ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΩΝ ΣΕ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΙ ΞΕΝΑ ΜΟΝΟΓΛΩΣΣΑ ΛΕΞΙΚΑ Γιώργος Τράπαλης 1 & Γεωργία Κατσούδα 2

Transcript

1 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΩΝ ΣΕ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΙ ΞΕΝΑ ΜΟΝΟΓΛΩΣΣΑ ΛΕΞΙΚΑ Γιώργος Τράπαλης 1 & Γεωργία Κατσούδα 2 1 Κέντρο Λεξικολογίας, 2 Ακαδημία Αθηνών trapalis@lexicon.gr, georkatsouda@yahoo.gr Abstract Labelling systems in Modern Greek (MG) dictionaries are different in respect to the number of lexicographic labels and the way they are used. Dictionaries often mark the same entry or meaning with different label causing thus confusion to the users. These facts make the compiling of a commonly accepted system of lexicographical labels necessary. This system has to be applicable to all Modern Greek lexicographic projects. Trying to contribute to this, a. we studied four MG monolingual dictionaries (LKN-Triantafyllidis Foundation, LNEG2- Babiniotis, NEL-Kriaras, MEL-Tegopoukos-Fytrakis) comparing the labelling systems they employ and pointing out their similarities and differences, as well as the problems caused with the using of specific labels, b. we examined the labelling systems in six monolingual dictionaries of the pioneering English lexicographical production, comparing the way they organise, group and apply labels, and c. having evaluated the results of the above research, we suggested practical ways for the creation of a revised, optimised, more functional and userfriendly labelling system. 1. Εισαγωγικά 1.1 Τι είναι οι χαρακτηρισμοί; Οι λεξικογραφικοί χαρακτηρισμοί (labels) είναι ο τρόπος με τον οποίο χαρακτηρίζονται στα λεξικά τύποι λήμματος, σημασίες, ενδολήμματα, υπολήμματα, συνώνυμα, αντώνυμα ή φράσεις ως προς το ύφος, την περίσταση της επικοινωνίας, τις σημασιολογικές σχέσεις ή τη γεωγραφική περιοχή όπου χρησιμοποιούνται (για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. Τράπαλη 2005, Hartmann & James 1998 στο λήμμα label, Landau 2001: ). Ο όρος «χαρακτηρισμός» υιοθετείται από τον Μπαμπινιώτη (βλ. ΛΝΕΓ2, σ ) και το ΛΚΝ (σ. ιζ ), το οποίο όμως αναφέρεται κυρίως στη σημασιολογική επισήμανση, ενώ ως προς το επίπεδο γλώσσας γίνεται λόγος για «ενδείξεις επιπέδου γλώσσας» (σ. ιη ). Η Αναστασιάδη- Συμεωνίδη (2007) προτείνει τον όρο «χρηστικό σημάδι», ορίζοντάς τον ως «μεταλεξικογραφικό δείκτη της γλωσσικής ποικιλίας σε συγχρονικό επίπεδο». 1168

2 1.2 Σκοπός των χαρακτηρισμών Οι λεξικογραφικοί χαρακτηρισμοί είναι μεγάλης θεωρητικής και πρακτικής σημασίας (βλ. αναλυτικά Τράπαλη 2005): δίνουν τη δυνατότητα στον χρήστη να επιλέγει το επίπεδο που θα του εξασφαλίσει την επιθυμητή αποτελεσματική γλωσσική επικοινωνία είναι εξαιρετικά χρήσιμοι τόσο για τον φυσικό ομιλητή μιας γλώσσας, καθώς τον βοηθούν να κατανοήσει σε βάθος το ίδιο το σύστημα της γλώσσας του, όσο και για τον ξένο που χρησιμοποιεί ένα λεξικό για να μάθει σωστά μια γλώσσα (χαρακτηριστικά, ο Ikegami [1996] σημειώνει ότι συχνά οι Ιάπωνες, που πάντα ασχολούνται στην καθημερινότητά τους με την αναζήτηση της κατάλληλης ευγενικής έκφρασης, όταν μαθαίνουν Αγγλικά, και λόγω της ελλιπούς χρήσεως λεξικογραφικών χαρακτηρισμών στα λεξικά, παροδηγούνται στο να νομίζουν ότι όλες οι λέξεις και οι φράσεις της Αγγλικής είναι ισότιμες ως προς την επισημότητα / τυπικότητα). Επιφυλάξεις ωστόσο για τη λειτουργική αξία των χαρακτηρισμών στους φυσικούς ομιλητές μιας γλώσσας διατυπώνουν οι Verkuyl et al. (2003: ). Επισκόπηση των παλαιότερων συστημάτων χαρακτηρισμών και κριτική παρουσίασή τους κάνει ο Hartmann (1981: ). Θεώρηση της παρούσας κατάστασης και προτάσεις βελτιστοποίησης παρέχει η Fedorova (2004). Για τα ελληνικά δεδομένα, βλ. ΛΝΕΓ2 «Η Δομή του Λεξικού» σ , ΛΚΝ σ. ιζ -ιη, Τράπαλη (2005), όπου και μια ολοκληρωμένη πρόταση τυπολογίας, Καρατζή-Ανδρειωμένου (2004), Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2007) (κριτική θεώρηση και προτάσεις) και Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Φλιάτουρα (2003). 2. Δομή της εργασίας Τα νεοελληνικά λεξικά διαφοροποιούνται ως προς τον αριθμό και τη χρήση των λεξικογραφικών χαρακτηρισμών, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που δίνουν διαφορετικούς χαρακτηρισμούς για το ίδιο λήμμα / σημασία / χρήση, με αποτέλεσμα να είναι δυνατή η πρόκληση σύγχυσης στους χρήστες των λεξικών (Τράπαλης 2005, Καρατζή-Ανδρειωμένου 2004). Το γεγονός αυτό καθιστά απαραίτητη τη συγκρότηση ενός ενιαίου συστήματος λεξικογραφικών χαρακτηριστικών που θα μπορεί να εφαρμοστεί σε όλα τα νεοελληνικά λεξικά. Επιχειρώντας να συμβάλουμε ουσιαστικά στο παραπάνω: α. μελετήσαμε τέσσερα σύγχρονα νεοελληνικά λεξικά (ΛΚΝ [Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη], ΛΝΕΓ2 [Γ. Μπαμπινιώτη], ΝΕΛ [Εμμ. Κριαρά], ΜΕΛ [Τεγόπουλου-Φυτράκη]) ως προς τα συστήματα των χαρακτηρισμών που χρησιμοποιούν και εντοπίσαμε τις ομοιότητες και τις διαφορές τους καθώς και τα προβλήματα που γεννά η χρήση ορισμένων χαρακτηρισμών, β. μελετήσαμε τα συστήματα λεξικογραφικών χαρακτηρισμών σε έγκυρα ερμηνευτικά λεξικά της πρωτοπόρου αγγλόφωνης λεξικογραφικής παραγωγής και καταγράψαμε επιπλέον τις τάσεις που επικρατούν εκεί, και γ. προσπαθήσαμε, αξιοποιώντας τις παρατηρήσεις και τα συμπεράσματα από τα ανωτέρω, να προτείνουμε λύσεις για τη συγκρότηση ενός ενιαίου και κατά το δυνατόν λειτουργικότερου συστήματος λεξικογραφικών χαρακτηρισμών στα νεοελληνικά λεξικά. 1169

