Χωπικέρ Ανιζόηηηερ Ειζοδήμαηορ, Ανάπηςξηρ και Φηώσειαρ ζηην Ελλάδα

Transcript

1 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΠΙΣΗΜΟΝΙΚΩΝ ΜΕΛΕΣΩΝ 2011 Χωπικέρ Ανιζόηηηερ Ειζοδήμαηορ, Ανάπηςξηρ και Φηώσειαρ ζηην Ελλάδα Επιζηημονικά Τπεύθσνος Σηαμάηηρ Καλογήπος Λέκηορας, Υαροκόπειο Πανεπιζηήμιο Μέλη Ερεσνηηικής Ομάδας Αλεξάνδπα Τπαγάκη Επ. Καθηγήηρια, Υαροκόπειο Πανεπιζηήμιο Κλέων Τζίμπορ Καθηγηηής, Πανεπιζηήμιο Πειραιώς Ειπήνη Μοςζηάκη Reader, London School of Economics and Political Science Δεκέμβριος 2011

2 Περύληψη τόχοσ αυτόσ τησ μελϋτησ εύναι να ενημερώςει το ευρύ κοινό και να εφοδιϊςει τουσ αςκούντεσ κοινωνικό και αναπτυξιακό πολιτικό, ςε εθνικό και τοπικό επύπεδο, με μεθοδολογικϊ εργαλεύα και εμπειρικϊ ευρόματα ςχετικϊ με τισ ειςοδηματικϋσ ανιςότητεσ, τον βαθμό ανϊπτυξησ και το επύπεδο φτώχειασ του πληθυςμού ςτισ Περιφϋρειεσ και τουσ Δόμουσ τησ Ελλϊδασ. Αφορμό για αυτόν την μελϋτη αποτϋλεςαν δύο βαςικϋσ διαπιςτώςεισ. Η πρώτη διαπύςτωςη αφορϊ ςτην απουςύα εμπειρικών μελετών που προςεγγύζουν τα ζητόματα αυτϊ ςε χαμηλό επύπεδο γεωγραφικόσ ανϊλυςησ (επύπεδο Δόμου). Η δεύτερη εςτιϊζει, ςτη ςημαςύα που αποδύδεται από τη διεθνό βιβλιογραφύα, ςτην επύπτωςη των μεγϊλων ειςοδηματικών ανιςοτότων ςτην κοινωνικό ςυνοχό. Η μεθοδολογικό προςϋγγιςη που ακολουθόθηκε εςτιϊζει ςτην εξϋταςη δημογραφικών και οικονομικών δεδομϋνων με μεθόδουσ χωρικόσ ανϊλυςησ. Καταρτύςτηκε μια ςειρϊ από διαφορετικούσ δεύκτεσ με ςτόχο να αποτυπωθούν οι γεωγραφικϋσ διαφοροποιόςεισ ωσ προσ την κατανομό ειςοδόματοσ, ανθρώπινη ανϊπτυξη και φτώχεια. Σα ευρόματα τησ ϋρευνασ εύναι ιδιαύτερα ενδιαφϋροντα. Κϊποια από αυτϊ επιβεβαιώνουν παλαιότερεσ μελϋτεσ και κϊποια δύνουν μια νϋα διϊςταςη ςτη μελϋτη των ζητημϊτων αυτών. Η Περιφϋρεια τησ Ηπεύρου εμφανύζει το υψηλότερο ποςοςτό κατούκων με ειςόδημα κϊτω από τα όρια τησ φτώχειασ ενώ η Περιφϋρεια Νοτύου Αιγαύου καταγρϊφει το χαμηλότερο ποςοςτό κατούκων με ειςόδημα κϊτω από τα όρια τησ φτώχειασ, το μεγαλύτερο κατϊ κεφαλόν ΑΕΠ και τη μικρότερη ανιςοκατανομό ειςοδόματοσ. Με βϊςη το Δεύκτη Ανθρώπινησ Υτώχειασ του ΟΗΕ, ο πληθυςμόσ τησ Ανατολικόσ Μακεδονύασ και Θρϊκησ εμφανύζει το υψηλότερο επύπεδο φτώχειασ, ενώ ο πληθυςμόσ του Νοτύου Αιγαύου το χαμηλότερο επύπεδο φτώχειασ. ε επύπεδο δόμου υψηλό επύπεδο φτώχειασ εμφανύζουν αρκετού δόμοι τησ Θρϊκησ αλλϊ και οριςμϋνοι νηςιωτικού δόμοι. Σα εύπορα προϊςτια τησ Αθόνασ και τησ Θεςςαλονύκησ εμφανύζουν υψηλϊ μϋςα οικογενειακϊ ειςοδόματα με πρωταθλητό το Δόμο Υιλοθϋησ Χυχικού που εμφανύζει και τον υψηλότερο δεύκτη ανθρώπινησ ανϊπτυξησ. Φαμηλϋσ επιδόςεισ ςτο δεύκτη ανθρώπινησ ανϊπτυξησ εμφανύζουν αγροτικού δόμοι ςτη Θρϊκη και Δόμοι μικρών νηςιών ςτα Δωδεκϊνηςα. 2

3 Abstract The aim of this study is to inform the general public and to provide makers of the national and local economic and social development policy with methodological tools and empirical findings about income inequality, the degree of development and poverty level of the population in Regions and Municipalities of Greece. Motivations for this study were both the lack of research on these issues at local level and the finding from the international literature that large income inequalities within societies damage the social fabric and the quality of life for everyone. Indices of income inequalities, human development and human poverty have been calculated for the Regions and Municipalities of Greece using demographic and economic data. The research findings of this project are very interesting. Some of these findings are in line with previous studies and some give a new dimension to the study of these issues. The Region of Epirus shows the highest percentage of population with income below the poverty line while the South Aegean Region shows the lowest percentage of residents with income below the poverty line, the highest per capita GDP and the least unequal distribution of income. Based on UN s Human Poverty Index, the population living in the Region of Eastern Macedonia and Thrace found to have the highest level of poverty, while the population living at the Region of South Aegean the lowest level of poverty. At the municipal level, high levels of poverty have been found for the population of several Municipalities in Thrace and islands in the Aegean. The population living at wealthy suburbs of Athens and Thessaloniki recorded the highest mean family income. The Municipality Filotheis - Prychikou has the top mean recorded household income and the highest value of the human development index. Low performance in human development index is found in rural municipalities in Thrace and municipalities of small islands in the Dodecanese. 3

4 Πύνακασ περιεχομϋνων 1. Ειςαγωγή Βιβλιογραφική Αναςκόπηςη Η Φτώχεια Σο φαινόμενο τησ φτώχειασ Η μϋτρηςη τησ Υτώχειασ Καθοριςμόσ κριτηρίων φτώχειασ Επιλογή Ορίου Φτώχειασ Δείκτεσ Φτώχειασ Η Ανάπτυξη: Δείκτεσ Ανάπτυξησ / Ευημερίασ Μζτρηςη ειςοδηματικών ανιςοτήτων Η ςκοπιμότητα μελζτησ τησ φτώχειασ ςε χαμηλότερο γεωγραφικό επίπεδο από αυτό τησ χώρασ ή τησ περιφζρειασ Φτώχεια και δείκτεσ ανάπτυξησ: η περίπτωςη τησ Ελλάδασ Ειςαγωγό Σϋςςερισ Δεκαετύεσ Προβληματιςμού τοιχεύα Μεθοδολογύα Αδυναμύεσ υμπερϊςματα Δεδομζνα Μεθοδολογία Συνθετικόσ Δείκτησ Ανθρώπινησ Φτώχειασ (HPI-2) Συνθετικόσ Δείκτησ Ανθρώπινησ Ανάπτυξησ (HDI) Ο Δείκτησ Ανιςοκατανομήσ Gini Ο Δείκτησ Theil Ο Δείκτησ Atkinson Ο Συντελεςτήσ Μεταβλητότητασ (CV) Ο Δείκτησ Χωρικήσ Αυτοςυςχζτιςησ Moran s I Ειςοδηματικζσ Ανιςότητεσ Ανάλυςη ςε επίπεδο περιφζρειασ Μϋςο ειςόδημα και ποςοςτό ατόμων κϊτω από τα όρια τησ φτώχειασ ςε επύπεδο περιφϋρειασ το

5 5.1.2 Δεύκτεσ ανιςοκατανομόσ ειςοδόματοσ ςε επύπεδο περιφϋρειασ το Ειςοδηματικζσ ανιςότητεσ δηλωθζντοσ ειςοδήματοσ ςτουσ Νομοφσ τησ Ελλάδασ την περίοδο Ειςοδηματικζσ Ανιςότητεσ Δήμων Καλλικράτη Ελλάδασ Δείκτεσ Φτώχειασ για την Ελλάδα Αποτελζςματα ανάλυςησ ςε επίπεδο περιφζρειασ Αποτελζςματα ανάλυςησ ςε επίπεδο Δήμων Καλλικράτη Δείκτεσ Ανάπτυξησ για την Ελλάδα Αποτελζςματα ανάλυςησ ςε επίπεδο περιφζρειασ Αποτελζςματα ανάλυςησ ςε επίπεδο Δήμου Καλλικράτη Συμπεράςματα Ευχαριςτίεσ Βιβλιογραφία

6 1. Ειςαγωγό Οι ειςοδηματικϋσ ανιςότητεσ, το επύπεδο ανϊπτυξησ και η φτώχεια εύναι θϋματα που βρύςκονται, εδώ και δεκαετύεσ, ψηλϊ ςτην ημερόςια διϊταξη τησ Ευρωπαώκόσ Ϊνωςησ. Η ςωςτό περιγραφό και η ςε βϊθοσ ανϊλυςό τουσ αποτελούν βαςικϋσ προώποθϋςεισ για τη διαμόρφωςη και εφαρμογό κατϊλληλων πολιτικών με ςτόχο τη ςύγκλιςη των περιφερειών και την ενύςχυςη τησ κοινωνικόσ ςυνοχόσ μεταξύ των Ευρωπαύων πολιτών. Πϋρα από το ευρωπαώκό ενδιαφϋρον, κϊθε χώρα πραγματοποιεύ τισ δικϋσ τησ μελϋτεσ, υιοθετώντασ τουσ κατϊλληλουσ για τισ ιδιαιτερότητϋσ τησ δεύκτεσ ώςτε να διερευνώνται οι διαχρονικϋσ και χωρικϋσ εξελύξεισ και παρϊλληλα να παρακολουθεύται η αποτελεςματικότητα των πολιτικών ανϊπτυξησ και παροχόσ κοινωνικών υπηρεςιών. Η Μεγϊλη Βρετανύα, που αποτελεύ αντιπροςωπευτικό παρϊδειγμα χώρασ με ιδιαύτερη ευαιςθηςύα ςτα παραπϊνω ζητόματα,, δημοςιεύει κϊθε χρόνο διϊφορουσ δεύκτεσ φτώχειασ ςε τοπικό επύπεδο που επιτρϋπουν ςτην διαχρονικό μελϋτη των χωρικών ανιςοτότων πλούτου και φτώχειασ (Dorling et al. 2007). Σο μεγϊλο ενδιαφϋρον ςτη Μεγϊλη Βρετανύα για θϋματα οικονομικών ανιςοτότων οδόγηςε ςτην ύδρυςη του Equality Trust (ET 2010) που βαςύςτηκε ςε ςειρϊ τεκμηριωμϋνων μελετών ςύμφωνα με τισ οπούεσ υπϊρχει μια καθαρϊ αντύςτροφη ςχϋςη μεταξύ οικονομικών ανιςοτότων και μιασ ςειρϊσ δεικτών ευημερύασ για τισ πιο ανεπτυγμϋνεσ χώρεσ του πλανότη (Wilkinson and Pickett 2009a), ανϊμεςα ςτισ οπούεσ και η Ελλϊδα. Σα μϋλη του Equality Trust προςπαθούν μϋςα από ςυςτηματικό ϋρευνα και ςυντονιςμϋνεσ δρϊςεισ για τη ϊςκηςη πολιτικόσ να μειώςουν τισ οικονομικϋσ ανιςότητεσ τεκμηριώνοντασ τισ αρνητικϋσ επιπτώςεισ των οικονομικών ανιςοτότων ςτην κοινωνικό ςυνοχό και ανϊπτυξη τησ χώρασ (υγεύα, αςφϊλεια, εκπαύδευςη, ποιότητα ζωόσ κ.ϊ.). την Ελλϊδα εύναι περιοριςμϋνη η ϋρευνα ςε λεπτομερϋσ γεωγραφικό επύπεδο που αφορϊ τα παραπϊνω ζητόματα, ενώ δεν δημοςιεύονται επύςημοι δεύκτεσ ανϊπτυξησ ό φτώχειασ, όπωσ ςυμβαύνει ςε ϊλλεσ χώρεσ. Η πρόςφατη αναδιοργϊνωςη τησ τοπικόσ αυτοδιούκηςησ με βϊςη τη «Νϋα Αρχιτεκτονικό τησ Αυτοδιούκηςησ και τησ Αποκεντρωμϋνησ Διούκηςησ - Πρόγραμμα Καλλικρϊτησ» μεταθϋτει πολλϋσ ευθύνεσ για την ϊςκηςη πολιτικόσ από τισ νομαρχύεσ που καταργούνται ςτουσ δόμουσ. Οι αιρετού κϊθε δόμου ϋχουν τώρα το θεςμικό πλαύςιο να καθορύςουν το μϋλλον του τόπου τουσ μϋςα από την κατανόηςη τησ κοινωνικοοικονομικόσ κατϊςταςησ που επικρατεύ και τη χϊραξη πολιτικόσ για την ανϊπτυξη με ςτόχο τη βελτύωςη τησ ποιότητασ ζωόσ των κατούκων του τόπου αυτού. Η ϊςκηςη κατϊλληλησ πολιτικόσ ςε τοπικό επύπεδο ϋχει ιδιαύτερο νόημα τώρα που το κεντρικό κρϊτοσ αντιμετωπύζει ςοβαρϋσ δυςκολύεσ εξόδου από την τρϋχουςα οικονομικό κρύςη. Ψςτόςο εύναι απαραύτητο η πολιτικό αυτό να βαςύζεται ςε ενημερωμϋνη λόψη αποφϊςεων και όχι μόνο ςτο ϋνςτικτο και την εμπειρύα των υπεύθυνων ϊςκηςησ πολιτικόσ. Σο ερευνητικό ϋργο, τελικό παραδοτϋο του οπούου αποτελεύ αυτό η ϋκθεςη, επιχειρεύ να καλύψει το διαπιςτωμϋνο κενό ςε θϋματα ϋρευνασ των ανιςοτότων ςε τοπικό επύπεδο ςτην Ελλϊδα. την παρούςα ϋκθεςη παρουςιϊζεται η αναςκόπηςη τησ βιβλιογραφύασ, τα ςχετικϊ δεδομϋνα που ςυλλϋγονται, η ενδεικτικό μεθοδολογύα ανϊλυςησ των δεδομϋνων και τα αποτελϋςματα τησ ϋρευνασ. Η ϋρευνα αυτό αρχικϊ βαςύζεται ςε δεδομϋνα ςτην αρχό τησ δεκαετύασ του 2000 και μόλισ εύναι διαθϋςιμα τα δεδομϋνα για το 2011 εύναι ςτισ προθϋςεισ μασ να ςυμπληρωθεύ. Η ϋκθεςη αυτό φιλοδοξεύ κυρύωσ να εφοδιϊςει την επιςτημονικό κοινότητα και τουσ αςκούντεσ πολιτικό με τα 6

