθλητικών κέντρων,αθλητικό κέντρο.n+conc+[lieu]:gnp αθλητικό κέντρο,αθλητικό κέντρο.n+conc+[lieu]:ans αθλητικά κέντρα,αθλητικό κέντρο.n+conc+[lieu]:anp αθλητικό κέντρο,αθλητικό κέντρο.n+conc+[lieu]:vns αθλητικά κέντρα,αθλητικό κέντρο.n+conc+[lieu]:vnp Βρώσιμα προϊόντα Conc+[Comest] Αρχείο λημματικών τύπων βασιλικός(βασιλικός.a1:ms) πολτός(πολτός.n1:ms),nc_an+conc+[comest] μαύρο(μαύρος.a2:ns) χαβιάρι(χαβιάρι.n35:ns),nc_an+conc+[comest] Αρχείο κλιτών τύπων βασιλικός πολτός,βασιλικός πολτός.n+conc+[comest]:nms βασιλικοί πολτοί,βασιλικός πολτός.n+conc+[comest]:nmp βασιλικού πολτού,βασιλικός πολτός.n+conc+[comest]:gms βασιλικών πολτών,βασιλικός πολτός.n+conc+[comest]:gmp βασιλικό πολτό,βασιλικός πολτός.n+conc+[comest]:ams βασιλικούς πολτούς,βασιλικός πολτός.n+conc+[comest]:amp βασιλικέ πολτέ,βασιλικός πολτός.n+conc+[comest]:vms βασιλικοί πολτοί,βασιλικός πολτός.n+conc+[comest]:vmp μαύρο χαβιάρι,μαύρο χαβιάρι.n+conc+[comest]:nns μαύρα χαβιάρια,μαύρο χαβιάρι.n+conc+[comest]:nnp μαύρου χαβιαριού,μαύρο χαβιάρι.n+conc+[comest]:gns μαύρων χαβιαριών,μαύρο χαβιάρι.n+conc+[comest]:gnp μαύρο χαβιάρι,μαύρο χαβιάρι.n+conc+[comest]:ans μαύρα χαβιάρια,μαύρο χαβιάρι.n+conc+[comest]:anp μαύρο χαβιάρι,μαύρο χαβιάρι.n+conc+[comest]:vns μαύρα χαβιάρια,μαύρο χαβιάρι.n+conc+[comest]:vnp Νομίσματα Conc+[Monn] Αρχείο λημματικών τύπων κυπριακή(κυπριακός.a1:afs) λίρα(λίρα.n221:nfs),nc_an+conc+[monn] σουηδική(σουηδικός.a1:afs) κορόνα(κορόνα.n20:nfs),nc_an+conc+[monn] 316

335 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Αρχείο κλιτών τύπων κυπριακή λίρα,κυπριακή λίρα.n+conc+[monn]:nfs κυπριακές λίρες,κυπριακή λίρα.n+conc+[monn]:nfp κυπριακής λίρας,κυπριακή λίρα.n+conc+[monn]:gfs κυπριακών λιρών,κυπριακή λίρα.n+conc+[monn]:gfp κυπριακή λίρα,κυπριακή λίρα.n+conc+[monn]:afs κυπριακές λίρες,κυπριακή λίρα.n+conc+[monn]:afp κυπριακή λίρα,κυπριακή λίρα.n+conc+[monn]:vfs κυπριακές λίρες,κυπριακή λίρα.n+conc+[monn]:vfp σουηδική κορόνα,σουηδική κορόνα.n+conc+[monn]:nfs σουηδικές κορόνες,σουηδική κορόνα.n+conc+[monn]:nfp σουηδικής κορόνας,σουηδική κορόνα.n+conc+[monn]:gfs σουηδικών κορονών,σουηδική κορόνα.n+conc+[monn]:gfp σουηδική κορόνα,σουηδική κορόνα.n+conc+[monn]:afs σουηδικές κορόνες,σουηδική κορόνα.n+conc+[monn]:afp σουηδική κορόνα,σουηδική κορόνα.n+conc+[monn]:vfs σουηδικές κορόνες,σουηδική κορόνα.n+conc+[monn]:vfp Κειμενικά είδη Conc+[Txt] Αρχείο λημματικών τύπων αθλητική(αθλητικός.a1:fs) εφημερίδα(εφημερίδα.n202:fs),nc_an+conc+[txt] διδακτορική(διδακτορικός.a1:fs) διατριβή(διατριβή.n200:fs),nc_an+conc+[txt] Αρχείο κλιτών τύπων αθλητική εφημερίδα,αθλητική εφημερίδα.n+conc+[txt]:nfs αθλητικές εφημερίδες,αθλητική εφημερίδα.n+conc+[txt]:nfp αθλητικής εφημερίδας,αθλητική εφημερίδα.n+conc+[txt]:gfs αθλητικής εφημερίδος,αθλητική εφημερίδα.n+conc+[txt]:gfs αθλητικών εφημερίδων,αθλητική εφημερίδα.n+conc+[txt]:gfp αθλητική εφημερίδα,αθλητική εφημερίδα.n+conc+[txt]:afs αθλητικές εφημερίδες,αθλητική εφημερίδα.n+conc+[txt]:afp αθλητική εφημερίδα,αθλητική εφημερίδα.n+conc+[txt]:vfs αθλητικές εφημερίδες,αθλητική εφημερίδα.n+conc+[txt]:vfp διδακτορική διατριβή,διδακτορική διατριβή.n+conc+[txt]:nfs διδακτορικές διατριβές,διδακτορική διατριβή.n+conc+[txt]:nfp 317