3 3. Σύγκριση τεσσάρων νεοελληνικών μονόγλωσσων λεξικών. Προβλήματα. 3.1 Οι λεξικογραφικοί χαρακτηρισμοί που χρησιμοποιούνται από το ΛΝΕΓ2, ΛΚΝ, ΝΕΛ και ΜΕΛ είναι οι εξής (βάσει του αντίστοιχου πίνακα του Τράπαλη 2005): Πίνακας 1: Οι χαρακτηρισμοί στα ΛΝΕΓ2, ΛΚΝ, ΝΕΛ, ΜΕΛ. Στο ΜΕΛ χρησιμοποιείται ο χαρακτηρισμός μετωνυμ., αν και δεν περιλαμβάνεται στον πίνακα συντομογραφιών. ΛΝΕΓ2 (σύνολο:48) ΛΚΝ (σύνολο: 31) ΝΕΛ (σύνολο:28) ΜΕΛ (σύνολο: 27) ανεπίσημο απαρχαιωμένο απαρχαιωμένο αργκό αργκό γενικότερα αρχαϊστικό δημοτικός τύπος αρχαιοπρεπές διαλεκτικό διαλεκτικό διαλεκτικό γενικότερα ειδικότερα ειρωνικά ειρωνικά δημώδες ειρωνικά επιστημονικό επιτατικό διαλεκτικό επέκταση επιτατικό εσφαλμένο δύσχρηστο επίσημο ευφημισμός ευφημισμός ειδικότερα επιστημονικό ευχετικά ευχετικά ειρωνικά επιτατικό θωπευτικά εύχρηστο εκφραστικό ευφημισμός, -ικό ιδιωματικό θωπευτικό εμφατικά κυριολεκτικό καταχρηστικά ιδιωματικό επίσημο λαϊκό κατ επέκταση καταχρηστικά επιστημονικό λαϊκότροπο λαϊκό κατ επέκταση επιτατικό λόγιο λόγιο κυριολεκτικά εσφαλμένο λογοτεχνικό λογοτεχνικό λόγιο ευφημιστικά μειωτικό μεγεθυντικό λογοτεχνικό ευχετικά μεταφορικά μειωτικό μεγεθυντικό εύχρηστο οικείο μεταφορικά μεταφορικά θωπευτικά παιδικό μετωνυμικά μετωνυμικά ιδιωματικό παλαιό ποιητικό περιληπτικό καθημερινό παρωχημένο προσηγορικό ποιητικό κακόσημο ποιητικό προτρεπτικά σκωπτικά κατ επέκταση σκωπτικό προφορικό σπάνιο καταχρηστικά σπάνιο σκωπτικά συνεκδοχικά κυριολεκτικά σπανιότερα σπανιότερα υποκοριστικό λαϊκό συναισθηματικά φορτισμένη λέξη συνεκδοχικά υποτιμητικά λαϊκότερο συνεκδοχικό υποκοριστικό χυδαία λόγιο υβριστικό χυδαία γλώσσα λογιότερο χλευαστικό λογοτεχνικό μεγεθυντικό μειωτικό μεταφορικά μετωνυμικά οικείο ορθότερο παλαιότερο ποιητικό προφορικού λόγου σκωπτικά σπάνιο σπανιότερο συνεκδοχικά Χρησιμοποιούνται ακόμη η φράση «σε μετωνυμία» και το ΥΠΟΚΟΡ για περιπτώσεις υποκορισμού 1170

4 συχνά / συχνότερα υβριστικά υποκοριστικό χαϊδευτικά (!), (!-λαϊκ.) Από τον Πίνακα 1 προκύπτουν τα εξής: 1. Τα τέσσερα λεξικά διαφέρουν ως προς τον αριθμό των λεξικογραφικών χαρακτηρισμών. Το μεγαλύτερο σε αριθμό σύστημα λεξικογραφικών χαρακτηρισμών είναι του ΛΝΕΓ2. 2. Δεν χρησιμοποιείται κοινό σύστημα χαρακτηρισμών. Οι κοινοί λεξικογραφικοί χαρακτηρισμοί στα τέσσερα λεξικά είναι 13: διαλεκτικό, ειρωνικό, επιτατικό, ευφημιστικό, κατ επέκταση, λόγιο, λογοτεχνικό, μεταφορικό, μετωνυμικά, ποιητικό, σκωπτικό, σπάνιο / σπανιότερα, συνεκδοχικά. Να σημειωθεί ότι στο ΛΚΝ χρησιμοποιείται ως χαρακτηρισμός η φράση «σε μετωνυμία» (δεν υπάρχει συντομογραφία), γι αυτό τη συμπεριλαμβάνουμε στους χαρακτηρισμούς, παρόλο που δεν περιέχεται στο σχετικό εισαγωγικό τμήμα (σ. ιζ -ιη ). Επίσης, στο ίδιο λεξικό ο χαρακτηρισμός «υποκοριστικό» σημειώνεται συντομευμένος με κεφαλαία (ΥΠΟΚΟΡ). Από τους λοιπούς, άλλοι απαντούν σε υποσύνολο των τεσσάρων λεξικών, π.χ. αργκό στα ΛΝΕΓ2 και ΜΕΛ, επιτατικό στα ΛΝΕΓ2, ΝΕΛ, ΜΕΛ, απαρχαιωμένο στα ΛΚΝ, ΝΕΛ κ.λπ. Ορισμένοι χαρακτηρισμοί απαντούν αποκλειστικά σε ένα λεξικό: αρχαιοπρεπές στο ΛΝΕΓ2, αρχαϊστικό στο ΝΕΛ, λαϊκότροπο στο ΛΚΝ κ.ά. 3. Για να δηλωθούν οι λέξεις ταμπού, δηλ. οι σχετικές με το σεξ, τις σωματικές ανάγκες κ.λπ., το ΛΝΕΓ2 χρησιμοποιεί το σύμβολο (!) ή (!-λαϊκ.) και την προειδοποίηση (αποφεύγεται σε τυπικές μορφές επικοινωνίας) ή τη σύνθετη μορφή (!-λαϊκ., αποφεύγεται σε τυπικές μορφές επικοινωνίας). 3.2 Μελετήσαμε ενδεικτικά τους λεξικογραφικούς χαρακτηρισμούς στα τέσσερα προαναφερθέντα νεοελληνικά λεξικά επιλέγοντας τρία λεξιλογικά σύνολα που αναφέρονται σε τρεις χώρους της μη τυπικής επικοινωνίας με πλούσιο εκφραστικό γλωσσικό υλικό (λαϊκές, χυδαίες ή αργκό λέξεις και εκφράσεις), υλικό που αποτελεί πρόκληση για τους λεξικογράφους ως προς την επισήμανσή του με χαρακτηρισμούς. Τα λεξιλογικά αυτά σύνολα αναφέρονται α) στο πώς χαρακτηρίζονται άτομα του άλλου φύλου, κυρίως ως προς τη σύναψη ερωτικών σχέσεων, β) στη διακίνηση και χρήση ναρκωτικών, και γ) στη δήλωση της μέθης. Χωρίς να πρόκειται για εξαντλητική κάλυψη των εν λόγω λεξιλογικών πεδίων, πιστεύουμε ότι τα σύνολα αυτά περιλαμβάνουν τις πλέον αντιπροσωπευτικές λέξεις τους. 1171