7 απαραύτητα μεθοδολογικϊ εργαλεύα και δεδομϋνα ώςτε να προτεύνουν δρϊςεισ για την αντιμετώπιςη τησ φτώχειασ, την ϊμβλυνςη των χωρικών ανιςοτότων και την ανϊπτυξη. Υιλοδοξεύ επύςησ να κινητοποιόςει εκεύνεσ τισ δυνϊμεισ που πιςτεύουν ςτην ενημερωμϋνη λόψη αποφϊςεων ςτην ϊςκηςη πολιτικόσ και να δώςει ερεθύςματα ςε νϋουσ επιςτόμονεσ και ερευνητϋσ να δραςτηριοποιηθούν ςε αυτόν την ερευνητικό περιοχό. Η παρούςα ϋκθεςη φιλοδοξεύ επύςησ να ενημερώςει το ευρύ κοινό για τισ οικονομικϋσ ανιςότητεσ, τη φτώχεια και το επύπεδο ανϊπτυξησ διαφορετικών περιοχών ςτην Ελλϊδα ςυνειςφϋροντασ ςτο δημόςιο διϊλογο μϋςω τησ διϊχυςησ των αποτελεςμϊτων τησ μελϋτησ ςε ημερύδεσ και επιςτημονικϊ ςυνϋδρια και κυρύωσ μϋςω του διαδικτύου. Εύναι κοινόσ τόποσ ςτη βιβλιογραφύα ότι η ϊμβλυνςη των ανιςοτότων ενιςχύει την κοινωνικό ςυνοχό. Κϊτι τϋτοιο εύναι εντελώσ επύκαιρο ςτην παρούςα οικονομικό ςυγκυρύα, όπου η κοινωνικό ςυνοχό δοκιμϊζεται. Για το ςκοπό αυτό ϋχει όδη αναπτυχθεύ η επύςημη ιςτοςελύδα του προγρϊμματοσ ςτη διεύθυνςη Η μελϋτησ τησ χωρικόσ ανιςότητασ του ειςοδόματοσ γύνεται αρχικϊ με την χωρικό ανϊλυςη δεδομϋνων που αφορούν το μϋςο δηλωθϋν οικογενειακό ειςόδημα ςε επύπεδο νομού και δόμου. ε επύπεδο περιφϋρειασ επιχειρόθηκε η ανϊλυςη μικροδεδομϋνων από την Ϊρευνα Ειςοδόματοσ και υνθηκών Διαβύωςησ των Νοικοκυριών (EU-SILC). To επόμενο ςτϊδιο τησ ϋρευνασ περιλαμβϊνει τον υπολογιςμό δεικτών ανϊπτυξησ και φτώχειασ ςε τοπικό επύπεδο. Ο προτεινόμενοσ Δεύκτησ Ανϊπτυξησ βαςύζεται ςτον δεύκτη Human Development Index (HDI) των Ηνωμϋνων Εθνών (UNDP, 2006, 2011) ςυςτατικϊ του οπούου αποτελούν το προςδόκιμο ζωόσ κατϊ τη γϋννηςη, το επύπεδο εκπαύδευςησ και το Ακαθϊριςτο Εγχώριο Προώόν. Ο προτεινόμενοσ Δεύκτησ Υτώχειασ βαςύζεται ςτο δεύκτη Human Poverty Index (HPI-2) των Ηνωμϋνων Εθνών (UNDP, 2006) που αφορϊ τισ αναπτυγμϋνεσ οικονομικϊ χώρεσ. Μεταβλητϋσ αυτού του δεύκτη εύναι η πιθανότητα θανϊτου μϋχρι την ηλικύα των 60 ετών, το ποςοςτό οικονομικϊ ενεργών ενηλύκων χωρύσ βαςικϋσ γραμματικϋσ γνώςεισ, το ποςοςτό ατόμων που διαβιεύ κϊτω από το όριο φτώχειασ και το ποςοςτό των μακροχρόνια ανϋργων. Με βϊςη τα διαθϋςιμα δεδομϋνα οι παραπϊνω δεύκτεσ υπολογύςτηκαν ςε επύπεδο περιφϋρειασ ςυμπεριλαμβϊνοντασ όλα τα απαραύτητα δεδομϋνα. ε επύπεδο δόμου, λόγω ϋλλειψησ όλων των δεδομϋνων οι δεύκτεσ υπολογύςτηκαν εύτε με κϊποιεσ απλουςτευτικϋσ παραδοχϋσ εύτε με λιγότερεσ μεταβλητϋσ.. Σο Κεφϊλαιο 2 τησ ϋκθεςησ αυτόσ περιλαμβϊνει μια ςύντομη βιβλιογραφικό αναςκόπηςη τησ ςχετικόσ βιβλιογραφύασ εςτιϊζοντασ ςτισ διαφορετικϋσ προςεγγύςεισ του φαινομϋνου τησ φτώχειασ και τησ ανϊπτυξησ καθώσ και ςτουσ διαφορετικούσ δεύκτεσ που ϋχουν προταθεύ για τη μϋτρηςό τουσ. Παρουςιϊζει μεθόδουσ μϋτρηςησ χωρικών ανιςοτότων και ςυζητϊ παρόμοιεσ ϋρευνεσ καθώσ και τη ςκοπιμότητα μελϋτησ τησ φτώχειασ ςε χαμηλότερο γεωγραφικό επύπεδο από αυτό τησ χώρασ ό τησ περιφϋρειασ. Σϋλοσ παρουςιϊζεται η αναςκόπηςη τησ ελληνικόσ βιβλιογραφύασ που αφορϊ ςτη φτώχεια και τουσ δεύκτεσ ανϊπτυξησ που υπολογύζονται ωσ τώρα ώςτε να τεθεύ η ϋρευνα ςε ϋνα πλαύςιο και να διαφανεύ η ςυνειςφορϊ τησ ςτη βιβλιογραφύα. το Κεφϊλαιο 3 παρουςιϊζονται τα δεδομϋνα που χρηςιμοποιόθηκαν ενώ ςτο Κεφϊλαιο 4 παρουςιϊζονται οι μϋθοδοι που εφαρμόςτηκαν για την ανϊλυςη των δεδομϋνων αυτών. Γύνεται 7

8 αναλυτικό παρουςύαςη των δεικτών που υπολογύςτηκαν με βϊςη τα διαθϋςιμα δεδομϋνα ςε τοπικό επύπεδο ςτην Ελλϊδα. το Κεφϊλαιο 5 παρουςιϊζονται τα αποτελϋςματα ανϊλυςησ των ειςοδηματικών ανιςοτότων ςε επύπεδο περιφϋρειασ, νομού και δόμου. το Κεφϊλαιο 6 παρουςιϊζονται περιγραφικϊ ςτατιςτικϊ και χϊρτεσ των δεικτών φτώχειασ ςε επύπεδο περιφϋρειασ και δόμου, ενώ ςτο Κεφϊλαιο 7 παρουςιϊζονται περιγραφικϊ ςτατιςτικϊ και χϊρτεσ των δεικτών ανϊπτυξησ ςε επύπεδο περιφϋρειασ και δόμου. το Κεφϊλαιο 8 παρουςιϊζονται τα ςυμπερϊςματα και ακολουθούν οι ευχαριςτύεσ (Κεφϊλαιο 9) και οι βιβλιογραφικϋσ αναφορϋσ (Κεφϊλαιο 10). 8

9 2. Βιβλιογραφικό Αναςκόπηςη 2.1 Η Υτώχεια Σο φαινόμενο τησ φτώχειασ Ψσ φτώχεια ορύζεται η ςτϋρηςη των απαραύτητων αγαθών και η αδυναμύα ενόσ ατόμου ό ενόσ νοικοκυριού να καλύψει βαςικϋσ ανϊγκεσ. Από την παραπϊνω προςϋγγιςη γύνεται ςαφϋσ ότι απαιτούνται κϊποιεσ ςυμπληρωματικϋσ διευκρινύςεισ ωσ προσ το ποια αγαθϊ θεωρούνται απαραύτητα και ποιεσ ανϊγκεσ χαρακτηρύζονται ωσ βαςικϋσ. Με βϊςη αυτϊ τα «ελϊχιςτα απαιτούμενα» καθορύζεται ϋνα κατώφλι, ϋνα κατώτατο όριο. Ϊνα ϊτομo ό ϋνα νοικοκυριό θεωρεύται φτωχό αν το ειςόδημϊ του ό η κατανϊλωςό του ό η πρόςβαςη ςε αγαθϊ και υπηρεςύεσ εύναι χαμηλότερα από το παραπϊνω όριο. Η επιςτημονικό ςυζότηςη ςχετικϊ με το πώσ και με ποια κριτόρια θεςπύζονται τα όρια φτώχειασ εύναι ανοικτό. Διαφορετικϊ κριτόρια προςδιορύζουν την ϋννοια τησ ςτϋρηςησ λαμβϊνοντασ υπόψη ϊλλοτε αμιγώσ χρηματοοικονομικϊ μεγϋθη (όπωσ το ειςόδημα ό η κατανϊλωςη) κι ϊλλοτε εκφραςμϋνα ςε ςυνϊρτηςη με τη δυνατότητα κϊλυψησ ςτοιχειωδών για την επιβύωςη αναγκών, όπωσ η πρόςβαςη ςε αςφαλό τροφό και καθαρό νερό, κατϊλυμα, υγειονομικό περύθαλψη ό εκπαύδευςη. ύμφωνα με τον οριςμό του Peter Townsend (1979), «ϊτομα, οικογϋνειεσ ό ομϊδεσ ενόσ πληθυςμού θεωρούνται ότι βιώνουν ςε κατϊςταςη φτώχειασ όταν ςτερούνται των πόρων που θα τουσ επϋτρεπαν να ακολουθόςουν τα διατροφικϊ πρότυπα, να ςυμμετϋχουν ςτισ δραςτηριότητεσ και να ϋχουν το ςύνηθεσ βιοτικό επύπεδο και τισ ςυνόθεισ ανϋςεισ που επικρατούν ό που γενικότερα θεωρούνται οι ελϊχιςτα αποδεκτϋσ ςτην κοινωνύα όπου ζουν» 1. Ανϊλογη εύναι και η θϋςη του Amartya Sen (1987) που προςεγγύζει τη φτώχεια ωσ πολυδιϊςτατο φαινόμενο θεωρώντασ φτωχϊ τα ϊτομα που ςτερούνται βαςικών δυνατοτότων και δικαιωμϊτων. Κατϊ ςυνϋπεια, η φτώχεια δεν ορύζεται κατϊ τρόπο μοναδικό και ενιαύο ςτο χώρο και το χρόνο. Αντύθετα εύναι ϋννοια ςχετικό: η λεπτό γραμμό που διαχωρύζει τουσ φτωχούσ από τουσ μηφτωχούσ καθορύζεται ανϊλογα με τισ ανϊγκεσ που η κϊθε κοινωνύα ςε δεδομϋνη χρονικό ςτιγμό θεωρεύ ωσ ελϊχιςτεσ απαραύτητεσ. Ωλλωςτε η ιδϋα περύ ςχετικότητασ τησ ϋννοιασ τησ ςτϋρηςησ 2 ςυναντϊται όδη από το 1776, ςτο The Wealth of Nations του Adam Smith. Αντύςτοιχα ανοικτό εύναι η ακαδημαώκό ςυζότηςη ωσ προσ τουσ δεύκτεσ που μπορούν με τρόπο ικανοποιητικό να μετρόςουν τη φτώχεια, να εκτιμόςουν τισ διαχρονικϋσ τησ μεταβολϋσ και να υπολογύςουν τισ γεωγραφικϋσ διαφοροποιόςεισ. Παρϊ τισ εννοιολογικϋσ και μεθοδολογικϋσ δυςκολύεσ, η μελϋτη τησ φτώχειασ, τησ ςτϋρηςησ και των ανιςοτότων θεωρεύται ουςιώδησ για 1 Individuals, families and groups in the population can be said to be in poverty when they lack the resources to obtain the types of diet, participate in the activities, and have the living conditions and amenities which are customary, or are at least widely encouraged and approved, in the societies in which they belong. P. Townsend, Poverty in the United Kingdom: a survey of household resources and standards of living, Penguin, 1979; p.31 2 By necessity I understand, not only the commodities which are indispensably necessary for the support of life, but whatever the custom of the countries render it indecent for creditable people, even of the lowest order, to be without. 9