336 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ διδακτορικής διατριβής,διδακτορική διατριβή.n+conc+[txt]:gfs διδακτορικών διατριβών,διδακτορική διατριβή.n+conc+[txt]:gfp διδακτορική διατριβή,διδακτορική διατριβή.n+conc+[txt]:afs διδακτορικές διατριβές,διδακτορική διατριβή.n+conc+[txt]:afp διδακτορική διατριβή,διδακτορική διατριβή.n+conc+[txt]:vfs διδακτορικές διατριβές,διδακτορική διατριβή.n+conc+[txt]:vfp Χλωρίδα Conc+[Veg] Αρχείο λημματικών τύπων βασιλικό(βασιλικός.a1:ns) σύκο(σύκο.n31:ns),nc_an+conc+[veg] καλλωπιστικό(καλλωπιστικός.a1:ns) φυτό(φυτό.n32:ns),nc_adjsub_neu_pl+conc+[veg] Αρχείο κλιτών τύπων βασιλικό σύκο,βασιλικό σύκο.n+conc+[veg]:nns βασιλικά σύκα,βασιλικό σύκο.n+conc+[veg]:nnp βασιλικού σύκου,βασιλικό σύκο.n+conc+[veg]:gns βασιλικών σύκων,βασιλικό σύκο.n+conc+[veg]:gnp βασιλικό σύκο,βασιλικό σύκο.n+conc+[veg]:ans βασιλικά σύκα,βασιλικό σύκο.n+conc+[veg]:anp βασιλικό σύκο,βασιλικό σύκο.n+conc+[veg]:vns βασιλικά σύκα,βασιλικό σύκο.n+conc+[veg]:vnp καλλωπιστικό φυτό,καλλωπιστικό φυτό.n+conc+[veg]:nns καλλωπιστικά φυτά,καλλωπιστικό φυτό.n+conc+[veg]:nnp καλλωπιστικού φυτού,καλλωπιστικό φυτό.n+conc+[veg]:gns καλλωπιστικών φυτών,καλλωπιστικό φυτό.n+conc+[veg]:gnp καλλωπιστικό φυτό,καλλωπιστικό φυτό.n+conc+[veg]:ans καλλωπιστικά φυτά,καλλωπιστικό φυτό.n+conc+[veg]:anp καλλωπιστικό φυτό,καλλωπιστικό φυτό.n+conc+[veg]:vns καλλωπιστικά φυτά,καλλωπιστικό φυτό.n+conc+[veg]:vnp καλλωπιστικά,καλλωπιστικό φυτό.n+conc+[veg]:nnp καλλωπιστικών,καλλωπιστικό φυτό.n+conc+[veg]:gnp καλλωπιστικά,καλλωπιστικό φυτό.n+conc+[veg]:anp καλλωπιστικά,καλλωπιστικό φυτό.n+conc+[veg]:vnp 318

337 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Οχήματα Conc+[Vehic] Αρχείο λημματικών τύπων αγωνιστικό(αγωνιστικός.a1:ns) αυτοκίνητο(αυτοκίνητο.n342:ns),nc_an+conc+[vehic] εκδρομικό(εκδρομικός.a1:ns) λεωφορείο(λεωφορείο.n31:ns),nc_an+conc+[vehic] Αρχείο κλιτών τύπων αγωνιστικό αυτοκίνητο,αγωνιστικό αυτοκίνητο.n+conc+[vehic]:nns αγωνιστικά αυτοκίνητα,αγωνιστικό αυτοκίνητο.n+conc+[vehic]:nnp αγωνιστικού αυτοκινήτου,αγωνιστικό αυτοκίνητο.n+conc+[vehic]:gns αγωνιστικών αυτοκινήτων,αγωνιστικό αυτοκίνητο.n+conc+[vehic]:gnp αγωνιστικό αυτοκίνητο,αγωνιστικό αυτοκίνητο.n+conc+[vehic]:ans αγωνιστικά αυτοκίνητα,αγωνιστικό αυτοκίνητο.n+conc+[vehic]:anp αγωνιστικό αυτοκίνητο,αγωνιστικό αυτοκίνητο.n+conc+[vehic]:vns αγωνιστικά αυτοκίνητα,αγωνιστικό αυτοκίνητο.n+conc+[vehic]:vnp εκδρομικό λεωφορείο,εκδρομικό λεωφορείο.n+conc+[vehic]:nns εκδρομικά λεωφορεία,εκδρομικό λεωφορείο.n+conc+[vehic]:nnp εκδρομικού λεωφορείου,εκδρομικό λεωφορείο.n+conc+[vehic]:gns εκδρομικών λεωφορείων,εκδρομικό λεωφορείο.n+conc+[vehic]:gnp εκδρομικό λεωφορείο,εκδρομικό λεωφορείο.n+conc+[vehic]:ans εκδρομικά λεωφορεία,εκδρομικό λεωφορείο.n+conc+[vehic]:anp εκδρομικό λεωφορείο,εκδρομικό λεωφορείο.n+conc+[vehic]:vns εκδρομικά λεωφορεία,εκδρομικό λεωφορείο.n+conc+[vehic]:vnp Ενδύματα Conc+[Vet] Αρχείο λημματικών τύπων εργατική(εργατικός.a1:fs) μπλούζα(μπλούζα.n20:fs),nc_an+conc+[vet] στρατιωτική(στρατιωτικός.a1:fs) στολή(στολή.n200:fs),nc_an+conc+[vet] Αρχείο κλιτών τύπων εργατική μπλούζα,εργατική μπλούζα.n+conc+[vet]:nfs εργατικές μπλούζες,εργατική μπλούζα.n+conc+[vet]:nfp εργατικής μπλούζας,εργατική μπλούζα.n+conc+[vet]:gfs εργατικών μπλουζών,εργατική μπλούζα.n+conc+[vet]:gfp εργατική μπλούζα,εργατική μπλούζα.n+conc+[vet]:afs 319

338 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ εργατικές μπλούζες,εργατική μπλούζα.n+conc+[vet]:afp εργατική μπλούζα,εργατική μπλούζα.n+conc+[vet]:vfs εργατικές μπλούζες,εργατική μπλούζα.n+conc+[vet]:vfp στρατιωτική στολή,στρατιωτική στολή.n+conc+[vet]:nfs στρατιωτικές στολές,στρατιωτική στολή.n+conc+[vet]:nfp στρατιωτικής στολής,στρατιωτική στολή.n+conc+[vet]:gfs στρατιωτικών στολών,στρατιωτική στολή.n+conc+[vet]:gfp στρατιωτική στολή,στρατιωτική στολή.n+conc+[vet]:afs στρατιωτικές στολές,στρατιωτική στολή.n+conc+[vet]:afp στρατιωτική στολή,στρατιωτική στολή.n+conc+[vet]:vfs στρατιωτικές στολές,στρατιωτική στολή.n+conc+[vet]:vfp Χρώματα [Couleur] Αρχείο λημματικών τύπων βαθύ(βαθύς.a300:ns) μπλε(μπλε.n305:ns),nc_sing+[couleur] σάπιο(σάπιος.a5:ns) μήλο(μήλο.n31:ns),nc_sing+[couleur] Αρχείο κλιτών τύπων βαθύ μπλε,βαθύ μπλε.n+[couleur]:nns βαθύ μπλε,βαθύ μπλε.n+[couleur]:gns βαθιού μπλε,βαθύ μπλε.n+[couleur]:gns βαθύ μπλε,βαθύ μπλε.n+[couleur]:ans βαθύ μπλε,βαθύ μπλε.n+[couleur]:vns σάπιο μήλο,σάπιο μήλο.n+[couleur]:nns σάπιου μήλου,σάπιο μήλο.n+[couleur]:gns σάπιο μήλο,σάπιο μήλο.n+[couleur]:ans σάπιο μήλο,σάπιο μήλο.n+[couleur]:vns Γλώσσες [Lng] Αρχείο λημματικών τύπων νοηματική(νοηματικός.a1:fs) γλώσσα(γλώσσα.n2002:fs),nc_testnf+[lng] ξύλινη(ξύλινος.a4:fs) γλώσσα(γλώσσα.n2002:fs),nc_an+[lng] 320