5 Η επιλογή αντιπροσωπευτικών λεξιλογικών ομάδων έγινε και με το σκεπτικό ότι έτσι θα μπορούσαμε να εξετάσουμε και τη συνέπεια στους χαρακτηρισμούς στα μέλη του ίδιου λεξιλογικού συνόλου στο ίδιο λεξικό. Στον Πίνακα 2 μπορούμε να δούμε τον χαρακτηρισμό κάθε λέξης καθενός λεξιλογικού συνόλου ανά λεξικό. Η παύλα (-) δηλώνει απουσία χαρακτηρισμού, ενώ το μηδέν (0) την απουσία της λέξης στη μακροδομή ενός λεξικού. Το σύμβολο > δηλώνει ότι η λέξη είναι υποτεταγμένο λήμμα / υπόλημμα, συνεπώς δεν φέρει (συνήθως) χαρακτηρισμό, διότι υπονοείται ότι φέρει τον χαρακτηρισμό του κυρίως λήμματος. Στο τρίτο σύνολο (κατάσταση μέθης) το (φρ.) σημαίνει ότι η λέξη στην εν λόγω σημασία καταχωρίζεται σε φράση / έκφραση ή παραδειγματική φράση και όχι σε αριθμημένη σημασία. Πίνακας 2: Σύγκριση σε τέσσερα λεξικά τριών λεξιλογικών συνόλων της μη τυπικής επικοινωνίας ΛΕΞΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΑΝΑ ΛΕΞΙΚΟ Χαρακτηρισμός άλλου φύλου (σεξ) ΛΝΕΓ ΛΚΝ ΝΕΛ ΜΕΛ γκόμενα (λαϊκ.-οικ.) (λαϊκ.) (λαϊκ.) - γκομενάκι > > > 0 γκομενάρα > > > 0 γκομενιάρης, (οικ.) (λαϊκ.) (λαϊκ.) - -άκιας γκομενίζω (οικ.) (προφ.) (λαϊκ.) - γκομενιλίκι (οικ.) (λαϊκ., ειρ.) 0 0 γκομενίτσα > > > 0 γκομενοδουλειά γκόμενος (λαϊκ.-οικ.) (λαϊκ.) (λαϊκ.) - μανούλι (οικ.) (οικ.) (λαϊκ.) - μουρντάρης (οικ.) (οικ.) (μεταφ.) - μπερμπαντάκος > > > (θωπευτ.) μπερμπαντεύω (λαϊκ.) (οικ.) (λαϊκ.) - μπερμπάντης (λαϊκ.) (οικ.) (λαϊκ.) - τεκνό (αργκό) (λαϊκ.) 0 - Ναρκωτικά. Διακίνηση-χρήση βαποράκι (αργκό) > (μτφ.) > (λαϊκ.) (μτφ.) μαστούρα (αργκό) (λαϊκ.) 0 - μαστούρης (αργκό) (λαϊκ.) 0 - μαστουρώνω (αργκό) (λαϊκ.) 0 - πρέζα (συνεκδ.- (προφ.) (ειδικότ.) (λαϊκ.) (ειδ.) αργκό) πρεζάκιας (μειωτ.) (προφ.) (λαϊκ.) - πρεζόνι > (=επίσης) (προφ.) 0 - σνιφάρω (αργκό) χαρμάνα (αργκό) 0 0 (αργκό) χαρμάνης (λαϊκ.) (λαϊκ.) 0 - χαρμανιάζω (αργκό) (λαϊκ.) 0 0 Κατάσταση έθ λιώμα 0 - (φρ.) 0 0 πίτα - (φρ.) - (φρ.) - (φρ.) - (φρ.) σκνίπα (μτφ.-οικ.) - (φρ.) - (φρ.) (μτφ.) σούρα - (λαϊκ., προφ.) (λαϊκ.) - σουρώνω - (λαϊκ.) - (μτφ. για πρόσ.) 1172

6 στουπί (μτφ. ως - (φρ.) (λαϊκ.) - (φρ.) χαρακτηρ. για πρόσ.) τάβλα - (φρ.) - (φρ.) (λαϊκ.) - (φρ.) τύφλα (λαϊκ.) οικ. (λαϊκ.) - (φρ.) Από τον Πίνακα 2 προκύπτουν τα παρακάτω συμπεράσματα: α) Ίδιες λέξεις φέρουν διαφορετικούς χαρακτηρισμούς στα υπό εξέταση λεξικά. Π.χ. το γκομενίζω χαρακτηρίζεται ως οικείο στο ΛΝΕΓ, προφορικό στο ΛΚΝ και λαϊκό στο ΝΕΛ. Το βαποράκι χαρακτηρίζεται αργκό στο ΛΝΕΓ, μεταφορικό στα ΛΚΝ και ΜΕΛ και λαϊκό στο ΝΕΛ. Το ερώτημα που προκύπτει εύλογα είναι το εξής: Οι διαφορές αυτές οφείλονται στη χρήση διαφορετικών όρων (οπότε πρόκειται για διαφορά ορολογίας και όχι ουσίας) ή πρόκειται για διαφορές ουσίας, δηλ. διαφορετικής εκτίμησης για το επίπεδο λόγου στο οποίο ανήκουν; Για την απάντηση του ερωτήματος συγκρίναμε το περιεχόμενο των χαρακτηρισμών, οπότε προέκυψε το εξής συμπέρασμα: β) Διαφορετικοί χαρακτηρισμοί έχουν το ίδιο περιεχόμενο. Το ΛΚΝ στην εισαγωγή του σημειώνει για τον χαρακτηρισμό προφορικό: «Για λέξεις που αντιδιαστέλλονται προς εκείνες που χρησιμοποιούνται στον γραπτό λόγο. Το προφορικό βρίσκεται πολύ κοντά στο οικείο, κάποτε εναλλάσσεται ή και συνυπάρχει με αυτό χωρίς να είναι πάντοτε ευδιάκριτα τα όρια τους, ενώ δεν αποκλείεται η χρήση του στο γραπτό λόγο, π.χ. γιωταχής, λασπουριά.» (σ. ιη ) Αυτό σημαίνει ότι, στην περίπτωση της λέξης γκομενίζω, το ΛΚΝ επί της ουσίας δεν διαφοροποιείται από το ΛΝΕΓ2, το οποίο επιλέγει τον χαρακτηρισμό οικείο, αλλά ούτε και από το ΝΕΛ που επιλέγει τον χαρακτηρισμό λαϊκό, επειδή συστηματική παρατήρηση της εμφάνισης του χαρακτηρισμού λαϊκό στο ΝΕΛ δείχνει ότι χρησιμοποιείται συχνά όπου τα ΛΝΕΓ2 και ΛΚΝ χρησιμοποιούν τον χαρακτηρισμό οικείο (ο οποίος δεν υπάρχει στο σύστημα λεξικογραφικών χαρακτηρισμών του ΝΕΛ). Επίσης, το ΛΚΝ σημειώνει για τον όρο λαϊκό: «Για λέξεις συνήθως του προφορικού λόγου, που ανήκουν στη μάγκικη διάλεκτο, στην αργκό, στη διάλεκτο της πιάτσας, που θεωρούνται του περιθωρίου των νέων ομιλητών ή και για συνθηματικές λέξεις διαφόρων κοινωνικών ομάδων που είναι ευρύτερα γνωστές, π.χ. πασαπόρτι, παρόλα.» (σ. ιη ). Και στην περίπτωση αυτή φαίνεται ότι παρά τη φαινομενική διαφοροποίηση του ΛΚΝ από το ΛΝΕΓ2 στα μαστούρα, μαστούρης, μαστουρώνω (ΛΚΝ: λαϊκό, ΛΝΕΓ: αργκό), επί της ουσίας τα δύο λεξικά συμφωνούν, αφού ο όρος λαϊκό του ΛΚΝ αναφέρεται και σε τύπους της αργκό. 1173