10 περιςςότερουσ από ϋναν λόγουσ. Πρώτον, γιατύ βοηθϊει ςτην ανϊδειξη του προβλόματοσ και την εκτύμηςη του μεγϋθουσ του. Δεύτερον, διότι προςδιορύζει τουσ παρϊγοντεσ που επιδρούν ςε αυτό. Σρύτον, διότι αποτελεύ προώπόθεςη για τη χϊραξη τησ ανϊλογησ οικονομικόσ, κοινωνικόσ και περιφερειακόσ πολιτικόσ, ενώ τϋλοσ ςυμβϊλλει ςτην εκτύμηςη των αποτελεςμϊτων των πολιτικών αυτών. Η μελϋτη και ανϊλυςη τησ φτώχειασ τοποθετεύ τα αδύναμα οικονομικϊ ϊτομα (με όποιο κριτόριο κι αν ορύζονται αυτϊ) ςτο επύκεντρο τησ ςυζότηςησ και αποτελεύ τον αποτελεςματικότερο τρόπο για τον περιοριςμό του αριθμού αυτών που ζουν ςε ςυνθόκεσ φτώχειασ και να ςημειωθεύ βελτύωςη τησ ςχετικόσ τουσ θϋςησ Η μϋτρηςη τησ Υτώχειασ Σρύα βαςικϊ ςημεύα πρϋπει να διευκρινιςθούν προκειμϋνου να μετρηθεύ η φτώχεια. Πρώτον, εύναι απαραύτητοσ ο καθοριςμόσ τησ/των παραμϋτρων που θα χρηςιμοποιηθούν ωσ κριτόρια φτώχειασ. Δεύτερον, πρϋπει να επιλεγεύ ϋνα ςημεύο απ όπου διϋρχεται η «γραμμό τησ φτώχειασ», το κατώφλι, δηλαδό, που διαχωρύζει τα φτωχϊ από τα μη-φτωχϊ ϊτομα ό νοικοκυριϊ. Σϋλοσ, να υπολογιςθούν οι κατϊλληλοι δεύκτεσ που θα μετρούν το φαινόμενο τησ φτώχειασ ςτο ςύνολο ενόσ πληθυςμού ό ςε υποςύνολϊ του Καθοριςμόσ κριτηρίων φτώχειασ Σο πρώτο βόμα ςτην ανϊλυςη τησ φτώχειασ εύναι ο καθοριςμόσ ενόσ ό περιςςοτϋρων μεταβλητών που θα χρηςιμοποιηθούν για τη μϋτρηςη τησ φτώχειασ. Οικονομικϊ κριτόρια υνηθϋςτερα ςτισ αναλύςεισ χρηςιμοποιούνται οικονομικϋσ μεταβλητϋσ, και ειδικότερα το ειςόδημα ό/και η κατανϊλωςη. Ψσ κριτόριο για την εκτύμηςη τησ φτώχειασ, η κατανϊλωςη, φαύνεται να αποτελεύ αντιπροςωπευτικότερη μεταβλητό. Ϊχει το ςυγκριτικό πλεονϋκτημα ότι ςχετύζεται περιςςότερο με το μακροχρόνιο (και όχι το ςτιγμιαύο) ειςόδημα και εκφρϊζει καλύτερα το βιοτικό επύπεδο ατόμων ό νοικοκυριών αφού εξαρτϊται και από ϊλλεσ παραμϋτρουσ πϋρα από το ειςόδημα (πχ πρόςβαςη, διαθεςιμότητα). Επιπλϋον, τισ περιςςότερεσ φορϋσ εύναι ευκολότεροσ και πιο αξιόπιςτοσ ο υπολογιςμόσ τησ ςε ςχϋςη με τον υπολογιςμό του πραγματικού ειςοδόματοσ. Για τουσ λόγουσ αυτούσ, πολλού μελετητϋσ θεωρούν την κατανϊλωςη προτιμότερη του ειςοδόματοσ. Από την ϊλλη πλευρϊ ςημαντικότερο μειονϋκτημα ςτη χρόςη τησ ςυγκεκριμϋνησ μεταβλητόσ εύναι ότι ςτοιχεύα ςχετικϊ με την κατανϊλωςη προκύπτουν από ειδικϋσ ϋρευνεσ που ςε οριςμϋνεσ χώρεσ δεν ϋχουν ςταθερό περιοδικότητα ούτε μεγϊλο βαθμό γεωγραφικόσ ανϊλυςησ. υχνϊ ςτην εκτύμηςη τησ κατανϊλωςησ ό του ειςοδόματοσ η μονϊδα ανϊλυςησ εύναι το νοικοκυριό και όχι το ϊτομο. Σο οικογενειακό ειςόδημα μπορεύ να αποτυπώςει καλύτερα το βιοτικό επύπεδο των μελών ενόσ νοικοκυριού, ιδύωσ ςτισ περιπτώςεισ που υπϊρχουν μη οικονομικϊ ενεργϊ ϊτομα 10

11 και παιδιϊ 3. Ψςτόςο, το οικογενειακό ειςόδημα (ό η κατανϊλωςη) χρειϊζεται μια «διόρθωςη» ώςτε λαμβϊνοντασ υπόψη τη ςύνθεςη και το μϋγεθοσ του νοικοκυριού να υπολογύζεται το πραγματικό βιοτικό επύπεδο που αντιςτοιχεύ ςτα μϋλη του. Εύναι ςαφϋσ ότι οι δαπϊνεσ αυξϊνονται με τον αριθμό των μελών ενόσ νοικοκυριού, δεν αυξϊνονται όμωσ κατϊ τρόπο αναλογικό. Για παρϊδειγμα, η κατανϊλωςη ενϋργειασ ενόσ νοικοκυριού με δύο ϊτομα δεν εύναι διπλϊςια αυτόσ του μονομελούσ νοικοκυριού. Κατϊ ςυνϋπεια, για τον αντικειμενικότερο υπολογιςμό τησ ευημερύασ απαιτεύται μια δημογραφικό «διόρθωςη» ωσ προσ τον αριθμό και την ηλικύα των ατόμων που αποτελούν το νοικοκυριό. Αυτό γύνεται με την επιλογό μιασ κλύμακασ ιςοδυναμύασ (equivalence scale), που αποδύδει ανϊλογα με τα ιςχύοντα κοινωνικϊ πρότυπα την οριακό ςυμμετοχό κϊθε επιπλϋον ατόμου (ενόλικα ό παιδιού) ςτην κατανϊλωςη. Μερικϋσ από τισ πιο διαδεδομϋνεσ κλύμακεσ ιςοδυναμύασ Ϊςτω Α ο αριθμόσ των ενηλύκων και Κ ο αριθμόσ των παιδιών ςε ϋνα νοικοκυριό Η κλίμακα του ΟΟΣΑ (Oxford scale): Αποδύδει 1 μονϊδα ςτον πρώτο ενόλικα του νοικοκυριού, 0,7 μονϊδεσ ςε κϊθε επιπλϋον ενόλικα και 0,5 μονϊδεσ ςε κϊθε παιδύ. 1+(Α-1)*0,7+Κ*0,5 Τροποποιημένη κλίμακα ΟΟΣΑ (OECD-modified scale): Αποδύδει 1 μονϊδα ςτον πρώτο ενόλικα του νοικοκυριού, 0,5 μονϊδεσ ςε κϊθε επιπλϋον ενόλικα και 0,3 μονϊδεσ ςε κϊθε παιδύ. 1+(Α-1)*0,5+Κ*0,3 Κλίμακα τησ τετραγωνικήσ ρίζασ (square root scale): Θεωρεύ ότι ϋνα νοικοκυριό n ατόμων ϋχει φορϋσ περιςςότερεσ ανϊγκεσ από ϋνα μονομελϋσ νοικοκυριό. (Α+Κ) 0,5 Οι κλύμακεσ ιςοδυναμύασ απαιτεύται να επαναπροςδιορύζονται ςε τακτϊ διαςτόματα ώςτε να λαμβϊνουν υπόψη τισ ςυντελούμενεσ κοινωνικϋσ και δημογραφικϋσ μεταβολϋσ και πώσ αυτϋσ επιδρούν ςτην κατανϊλωςη και τισ οικονομύεσ κλύμακασ. Μη οικονομικϊ κριτόρια Αν και παραδοςιακϊ η φτώχεια προςδιορύζεται και εκτιμϊται με αμιγώσ οικονομικούσ όρουσ, οι διαςτϊςεισ τησ δεν εύναι μόνο οικονομικϋσ. Η φτώχεια δεν περιγρϊφεται μόνο από το ανεπαρκϋσ ειςόδημα ό την περιοριςμϋνη κατανϊλωςη αλλϊ και από την ελλιπό πρόςβαςη ςτην εκπαύδευςη ό τισ υπηρεςύεσ υγεύασ, ςτην αςφαλό τροφό και το πόςιμο νερό, αλλϊ και από κοινωνικϋσ παραμϋτρουσ που μπορεύ να περιγρϊφονται από την ϋλλειψη αςφϊλειασ, δυνατότητασ κοινωνικόσ δικτύωςησ ό και αυτοεκτύμηςησ. Αν και η ποςοτικό προςϋγγιςη των παραμϋτρων αυτών δεν εύναι 3 Ϊςτω για παρϊδειγμα, η περύπτωςη ενόσ νοικοκυριού με δύο ενόλικεσ, ο ϋνασ εργαζόμενοσ και ο ϊλλοσ όχι, και δύο παιδιϊ. Αν χρηςιμοποιηθούν ωσ μεταβλητό το ειςόδημα και ωσ μονϊδα τησ ανϊλυςησ το ϊτομο, τότε ο μη εργαζόμενοσ ενόλικασ όπωσ και τα δύο παιδιϊ θα βρύςκονταν αυτόματα κϊτω από το όριο φτώχειασ, λόγω του μηδενικού προςωπικού ειςοδόματοσ, ανεξϊρτητα από το πραγματικό βιοτικό επύπεδο του νοικοκυριού. 11