339 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Αρχείο κλιτών τύπων νοηματική γλώσσα,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:nfs νοηματικές γλώσσες,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:nfp νοηματικής γλώσσας,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:gfs νοηματικών γλωσσών,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:gfp νοηματική γλώσσα,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:afs νοηματικές γλώσσες,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:afp νοηματική γλώσσα,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:vfs νοηματικές γλώσσες,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:vfp νοηματική,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:nfs νοηματικές,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:nfp νοηματικής,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:gfs νοηματικών,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:gfp νοηματική,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:afs νοηματικές,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:afp νοηματική,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:vfs νοηματικές,νοηματική γλώσσα.n+[lng]:vfp ξύλινη γλώσσα,ξύλινη γλώσσα.n+[lng]:nfs ξύλινες γλώσσες,ξύλινη γλώσσα.n+[lng]:nfp ξύλινης γλώσσας,ξύλινη γλώσσα.n+[lng]:gfs ξύλινων γλωσσών,ξύλινη γλώσσα.n+[lng]:gfp ξύλινη γλώσσα,ξύλινη γλώσσα.n+[lng]:afs ξύλινες γλώσσες,ξύλινη γλώσσα.n+[lng]:afp ξύλινη γλώσσα,ξύλινη γλώσσα.n+[lng]:vfs ξύλινες γλώσσες,ξύλινη γλώσσα.n+[lng]:vfp Γράμματα [Let] Αρχείο λημματικών τύπων ληκτικό(ληκτικός.a1:ns) φωνήεν(φωνήεν.n3804:ns),nc_an+[let] τελικό(τελικός.a1:ns) σίγμα(σίγμα.n305:ns),nc_an+[let] Αρχείο κλιτών τύπων ληκτικό φωνήεν,ληκτικό φωνήεν.n+[let]:nns ληκτικά φωνήεντα,ληκτικό φωνήεν.n+[let]:nnp 321

340 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ληκτικού φωνήεντος,ληκτικό φωνήεν.n+[let]:gns ληκτικών φωνηέντων,ληκτικό φωνήεν.n+[let]:gnp ληκτικό φωνήεν,ληκτικό φωνήεν.n+[let]:ans ληκτικά φωνήεντα,ληκτικό φωνήεν.n+[let]:anp ληκτικό φωνήεν,ληκτικό φωνήεν.n+[let]:vns ληκτικά φωνήεντα,ληκτικό φωνήεν.n+[let]:vnp τελικό σίγμα,τελικό σίγμα.n+[let]:nns τελικά σίγμα,τελικό σίγμα.n+[let]:nnp τελικού σίγμα,τελικό σίγμα.n+[let]:gns τελικών σίγμα,τελικό σίγμα.n+[let]:gnp τελικό σίγμα,τελικό σίγμα.n+[let]:ans τελικά σίγμα,τελικό σίγμα.n+[let]:anp τελικό σίγμα,τελικό σίγμα.n+[let]:vns τελικά σίγμα,τελικό σίγμα.n+[let]:vnp Χρονικές εκφράσεις [ Ntps] Αρχείο λημματικών τύπων κινέζικος(κινέζικος.a4:ams) μεσαίωνας(μεσαίωνας.n110:nms),nc_sing+[ntps] ρωμαϊκή(ρωμαϊκός.a1:afs) εποχή(εποχή.n24:nfs),nc_sing+[ntps] Αρχείο κλιτών τύπων κινέζικος μεσαίωνας,κινέζικος μεσαίωνας.n+[ntps]:nms κινέζικου μεσαίωνα,κινέζικος μεσαίωνας.n+[ntps]:gms κινέζικου μεσαίωνος,κινέζικος μεσαίωνας.n+[ntps]:gms κινέζικο μεσαίωνα,κινέζικος μεσαίωνας.n+[ntps]:ams κινέζικε μεσαίωνα,κινέζικος μεσαίωνας.n+[ntps]:vms ρωμαϊκή εποχή,ρωμαϊκή εποχή.n+[ntps]:nfs ρωμαϊκής εποχής,ρωμαϊκή εποχή.n+[ntps]:gfs ρωμαϊκή εποχή,ρωμαϊκή εποχή.n+[ntps]:afs ρωμαϊκή εποχή,ρωμαϊκή εποχή.n+[ntps]:vfs 322