7 Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο στο παράδειγμα της λέξης βαποράκι, όπου το αργκό του ΛΝΕΓ2 είναι επιλογή άλλης τάξεως από αυτή του μεταφορικό του ΛΚΝ, αφού το πρώτο αναφέρεται σε γλωσσική χρήση (κοινωνιογλωσσολογική σήμανση, δήλωση κοινωνιογλωσσικής ποικιλίας), ενώ το ΛΚΝ αναφέρεται στη γλωσσολογική-σημασιολογική διάσταση (σημασιολογική σήμανση, πβ. την τυπολογία των χαρακτηρισμών στον Τράπαλη 2005). Για το ΝΕΛ ισχύει η ίδια παρατήρηση που κάναμε προηγουμένως σχετικά με το λήμμα γκομενίζω, αφού στο ΝΕΛ απουσιάζει ο χαρακτηρισμός αργκό και αναπληρώνεται από τον χαρακτηρισμό λαϊκό. Σχετικά με το θέμα της επικάλυψης των χαρακτηρισμών, ο Ikegami (1996) σημειώνει χαρακτηριστικά ότι ένα προφορικό (spoken) γλωσσικό τεμάχιο μπορεί να είναι επίσημο (formal) ή ανεπίσημο (informal). Ανάλογα, μπορεί ένα γραπτό γλωσσικό στοιχείο να ανήκει στον επίσημο ή στον ανεπίσημο λόγο. Διερωτάται, λοιπόν εύλογα, αν οι λεξικογραφικοί χαρακτηρισμοί προφορικός - γραπτός (spoken - written) προσφέρουν τελικά πρόσθετες πληροφορίες στον χρήστη ή επικαλύπτονται από τους χαρακτηρισμούς επίσημος ανεπίσημος. Φυσικά, αυτές οι διαφορές στους χαρακτηρισμούς έχουν περισσότερη αξία για τον γλωσσολόγο μελετητή της γλώσσας και τον εκπαιδευτικό που διδάσκει το γλωσσικό μάθημα και χρησιμοποιεί περισσότερα του ενός λεξικά. Για τον απλό χρήστη ενός λεξικού, αυτό που μετράει είναι η ύπαρξη χαρακτηρισμού χρήσεως, η ορθότητα αυτού και η σημασιολογική διαφάνεια του όρου, πράγμα εξαιρετικά δύσκολο να επιτευχθεί, όταν χρησιμοποιούνται χαρακτηρισμοί από τη γλωσσολογική μεταγλώσσα, άδηλοι στον απλό χρήστη, π.χ. μετωνυμικά, συνεκδοχικά, λαϊκότροπο, προσηγορικό. Η εξήγηση της σημασίας αυτών των όρων σε τμήμα του λεξικού, π.χ. στην εισαγωγή ή στα οικεία λήμματα, έχει αποδειχθεί στην πράξη αναγκαία μεν αλλά μη λειτουργική για τον απλό χρήστη, αφού τα έξω της μακροδομής τμήματα σπανίως τυγχάνουν της προσοχής των χρηστών, ενώ η αναδρομή του χρήστη σε άλλο λήμμα προκειμένου να κατανοήσει τη σημασία μεταγλωσσικού στοιχείου της μικροδομής, και δη λειτουργικού, όπως ο χαρακτηρισμός, συνιστά γνωστό λεξικογραφικό μειονέκτημα. Ανάλογο προβληματισμό αναπτύσσει και η Καρατζή-Ανδρειωμένου (2004), ενώ σε αυτές τις διαπιστώσεις εδράζεται η συλλογιστική της Fedorova (2004), αλλά και οι προτάσεις του Τράπαλη (2005) και κάποιες από αυτές που έπονται στο παρόν άρθρο. γ) Στο ίδιο λεξικό δεν επισημαίνονται με τον ίδιο χαρακτηρισμό λέξεις του που ανήκουν στο ίδιο επίπεδο γλώσσας. Απλή κατακόρυφη ανάγνωση του Πίνακα 2 ανά λεξικό αποκαλύπτει το πρόβλημα αυτό. Πρόκειται για σοβαρό πρόβλημα λεξικογραφικού χειρισμού, το οποίο είναι δυνατόν να εξηγηθεί τεχνικά από το γεγονός ότι αφενός σπανίως στα μεγάλα λεξικογραφικά έργα αναλαμβάνει ο ίδιος συντάκτης όλες τις ομοειδείς περιπτώσεις, αφετέρου ούτε ο πλέον ειδικευμένος στους χαρακτηρισμούς λεξικογράφος είναι σε θέση να ελέγξει απολύτως όλο το λεξιλογικό υλικό ενός πεδίου τηρώντας απόλυτη συνέπεια. δ) Απουσία χαρακτηρισμού από λέξεις στις οποίες πρέπει να υπάρχει. 1174