12 πϊντα εύκολη, εύναι δυνατό η εφαρμογό κϊποιων εργαλεύων ώςτε να προκύψουν κϊποιοι δεύκτεσ ευημερύασ. Η διϊδοςη αςθενειών όπωσ η ελονοςύα ό η φυματύωςη, το προςδόκιμο ζωόσ κατϊ τη γϋννηςη ό η βρεφικό θνηςιμότητα, τα ποςοςτϊ αναλφαβητιςμού ό τα χρόνια ςχολικόσ εκπαύδευςησ αποτελούν παραμϋτρουσ που ςυνυπολογύζονται ςτην εκτύμηςη τησ ευημερύασ και του επιπϋδου ανϊπτυξησ ενόσ πληθυςμού Επιλογή Ορίου Φτώχειασ Ϊνασ από τουσ βαςικούσ ςτόχουσ τησ χιλιετύασ (UN Millennium Development Goals) εύναι η εξϊλειψη τησ παγκόςμιασ φτώχειασ, μειώνοντασ κατϊ την περύοδο ςτο μιςό το ποςοςτό του παγκόςμιου πληθυςμού που ζει με λιγότερο από $1,25 την ημϋρα. Σο μϋγεθοσ αυτό γύνεται εύκολα αντιληπτό ωσ δεύκτησ ςτϋρηςησ και χρηςιμοποιεύται ωσ κριτόριο αλλϊ και ωσ ςτατιςτικό καταγραφό του φαινομϋνου τησ φτώχειασ κυρύωσ ςτισ λιγότερο ανεπτυγμϋνεσ περιοχϋσ, αφού μεταξύ των περιςςότερο ανεπτυγμϋνων χωρών, εύναι ςπϊνια (αν και όχι ανύπαρκτα) τϋτοια ακραύα φαινόμενα απόλυτησ φτώχειασ. Ο καθοριςμόσ ενόσ τϋτοιου ορύου (κατώφλι), το οπούο προςδιορύζει το ελϊχιςτα αποδεκτό επύπεδο διαβύωςησ ενόσ ατόμου ό ενόσ νοικοκυριού, αποτελεύ μια από τισ βαςικϋσ επιλογϋσ που γύνονται ςτην αρχό κϊθε μελϋτησ ςχετικϊ με τη φτώχεια. Σο όριο αυτό μπορεύ να τύθεται εύτε ςε απόλυτα μεγϋθη εύτε να καθορύζεται με ςχετικούσ όρουσ. Η μελϋτη τησ φτώχειασ ςε απόλυτουσ όρουσ βαςύζεται ςτον προςδιοριςμό ενόσ ςταθερού διαχρονικϊ και γεωγραφικϊ επιπϋδου διαβύωςησ. Όταν βαςύζεται ςτο ειςόδημα ό την κατανϊλωςη ϋνα τϋτοιο επύπεδο ορύζεται ωσ $/ημϋρα. Σα ϊτομα με ειςόδημα ό κατανϊλωςη χαμηλότερη του επιπϋδου αυτού θεωρούνται ότι διαβιούν ςε κατϊςταςη φτώχειασ. Ο υπολογιςμόσ αυτού του απόλυτου ορύου προώποθϋτει την εκτύμηςη τησ δαπϊνησ για την απόκτηςη των απολύτωσ απαραύτητων που διαμορφώνουν το «καλϊθι των αγαθών». Σο όριο φτώχειασ προκύπτει από το ποςό που απαιτεύται για την αγορϊ των αγαθών αυτών για νοικοκυριϊ διαφόρων μεγεθών. τισ ΗΠΑ, για παρϊδειγμα, το όριο φτώχειασ ορύζεται από το χρηματικό ποςό που απαιτεύται για την επαρκό διατροφό του νοικοκυριού πολλαπλαςιαςμϋνο επύ 3 (βϊςει τησ εκτύμηςησ ότι οι δαπϊνεσ διατροφόσ αντιπροςωπεύουν περύπου το 1/3 των ςυνολικών δαπανών ενόσ νοικοκυριού. Εναλλακτικϊ, ςτισ λιγότερο αναπτυγμϋνεσ χώρεσ όπου ο παραπϊνω υπολογιςμόσ μπορεύ να παρουςιϊζει αντικειμενικϋσ δυςκολύεσ, το όριο φτώχειασ μπορεύ να ορύζεται με μη οικονομικϊ μεγϋθη, όπωσ ο αριθμόσ των ελϊχιςτων απαιτούμενων θερμύδων που πρϋπει να προςλαμβϊνει ημερηςύωσ ϋνασ ενόλικασ. υνηθϋςτερη εύναι η επιλογό ενόσ ςχετικού μϋτρου το οπούο διαφοροποιεύται διαχρονικϊ και γεωγραφικϊ, ανϊλογα με το επύπεδο ανϊπτυξησ. Όταν ο υπολογιςμόσ του βαςύζεται ςτο ειςόδημα (ό την κατανϊλωςη) το πιο διαδεδομϋνο ςχετικό όριο φτώχειασ ορύζεται ωσ ποςοςτό του μϋςου (ό τησ διαμϋςου) του ειςοδόματοσ (ό τησ κατανϊλωςησ). τουσ εθνικούσ δεύκτεσ φτώχειασ, το Ηνωμϋνο Βαςύλειο ορύζει ωσ επύπεδο φτώχειασ το 60% τησ διαμϋςου του ετόςιου ειςοδόματοσ (αφού αφαιρεθούν οι δαπϊνεσ ςτϋγαςησ), εκφραςμϋνο ςε /εβδομϊδα. Εναλλακτικϊ προτεύνεται ωσ όριο φτώχειασ το 50% του μϋςου ειςοδόματοσ. 12

13 Δείκτεσ Φτώχειασ Δεδομϋνου ότι η μελϋτη τησ φτώχειασ κρύνεται ωσ ιδιαύτερα ςημαντικό για την αντιμετώπιςη των φαινομϋνων τησ ςτϋρηςησ και του κοινωνικού αποκλειςμού, εύναι αυτονόητο ότι η επιλογό των δεικτών που θα χρηςιμοποιηθούν για να μετρόςουν την ϋνταςη και να εκτιμόςουν τη διαχρονικό εξϋλιξη του φαινομϋνου εύναι καθοριςτικόσ ςημαςύασ. Με τη βοόθεια των μϋτρων εύναι δυνατό η καταγραφό των διαχρονικών αλλαγών, η αποτύπωςη των γεωγραφικών διαφοροποιόςεων και η αξιολόγηςη των πολιτικών για την ϊμβλυνςη του προβλόματοσ. Ρυθμόσ φτώχειασ (Poverty rate) Ρυθμόσ φτώχειασ (Poverty rate) εύναι η αναλογύα των φτωχών ςτο ςυνολικό πληθυςμό, δηλαδό το ποςοςτό του πληθυςμού με ειςόδημα (ό η κατανϊλωςη) κϊτω από το όριο φτώχειασ (poverty line). Ϊςτω n το μϋγεθοσ του πληθυςμού και q ο αριθμόσ των ατόμων που βρύςκονται κϊτω από το όριο φτώχειασ, τότε ο ρυθμόσ φτώχειασ P υπολογύζεται ωσ: Ϊντονεσ κριτικϋσ ϋχουν διατυπωθεύ ωσ προσ την αντικειμενικό αξύα αυτού του δεύκτη και πολλϋσ ενςτϊςεισ ϋχουν καταγραφεύ ςχετικϊ με τη χρόςη του για την αποτύπωςη του φαινομϋνου τησ φτώχειασ και τησ προόδου που καταγρϊφεται διαχρονικϊ (Zheng 1997, Osberg 2001), ενςτϊςεισ που φτϊνουν ϋωσ την πλόρη αμφιςβότηςό του (Eberstadt 2008). Ψσ βαςικό του μειονϋκτημα αναφϋρεται το ότι δεν αποτυπώνει την ϋνταςη του φαινομϋνου και τισ διαφοροποιόςεισ μεταξύ του φτωχού πληθυςμού. Ψςτόςο και παρϊ τισ ϋντονεσ ακαδημαώκϋσ διαφωνύεσ για τη χρόςη του, αποτελεύ τον ευρύτερα χρηςιμοποιούμενο δεύκτη φτώχειασ, κυρύωσ διότι εύναι εύκολα κατανοητόσ από το ευρύ κοινό. Τπολογιςμόσ Ρυθμού Υτώχειασ Ϊςτω δύο χώρεσ, Α και Β, με το ύδιο όριο φτώχειασ (125). Αν και το ποςοςτό των φτωχών εύναι το ύδιο και ςτισ δύο χώρεσ το «βϊθοσ» τησ φτώχειασ δεν εύναι το ύδιο. Ρυθμόσ Υτώχειασ ςτισ χώρεσ Α και Β με όριο φτώχειασ 100 Ειςοδήματα κατοίκων Α Ειςοδήματα κατοίκων Β Επύπεδο ζωόσ ανϊ κϊτοικο Ρυθμόσ φτώχειασ 50% 50% Εύναι εμφανϋσ ότι το πρόβλημα τησ φτώχειασ εύναι εντονότερο ςτην περύπτωςη τησ χώρασ Α, αφού τα ειςοδόματα των φτωχών εύναι πολύ χαμηλότερα από το όριο φτώχειασ, γεγονόσ όμωσ που δεν αποδύδεται από την εκτύμηςη του ρυθμού φτώχειασ. Δεύκτησ Φϊςματοσ Υτώχειασ (Poverty Gap Index) Δεύκτησ Φϊςματοσ Υτώχειασ (Poverty Gap Index) εύναι το χϊςμα τησ φτώχειασ, που θεωρεύται ότι ςυμβολύζει το βϊθοσ του φαινομϋνου τησ φτώχειασ, εύναι η μϋςη απόςταςη του φτωχού πληθυςμού από το όριο φτώχειασ και δύνεται από τον τύπο: 13

14 όπου: : το ειςόδημα του ατόμου i z: το όριο φτώχειασ n: το ςύνολο του πληθυςμού q: ο αριθμόσ των ατόμων κϊτω από το όριο τησ φτώχειασ τον υπολογιςμό του παραπϊνω δεύκτη ςυμμετϋχουν και οι μη-φτωχού θεωρώντασ ότι η απόςταςό τουσ από το όριο φτώχειασ εύναι μηδϋν. Ο δεύκτησ PG εύναι ιδιαύτερα χρόςιμοσ διότι εκτιμϊ τουσ πόρουσ που απαιτούνται για την εξϊλειψη τησ φτώχειασ. Ϊςτω, για παρϊδειγμα, ότι το PG=0,20, τότε κατϊ μϋςο όρο οι απαιτούμενοι πόροι για κϊθε φτωχό ϊτομο ώςτε να καταφϋρει να ξεφύγει από τη φτώχεια ανϋρχονται ςτο 20% του ορύου φτώχειασ. Τπολογιςμόσ Δεύκτη Φϊςματοσ Υτώχειασ Δεύκτησ Φϊςματοσ Υτώχειασ ςτισ χώρεσ Α και Β με όριο φτώχειασ 100 Επύπεδο ζωόσ ανϊ κϊτοικο Ειςοδήματα κατοίκων Α Δεύκτησ Φϊςματοσ Υτώχειασ (=0.4/4) Ειςοδήματα κατοίκων Β ,005 (=0.02/4) Σετραγωνικόσ Δεύκτησ Φϊςματοσ Υτώχειασ (Squared Poverty Gap Index) Ο Σετραγωνικόσ Δεύκτησ Φϊςματοσ Υτώχειασ (Squared Poverty Gap Index) εκφρϊζεται ςυχνϊ ωσ «δεύκτησ ςφοδρότητασ» τησ φτώχειασ. Τψώνοντασ το χϊςμα τησ φτώχειασ ςτο τετρϊγωνο, αυτό ςταθμύζεται με το εαυτό του, δύνοντασ ϋτςι μεγαλύτερη βαρύτητα ςτουσ πολύ φτωχούσ (ςτισ παρατηρόςεισ με τη μεγαλύτερη απόςταςη από το όριο φτώχειασ). Ο τρόποσ υπολογιςμού του δεύκτη εύναι ο εξόσ: όπου: : το ειςόδημα του ατόμου i z: το όριο φτώχειασ n: το ςύνολο του πληθυςμού q: ο αριθμόσ των ατόμων κϊτω από το όριο τησ φτώχειασ 14

15 Βαςικό αδυναμύα αυτού του δεύκτη εύναι ότι δεν μπορεύ εύκολα να ερμηνευθεύ. Τπολογιςμόσ Σετραγωνικού Δεύκτη Φϊςματοσ Υτώχειασ Σετραγωνιςμϋνοσ Δεύκτησ Φϊςματοσ Υτώχειασ ςτισ χώρεσ Α και Β με όριο φτώχειασ 100 Σετραγωνιςμϋνοσ Επύπεδο ζωόσ ανϊ κϊτοικο Δεύκτησ Φϊςματοσ Υτώχειασ Ειςοδήματα κατοίκων Α ,04 0, ,02 (=0,08/4) Ειςοδήματα κατοίκων Β ,0001 0, ,00005 (=0,0002/4) Σόςο ο δεύκτησ χϊςματοσ φτώχειασ όςο και ο τετραγωνικόσ δεύκτησ χϊςματοσ φτώχειασ παρϋχουν μια ιδιαύτερα ενδιαφϋρουςα διϊςταςη του φαινομϋνου υπολογύζοντασ την ανιςότητα μεταξύ των φτωχών. Ο ςυνδυαςμόσ των τριών παραπϊνω δεικτών προτεύνεται από τουσ Foster, Greer και Thorbecke (1984) για τη μϋτρηςη τησ επύπτωςησ, του βϊθουσ και τησ ςφοδρότητασ τησ φτώχειασ και αναφϋρεται ςυχνϊ ωσ FGT δεύκτησ φτώχειασ. Αναλύοντασ τα ςτοιχεύα από διαφορετικϋσ χώρεσ ο Osberg (2001) ϋδειξε ότι η τϊςη των τριών παραπϊνω δεικτών δεν εύναι απαραύτητα προσ την ύδια κατεύθυνςη. Ειδικότερα, από την ανϊλυςη των ςτοιχεύων του LIS για το Ηνωμϋνο Βαςύλειο προϋκυψε ότι ενώ το χϊςμα μεταξύ των φτωχών μεγϊλωνε, το ποςοςτό των φτωχών κατϋγραφε μεύωςη. Γεγονόσ που αποδεικνύει τισ αδυναμύεσ του ςυγκεκριμϋνου δεύκτη (ποςοςτό φτωχών) αλλϊ και το πόςο επικύνδυνη μπορεύ να εύναι η χρόςη του αφού η μεύωςη του δεύκτη ενδϋχεται να ςυγκαλύπτει ςημαντικό επιδεύνωςη τησ ςχετικόσ θϋςησ του φτωχού πληθυςμού μιασ χώρασ. 15