341 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Συμφραστικός πίνακας του λεξικού των πολυλεκτικών σύνθετων ουσιαστικών με σημασιολογικά χαρακτηριστικά Tans με 46 επιβαίνοντες συνετρίβη χθες σε ορεινή περιοχή[conc+[lieu], Lemma=ορεινή περιοχή, CompoundNoun] κοντά στο αεροδρόμιο της πόλης Τσατς {S}Την ανέλκυση ενός ναυαγισμένου φορτηγού πλοίου[conc+[vehic], Lemma=φορτηγό πλοίο, CompoundNoun], φορτωμένου με χρώμιο σε στερεά αποφάσισαν οι λιμενικές αρχές[humcoll, Lemma=λιμενική αρχή, CompoundNoun] της Ρόδου, {S}Πρόκειται για το φορτηγό πλοίο[conc+[vehic], Lemma=φορτηγό πλοίο, CompoundNoun] "Πυθέας" προχώρησαν οι αστυνομικές αρχές[humcoll, Lemma=αστυνομική αρχή, CompoundNoun] {S} Με την έκδοση του εντάλματος οι αστυνομικές αρχές[humcoll, Lemma=αστυνομική αρχή, CompoundNoun] την αναζήτησαν στην Κόνιτσα πραγματοποίησε μοναχικό διάπλου του Ατλαντικού με ιστιοφόρο[conc+[vehic], Lemma=ιστιοφόρο πλοίο, CompoundNoun]. θα συζητηθεί στην ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου[HumColl, Lemma=ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, CompoundNoun] ανακοίνωσαν κυβερνητικές πηγές[hum, Lemma=κυβερνητική πηγή, CompoundNoun], {S}Ανενόχλητα και κάτω από τη μύτη των σωφρονιστικών υπαλλήλων[hum+[prof], Lemma=σωφρονιστικός υπάλληλος, CompoundNoun], πατέρα του ανήλικου παιδιού[hum, Lemma=ανήλικο παιδί, CompoundNoun] της, επιβεβαίωσαν ενώπιον της τακτικής ανακρίτριας[hum+[prof], Lemma=τακτικός ανακριτής, CompoundNoun] όσα κατέθεσαν να πάρει μέρος σε μαζικές αντιπολεμικές διαδηλώσεις[abst, Lemma=αντιπολεμική διαδήλωση, CompoundNoun]. καταφύγιο στη βασιλική οικογένεια[humcoll, Lemma=βασιλική οικογένεια, CompoundNoun] έχουν στην κατοχή τους οι διωκτικές αρχές[humcoll, Lemma=διωκτική αρχή, CompoundNoun] διεξαγόταν η κυκλοφορία των αυτοκινήτων στις ορεινές περιοχές[conc+[lieu], Lemma=ορεινή περιοχή, CompoundNoun] του νομού {S}Ο 40χρονος τραπεζικός υπάλληλος[hum+[prof], Lemma=τραπεζικός υπάλληλος, CompoundNoun] 323

342 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ αρνείται οποιαδήποτε σχέση του με την τρομοκρατική οργάνωση[humcoll, Lemma=τρομοκρατική οργάνωση, CompoundNoun] να φτιάξουμε παιδικές χαρές[conc+[lieu], Lemma=παιδική χαρά, CompoundNoun] εφάρμοσε το παλιό Προεδρικό Διάταγμα[Conc+[Txt], Lemma=προεδρικό διάταγμα, CompoundNoun] του '91, {S} Σύμφωνα με τα σχέδια της νέας δημοτικής αρχής[humcoll, Lemma=δημοτική αρχή, CompoundNoun] για τον Ελαιώνα, {S} Αμέσως μετά, σου λέει, οι επιθετικοί[[sport], Lemma=επιθετικός παίκτης, CompoundNoun] βρίσκουν δίχτυα οι αμυντικοί[[sport], Lemma=αμυντικός παίκτης, CompoundNoun] κερδίζουν δύο φορές και ο χειριστής είχε υποχρεωθεί σε αναγκαστική προσγείωση[abst, Lemma=αναγκαστική προσγείωση, CompoundNoun] την πρώτη φορά στα Ψαρά Δεν συμμετείχαν, απλώς ήταν αυτόπτες μάρτυρες[hum, Lemma=αυτόπτης μάρτυρας, CompoundNoun]. Ένας άλλος τρόπος προσέγγισης είναι τα ιπτάμενα δελφίνια[conc+[vehic], Lemma=ιπτάμενο δελφίνι, CompoundNoun] από τον Πειραιά Χόρτα επίσης και γαλακτοκομικά προϊόντα[conc+[comest], Lemma=γαλακτοκομικό προϊόν, CompoundNoun]. συνοδευόμενο από καλό κόκκινο κρασί[conc+[comest], Lemma=κόκκινο κρασί, CompoundNoun] και καρυδόπιτα με σοκολάτα! Λεξικό αρκτικολέξων Αρχείο λημματικών τύπων!ανώνυμη!βιομηχανική!εμπορική!εταιρεία.sigl,-p!ανώνυμη!εταιρεία.sigl,-p!ασφαλιστική!εταιρεία.sigl,-p!ανώτατο!εκπαιδευτικό!ίδρυμα.sigl,-p!ακαθάριστο!εθνικό!προϊόν.sigl,-p!αθλητικός!όμιλος.sigl,-p!αποκλειστική!οικονομική!ζώνη.sigl,-p!ανωτάτη!στρατιωτική!υγειονομική!επιτροπή.sigl,-p!αυτόματη!τιμαριθμική!αναπροσαρμογή.sigl,-p!αυτόματη!ταμειολογιστική!μηχανή.sigl,-p!ανώνυμη!χρηματιστηριακή!εταιρεία.sigl,-p 324

343 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ!Ανωτάτη!Στρατιωτική!Υγειονομική!Επιτροπή.SIGL,-P!Αυτόματη!Τιμαριθμική!Αναπροσαρμογή.SIGL,-P!Αυτόματη!Ταμειολογιστική!Μηχανή.SIGL,-P!Ανώνυμη!Χρηματιστηριακή!Εταιρεία.SIGL,-P!Γυμναστικός!Σύλλογος.SIGL,-P!Γενική!Συνέλευση.SIGL,-P!Γενικό!Συμβούλιο.SIGL,-P!Γενικό!Στρατιωτικό!Νοσοκομείο.SIGL,-P!Δημοκρατική!Ανανεωτική!Πρωτοπορία.SIGL,-P!Νέα!Δημοκρατική!Φοιτητική!Κίνηση.SIGL,-P!Δόκιμος!Έφεδρος!Αξιωματικός.SIGL,-P!Πανελλήνια!Αγωνιστική!Σπουδαστική!Παράταξη.SIGL,-P!Προεδρικό!Διάταγμα.SIGL,-P Αρχείο κλιτών τύπων ΑΒΕΕ,Ανώνυμη Βιομηχανική Εμπορική Εταιρεία.SIGL ΑΕ,Ανώνυμη Εταιρεία.SIGL ΑΕ,Ασφαλιστική Εταιρεία.SIGL ΑΕΙ,Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα.SIGL ΑΕΠ,Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν.SIGL ΑΟ,Αθλητικός Όμιλος.SIGL ΑΟΖ,Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη.SIGL ΑΣΥΕ,Ανωτάτη Στρατιωτική Υγειονομική Επιτροπή.SIGL ΑΤΑ,Αυτόματη Τιμαριθμική Αναπροσαρμογή.SIGL ΑΤΜ,Αυτόματη Ταμειολογιστική Μηχανή.SIGL ΑΧΕ,Ανώνυμη Χρηματιστηριακή Εταιρεία.SIGL ΓΣ,Γυμναστικός Σύλλογος.SIGL ΓΣ,Γενική Συνέλευση.SIGL ΓΣ,Γενικό Συμβούλιο.SIGL ΓΣΝ,Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο.SIGL ΔΑΠ,Δημοκρατική Ανανεωτική Πρωτοπορία.SIGL ΝΔΦΚ,Νέα Δημοκρατική Φοιτητική Κίνηση.SIGL ΔΕΑ,Δόκιμος Έφεδρος Αξιωματικός.SIGL ΠΑΣΠ,Πανελλήνια Αγωνιστική Σπουδαστική Παράταξη.SIGL ΠΔ,Προεδρικό Διάταγμα.SIGL 325