8 Εφόσον όλες οι ομόρριζες λέξεις του «γκόμενα» φέρουν χαρακτηρισμό, θα έπρεπε να φέρει και το σύνθετο «γκομενοδουλειά». Ομοίως, θα έπρεπε να φέρει χαρακτηρισμό στο ΛΚΝ το «σνιφάρω», η φράση «έγινα πίτα» στο ΝΕΛ κ.λπ. 3.3 Τα λεξικά χρησιμοποιούν κοινούς όρους με διαφορετικό περιεχόμενο: Ο Τράπαλης (2005) συγκρίνει το περιεχόμενο του όρου «λόγιο» σε καθένα από τα ΛΝΕΓ2, ΛΚΝ, ΝΕΛ τόσο στις εισαγωγές τους όσο και στο οικείο λήμμα τους και εντοπίζει αποκλίσεις. Τα στοιχεία της σύγκρισης δίδονται εποπτικά στον Πίνακα 3 που ακολουθεί. Πίνακας 3: Ο όρος λόγιο στα ΝΕΛ, ΛΚΝ, ΛΝΕΓ2. Να σημειωθεί εδώ ότι το ΛΚΝ διακρίνει μεταξύ λόγιας χρήσης και λόγιας προέλευσης, διάκριση σημαντική αφού μια λέξη λόγιας προέλευσης, π.χ. λεωφορείο (19 ου αι.) μπορεί να είναι κοινής, μη χαρακτηρισμένης χρήσης σήμερα. Στην εισαγωγή Στο οικείο λήμμα Ο χαρακτηρισμός «λόγιο» ΝΕΛ ΛΚΝ ΛΝΕΓ2 Για μια λέξη Για λέξεις που μπορούν σημειώνεται ότι είναι αν έχουν αντίστοιχο λόγια όχι αν απλώς τύπο ή αντίστοιχο προέρχεται από τη τρόπο έκφρασης από λόγια παράδοση, αλλά την κοινή, ως προς τη αν χρησιμοποιώντας την έχουμε το αίσθημα ότι πρόκειται για λέξη όχι της κοινής γλώσσας, αλλά για λέξη που χρησιμοποιείται για την ανάγκη της στιγμής Για λέξεις αρχαίες που δε σώθηκαν με την προφορική παράδοση, αλλά ήρθαν ξανά στη χρήση με την επίδραση της αρχαϊστικής γλώσσας και που λίγοπολύ έγιναν δεκτές στο σημερινό νεοελληνικό γραπτό λόγο χρήση τους όμως και το σχηματισμό τους προέρχονται από την καθαρεύουσα ή την αρχαία ελληνική ή δημιουργήθηκαν με αυτές ως πρότυπο, π.χ. γηράσκω, δεδηλωμένος Που ανήκει ή που αναφέρεται στον έντεχνο, καλλιεργημένο (γραπτό) λόγο (σε αντιδιαστολή προς το λαϊκό) Για λέξεις ή τύπους που προέρχονται από την καθαρεύουσα διατηρώντας το τυπικό της ή για λέξεις και τύπους που ταιριάζουν στο ύφος του λόγου των μορφωμένων λαϊκών στρωμάτων που παρουσιάζουν απόκλιση στη μορφολογία ή στην προφορά από τους νεοελληνικούς τύπους (ειδικότ.) (γλωσσικό στοιχείο της καθαρεύουσας, όπως λέξη, κατάληξη, σύμπλεγμα συμφώνων) που δεν ανήκει στη δημοτική, αλλά επανήλθε από την Αρχαία Ελληνική ή πλάστηκε κατά το αρχαιοελληνικό πρότυπο Όταν υπάρχουν διαφοροποιήσεις, μεγαλύτερες ή μικρότερες, στο περιεχόμενο λεξικογραφικών χαρακτηρισμών εντός του ίδιου λεξικού, είναι πολύ φυσικό οι χαρακτηρισμοί αυτοί να μην αξιοποιούνται με συνέπεια ή συστηματικότητα, με αποτέλεσμα να μένουν χωρίς χαρακτηρισμό λήμματα που θα μπορούσαν ή θα έπρεπε να είναι χαρακτηρισμένα: π.χ. το λήμμα σεπτός χαρακτηρίζεται «λόγιο» σε ΛΝΕΓ2 και ΝΕΛ, αλλά δεν έχει χαρακτηρισμό στο ΛΚΝ, το ιχθυέλαιο χαρακτηρίζεται «λόγιο» στα ΛΝΕΓ2, ΛΚΝ αλλά δεν έχει χαρακτηρισμό στο ΝΕΛ κ.λπ. Παρά ταύτα, θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι ο εντοπισμός και χαρακτηρισμός της λόγιας χρήσης δεν πάντα εύκολη υπόθεση και εν πολλοίς επαφίεται στην κρίση του λεξικογράφου. 1175

9 4. Σύγκριση ξένων μονόγλωσσων λεξικών. 4.1 Τα παραπάνω προβλήματα τα αντιμετωπίζουν οι λεξικογράφοι παγκοσμίως. Ο Ikegami (1996) συγκρίνοντας τρία λεξικά της σύγχρονης Αγγλικής τής κατηγορίας learner s (Longman Dictionary of Contemporary English LDOCE, Cambridge International Dictionary of English - CIDE και Oxford Advanced Learner s Dictionary - OALD) διαπιστώνει ότι τα τρία λεξικά: α. έχουν τους ίδιους χαρακτηρισμούς, αλλά δεν τους χρησιμοποιούν στα ίδια λήμματα, π.χ. για το λήμμα piss το OALD το χαρακτηρίζει taboo slang, το CIDE slang, ενώ το LDOCE informal β. σε μερικές περιπτώσεις χρησιμοποιούν διαφορετικούς χαρακτηρισμούς (=όρους), το περιεχόμενο των οποίων όμως είναι το ίδιο, π.χ. ο χαρακτηρισμός jocular (OALD) συμπίπτει με τον humorous (CIDE, LDOCE), ο χαρακτηρισμός dialect (OALD, LDOCE) συμπίπτει με το regional (CIDE), γ. υπάρχουν χαρακτηρισμοί που χρησιμοποιούνται από ένα μόνο ή από δύο λεξικά, π.χ. ο χαρακτηρισμός spoken χρησιμοποιείται μόνο από το LDOCE. 4.2 Παρακάτω θα δούμε πρώτα συγκριτικά τους λεξικογραφικούς χαρακτηρισμούς που χρησιμοποιούν 4 γνωστά μεγάλου μεγέθους ερμηνευτικά λεξικά της Αγγλικής (2 Αμερικανικά [W3, RH], 2 Βρετανικά [LDEL], [NODE2]) (Πίνακας 4). Οι ομάδες των χαρακτηρισμών αναγράφονται με κεφαλαία έντονα στοιχεία. Για λόγους πρακτικούς δεν αναγράφονται οι χαρακτηρισμοί που ανήκουν στα θεματικά πεδία (field, subject), τα οποία ούτως ή άλλως αποτελούν ανοιχτά συστήματα, και στα πεδία τοπικής ποικιλίας / γεωγραφικού εντοπισμού (region, place). Πίνακας 4. Ομαδοποιήσεις χαρακτηρισμών σε 4 μεγάλου μεγέθους αγγλικά και αμερικανικά λεξικά. Λεξικογραφικοί χαρακτηρισμοί (labels) Webster s Third (W3) Random House Unabridged (RH) Longman Dictionary of English Language (LDEL) New Oxford Dictionary of English (NODE2) STATUS LABELS Obsolete Archaic Slang Substand (=substandard, but not regional) Nonstand (=nonstandard) Dial (=dialect), dial Brit, dial Eng, ecc FIELD LABELS LABELS OF PLACE LABELS OF TIME Obs. (=obsolete) Archaic Older use CURRENCY Obs (obsolete) Archaic Poetic not now used technically, no longer in vogue STANDARD ENGLISH Formal Informal Dated Archaic Historical Literary Poetic Technical Rear 1176

10 SUBJECT LABELS LABELS OF STYLE OR STATUS Informal Nonstandard Slang, slang (vulgar) Disparaging Offensive Facetious Baby talk Literary Eye dialect Pron. spelling REGION/PLACE STYLE, ATTITUDE, LEVEL OF FORMALITY Informal Slang Formal Derog (derogatory) Humorous Euph (=euphemistic) Vulg (vulgar) Nonstandard Substandard Humorous Dialect Offensive Derogatory Vulgar slang WORLD ENGLISH CONTEXT Used negativelly Ακολούθως, στον Πίνακα 5, παρατίθενται οι χαρακτηρισμοί σε δύο κορυφαία learner s λεξικά της Αγγλικής. Πίνακας 5: Οι χαρακτηρισμοί στο LDOCE4 και στο MED1 LDOCE4 MED1 Words which are used or mainly in one region or country are marked British English American English Australian English Words which are used in a particular situation or show a particular attitude: formal informal humorous Regional labels Br E British English Am E American English mainly Am E Australian Canadian Caribbean East African Indian Irish New Zealand Scottish South African Welsh West African Style and attitude labels: formal informal humorous impolite literary offensive old- fashioned spoken very formal very informal 1177