16 Δεύκτησ Sen Ο Δεύκτησ Sen (P s) ςυνδυϊζει τον αριθμό των φτωχών, το βϊθοσ τησ φτώχειασ και τησ ανιςοκατανομόσ τησ ςτο εςωτερικό των φτωχών και υπολογύζεται από τον παρακϊτω τύπο: όπου P : το ποςοςτό φτώχειασ : ο δεύκτησ Gini των ανιςοτότων μεταξύ των φτωχών : το μϋςο ειςόδημα (ό κατανϊλωςη) μεταξύ των φτωχών Ο δεύκτησ Sen (Sen, 1976) ϋχει ωσ ςυγκριτικό πλεονϋκτημα ότι λαμβϊνει υπόψη την κατανομό του ειςοδόματοσ (ό τησ κατανϊλωςησ) μεταξύ των ατόμων που χαρακτηρύζονται φτωχϊ. Αν και οι αναφορϋσ του ςυγκεκριμϋνου δεύκτη ςτη διεθνό βιβλιογραφύα εύναι πολύ ςυχνϋσ, η χρόςη του παραμϋνει μόνο ακαδημαώκό, ύςωσ γιατύ εύναι δύςκολη η ερμηνεύα του ςε ςχϋςη με το ποςοςτό των φτωχών που εύναι και ο πιο διαδεδομϋνοσ ςτο δημόςιο διϊλογο δεύκτησ (World Bank, 2005). Σο πλαύςιο τησ φτώχειασ (poverty box) Οι Osberg και Xu (2000) επεξεργϊςτηκαν περεταύρω το δεύκτη Sen, που θεώρηςαν ωσ ϋνα ιδιαύτερα ικανοποιητικό μϋτρο τησ φτώχειασ. Απϋδειξαν ότι ο δεύκτησ Sen μπορεύ να εκφραςθεύ και ωσ: Μϋςα από μια ςειρϊ εμπειρικών μελετών αποδεύχθηκε ότι ο τρύτοσ παρϊγοντασ, που εκφρϊζει τισ ανιςότητεσ από τη γραμμό φτώχειασ για το ςύνολο του πληθυςμού, παραμϋνει ςχεδόν ςταθερόσ ςτο πϋραςμα του χρόνου, ενώ η επύδραςό του ςτη διαμόρφωςη του δεύκτη εύναι ςχετικϊ περιοριςμϋνη ςε ςχϋςη με τουσ ϊλλουσ δύο παρϊγοντεσ (Osberg and Xu, 2000; Xu and Osberg, 2000). Με βϊςη τισ παραπϊνω διαπιςτώςεισ και ϋχοντασ αναγνωρύςει την ερμηνευτικό δυςκολύα που ϋχει ο δεύκτησ Sen, ο Osberg (2001) πρότεινε μια απλό γραφικό απεικόνιςη τησ φτώχειασ. Σο πλαύςιο τησ φτώχειασ προςεγγύζεται από δύο διαςτϊςεισ και εκφρϊζεται από το εμβαδό του παραλληλογρϊμμου με ύψοσ το μϋςο χϊςμα του φτωχού πληθυςμού (GAP) και πλϊτοσ το ρυθμό φτώχειασ (RATE): Σο παρακϊτω διϊγραμμα (χόμα 2.1) δύνει το πλαύςιο φτώχειασ για το Ηνωμϋνο Βαςύλειο ςε πϋντε διαφορετικϋσ χρονολογύεσ. ε κϊθε περύπτωςη η γραμμό τησ φτώχειασ τοποθετεύται ςτο 50% τησ διαμϋςου του ιςοδύναμου ειςοδόματοσ. 16

17 χόμα 2.1 Poverty Box, UK: Πηγό: Osberg (2001, ςελ. 30) Οι Osberg και Xu (2007) αναρωτούνται ςχετικϊ με τον επιθυμητό βαθμό πολυπλοκότητασ που μπορεύ να ϋχει ϋνασ δεύκτησ ώςτε να προςφϋρει τη ςφαιρικότητα ςτην προςϋγγιςη του φαινομϋνου παραμϋνοντασ αντιληπτόσ από το ευρύ κοινό και χρόςιμοσ για ςυγκρύςεισ ςτο χώρο και το χρόνο. Η χρόςη καλύτερων μϋτρων οδηγεύ ςτη λόψη καλύτερων αποφϊςεων και ϊρα αποτελεςματικότερων πολιτικών. ύνθετοι Δεύκτεσ Υτώχειασ Αναγνωρύζοντασ τη δυςκολύα προςϋγγιςησ τησ φτώχειασ μϋςα από δεύκτεσ που ςτηρύζονται αποκλειςτικϊ ςε οικονομικϊ κριτόρια, ιδιαύτερα ςτισ λιγότερο ανεπτυγμϋνεσ περιοχϋσ, ϋχουν αναπτυχθεύ διϊφοροι ςύνθετοι δεύκτεσ που, λαμβϊνοντασ υπόψη παραμϋτρουσ που ϊπτονται τησ υγεύασ, τησ εκπαύδευςησ, τησ προςβαςιμότητασ ςε βαςικϊ αγαθϊ και παροχϋσ, επιδιώκουν να ςυμπεριλϊβουν περιςςότερεσ από τισ διαςτϊςεισ του φαινομϋνου. Ο δεύκτησ ςτϋρηςησ Townsend O γνωςτόσ κοινωνιολόγοσ Peter Townsend πρότεινε ϋναν απλό δεύκτη με ςκοπό να εκφρϊςει ποςοτικϊ τη μειονεκτικό θϋςη που βρύςκονται οι τοπικϋσ διοικητικϋσ περιφϋρειεσ (Local Authority Districts) τησ Μεγϊλησ Βρετανύασ ωσ προσ τισ επικρατούςεσ κοινωνικϋσ και κυρύωσ οικονομικϋσ ςυνθόκεσ κϊθε περιοχόσ. Ο ςυγκριτικόσ αυτόσ δεύκτησ, γνωςτόσ ςτη διεθνό βιβλιογραφύα ωσ Townsend Index of Disadvantage and Deprivation, χρηςιμοποιεύται από τισ διϊφορεσ αρχϋσ και υπηρεςύεσ τησ Βρετανύασ για τη λόψη κατϊλληλων μϋτρων κοινωνικοοικονομικόσ πολιτικόσ και ενύςχυςησ των πιο αδυνϊτων περιφερειών τησ χώρασ (Townsend 1979, Townsend et al. 1984, Townsend et al. 1988). Ο δεύκτησ ςτϋρηςησ Townsend αποτελεύ ϋναν δεύκτη ςτϋρηςησ υλικών αγαθών, με χωρικό διϊςταςη που μπορεύ να εκτιμηθεύ ςε οποιαδόποτε γεωγραφικό μονϊδα. Ο υπολογιςμόσ του ςτηρύζεται ςε τϋςςερισ μεταβλητϋσ που ςυλλϋγονται κατϊ την απογραφό του πληθυςμού: 17

18 Σο ποςοςτό (%) των ανϋργων ςτο ςύνολο του οικονομικϊ ενεργού πληθυςμού ηλικύασ 16 ετών και ϊνω Σο ποςοςτό (%) των νοικοκυριών που δεν ϋχουν δικό τουσ αυτοκύνητο Σο ποςοςτό (%) των νοικοκυριών που δεν ϋχουν ιδιόκτητο ςπύτι Σην πυκνότητα του νοικοκυριού, οριζόμενη ωσ το ποςοςτό των πολυπληθών νοικοκυριών (με 1 ό περιςςότερα ϊτομα ανϊ δωμϊτιο) Οι τϋςςερισ αυτϋσ μεταβλητϋσ ςυνδυϊζονται μεταξύ τουσ υπό τη μορφό αριθμητικού (ό γεωμετρικού) μϋςου, από τον οπούο προκύπτει ϋνα score που ςυμβολύζεται παρακϊτω ωσ TDI και υπολογύζεται ωσ εξόσ: όπου οι μεταβλητέσ ςτην παρένθεςη προκύπτουν από τη z-τυποποίηςη των μεταβλητών: ί ύ ώ ύ ί ώ ύ ώ ί Όςο μεγαλύτερη εύναι η τιμό του ςυνθετικού δεύκτη Townsend για μύα περιοχό, τόςο περιςςότερο υποβαθμιςμϋνη και μειονεκτικό εύναι η εν λόγω περιοχό. Οι τιμϋσ που μπορεύ να πϊρει ο δεύκτησ του Townsend δεν ϋχουν ςυγκεκριμϋνα όρια, και πολλϋσ φορϋσ η περιφερειακό ςτατιςτικό ανϊλυςη αφορϊ ςτην ιεραρχικό (ranking) των τιμών του δεύκτη. Δεύκτησ Υτώχειασ του ΟΗΕ τη διεθνό βιβλιογραφύα (UNDP 1997, 2006) προτεύνονται δύο ςυνθετικού δεύκτεσ φτώχειασ (Human Poverty Indices) ϋνασ για αναπτυςςόμενεσ χώρεσ και ϋνασ για αναπτυγμϋνεσ χώρεσ. Ο δεύτεροσ βαςύζεται ςε τϋςςερα επιμϋρουσ μϋτρα, και ςυγκεκριμϋνα: την πιθανότητα (%) μη επιβύωςησ (με ϊλλα λόγια θανϊτου) από τη γϋννηςη μϋχρι την ηλικύα των 60 ετών (P 1), το ποςοςτό (%) των αγραμμϊτων ςτον πληθυςμό (P 2), το ποςοςτό (%) των μακροχρόνιων ανϋργων (P 3) και το ποςοςτό (%) του πληθυςμού που βρύςκεται κϊτω από το όριο τησ φτώχειασ (P 4). Ο ςυνθετικόσ δεύκτησ φτώχειασ ςτην περύπτωςη των αναπτυγμϋνων οικονομικϊ χωρών (ςυμβολύζεται με HPI 2) ορύζεται ωσ εξόσ: 18

19 όπου ο εκθϋτησ α αποδύδει ιδιαύτερη βαρύτητα ςτην όλη διϊςταςη τησ φτώχειασ και μπορεύ να πϊρει οποιαδόποτε ακϋραια τιμό (όςο μεγαλύτερη εύναι η τιμό του α τόςο μεγαλύτερο το βϊροσ που προςδύδεται ςτουσ επιμϋρουσ δεύκτεσ). Όμωσ ςυνόθωσ ο ςυνθετικόσ δεύκτησ HPI 2 υπολογύζεται για α = 3 διότι ϋχει εμπειρικϊ βρεθεύ ότι αυτό η τιμό ούτε υποβαθμύζει αλλϊ ούτε και υπερεκτιμϊ την επύδραςη των κακών ςυνθηκών διαβύωςησ ςτισ περιοχϋσ που παρουςιϊζουν χαμηλό επύπεδο κοινωνικοοικονομικών ςυνθηκών. Προφανώσ για α = 1 ο δεύκτησ HPI 2 ιςοδυναμεύ με τον απλό αριθμητικό μϋςο των τεςςϊρων επιμϋρουσ δεικτών P 1, P 2, P 3 και P 4. Τποκειμενικού Δεύκτεσ Υτώχειασ Η φτώχεια εύναι ςχεδόν πϊντα ϋννοια ςχετικό. Παρϊ τον παραδοςιακό διαχωριςμό των φτωχών από τουσ μη-φτωχούσ με κριτόρια αμιγώσ ποςοτικϊ, η ϋννοια τησ φτώχειασ και ακόμη περιςςότερο τησ ςτϋρηςησ εκλαμβϊνονται με διαφορετικό τρόπο από διαφορετικϊ ϊτομα ςε διαφορετικϋσ χρονικϋσ ςτιγμϋσ. Η υποκειμενικό διϊςταςη του φαινομϋνου ϋχει αναδεύξει τησ αξύα κατϊρτιςησ ποιοτικών δεικτών φτώχειασ που προκύπτουν από ερωτόςεισ αυτοπροςδιοριςμού όπωσ: «Θεωρεύτε το ειςόδημϊ ςασ ικανοποιητικό για την κϊλυψη των βαςικών αναγκών του νοικοκυριού ςασ;» ό «Πώσ διαβαθμύζετε το ειςόδημϊ ςασ: πολύ χαμηλό χαμηλό ικανοποιητικό υψηλό πολύ υψηλό» ό «Ποιό κρύνετε ωσ ελϊχιςτο απαραύτητο ειςόδημα για την κϊλυψη των βαςικών αναγκών ενόσ νοικοκυριού του μεγϋθουσ του δικού ςασ;». Απαντόςεισ ςτισ παραπϊνω ερωτόςεισ βοηθούν όχι μόνο ςτην προςϋγγιςη τησ φτώχειασ μϋςα από το πρύςμα των νοικοκυριών, αλλϊ και ςτον καθοριςμό του ορύου φτώχειασ, τον υπολογιςμό των οικονομιών κλύμακασ, ενώ αφόνουν να διαφανούν οι περιφερειακϋσ διαφοροποιόςεισ. Υυςικϊ υπϊρχουν ςημαντικού περιοριςμού ςτην ανϊλυςη και επεξεργαςύα των παραπϊνω δεικτών, που προκύπτουν κυρύωσ από τη μη αντικειμενικό και ενιαύα προςϋγγιςη. 2.2 Η Ανϊπτυξη: Δεύκτεσ Ανϊπτυξησ / Ευημερύασ υμπληρωματικϋσ ϋννοιεσ τησ φτώχειασ και τησ ςτϋρηςησ εύναι οι ϋννοιεσ τησ ευημερύασ και τησ ανϊπτυξησ. Η ανϊλυςη τησ φτώχειασ και των ειςοδηματικών ανιςοτότων ολοκληρώνεται μϋςα από την καταςκευό και ανϊλυςη ςύνθετων δεικτών ευημερύασ ςυνυπολογύζοντασ ϊλλα μη οικονομικϊ κριτόρια. Σο βιοτικό επύπεδο του πληθυςμού, το επύπεδο ανϊπτυξησ και οι εν γϋνει κοινωνικοοικονομικϋσ ςυνθόκεσ (Socio-Economic Conditions) μιασ χώρασ ό μιασ περιοχόσ όπωσ ϊλλωςτε και η κοινωνικοοικονομικό θϋςη των ατόμων (Socio-Economic Position) δεν εύναι μονοςόμαντεσ καταςτϊςεισ αλλϊ πολυδιϊςτατα φαινόμενα. Σα φαινόμενα αυτϊ ςυνόθωσ περιγρϊφονται και προςδιορύζονται ςυνδυαςτικϊ με τη βοόθεια πολλών επιμϋρουσ μεταβλητών και δεικτών που ο καθϋνασ από αυτούσ προςδύδει ποςοτικϊ μιασ διαφορετικόσ απόχρωςησ πληροφόρηςη για τισ εκ των πραγμϊτων πολλϋσ πλευρϋσ, ιδιαιτερότητεσ και όψεισ του θϋματοσ και περιλαμβϊνουν 19