344 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Λεξικό ακρωνυμίων Αρχείο λημματικών τύπων!α!γ!ροτικές!ε!ξαγωγές.acron,-p!β!ιομηχανική!π!εριοχή.acron,-p!ε!λληνικά!τ!αχυδρομεία.acron,-p!δυτικο!ευρωπαϊκή!ένωση.acron,-p!δ!ημοκρατική!α!ν!ανέωση.acron,-p!δ!ημοκρατικό!κοινωνικό!κ!ίνημα.acron,-p!δ!ημοτικό!π!εριφερειακό!θ!έατρο.acron,-p!ε!λληνική!α!στυνομία.acron,-p!ε!μπορικός!παρεμβατικός!οργανισμός.acron,-p!ε!νιαίο!εθνικιστικό!κίνημα.acron,-p!κ!υβερνητικό!σ!υ!μβούλιο.acron,-p!μαθητική!ανεξάρτητη!κ!ίνηση.acron,-p!π!ανελλήνια!σοσιαλιστική!κίνηση.acron,-p!π!ανελλήνιο!σ!οσιαλιστικό!κίνημα.acron,-p!π!ο!λιτική!ά!νοιξη.acron,-p Αρχείο κλιτών τύπων ΑΓΡΕΞ,Αγροτικές Εξαγωγές.ACRON ΒΙΠΕ,Βιομηχανική Περιοχή.ACRON ΕΛΤΑ,Ελληνικά Ταχυδρομεία.ACRON ΔΕΕ,Δυτικο ευρωπαϊκή Ένωση.ACRON ΔΗΑΝΑ,Δημοκρατική Ανανέωση.ACRON ΔΗΚΚΙ,Δημοκρατικό Κοινωνικό Κίνημα.ACRON ΔΗΠΕΘΕ,Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο.ACRON ΕΛΑΣ,Ελληνική Αστυνομία.ACRON ΕΜΠΟ,Εμπορικός Παρεμβατικός Οργανισμός.ACRON ΕΝΕΚ,Ενιαίο Εθνικιστικό Κίνημα.ACRON ΚΥΣΥΜ,Κυβερνητικό Συμβούλιο.ACRON ΜΑΚΙ,Μαθητική Ανεξάρτητη Κίνηση.ACRON ΠΑΣΚ,Πανελλήνια Σοσιαλιστική Κίνηση.ACRON ΠΑΣΟΚ,Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα.ACRON ΠΟΛ,Πολιτική Άνοιξη.ACRON 326

345 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Συμφραστικός πίνακας αρκτικολέξων και ακρωνυμίων ένα από τα σημεία στα οποία επικεντρώνεται η ΕΔΕ[Lemma=Ένορκη Διοικητική Εξέταση] που διενεργείται αυτή τη στιγμή από την Εισαγγελία Πειραιά κατά τη διάρκεια ληστείας στα ΕΛΤΑ[Lemma=Ελληνικά Ταχυδρομεία] Αιγάλεω. κατά των κεντρικών γραφείων του ΠΑΣΟΚ[Lemma=Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα] απόσταση μόλις 30 μέτρων από το κτίριο της ΕΚΤ[Lemma=Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα]. οι συντάκτες της μεγάλης έκθεσης ΕΛΑΣ[Lemma=Ελληνική Αστυνομία] - Σκότλαντ Γιαρντ. πελάτες τους στα εναλλακτικά δίκτυα (ΑΤΜ[Lemma=Αυτόματη Ταμειολογιστική Μηχανή] {S}ΠΑΟ[Lemma=Παναθηναϊκός Αθλητικός Όμιλος] - ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΣ: δεδομένου ότι υποστηρίζεται και από το ΑΚΕΛ[Lemma=Ανορθωτικό Κόμμα Εργαζόμενου Λαού] υψηλότερη θερμοκρασία που έχει καταγράψει η ΕΜΥ[Lemma=Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία]. ο ρυθμός αύξησης του πραγματικού ΑΕΠ[Lemma=Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν] της ευρωζώνης τα μέλη της ΔΙΣ[Lemma=Διαρκής Ιερά Σύνοδος], με αφορμή τις δηλώσεις στα "ΝΕΑ" του Μητροπολίτη Ιωαννίνων τα Ταμεία των τραπεζών και των ΔΕΚΟ[Lemma=Δημόσιες Επιχειρήσεις Και Οργανισμοί], Στο πλευρό τους έχουν αρχιτέκτονες αλλά και το ΕΜΠ[Lemma=Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο] την πορεία της οικονομίας μας στην ΟΝΕ[Lemma=Οικονομική Νομισματική Ένωση]. των χωρών - μελών της τότε ΕΟΚ[Lemma=Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα] η πρωτοβουλία Αγώνα Θεσσαλονίκη 2003 και το ΝΑΡ[Lemma=Νέο Αριστερό Ρεύμα]. το περασμένο καλοκαίρι στο ΔΗΠΕΘΕ[Lemma=Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο] Κρήτης {S}Ο υποψήφιος από τα ΤΕΕ[Lemma=Τεχνικό Επαγγελματικό Εκπαιδευτήριο] που θέλει να εισαχθεί στα ΤΕΙ[Lemma=Τεχνικό Επαγγελματικό Ίδρυμα] άφησαν αιχμές κατά της ΕΡΤ[Lemma=Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση] για το γεγονός ότι 327

346 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Απόσπασμα του πίνακα των συνάψεων 328

347 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Πολυλεκτικά σύνθετα κατηγορηματικά ονόματα Περιγραφή του σχηματισμού των σύνθετων ονομάτων στον πίνακα του λεξικού-γραμματικής 329

348 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Πίνακες του λεξικού-γραμματικής Πίνακας FAN Εικόνα 34: Τμήμα του πίνακα FAN Παραμετροποιημένο πεπερασμένο αυτόματο του πίνακα FAN Εικόνα 35: Παραμετροποιημένο πεπερασμένο αυτόματο του πίνακα FAN 330