11 Words which are used in a particular context or type of language: biblical law literary medical not polite old-fashioned old use spoken taboo technical trademark written Subject labels Business Computing Journalism Legal Linguistics Medical Science Technical 4.3. Παρατηρήσεις Δεν θα επαναληφθούμε μιλώντας για τη έλλειψη ίδιου αριθμού λεξικογραφικών χαρακτηρισμών, για την έλλειψη κοινής ορολογίας ή για το ποικίλο περιεχόμενο που κάθε λεξικό δίνει σε κοινούς με άλλα λεξικά λεξικογραφικούς χαρακτηρισμούς. Θα σταθούμε περισσότερο στην οργάνωση αυτών των συστημάτων χαρακτηρισμών Το W3 διακρίνει δύο μεγάλες ομάδες: status labels και subject labels. Στην πρώτη ομάδα υπάγονται χαρακτηρισμοί που περιγράφουν τη χρήση σε σχέση με τη νόρμα αλλά και τη χρονικότητα και τη διαλεκτική ποικιλία, αφήνοντας τους θεματικούς χαρακτηρισμούς στην επόμενη ομάδα. Η πρώτη ομάδα φαίνεται ανομοιογενής και περιλαμβάνει χαρακτηρισμούς που το LDEL κατανέμει σε τρεις ομάδες ανάλογα με α) τη χρονικότητα, β) την τοπικότητα, και γ) το ύφος, την περίσταση επικοινωνίας και τη στάση του ομιλητή, επιτυγχάνοντας έτσι, κατά τη γνώμη μας, καλύτερη διαχείριση των χαρακτηρισμών. Το RH ξεχωρίζει τους χαρακτηρισμούς που σχετίζονται με τη χρονικότητα και ομαδοποιεί αυτούς που σχετίζονται με τη νόρμα και το ύφος. Τέλος, το NODE2 διακρίνει δύο μεγάλες κατηγορίες: Standard English και World English, ενσωματώνοντας στην πρώτη κατηγορία χαρακτηρισμούς που θα μπορούσαν να ομαδοποιηθούν περαιτέρω. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιεί 14 χαρακτηρισμούς που αναφέρονται στην τυπικότητα, τη χρονικότητα, τη συχνότητα (το μόνο από τα 4 που έχει σχετικό χαρακτηρισμό), τη στάση του ομιλητή και το κειμενικό είδος. Με τον χαρακτηρισμό technical χαρακτηρίζει κάθε όρο του ειδικού (θεματικού) λεξιλογίου Ο τρόπος συγκρότησης των συστημάτων χαρακτηρισμών στα LDOCE4 και MED1 παρουσιάζει αξιοσημείωτες ομοιότητες. Κατ αρχάς, ομαδοποιούν τους λεξικογραφικούς χαρακτηρισμούς σε τρεις ομάδες. Στο LDOCE4 έχουμε: 1. την κατηγορία λέξεων που χρησιμοποιούνται κυρίως ή μόνο σε μια περιοχή, 2. την κατηγορία λέξεων που χρησιμοποιούνται σε ιδιαίτερη περίσταση ή δείχνουν ορισμένη στάση του ομιλητή, και 1178

12 3. την κατηγορία λέξεων που απαντούν σε συγκεκριμένο κειμενικό είδος ή τύπο γλώσσας. Το MED1 κατηγοριοποιεί ως εξής: 1. χαρακτηρισμούς ύφους και στάσης του ομιλητή (style and attitude labels), 2. θεματικούς χαρακτηρισμούς («αντικειμένου») (subject labels), και 3. τοπικούς χαρακτηρισμούς (regional labels). Δηλαδή, και στα δύο λεξικά υπάρχει μία ομάδα για την τοπικότητα, μία για τη στάση του ομιλητή και την περίσταση επικοινωνίας και μία για τις ειδικές / θεματικές χρήσεις. Το LDOCE4 ωστόσο ομαδοποιεί στην ίδια κατηγορία μια πολύ περιορισμένης κλίμακας ομάδα θεματικών χαρακτηρισμών μαζί με χαρακτηρισμούς χρονικότητας, αλλά και στάσης του ομιλητή. Από την άποψη αυτή, το MED1 είναι πιο ξεκάθαρο δημιουργώντας μια «ευέλικτη» και σαφή ομάδα με χαρακτηρισμούς ύφους και στάσης του ομιλητή. Συγκρίνοντας τα λεξικά των δύο πινάκων μπορούμε να συμπεράνουμε ότι τα learner s λεξικά, επειδή προορίζονται για την εκμάθηση της Αγγλικής από ξένους, δίνουν μεγαλύτερη σημασία στη συγκρότηση ομάδων χαρακτηρισμών που θα καθιστούν σαφέστερα τα πού, πώς και για ποιον σκοπό χρησιμοποιείται κάθε λέξη. Αντίθετα, τα μεγάλα λεξικά, απευθυνόμενα κυρίως στους εγγράμματους φυσικούς ομιλητές της Αγγλικής δίνουν έμφαση κυρίως στην επισήμανση της περίστασης επικοινωνίας, της τοπικότητας και της χρονικότητας. 4.4 Για τη σημασία της ομαδοποίησης των χαρακτηρισμών έχει μιλήσει και η Fedοrova, σύμφωνα με την οποία (2004: 269) η βελτιστοποίηση των χαρακτηρισμών μπορεί να γίνει με τη συστηματοποίησή τους, η οποία μπορεί να επιτευχθεί με την ομαδοποίηση των χαρακτηρισμών. Προτείνει πέντε ομάδες: register, currency, the speaker s attitude, specific field / subject, regional variety. Ο Landau (2001: ) διακρίνει 8 κατηγορίες χαρακτηρισμών (currency / temporality, geographic variation, specialised terminology, restricted / taboo usage, insult, slang, style - functional variety - register, status or cultural label. Ας σημειωθεί ότι στο ίδιο βιβλίο του το 1989 (α έκδ.) είχε συμπεριλάβει και την κατηγορία frequency. Οι Verkuyl et al. (2003: 306) μιλούν για δύο μεγάλες ομάδες (Group labels - Register labels), εκ των οποίων η πρώτη περιλαμβάνει τις κατηγορίες geographical, temporal, frequency, field και η δεύτερη κατηγορίες όπως formality, offensive use etc. Ο Τράπαλης (2005) κατηγοριοποιεί τους υπάρχοντες στα ελληνικά λεξικά χαρακτηρισμούς σε 11 ομάδες (την περίσταση επικοινωνίας, τη στάση του ομιλητή, το λόγιο ή λαϊκό στοιχείο, το κειμενικό γένος, τις σημασιολογικές σχέσεις, τη συχνότητα εμφάνισης στο λόγο, τη γλωσσική νόρμα, τη γλωσσογεωγραφική κατανομή, τον τομέα δραστηριότητας ή το γνωστικό αντικείμενο, τον εγχρονισμό -τον χρονικό προσδιορισμό χρήσεως, και τον βαθμό επίδοσης στον προφορικό ή γραπτό λόγο). Σημειώνει, όμως, ότι στις τέσσερις πρώτες κατηγορίες εμφαίνονται κατεξοχήν οι γλωσσικές επιλογές του ομιλητή, ενώ οι υπόλοιπες αντανακλούν κυρίως όχι απολύτως- τη δραστηριότητα του λεξικογράφου ή του γλωσσολόγου ερευνητή. Θεωρητικά, η ύπαρξη πολλών λεξικογραφικών χαρακτηρισμών σημαίνει πληρέστερη 1179