20 κοινωνικϋσ, οικονομικϋσ, υγειονομικϋσ, οικολογικϋσ και ϊλλεσ δομϋσ του περιβϊλλοντοσ ςτο οπούο τα ϊτομα ζουν και το οπούο βιώνουν. τισ αρχϋσ του 1990 ο Πακιςτανόσ Οικονομολόγοσ Mahbub au Hag (1995) πρότεινε μύα ςειρϊ από ςυνθετικούσ δεύκτεσ με ςκοπό τη μϋτρηςη και ςυγκριτικό επιςκόπηςη των μϋςων επιπϋδων διαβύωςησ των πληθυςμών ςε επύπεδο χώρασ. Ϊκτοτε οι δεύκτεσ αυτού υιοθετόθηκαν από τα Ηνωμϋνα Ϊθνη και χρηςιμοποιούνται, αναλύονται και δημοςιεύονται και από το United Nations Development Programme (UNDP) ςτην ετόςια ϋκδοςη The Human Development Report. Ο πιο διαδεδομϋνοσ από τουσ δεύκτεσ ανϊπτυξησ εύναι ο Δεύκτησ Ανθρώπινησ Ανϊπτυξησ (Human Development Index). Human Development Index ύμφωνα με τη βιβλιογραφύα (UNDP 1977, 2006, 2007, 2011) ο πιο γνωςτόσ και καθιερωμϋνοσ δεύκτησ για διεθνεύσ (δια-κρατικϋσ) ςυγκρύςεισ των επιπϋδων κοινωνικοοικονομικόσ ανϊπτυξησ εύναι ο Δεύκτησ Ανθρώπινησ Ανϊπτυξησ (Human Development Index, HDI). Ο δεύκτησ αυτόσ αποτελεύ ϋνα ςυνθετικό-ςυγκεντρωτικό περιγραφικό μϋτρο που βαςύζεται ςτισ μϋςεσ επιδόςεισ ςε τρεισ επιμϋρουσ όψεισ κοινωνικοοικονομικόσ ανϊπτυξησ και ςυνθηκών που επικρατούν ςε κϊθε χώρα. Για τον υπολογιςμό του λαμβϊνεται υπόψη (α) η προςδοκώμενη ζωό κατϊ τη γϋννηςη, (β) το επύπεδο βαςικόσ εκπαύδευςησ του πληθυςμού, και (γ) το κατϊ κεφαλόν εγχώριο προώόν. Σα μϋτρα αυτϊ εκφρϊζονται υπό τη μορφό γραμμικών μεταςχηματιςμών (όπωσ προαναφϋραμε) και ςυνδυϊζονται μεταξύ τουσ με μύα ςχϋςη που ςτηρύζεται ςτον υπολογιςμό του απλού αριθμητικού μϋςου. Η ακριβόσ διατύπωςη του προτεινόμενου από τα Ηνωμϋνα Ϊθνη δεύκτη για τα ϋτη 2007/2008 (UNDP 2007) ϋχει ωσ εξόσ. Τπολογύζονται κατ αρχόν οι επιμϋρουσ δεύκτεσ: όπου ALI = Adult Literacy Index και GER = Gross Enrolment Ratio. τη ςυνϋχεια, με βϊςη τουσ ανωτϋρω δεύκτεσ υπολογύζεται τελικϊ ο ςυνθετικόσ δεύκτησ του Human Development Index (HDI) που ϋχει τη μορφό: 20

21 Οι τιμϋσ του δεύκτη HDI θεωρητικϊ κυμαύνονται από 0 ϋωσ 1, και οι χώρεσ ϋχουν ταξινομηθεύ ςυγκριτικϊ ςε τρεισ κατηγορύεσ (τϊξεισ): Φώρεσ χαμηλόσ ανϊπτυξησ (με χαμηλϋσ τιμϋσ HDI : 0 0,449) Φώρεσ μεςαύασ ανϊπτυξησ (με μεςαύεσ τιμϋσ HDI : 0,450 0,699) Φώρεσ υψηλόσ ανϊπτυξησ (με υψηλϋσ τιμϋσ HDI : 0,700 ό μεγαλύτερεσ) Ο HDI εύναι απλόσ δεύκτησ με ςαφό μεθοδολογύα. Πϋτυχε το βαςικό του ςτόχο να αποςυνδϋςει την ανθρώπινη ανϊπτυξη από την εξϋλιξη αποκλειςτικϊ του ΑΕΠ, ςυμπεριλαμβϊνοντασ επιπλϋον παραμϋτρουσ όπωσ αυτϋσ τησ εκπαύδευςησ και του προςδόκιμου ζωόσ. Καθιερώθηκε γρόγορα και εύχε παγκόςμια επιρροό και εμβϋλεια. Ϊγινε ωςτόςο δϋκτησ ϋντονησ κριτικόσ κυρύωσ ωσ προσ τη ςύνθεςό του, τη βαρύτητα που αποδύδεται ςτισ διαφορετικϋσ παραμϋτρουσ, το κατϊ πόςο πραγματικϊ προςφϋρεται για διεθνεύσ ςυγκρύςεισ και κατϊ πόςο αποτελεύ εργαλεύο παρακολούθηςησ τησ αποτελεςματικότητασ των πολιτικών. Εύκοςι χρόνια από την υιοθϋτηςη του HDI, ομϊδα οικονομολόγων υπό τον Νομπελύςτα Α. Sen πρότεινε μια νϋα τροποποιημϋνη μϋθοδο υπολογιςμού του δεύκτη που μετονομϊςτηκε ςε ΙΑHDI (Inequality Adjusted Human Development Index). τόχοσ εύναι η καλύτερη ανϊδειξη των ανιςοτότων, κυρύωσ όςον αφορϊ ςτην εκπαύδευςη και την υγεύα. Ο νϋοσ δεύκτησ υπολογύζεται ωσ εξόσ: όπου Life Expectancy Index (LEI): Education Index (EI): Mean Years of Schooling Index (MYSI): Expected Years of Schooling Index (EYSI): Income Index (II): Όπου MYS: ο μϋςοσ όροσ των ςχολικών χρόνων ενόσ ατόμου 25-ετών EYS: ο μϋςοσ όροσ των ςχολικών χρόνων που εκτιμϊται ότι θα ϋχει ϋνα παιδύ 5-ετών : το Ακαθϊριςτο Εθνικό Προώόν ςε ιςοτιμύα αγοραςτικόσ δύναμησ (κατϊ κεφαλόν) Ο τροποποιημϋνοσ αυτόσ δεύκτησ υπολογύςτηκε πρώτη φορϊ το 2010 και αντιμετωπύζει τη βαςικότερη κριτικό ςχετικϊ με τη γραμμικότητα τησ ςχϋςησ μεταξύ των τριών παραμϋτρων. Με βϊςη την Ϊκθεςη Ανθρώπινησ Ανϊπτυξησ του ΟΗΕ το 2011 (UNDP, 2011) ο Δεύκτησ Ανθρώπινησ Ανϊπτυξησ (Human Development Index, HDI) υπολογύζεται ωσ εξόσ: 21

22 όπου Life Expectancy Index (Ι Life): Education Index (Ι Education): Mean Years of Schooling Index (MYSI): Expected Years of Schooling Index (EYSI): Income Index (Ι Income): την νϋα μϋτρηςη ο δεύκτησ MYSI αφορϊ ενόλικεσ 25 ετών και ϊνω και ο δεύκτησ EYSI αφορϊ παιδιϊ ςτη ηλικύα ειςόδου ςτο ςχολεύο (UNDP, 2011). την παρούςα μελϋτη ϋχει υιοθετηθεύ ο δεύκτησ αυτόσ με τη ςχετικό προςαρμογό με βϊςη τη διαθεςιμότητα δεδομϋνων ςε επύπεδο Δόμου. 2.3 Μϋτρηςη ειςοδηματικών ανιςοτότων Για τη μϋτρηςη των ειςοδηματικών ανιςοτότων ςτην Ελλϊδα ενδιαφϋρον παρουςιϊζουν οι μεθοδολογύεσ που ϋχουν δημοςιευθεύ ςε εργαςύεσ που αφορούν τη χωρικό κατανομό του ειςοδόματοσ και των παραγόντων που το επηρεϊζουν (Kalogirou 2010, Kalogirou and Hatzichristos 2007, Πετρϊκοσ και Χυχϊρησ 2004, Προδρομύδησ 2006). Ψςτόςο, για την καλύτερη ανύχνευςη των ειςοδηματικών ανιςοτότων ςε τοπικό επύπεδο υπολογύζονται οι δεύκτεσ Gini, Theil και Atkinson καθώσ και ο δεύκτησ χωρικόσ αυτοςυςχϋτιςησ Moran s I (Kalogirou and Hatzichristos, 2007). 2.4 Η ςκοπιμότητα μελϋτησ τησ φτώχειασ ςε χαμηλότερο γεωγραφικό επύπεδο από αυτό τησ χώρασ ό τησ περιφϋρειασ την πλειονότητϊ τουσ οι μελϋτεσ για τη φτώχεια χρηςιμοποιούν ωσ χωρικό μονϊδα το κρϊτοσ, υπολογύζοντασ τουσ δεύκτεσ φτώχειασ ςε εθνικό επύπεδο. Τπϊρχουν, ωςτόςο, ερευνητϋσ που αμφιςβητούν το κατϊ πόςο η ςυγκεκριμϋνη χωρικό μονϊδα αποτελεύ την καταλληλότερη επιλογό για την ανϊδειξη τησ ϋνταςησ, τησ ϋκταςησ και του βϊθουσ του φαινομϋνου. Από μελϋτεσ που ϋχουν πραγματοποιηθεύ, ςε ομοςπονδιακϊ κυρύωσ κρϊτη, προκύπτει ότι η μελϋτη των δεικτών φτώχειασ ςε χαμηλότερο γεωγραφικό επύπεδο μπορεύ να αναδεύξει ενδιαφϋρουςεσ περιφερειακϋσ διαφοροποιόςεισ που «χϊνονται» μϋςα από τη χρόςη ενόσ εθνικού μϋςου όρου (Jesuit et al. 2003, Kangas και Ritakallio 2004). 22