349 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Συμφραστικός πίνακας της δομής FAN {S}Ο [Nhum]Γιώργος κάνει ένα ενδιαφέρον αθλητικό ρεπορτάζ{ο Γιώργος κάνει ένα ενδιαφέρον αθλητικό ρεπορτάζ,αθλητικό ρεπορτάζ.fnc1} {S}Ο [Nhum]Γιώργος έκανε ένα τραγικό αγορανομικό αδίκημα{ο Γιώργος έκανε ένα τραγικό αγορανομικό αδίκημα,αγορανομικό αδίκημα.fnc1} {S}Η ΔΗΜ.ΑΡ. κάνει πολιτικές ακροβασίες σε{κάνει πολιτικές ακροβασίες σε,πολιτικές ακροβασίες.fnc1} {S} Κάνουν φραστικές ακροβασίες{κάνουν φραστικές ακροβασίες,φραστικές ακροβασίες.fnc1} για να θολώσουν {S}Να μην κάνετε νοητικές ακροβασίες{να μην κάνετε νοητικές ακροβασίες,νοητικές ακροβασίες.fnc1}. {S}Η [Nhum]κοπέλα έκανε μία δύσκολη ακροβατική άσκηση{η κοπέλα έκανε μία δύσκολη ακροβατική άσκηση,ακροβατική άσκηση.fnc1} {S}Οι [Nhum]γηπεδούχοι έκαναν μια άνετη νίκη{οι γηπεδούχοι έκαναν μια άνετη νίκη,άνετη νίκη.fnc1}. {S}Κάνουν την ίδια άνετη ζωή{κάνουν την ίδια άνετη ζωή,άνετη ζωή.fnc1}. {S} Ο Πουλιανός πραγματοποίησε συστηματική ανθρωπολογική έρευνα{πραγματοποίησε συστηματική ανθρωπολογική έρευνα,ανθρωπολογική έρευνα.fnc1} {S}Ο [Nhum]γαμπρός του έκανε ένα μεγάλο οικονομικό άνοιγμα{ο γαμπρός του έκανε ένα μεγάλο οικονομικό άνοιγμα,οικονομικό άνοιγμα.fnc1} {S}Οι ιδιωτικοί [Nhum]εκπαιδευτικοί έκαναν κλαδική απεργία{οι ιδιωτικοί εκπαιδευτικοί έκαναν κλαδική απεργία,κλαδική απεργία.fnc1} {S}Έλληνες δημόσιοι [Nhum]υπάλληλοι θα κάνουν γενική απεργία{δημόσιοι υπάλληλοι θα κάνουν γενική απεργία,γενική απεργία.fnc1} {S}Οι συμβασιούχοι της ΠΟΕ-ΟΤΑ κάνουν εικοσιτετράωρη απεργία{ κάνουν εικοσιτετράωρη απεργία,εικοσιτετράωρη απεργία.fnc1}. {S}Τα ραδιόφωνα κάνουν εικοσιτετράωρη απεργία{κάνουν εικοσιτετράωρη απεργία,εικοσιτετράωρη απεργία.fnc1}. {S}Οι [Nhum]μηχανοδηγοί κάνουν προειδοποιητική απεργία{οι μηχανοδηγοί κάνουν προειδοποιητική απεργία,προειδοποιητική απεργία.fnc1} {S}Πρέπει λέει να κάνουμε μια πολιτική απεργία{να κάνουμε μια πολιτική απεργία,πολιτική απεργία.fnc1}. {S}Οι [Nhum]αστυνομικοί θα κάνουν λευκή απεργία{οι αστυνομικοί θα κάνουν λευκή απεργία,λευκή απεργία.fnc1} {S}Mέχρι χθες το πρωί μόνο ένας σύλλογος είχε κάνει απολογιστική συνέλευση{ κάνει απολογιστική συνέλευση,απολογιστική συνέλευση.fnc1}. {S} Ο Ελληνοκουβανικός Σύνδεσμος Φιλίας και αλληλεγγύης Θεσσαλονίκης πραγματο- 331

350 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ποιεί απολογιστική συνέλευση{πραγματοποιεί απολογιστική συνέλευση,απολογιστική συνέλευση.fnc1} {S}Η ΣΤ' τάξη κάνει μια αποχαιρετιστήρια γιορτή{κάνει μια αποχαιρετιστήρια γιορτή,αποχαιρετιστήρια γιορτή.fnc1} σ {S}Αυτή η συσκευή δεν κάνει αυτόματη απόψυξη{δεν κάνει αυτόματη απόψυξη,αυτόματη απόψυξη.fnc1}. {S}Οι [Nhum]εύποροι έκαναν συνήθως αρχιερατικό μνημόσυνο{οι εύποροι έκαναν συνήθως αρχιερατικό μνημόσυνο,αρχιερατικό μνημόσυνο.fnc1} {S}Μέσα στον Πανάγιο Τάφο ο Πατριάρχης κάνει αρχιερατική προσευχή{κάνει αρχιερατική προσευχή,αρχιερατική προσευχή.fnc1} γονατιστός. {S} Μπορεί το ασθματικό [Nhum]παιδί να κάνει σωματική άσκηση{το ασθματικό παιδί να κάνει σωματική άσκηση,σωματική άσκηση.fnc1} {S} Οι [Nhum]μαθητές κάνουν την συγκεκριμένη γραμματική άσκηση{οι μαθητές κάνουν την συγκεκριμένη γραμματική άσκηση,γραμματική άσκηση.fnc1} κοντά στον οποίο είχα την τύχη να κάνω δικηγορική άσκηση{να κάνω δικηγορική άσκηση,δικηγορική άσκηση.fnc1}. {S}Οι [Nhum]μάντεις έκαναν αστρολογική παρατήρηση{οι μάντεις έκαναν αστρολογική παρατήρηση,αστρολογική παρατήρηση.fnc1} {S}Τέσσερα λεπτά μετά την έναρξη του Β ημιχρόνου ο [Nhum]Ζορμπάς έκανε ατομική προσπάθεια{ο Ζορμπάς έκανε ατομική προσπάθεια,ατομική προσπάθεια.fnc1} {S} Ο Λιονέλ Μέσι έκανε εξαιρετική ατομική προσπάθεια{έκανε εξαιρετική ατομική προσπάθεια,ατομική προσπάθεια.fnc1} {S}Οι [Nhum]άνθρωποι δεν κάνουν γραφειοκρατικές διαδικασίες{οι άνθρωποι δεν κάνουν γραφειοκρατικές διαδικασίες,γραφειοκρατικές διαδικασίες.fnc1} {S}Η Πηγή Δεβετζή έχει κάνει ενόργανη γυμναστική{ κάνει ενόργανη γυμναστική,ενόργανη γυμναστική.fnc1} και έχει παίξει βόλεϊ {S} H [Nhum]Θάτσερ κάνει σουηδική γυμναστική{θάτσερ κάνει σουηδική γυμναστική,σουηδική γυμναστική.fnc1}! {S} Η μαθήτρια Φαρμάκη Ηλιοστάλακτη κάνει ρυθμική γυμναστική με{κάνει ρυθμική γυμναστική με,ρυθμική γυμναστική.fnc1} μπάλες και στεφάνι {S}Ο Σάκης Ρουβάς κάνει γυμναστικές επιδείξεις{κάνει γυμναστικές επιδείξεις,γυμναστικές επιδείξεις.fnc1} και τραγουδά {S}Αυτό το [Nhum]άτομο κάνει γύφτικη ζωή{αυτό το άτομο κάνει γύφτικη ζωή,γύφτικη ζωή.fnc1}. {S}Η Ελλάδα διενεργεί δημαρχιακές εκλογές{διενεργεί δημαρχιακές εκλογές,δημαρχιακές εκλογές.fnc1}; 332