13 περιγραφή των λημμάτων, όμως χρηστικά το πλήθος λεξικογραφικών χαρακτηρισμών επιβαρύνει ένα λεξικό και προκαλεί πιθανώς σύγχυση στον χρήστη. 4.5 Τόσο το LDOCE4 όσο και το ΜED1 δεν συντομογραφούν τους χαρακτηρισμούς που χρησιμοποιούν και δεν χρησιμοποιούν δύσκολες λέξεις ως χαρακτηρισμούς. Και πάλι η Federova (2004: 265, 268) υποστηρίζει ότι είναι ορθό από παιδαγωγική άποψη να χρησιμοποιείται ολόκληρος ο χαρακτηρισμός και όχι η συντομογραφία του, π.χ. αντί του fml (OALD, CIDE) να χρησιμοποιείται ολόκληρος ο όρος formal, όπως κάνουν τα LDOCE, COBUILD, MED. Επίσης, η Federova υποστηρίζει (2004: 266) ότι πρέπει να επιλέγεται ο πιο συνηθισμένος για τον χρήστη χαρακτηρισμός. Παραδείγματος χάριν, μεταξύ των όρων dated και old-fashioned (και οι δύο σημαίνουν «no longer modern or fashionable»), καλό είναι να επιλεγεί ο χαρακτηρισμός old-fashioned ως ο πιο εύκολα κατανοητός από τους χρήστες, όρος που επιλέγεται και από το LDOCE4 και από το MED1. Πράγματι, η καθημερινή πρακτική της χρήσης των λεξικών δείχνει ότι οι χρήστες δεν αναζητούν τον όρο που αντιστοιχεί σε μια συντομογραφημένη λέξη (βλ. και Καρατζή-Ανδρειωμένου 2004) ούτε τον μεταγλωσσικό χαρακτηρισμό, που ως λέξη είναι δυσνόητη γι αυτούς. 4.6 Αξίζει να σταθούμε στο σύστημα χαρακτηρισμών του MED1. Είναι το λεξικό που εκτός από τους όρους formal και informal χρησιμοποιεί επιπλέον και τις διαβαθμίσεις very formal και very informal, δημιουργώντας ένα διαβαθμισμένο συνεχές με πόλους το formal και informal. Και η Fedοrova (2004: 268) υποστηρίζει ότι καλό είναι οι χαρακτηρισμοί μιας ομάδας να είναι λέξεις ομόρριζες και να αποτελούν τμήμα ενός συνεχούς (π.χ. very formal formal informal very informal αντί του όρου slang για το very informal). Και από παιδαγωγική άποψη είναι προτιμότερη η χρήση διαβαθμίσεων ενός όρου από τη χρήση ποικιλίας λέξεων, για τις οποίες κάθε φορά θα πρέπει ο χρήστης να ανατρέχει στην εισαγωγή του λεξικού ή στα οικεία λήμματα, για να καταλάβει από τους ορισμούς το περιεχόμενό τους (το θέμα του συνεχούς είχε αναπτυχθεί ήδη από το 1972 από τον Cassidy, βλ. σχετικά Hartmann 1981: 268. Το συνεχές επιλέγουν και οι Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Φλιάτουρας 2003 πραγματευόμενοι τους χαρακτηρισμούς λόγιο και λαϊκό). 5. Προτάσεις για τη συγκρότηση ενός ενιαίου συστήματος χαρακτηρισμών Η ποικιλία των χαρακτηρισμών, οι διαφοροποιήσεις στο περιεχόμενό τους από λεξικό σε λεξικό και η έλλειψη συστηματικότητας εμποδίζουν την επίτευξη του σκοπού των χαρακτηρισμών: να διαφωτίσουν τον ομιλητή πλήρως για τη χρήση ενός λήμματος. Συνεπώς, είναι απαραίτητη η συγκρότηση ενός συστήματος ενιαίου και λειτουργικότερου συστήματος λεξικογραφικών χαρακτηρισμών. Με τον όρο ενιαίο σύστημα εννοούμε τη συγκρότηση ενός συστήματος κοινών όρων, δηλωτικών και όχι γενικών ή αμφίσημων, οι 1180

14 οποίοι θα είναι κοινοί σε όλα τα λεξικά ως προς το περιεχόμενο και θα χρησιμοποιούνται με συνέπεια. Με τον όρο λειτουργικό σύστημα εννοούμε τη συγκρότηση ενός συστήματος χαρακτηρισμών που μπορεί α. να χρησιμοποιηθεί σε πολλές περιπτώσεις και β. να αναγνωρίζεται από τον χρήστη όποτε τον συναντά. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι για τη συγκρότηση ενός ενιαίου και λειτουργικού συστήματος θα πρέπει να επιλεγούν κατά το δυνατόν από τους υπάρχοντες χαρακτηρισμούς που χρησιμοποιούν τα νεοελληνικά μονόγλωσσα λεξικά, αυτοί των οποίων η χρήση δεν προκαλεί πρόβλημα. Αξιοποιώντας τη βιβλιογραφία, τόσο τις λεξικογραφικές μελέτες (Landau 2001, Fedorova 2004, Verkuyl 2003, Burkhanov 2003 κ.ά.), όσο και τα συστήματα λεξικογραφικών χαρακτηρισμών, όπως αυτά συγκροτούνται σε σύγχρονα ξένα μονόγλωσσα λεξικά (για τα δίγλωσσα υπάρχουν διαφορετικές παράμετροι που πρέπει να ληφθούν υπόψη), προτείνουμε τα εξής για τη δημιουργία ενιαίου και λειτουργικού συστήματος χαρακτηρισμών: 1. Προκειμένου για γενικά λεξικά, και μάλιστα με παιδαγωγικό προσανατολισμό: ομαδοποίηση των χαρακτηρισμών και περιορισμό τους σε αυτούς που έχουν ουσιώδες ενδιαφέρον για τον χρήστη: α. περίσταση επικοινωνίας, β. συχνότητα και χρονικότητα, γ. στάση του ομιλητή, δ. ειδικό πεδίο ή θέμα, ε. τοπικότητα. Αυτό σημαίνει ότι θα μπορούσαμε να αποφύγουμε μεταγλωσσικούς χαρακτηρισμούς που δεν ενδιαφέρουν τους χρήστες ενός τέτοιου λεξικού. Αντιθέτως, αυτοί οι χαρακτηρισμοί θα ήταν απαραίτητοι σε ένα γενικό λεξικό που καλύπτει και λόγιες - ακαδημαϊκές απαιτήσεις. Βραχυπρόθεσμα, κάτι τέτοιο μοιάζει ανέφικτο για τα ελληνικά πράγματα, διότι η απουσία λεξικών με στοχευμένο προσανατολισμό (ηλικία, μορφωτικό επίπεδο, σχολική βαθμίδα, εργασιακές ανάγκες) επιφορτίζει τα δύο καλύτερα γενικά λεξικά μας (ΛΝΕΓ2, ΛΚΝ) με την υποχρέωση να καλύπτουν όλες τις δυνατές περιπτώσεις χρηστών. 2. Αντικατάσταση όρων με άλλους πιο εύληπτους για τους χρήστες. Π.χ. το σκωπτικό θα ήταν καλύτερο να αντικατασταθεί από το περιπαικτικό. 3. Χρήση ομόρριζων όρων που δημιουργούν ένα διαβαθμισμένο συνεχές, π.χ. λογιότερο λόγιο λαϊκό λαϊκότερο, πολύ ευγενικό ευγενικό αγενές προσβλητικό υβριστικό. Για την ύπαρξη ενός διπολικού συνεχούς που θα επιφέρει συμμετρία και συστηματικότητα, απαραίτητο είναι να υπάρχει για κάθε χαρακτηρισμό το αντίθετό του (Fedοrova 2004: 269, π.χ. η χρήση του χαρακτηρισμού written προϋποθέτει την ύπαρξη του χαρακτηρισμού spoken). 4. Χρήση όρων με κοινό περιεχόμενο στα λεξικά. Οι γλωσσολόγοι-λεξικογράφοι πρέπει να συμφωνούν στο περιεχόμενο χαρακτηρισμών, όπως λαϊκό, οικείο, λόγιο κ.λπ. 5. Επισήμανση ενός λήμματος με περισσότερους από έναν χαρακτηρισμούς (βλ. Fedοrova 2004: 271. Για τη χρήση σύνθετων χαρακτηρισμών, βλ. ΛΝΕΓ2, σ. 31 9, ΛΚΝ σ. ιη ). Με αυτό επιτυγχάνεται πολύπλευρη, πληρέστερη πληροφόρηση των χρηστών. Π.χ. η λέξη εξωνημένος είναι λόγιας χρήσης και χρησιμοποιείται μειωτικά, συνεπώς 1181