23 Μια πρώτη διαπύςτωςη εύναι ότι η ανϊλυςη τησ φτώχειασ ςε επύπεδο χαμηλότερο από το εθνικό ςυμβϊλλει ςτην ανϊδειξη οριςμϋνων «θυλϊκων φτώχειασ» (pockets of poverty) όπωσ η παιδικό φτώχεια ό η ανεργύα, που ςυνόθωσ χαρακτηρύζονται από ϋντονεσ γεωγραφικϋσ/περιφερειακϋσ διαφοροποιόςεισ. Όπωσ προϋκυψε κατϊ την εξϋταςη των επιπϋδων παιδικόσ φτώχειασ ςτισ ΗΠΑ, τον Καναδϊ και την Αυςτραλύα (Rainwater et al., 2001), οι ανϊ πολιτεύα διαφοροποιόςεισ όταν ιδιαύτερα κρύςιμεσ και η ανϊδειξό τουσ αποδεύχθηκε καθοριςτικό για την αμεςότερη και αποτελεςματικότερη αντιμετώπιςη του προβλόματοσ. Επιπλϋον, εύναι πιθανό η ςχετικό βαρύτητα μιασ πολιτεύασ ό μιασ περιοχόσ να εύναι ιδιαύτερα ςημαντικό ςτη διαμόρφωςη του εθνικού μϋςου όρου, επιςκιϊζοντασ ενδεχομϋνωσ αντύθετεσ τϊςεισ που ςυντελούνται ςε ϊλλεσ μικρότερησ πληθυςμιακόσ βαρύτητασ περιοχϋσ. Η μεύωςη, για παρϊδειγμα, τησ ϋνταςησ τησ φτώχειασ που καταγρϊφηκε ςτον Καναδϊ κατϊ το τϋλοσ τησ δεκαετύασ του 1980 και ςτισ αρχϋσ τησ επόμενησ δεκαετύασ οφεύλεται κυρύωσ ςτη μεύωςη του φαινομϋνου ςτην περιοχό του Οντϊριο, ενώ ςτην υπόλοιπη χώρα η κατϊςταςη εύτε παρϋμεινε ύδια εύτε επιδεινώθηκε ςε κϊποιεσ περιοχϋσ (Osberg and Xu, 1999). Η καταγεγραμμϋνη, ςε εθνικό επύπεδο, μεύωςη του ποςοςτού των φτωχών διαςτρεβλώνει ςε ςημαντικό βαθμό την πραγματικότητα, αφού ο δεύκτησ φτώχειασ όχι μόνο δεν ακολούθηςε μια γενικϊ πτωτικό τϊςη, αλλϊ αντύθετα κϊποιεσ περιοχϋσ ςημεύωςαν χειρότερεσ επιδόςεισ ενώ την ύδια περύοδο εντϊθηκαν οι εςωτερικϋσ διαφοροποιόςεισ μεταξύ των περιοχών. Παρϊλληλα η περιφερειακό μελϋτη επιτρϋπει την καλύτερη ανϊλυςη των διαφορών μεταξύ αςτικόσ και αγροτικόσ φτώχειασ. Εύναι ευρύτερα αποδεκτό ότι υπϊρχουν ουςιαςτικϋσ διαφορϋσ μεταξύ αςτικόσ και αγροτικόσ φτώχειασ εύτε πρόκειται για τουσ παρϊγοντεσ που καθορύζουν την ϋνταςη του φαινομϋνου εύτε για τα χαρακτηριςτικϊ των ατόμων που θεωρούνται περιςςότερα ευϊλωτα εύτε ακόμη και ωσ προσ τα κριτόρια που ορύζουν την γραμμό τησ φτώχειασ (Asra, 1999). Ϊνασ επιπλϋον λόγοσ που καθιςτϊ όχι μόνο χρόςιμη αλλϊ και απαραύτητη την ανϊλυςη τησ φτώχειασ και τησ ευημερύασ ςε επύπεδο χαμηλότερο από το εθνικό εδρϊζει ςτισ ςημαντικϋσ διαφοροποιόςεισ ςτο κόςτοσ αλλϊ και τον τρόπο ζωόσ που ςημειώνονται μεταξύ διαφορετικών περιοχών, ανϊμεςα ςτισ αγροτικϋσ και αςτικϋσ περιοχϋσ αλλϊ και μεταξύ των πόλεων. Οικονομικϊ μεγϋθη όπωσ μϋςο ετόςιο ειςόδημα ό επύπεδο ανεργύασ, κοινωνικϊ χαρακτηριςτικϊ όπωσ χρόνια εκπαύδευςησ ό ςχολικό διαρροό, αλλϊ και δημογραφικϋσ παρϊμετροι όπωσ προςδόκιμο ζωόσ ό βρεφικό θνηςιμότητα παρουςιϊζουν ςυχνϊ ςημαντικϋσ περιφερειακϋσ διαφοροποιόςεισ που δεν αποτυπώνονται ςε ϋναν εθνικό δεύκτη φτώχειασ. την περύπτωςη που η ανϊλυςη του φαινομϋνου τησ φτώχειασ γύνεται ςε επύπεδο χαμηλότερο του εθνικού (π.χ. ςε επύπεδο περιφϋρειασ, νομού ό ακόμη και δόμου), τύθεται ϋνα ακόμη ςημεύο προβληματιςμού: εθνικόσ ό τοπικόσ ςχετικόσ δεύκτησ; Δεδομϋνων των διαφοροποιόςεων ςτο επύπεδο ανϊπτυξησ, το κόςτοσ διαβύωςησ αλλϊ και των καταναλωτικών προτύπων μεταξύ περιφερειών ό ϊλλων μονϊδων διοικητικόσ διαύρεςησ οριςμϋνοι μελετητϋσ προτεύνουν την υιοθϋτηςη «τοπικών ορύων φτώχειασ» (Rainwater et al., 1999). Σο δύλημμα διατυπώνεται εύςτοχα από τουσ Asra and Santos-Francisco (2003) μϋςα από την αντύθεςη ειδικότητασ ό ςχετικότητασ και 23

24 πιςτότητασ ό ςυγκριςιμότητασ 4. Η ςχετικότητα του φαινομϋνου τησ ςτϋρηςησ/φτώχειασ ςυνηγορεύ προσ την υιοθϋτηςη ειδικών «τοπικών ορύων φτώχειασ» ανϊλογα με το επύπεδο διαβύωςησ και ϊλλα ιδιαύτερα χαρακτηριςτικϊ μιασ περιοχόσ. Από την ϊλλη πλευρϊ οι παρϊμετροι τησ πιςτότητασ και ςυγκριςιμότητασ αναδεικνύουν την ανϊγκη διατόρηςησ ενόσ ςταθερού ςημεύου αναφορϊσ, ώςτε να επιτυγχϊνεται η γεωγραφικό και διαχρονικό ςύγκριςη. Ϊτςι, ακόμη και αν εφαρμοςτούν διαφορετικϊ όρια φτώχειασ ανϊ περιοχό, αυτϊ θα πρϋπει τα τυποποιηθούν (standardized) ώςτε να διαςφαλύζουν τη ςυγκριςιμότητα εκφρϊζοντασ ανϊλογα επύπεδα διαβύωςησ ςε διαφορετικϋσ χρονικϋσ ςτιγμϋσ και διαφορετικϋσ γεωγραφικϋσ περιοχϋσ. Για μϋτρα όπωσ το ειςόδημα και η κατανϊλωςη εύναι απαραύτητη η προςαρμογό ωσ προσ τισ διακυμϊνςεισ των τιμών ώςτε να διαςφαλύζεται η ςταθερό πραγματικό αξύα τουσ. Ο υπολογιςμόσ προςαρμοςμϋνων τοπικών ορύων φτώχειασ προςκρούει ςε δύο βαςικϊ προβλόματα. Σο πρώτο ϋχει να κϊνει με την ϋλλειψη αξιόπιςτων και ςυγκρύςιμων μεταξύ τουσ ςτοιχεύων διαθϋςιμων ςτο επιθυμητό επύπεδο γεωγραφικόσ ανϊλυςησ (Citro and Michael, 1995). Σο δεύτερο πρόβλημα ςχετύζεται με την ενδεδειγμϋνη μεθοδολογικό προςϋγγιςη: Ακόμη κι αν υπϊρχουν ςτοιχεύα, πώσ θα γύνει η προςαρμογό των ορύων; Θα χρηςιμοποιηθεύ ϋνασ γενικόσ δεύκτησ τιμών ο οπούοσ περιλαμβϊνει και αγαθϊ που δεν χρηςιμοποιούνται από φτωχϊ νοικοκυριϊ; Ϋ μόπωσ πρϋπει να καταςκευαςτεύ ϋνασ ειδικόσ δεύκτησ τιμών που ςυμπεριλαμβϊνει μόνο τα αγαθϊ που καταναλώνονται από φτωχϊ νοικοκυριϊ; Σα ερωτόματα αυτϊ που παραμϋνουν ανοικτϊ τροφοδοτώντασ διαρκώσ την όδη τερϊςτια βιβλιογραφύα, αναδεικνύουν τόςο τη ςημαντικότητα όςο και την πολυπλοκότητα του αντικειμϋνου. 2.5 Υτώχεια και δεύκτεσ ανϊπτυξησ: η περύπτωςη τησ Ελλϊδασ Ειςαγωγό Σο πρόβλημα τησ φτώχειασ βρύςκεται τα τελευταύα 35 χρόνια, ςτο επύκεντρο του δημόςιου διαλόγου και του κοινωνικού προβληματιςμού ςτην Ελλϊδα. Η ευαιςθητοπούηςη γύρω από το θϋμα εμφανύςτηκε τα πρώτα χρόνια τησ μεταπολύτευςησ, όταν ξεκύνηςε η προςπϊθεια για την οικονομικό και κοινωνικό ανοικοδόμηςη τησ χώρασ. Οι υψηλού ρυθμού οικονομικόσ ανϊπτυξησ και η ςημαντικό αύξηςη του μϋςου διαθϋςιμου ειςοδόματοσ των νοικοκυριών ςυνϋβαλαν ςτην ενύςχυςη του προβληματιςμού ςχετικϊ με τισ επιπτώςεισ τησ οικονομικόσ και κοινωνικόσ ανϊπτυξησ ςτην ϋνταςη του φαινομϋνου τησ φτώχειασ και των ανιςοτότων. τα πρότυπα τησ διεθνούσ εμπειρύασ, πλόθοσ μελετών που καλύπτουν ϋνα μεγϊλο εύροσ μεθοδολογικών προςεγγύςεων ϋχουν δει το φωσ τησ δημοςιότητασ. Η ςταδιακό επϋκταςη και εμβϊθυνςη τησ παρατηρούμενησ ύφεςησ ςτη χώρα μασ ωσ απόρροια τησ παγκόςμιασ οικονομικόσ κρύςησ καθιςτϊ ςτισ μϋρεσ μασ το ζότημα περιςςότερο επύκαιρο από ποτϋ. Σο υποκεφϊλαιο αυτό τησ μελϋτησ επιχειρεύ μια ςύντομη αναςκόπηςη τησ ελληνόφωνησ και ξενόγλωςςησ βιβλιογραφύασ ςχετικϊ με την εξϋλιξη τησ φτώχειασ και των ανιςοτότων ςτη χώρα μασ, όπωσ αποτυπώνονται μϋςα από τισ εμπειρικϋσ μελϋτεσ των τελευταύων τεςςϊρων δεκαετιών. Κϊποιεσ από αυτϋσ τισ μελϋτεσ εξετϊζουν τα επύπεδα φτώχειασ ό/και ειςοδηματικών ανιςοτότων, 4 Specificity or relevance versus consistency or comparability (Asra and Santos-Francisco 2003, ςελ.174). 24