351 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Πίνακας FANANhum Εικόνα 36: Τμήμα του πίνακα FANANhum Παραμετροποιημένο πεπερασμένο αυτόματο του πίνακα FANANhum Εικόνα 37: Παραμετροποιημένο πεπερασμένο αυτόματο του πίνακα FANANhum Συμφραστικός πίνακας της δομής FANANhum {S}Ο [Nhum]Πέτρος έκανε δολοφονική απόπειρα κατά του Γιώργου{Ο Πέτρος έκανε δολοφονική απόπειρα κατά του Γιώργου,δολοφονική απόπειρα.fncpn} {S} Ο [Nhum]ληστής του έκανε δολοφονική απόπειρα{ο ληστής του έκανε δολοφονική απόπειρα,δολοφονική απόπειρα.fncpn} {S} Αποφασίζουν να κάνουν ένα ανώνυμο τηλεφώνημα στην [NhumColl]αστυνομία{να 333

352 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ κάνουν ένα ανώνυμο τηλεφώνημα στην αστυνομία,ανώνυμο τηλεφώνημα.fnanhum} {S}Το [NhumColl]Δημόσιο έκανε άτοκο δάνειο στους [Nhum]μισθωτούς{Το Δημόσιο έκανε άτοκο δάνειο στους μισθωτούς,άτοκο δάνειο.fnanhum} {S}Γιατί η [NhumColl]Εκκλησία δεν κάνει εσωτερικό δάνειο{η Εκκλησία δεν κάνει εσωτερικό δάνειο,εσωτερικό δάνειο.fnanhum} {S}Σήμερα το μεσημέρι, ο Σεβ. Μητροπολίτης Ζακύνθου κ. Διονύσιος Δ έκανε εθιμοτυπική επίσκεψη στον [Nhum]περιφερειάρχη{έκανε εθιμοτυπική επίσκεψη στον περιφερειάρχη,εθιμοτυπική επίσκεψη.fnanhum} {S}Ο ανθρωπολόγος Μάικλ [Nhum]Γουές κάνει εθνολογική μελέτη του πληθυσμού{γουές κάνει εθνολογική μελέτη του πληθυσμού,εθνολογική μελέτη.fnanhum} 334

353 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Πίνακας FANAN-hum Εικόνα 38: Τμήμα του πίνακα FANAN-hum Παραμετροποιημένο πεπερασμένο αυτόματο του πίνακα FANANhum Εικόνα 39: Παραμετροποιημένο πεπερασμένο αυτόματο του πίνακα FANAN-hum Συμφραστικός πίνακας της δομής FANAN-hum Ο Καρλ Φρίντριχ Γκάους εκπόνησε αναλογιστική μελέτη των συντάξεων{ εκπόνησε αναλογιστική μελέτη των συντάξεων,αναλογιστική μελέτη.fncan-hum} {S} Σε περιπτώσεις που κάναμε αναλογιστική μελέτη σε μερικές εταιρίες{ κάναμε αναλογιστική μελέτη σε μερικές εταιρίες,αναλογιστική μελέτη.fncan-hum} γιατί πρέπει να κάνουμε νέα αναλογιστική μελέτη{ να κάνουμε νέα αναλογιστική μελέτη 335

354 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ,αναλογιστική μελέτη.fncan-hum} {S}Θα κάνουν μια φασματοσκοπική ανάλυση της λάμψης της έκρηξης{ Θα κάνουν μια φασματοσκοπική ανάλυση της λάμψης της έκρηξης,φασματοσκοπική ανάλυση.fncanhum} {S}Η ομάδα του Sugita έκανε φασματοσκοπική ανάλυση του φωτός{ έκανε φασματοσκοπική ανάλυση του φωτός,φασματοσκοπική ανάλυση.fncan-hum} {S}Θέλω λοιπόν να κάνω μικροβιολογική ανάλυση του νερού{ να κάνω μικροβιολογική ανάλυση του νερού,μικροβιολογική ανάλυση.fncan-hum} {S} Θα αναλογηθείτε τώρα γιατί μπήκαμε σε τέτοιο κόπο να κάνουμε ολόκληρη ιστορική ανάλυση{ να κάνουμε ολόκληρη ιστορική ανάλυση,ιστορική ανάλυση.fncan-hum} ο κ. [Nhum]Υπουργός θα κάνει μια ιστορική ανάλυση αυτού του φαινομένου{υπουργός θα κάνει μια ιστορική ανάλυση αυτού του φαινομένου,ιστορική ανάλυση.fncan-hum} {S}Μας βοηθάει να κάνουμε γραμματική ανάλυση κειμένου{ να κάνουμε γραμματική α- νάλυση κειμένου,γραμματική ανάλυση.fncan-hum} {S} Κάνει γραμματική ανάλυση του πηγαίου προγράμματος με{ Κάνει γραμματική ανάλυση του πηγαίου προγράμματος με,γραμματική ανάλυση.fncan-hum} {S}Ο συντακτικός [Nhum]αναλυτής κάνει συντακτική ανάλυση σε κείμενα και συλλογές κειμένων{ο συντακτικός αναλυτής κάνει συντακτική ανάλυση σε κείμενα και συλλογές κειμένων,συντακτική ανάλυση.fncan-hum} {S} Ένας επεξεργαστής XML κάνει συντακτική ανάλυση των κόμβων του εγγράφου{ κάνει συντακτική ανάλυση των κόμβων του εγγράφου,συντακτική ανάλυση.fncan-hum} {S}Το UPS κάνει αυτόματο άνοιγμα των αρχείων σας{ κάνει αυτόματο άνοιγμα των αρχείων σας,αυτόματο άνοιγμα.fncan-hum} {S} Στο σχολείο κάναμε δειγματοληπτική έρευνα στους κάδους απορριμμάτων{ κάναμε δειγματοληπτική έρευνα στους κάδους απορριμμάτων,δειγματοληπτική έρευνα.fncanhum} {S}H λειτουργία αυτή κάνει τυχαία δειγματοληψία γραμμών{ κάνει τυχαία δειγματοληψία γραμμών,τυχαία δειγματοληψία.fncan-hum} {S} Ο χρήστης μπορεί να ερευνά σε αρχεία δεδομένων και να κάνει τυχαία δειγματοληψία{ να κάνει τυχαία δειγματοληψία,τυχαία δειγματοληψία.fncan-hum}. Βιέννη, όπου έκανε ανώτερες σπουδές φωνητικής{ έκανε ανώτερες σπουδές φωνητικής,ανώτερες σπουδές.fncan-hum} {S}Σπούδασε νομικά και έκανε ανώτερες σπουδές στο δημόσιο διεθνές δίκαιο{ έκανε ανώτερες σπουδές στο δημόσιο διεθνές δίκαιο,ανώτερες σπουδές.fncan-hum} {S}Διεξάγετε δακτυλική εξέταση του ορθού{ Διεξάγετε δακτυλική εξέταση του ορθού,δακτυλική εξέταση.fncan-hum} {S}Τέλος, σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις ο [Nhum]γιατρός σου θα πραγματοποιήσει δακτυλική εξέταση πρωκτού{ο γιατρός σου θα πραγματοποιήσει δακτυλική εξέταση πρω- 336