15 δέχεται σύνθετο χαρακτηρισμό (λόγ.-μειωτ.), βλ. ΛΝΕΓ2, σ.31 9). Παρά ταύτα, μένει ως ερευνητικό ερώτημα αν η χρήση σύνθετων χαρακτηρισμών επιτελεί τελικώς τον σκοπό της ή η χρησιμοποίηση πολλών χαρακτηρισμών μαζί προκαλεί σύγχυση και συσκοτίζει αντί να φωτίζει. 6. Επίλογος Οι λεξικογραφικοί χαρακτηρισμοί και η συγκρότηση ενός ενιαίου συστήματος αποτελεί ουσιώδες πρόβλημα στο χώρο της λεξικογραφίας. Η επίλυσή του προϋποθέτει τη συνεργασία ειδικών επιστημόνων για την επανεξέταση ορισμένων προβληματικών ως προς το περιεχόμενό τους όρων, την παραγωγή περισσοτέρων λεξικολογικών μελετών που θα αποτελέσουν έργα υποδομής για τους λεξικογράφους (οι οποίοι ελλείψει τέτοιων εργασιών προσπαθούν να λύσουν ποικίλα προβλήματα σύμφωνα με την προσωπική τους κρίση), αλλά και τη συγκρότηση εκτενέστερων και πληρέστερων σωμάτων κειμένων, βάσει των οποίων οι λεξικογράφοι θα μπορούν να συνάγουν ασφαλέστερα συμπεράσματα για το χαρακτηρισμό των λημμάτων. Συντομογραφίες λεξικών ΛΝΕΓ2 = Μπαμπινιώτη Γ (= Γ ανατύπωση της Β Έκδοσης 2002 με συμπληρώσεις). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Κέντρο Λεξικολογίας. ΛΚΝ = Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών. Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη 2007 (α έκδ. 1998) Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ. ΝΕΛ = Κριαρά Εμμ Νέο Ελληνικό Λεξικό της Σύγχρονης Ελληνικής Δημοτικής Γλώσσας. Εκδοτική Αθηνών. ΜΕΛ = Τεγόπουλος-Φυτράκης Μείζον Ελληνικό Λεξικό (επιμ. Μ. Μανδαλά). Αρμονία ΑΕ. CIDE = Cambridge International Dictionary of English, CUP. COBUILD = Collins Cobuild English Dictionary, 1995 (= 2nd edition). LDEL = Longman Dictionary of English Language, LDOCE = Longman Dictionary of Contemporary English, 1995(= LDOCE3= 3rd edition). LDOCE4 = Longman Dictionary of Contemporary English, 2003 (= 4th edition). MED1 = Macmillan English Dictionary for Advanced Learners, 2002 (συχνά συντομογραφείται και MEDAL). NODE2 = New Oxford Dictionary of English, OUP. OALD = Oxford Advanced Learner s Dictionary, 1995 (=5th edition). OUP. RH = The Random House Dictionary of the English Language, Unabridged, W3 = Webster s Third New International Dictionary of the English Language, 1961, γνωστό και ως Webster s Third Βιβλιογραφία Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Ά. & Φλιάτουρας Α. (2003) «Η διάκριση [λόγιο] και [λαϊκό] στην Ελληνική Γλώσσα. Ορισμός και ταξινόμηση». Στα Πρακτικά του 6 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας (Ρέθυμνο, Σεπτεμβρίου 2003) (σε CD-ROM). Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Ά. (υπό έκδοση) «Λεξικογραφία και χρηστικά σημάδια». Στα Πρακτικά του 8 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Ιωάννινα, 30/8-2/ Burkhanov, I. (2003) Pragmatic specifications: Usage indications, labels, examples; dictionaries of style, dictionaries of collocations. Στο van Sterkenburg P. (ed.) A Practical Guide to Lexicography.. Cassidy, F. (1972) Toward more objective labeling in dictionaries. In Alatis, J.E., (ed.) Studies in Honor of A.H. Marckwardt, Washington DC: TESOL. 1182

16 Cassidy, F. (1997) The rise and development of modern labels in English Dictionaries. Dictionaries. 18 (1997): Federova, I. (2004) Style and Usage Labels in Learner s Dictionaries: Ways of Optimization. In Proceedings of 11th Euralex International Congress, 6-10 July, Lorient, France, Ikegami, Y. (1996) Register Specification in the Learner's Dictionary. Longman Language Review (Bulletin of Universities and Institutes), Issue 3, 2-5. Hartmann, R.R.K. (1981) Style values: Linguistic approaches and lexicographical practices. Applied Linguistics 2 (3), Hartmann, R.R.K. & James, G. (1998) Dictionary of Lexicography. London/New York: Routledge. Καρατζή-Ανδρειωμένου, Χ. (2004) «Τα επίπεδα ύφους στα νεοελληνικά λεξικά και η εφαρμογή τους στη διδασκαλία ελληνικών για ξένους». Στα Πρακτικά του 7ου Διεθνούς Συνεδρίου «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση - Ελληνικά ως Δεύτερη ή Ξένη Γλώσσα», Πάτρα, Ιουνίου Landau, S. ( ) Dictionaries. The Art and Craft of Lexicography. Cambridge University Press. van Sterkenburg, P. (ed.) (2003) A Practical Guide to Lexicography. John Benjamins Publishing Co. Amsterdam / Philadelphia. Τομπαΐδης, Δ. (1998) Λεξιλογικά της Νέας Ελληνικής. Επικαιρότητα. Τράπαλης, Γ. (2005) «Λεξικογραφικοί χαρακτηρισμοί στα νεοελληνικά λεξικά: Τυπολογία και συγκριτική εξέταση». Στο Γλώσσης Χάριν, Τόμος αφιερωμένος από τον Τομέα Γλωσσολογίας του ΕΚΠΑ στον καθηγητή Γεώργιο Μπαμπινιώτη, Ελληνικά Γράμματα, 2008, Verkuyl H. & Janssen M. & Janssen F. (2003) The codification of usage by labels. In van Sterkenburg P. (ed.). A Practical Guide to Lexicography. 1183