355 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ κτού,δακτυλική εξέταση.fncan-hum} {S}Η Google, το Facebook και η Yahoo θα κάνουν μια γενική δοκιμή του πρωτοκόλλου{ θα κάνουν μια γενική δοκιμή του πρωτοκόλλου,γενική δοκιμή.fncan-hum} {S}Η [Nhum]Άννα κάνει ριζική αποτρίχωση σε όλο της το σώμα{η Άννα κάνει ριζική αποτρίχωση σε όλο της το σώμα,ριζική αποτρίχωση.fncan-hum} {S}Η αναλογιστική μελέτη σε εταιρίες έγινε από ορκωτούς [Nhum]λογιστές{Η αναλογιστική μελέτη σε εταιρίες έγινε από ορκωτούς λογιστές,αναλογιστική μελέτη.fncan-hum} {S}Η αναλογιστική μελέτη σε εταιρίες έγινε από [Nhum]ορκωτούς λογιστές{η αναλογιστική μελέτη σε εταιρίες έγινε από ορκωτούς λογιστές,αναλογιστική μελέτη.fncan-hum} {S}Ο [Nhum]καθηγητής έκανε επαναληπτική εξέταση σε όλη την ύλη{ο καθηγητής έκανε επαναληπτική εξέταση σε όλη την ύλη,επαναληπτική εξέταση.fncan-hum} {S}Ο [Nhum]μαθητής έκανε φωτοτυπική σμίκρυνση σε όλο το βιβλίο{ο μαθητής έκανε φωτοτυπική σμίκρυνση σε όλο το βιβλίο,φωτοτυπική σμίκρυνση.fncan-hum} {S}Η [Nhum]Μαρία έκανε επαναληπτική εξέταση θυρεοειδούς{η Μαρία έκανε επαναληπτική εξέταση θυρεοειδούς,επαναληπτική εξέταση.fncan-hum} {S}Ο [Nhum]Γιώργος έκανε διαμετακομιστικό εμπόριο σε αρώματα{ο Γιώργος έκανε διαμετακομιστικό εμπόριο σε αρώματα,διαμετακομιστικό εμπόριο.fncan-hum} {S}Ο [Nhum]Γιάννης κάνει εισαγωγικό εμπόριο παιχνιδιών{ο Γιάννης κάνει εισαγωγικό εμπόριο παιχνιδιών,εισαγωγικό εμπόριο.fncan-hum} {S}Ο [Nhum]Γιώργος κάνει εξαγωγικό εμπόριο κουβερτών{ο Γιώργος κάνει εξαγωγικό εμπόριο κουβερτών,εξαγωγικό εμπόριο.fncan-hum} {S}Το [NConc]μηχάνημα κάνει ακτινοσκοπική εξέταση στα οστά{το μηχάνημα κάνει ακτινοσκοπική εξέταση στα οστά,ακτινοσκοπική εξέταση.fncan-hum} {S}Ο [Nhum]Γιώργος έκανε μια δοκιμαστική λήψη του νέου φαρμάκου{ο Γιώργος έκανε μια δοκιμαστική λήψη του νέου φαρμάκου,δοκιμαστική λήψη.fncan-hum} {S}Η [Nhum]Μαρία έκανε δοκιμαστική λήψη ενός τοπίου{η Μαρία έκανε δοκιμαστική λήψη ενός τοπίου,δοκιμαστική λήψη.fncan-hum} 337

356 ΦΟΥΦΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Πίνακας FANPN Εικόνα 40: Τμήμα του πίνακα FANPN Παραμετροποιημένο πεπερασμένο αυτόματο του πίνακα FANPN Εικόνα 41: Παραμετροποιημένο πεπερασμένο αυτόματο του πίνακα FANPN Συμφραστικός πίνακας της δομής FANPN {S} Η [NhumColl]Δημαρχιακή Επιτροπή έκανε διαλογική συζήτηση με τον [Nhum]πρόεδρο{Η Δημαρχιακή Επιτροπή έκανε διαλογική συζήτηση με τον πρόεδρο,διαλογική συζήτηση.fncpn} {S}Η [NhumColl]επιχείρηση σύναψε σημαντική εμπορική συμφωνία με την παντοδύναμη [NhumColl]εταιρία του{η επιχείρηση σύναψε σημαντική εμπορική συμφωνία με την παντοδύναμη εταιρία του,εμπορική συμφωνία.fncpn} {S}Η [Nhum]Μαρία θα κάνει επαγγελματικό ραντεβού με τον [Nhum]Γιάννη{Η Μαρία θα κάνει επαγγελματικό ραντεβού με τον Γιάννη,επαγγελματικό ραντεβού.fncpn} 338