25 ϊλλεσ ςυγκρύνουν τισ επιδόςεισ τησ χώρασ μασ ςε ςχϋςη με αυτϋσ των ϊλλων ευρωπαώκών χωρών, ενώ τϋλοσ κϊποιεσ ϊλλεσ μελϋτεσ επικεντρώνονται ςε ειδικϋσ ευϊλωτεσ πληθυςμιακϋσ ομϊδεσ ό ςε ςυγκεκριμϋνεσ περιφϋρειεσ τησ χώρασ. το διϊςτημα που μεςολϊβηςε από τισ πρώτεσ προςπϊθειεσ εκτύμηςησ των ειςοδηματικών ανιςοτότων και του υπολογιςμού τησ φτώχειασ μϋχρι ςόμερα ϋχει καταγραφεύ ουςιαςτικό πρόοδοσ ςτην αντιμετώπιςη εννοιολογικών και μεθοδολογικών προβλημϊτων που προκύπτουν κυρύωσ από τη δυςκολύα αντικειμενικόσ και ενιαύασ προςϋγγιςησ του θϋματοσ. Η διεθνόσ βιβλιογραφύα ϋχει να επιδεύξει ϋνα τερϊςτιο αριθμό ςχετικών μελετών. Αντύςτοιχα μεγϊλοσ και διαρκώσ αυξανόμενοσ εύναι ο όγκοσ των εμπειρικών μελετών που επικεντρώνονται ςτην περύπτωςη τησ Ελλϊδασ. Οι μελϋτεσ αυτϋσ διαφοροποιούνται ωσ προσ τη φύςη των ςτοιχεύων που επεξεργϊζονται (ειςόδημα, φορολογητϋο ειςόδημα, δαπϊνη, καταναλωτικϊ αγαθϊ, αποταμύευςη) ωσ προσ την μεθοδολογικό προςϋγγιςη που ακολουθούν (αντικειμενικό ό υποκειμενικό προςϋγγιςη) και ωσ προσ το εύδοσ των δεικτών (απλού ό ςύνθετοι) που επιλϋγουν. Παρϊ τισ επύ μϋρουσ διαφοροποιόςεισ κϊποια ςυμπερϊςματα εύναι κοινϊ ευρόματα όλων ςχεδόν των μελετών. Σα ευρόματα αυτϊ μπορούν να ςυνοψιςθούν ςτισ παρακϊτω διαπιςτώςεισ: Οι ειςοδηματικϋσ ανιςότητεσ και η φτώχεια καταγρϊφουν ςταςιμότητα ό οριακό μεύωςη από τισ αρχϋσ τησ δεκαετύασ του 1980 μϋχρι ςόμερα. Οι ςημαντικϋσ περιφερειακϋσ διαφοροποιόςεισ διατηρούνται διαχρονικϊ οδηγώντασ ςε γεωγραφικό πόλωςη μεταξύ των περιφερειών τησ χώρασ. υνταξιούχοι, ϊνεργοι, ϊτομα χαμηλού εκπαιδευτικού επιπϋδου, πολυμελεύσ οικογϋνειεσ και μονομελό νοικοκυριϊ αποτελούν τισ πιο ευϊλωτεσ κοινωνικϋσ ομϊδεσ απϋναντι ςτο κύνδυνο φτώχειασ και κοινωνικού αποκλειςμού. Πϋρα από τισ διαφοροποιόςεισ ανϊμεςα ςτισ πληθυςμιακϋσ ομϊδεσ εξύςου ςημαντικϋσ εύναι και οι διαφοροποιόςεισ ςτο εςωτερικό ςυγκεκριμϋνων πληθυςμιακών ομϊδων. Οι κοινωνικϋσ μεταβιβϊςεισ, πλην των ςυντϊξεων, ϋχουν πολύ μικρό επύδραςη ςτη μεύωςη τησ φτώχειασ και των ανιςοτότων. υγκρινόμενη με τισ ϊλλεσ χώρεσ τησ ΕΕ, η Ελλϊδα καταγρϊφει την υψηλότερη ειςοδηματικό ανιςότητα, υψηλό κύνδυνο φτώχειασ και χαμηλό αποτελεςματικότητα του ςυςτόματοσ κοινωνικόσ προςταςύασ Σϋςςερισ Δεκαετύεσ Προβληματιςμού Η φτώχεια και οι ειςοδηματικϋσ ανιςότητεσ εύναι δύο διακριτϊ ερευνητικϊ πεδύα που απαιτούν διαφορετικό μεθοδολογικό προςϋγγιςη και διαφορετικϊ εργαλεύα ανϊλυςησ. Η εξϋλιξη του ενόσ δεν επιδρϊ απαραύτητα ςτην εξϋλιξη του ϊλλου φαινομϋνου. ε ϋναν πληθυςμό εύναι δυνατό να μειώνεται η φτώχεια αλλϊ να αυξϊνονται οι ειςοδηματικϋσ ανιςότητεσ. ε πολλϋσ μελϋτεσ ωςτόςο τα θϋματα αυτϊ αντιμετωπύζονται παρϊλληλα, θεωρώντασ ότι ϋτςι προςφϋρεται μια ςφαιρικότερη εικόνα των κοινωνικών προβλημϊτων που προκύπτουν μϋςα από τισ ανιςότητεσ. Σο ενδιαφϋρον 25

26 των Ελλόνων οικονομολόγων γύρω από τα ζητόματα τησ φτώχειασ, των ειςοδηματικών ανιςοτότων και του κοινωνικού αποκλειςμού και ο προβληματιςμόσ ςχετικϊ με τισ επιπτώςεισ τουσ ξεκύνηςε περύπου ςτα μϋςα τησ δεκαετύασ του Μϋςα ςτα επόμενα χρόνια εμφανύςτηκαν οι πρώτεσ μελϋτεσ που επικεντρώνονται αποκλειςτικϊ ςτην περύπτωςη τησ Ελλϊδασ (Lianos and Prodromidis, 1974; Αθαναςύου, 1984; Κανελλόπουλοσ, 1986). Παρϊ την ανεπϊρκεια των διαθϋςιμων ςτατιςτικών ςτοιχεύων και την περιοριςμϋνη αξιοπιςτύα τουσ, από τισ πρώτεσ αυτϋσ προςπϊθειεσ προϋκυψαν ιδιαύτερα ενδιαφϋροντα ευρόματα που αποτϋλεςαν τη βϊςη για περαιτϋρω διερεύνηςη του αντικειμϋνου. Σα πρώτα αποτελϋςματα κϊνουν λόγο για «υπολογύςιμη και πολυδιϊςτατη ανιςότητα ςτο επύπεδο διαβύωςησ των νοικοκυριών» (Κανελλόπουλοσ, 1986) παρϊ τη ςημαντικό μεύωςη των ανιςοτότων που διαπιςτώνεται κατϊ την περύοδο Επύςησ, καταγρϊφονται ϋντονεσ περιφερειακϋσ ανιςότητεσ, ιδιαύτερα εισ βϊροσ των αγροτικών περιοχών. Σο ποςοςτό των φτωχών νοικοκυριών ςτην Ελλϊδα υπολογύζεται ςτο 26,4% του ςυνόλου των νοικοκυριών, το υψηλότερο μεταξύ των χωρών τησ τότε ΕΟΚ και υπερδιπλϊςιο του ΕΟΚικού μϋςου όρου, που εκτιμϊται ςτο 12% για την περύοδο τη δεκαετύα του 1980, με το ϋναυςμα που ϋδωςε η μελϋτη του P. Townsend όπου γύνεται λόγοσ για «νϋα φτώχεια» και «νϋουσ φτωχούσ», ανακύπτει η ανϊγκη μελϋτησ ειδικών πληθυςμιακών ομϊδων οι οπούεσ δεύχνουν περιςςότερο ευϊλωτεσ κοινωνικϊ και οικονομικϊ. Οι κοινωνικϋσ και δημογραφικϋσ εξελύξεισ που ςημειώθηκαν κατϊ τισ δεκαετύεσ 1980 και 1990, ϊλλαξαν ςημαντικϊ χαρακτηριςτικϊ του ελληνικού πληθυςμού επηρεϊζοντασ τη ςύνθεςη τησ φτώχειασ και την ϋνταςη των οικονομικών ανιςοτότων τόςο μεταξύ πληθυςμιακών ομϊδων (Μπούζασ, 2006; Μητρϊκοσ, 2008) όςο και ανϊμεςα ςε γεωγραφικϋσ περιοχϋσ (Κωςτϊκη και αλ., 1995; ιςςούρασ και αλ., 2007; Μπαλούρδοσ, 2007). Ο όροσ «θύλακεσ φτώχειασ» ειςϊγεται προκειμϋνου να χαρακτηρύςει ειδικϋσ πληθυςμιακϋσ ομϊδεσ ωσ ιδιαύτερα ευϊλωτεσ απϋναντι ςτον κύνδυνο παρατεταμϋνησ φτώχειασ. Η ϋντονη αςτικοπούηςη ςυνϋβαλε ςτη γεωγραφικό επϋκταςη τησ φτώχειασ που ϋπαψε να εύναι πρόβλημα κυρύωσ των αγροτικών περιοχών (Μπούζασ, 1990; Κωςτϊκη και αλ., 1995). Η ςταδιακό γόρανςη του πληθυςμού, παρϊλληλα, αύξηςε ςημαντικϊ την αναλογύα ηλικιωμϋνων μεταξύ των πλϋον ευϊλωτων και φτωχών τμημϊτων του πληθυςμού (Tsakloglou, 1996). Μϋςα ςτη δεκαετύα του 1990, η ϋμφαςη μετατοπύζεται ςτη δυναμικό που οδηγεύ ςτον κύνδυνο κοινωνικού αποκλειςμού και ςτη ςχϋςη του φαινομϋνου με οριςμϋνα ιδιαύτερα κοινωνικϊ και πολιτιςτικϊ χαρακτηριςτικϊ. Η ςυζότηςη διευρύνεται, ςταδιακϊ, με την ειςαγωγό μη οικονομικών παραμϋτρων που αναφϋρονται ωσ προςδιοριςτικού παρϊγοντεσ που αυξϊνουν τον κύνδυνο φτώχειασ ό εντεύνουν τισ ανιςότητεσ (Tsakloglou and Papadopoulos, 2001). Σο μϋγεθοσ και ο τύποσ του νοικοκυριού, το επϊγγελμα και η ηλικύα του αρχηγού του νοικοκυριού, το επύπεδο εκπαύδευςησ καθώσ και ο βαθμόσ αςτικότητασ μιασ περιοχόσ φϋρονται, μεταξύ ϊλλων, ωσ παρϊγοντεσ που επηρεϊζουν τον κύνδυνο φτώχειασ. Μονογονεώκϊ και μονοπρόςωπα νοικοκυριϊ ηλικιωμϋνων, νοικοκυριϊ με αρχηγό ϊνεργο ό μερικώσ απαςχολούμενο, καθώσ και αυτοαπαςχολούμενοι ςτον αγροτικό τομϋα (Καρανικόλασ και Ζωγραφϊκησ, 2008), ςυνταξιούχοι και μιςθωτού εκτιμϊται ότι ϋχουν τη μεγαλύτερη ςυνειςφορϊ ςτη φτώχεια (Δαφϋρμοσ και αλ. 2008, Papatheodorou 1997). Οι ςυςχετύςεισ ωςτόςο μεταξύ των παραπϊνω παραμϋτρων κϊνουν δύςκολη την εξαγωγό απλουςτευτικών ςυμπεραςμϊτων, οδηγώντασ ςυχνϊ ςε αντικρουόμενα αποτελϋςματα. Με τη χρόςη πολυμεταβλητών τεχνικών προκύπτει ότι ο κύνδυνοσ φτώχειασ επηρεϊζεται θετικϊ από το χαμηλό επύπεδο εκπαύδευςησ, την ανεργύα και ςε μικρότερο βαθμό από τον αγροτικό χαρακτόρα μιασ περιοχόσ. Αντύθετα, η ηλικύα του αρχηγού του νοικοκυριού και η εναςχόληςό με αγροτικϋσ 26

27 εργαςύεσ δεν προκύπτουν ωσ ςτατιςτικϊ ςημαντικϋσ μεταβλητϋσ (Loizides and Giahalis, 1992; Mitrakos et al., 1998) τοιχεύα Μεθοδολογύα Αδυναμύεσ Η ςε βϊθοσ διερεύνηςη των πολλαπλών πτυχών τησ φτώχειασ και του κοινωνικού αποκλειςμού απαιτεύ ϋναν τερϊςτιο όγκο ςτοιχεύων που ελϊχιςτεσ χώρεσ εύναι ςε θϋςη να διαθϋτουν. Οι πρώτεσ προςπϊθειεσ προςϋγγιςησ των ειςοδηματικών ανιςοτότων και εκτύμηςησ τησ ϋνταςησ φτώχειασ και των προςδιοριςτικών τησ παραγόντων αντιμετώπιςαν το ςημαντικό εμπόδιο τησ περιοριςμϋνησ αξιοπιςτύασ των όδη ελλιπών ςτατιςτικών ςτοιχεύων (Αθαναςύου, 1984). την κατϊςταςη αυτό ςυνϋτεινε η πολύ μικρό ςημαςύα που δινόταν μϋχρι εκεύνη τη ςτιγμό ςτα θϋματα αυτϊ κατϊ τη διαμόρφωςη και ϊςκηςη οικονομικόσ πολιτικόσ. ε πρώτο χρόνο, η μεθοδολογύα όταν ςχετικϊ απλό. Η προςϋγγιςη τησ φτώχειασ γινόταν με το δεύκτη φτώχειασ ενώ ο βαθμόσ των ανιςοτότων προϋκυπτε από τον υπολογιςμό του δεύκτη ανιςοκατανομόσ Gini του ειςοδόματοσ και τησ κατανϊλωςησ. Κύρια βϊςη δεδομϋνων για ειςόδημα και κατανϊλωςη αποτελούςαν οι δειγματοληπτικϋσ Ϊρευνεσ Οικογενειακών Προώπολογιςμών (ΕΟΠ) τησ Εθνικόσ τατιςτικόσ Τπηρεςύασ. Η πρώτη ΕΟΠ που κϊλυψε όλεσ τισ περιοχϋσ τησ χώρεσ διενεργόθηκε το 1974 και ακολούθηςαν ϋρευνεσ κατϊ τα ϋτη 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1999 και Οι ΕΟΠ εύναι ςτατιςτικϋσ ϋρευνεσ που ςυγκεντρώνουν με τη βοόθεια αντιπροςωπευτικού δεύγματοσ, αναλυτικϊ ςτοιχεύα για τισ δαπϊνεσ νοικοκυριών. Από το 1994, τα παραπϊνω ςτοιχεύα εμπλουτύζονταν από πληροφορύεσ που παρϋχονται από το Ευρωπαώκό Πϊνελ Νοικοκυριών (ECHP). Σο ECHP αντικαταςτϊθηκε το 2003 από τισ Ευρωπαώκϋσ Ϊρευνεσ Ειςοδόματοσ και υνθηκών Διαβύωςησ (EU-SILC). Μϋςα από αυτϋσ παρϋχονται ςτοιχεύα ςχετικϊ με τη διανομό του ειςοδόματοσ και τισ ςυνθόκεσ απαςχόληςησ και διερευνούνται οριςμϋνα κοινωνικο-οικονομικϊ μεγϋθη που επηρεϊζουν τισ ςυνθόκεσ διαβύωςησ του πληθυςμού. Η μϋτρηςη τησ φτώχειασ βαςύζεται ςε ϋναν ευρύτερο οριςμό του ειςοδόματοσ ό καλύτερα του επιπϋδου διαβύωςησ που αναφϋρεται ςε διαθϋςιμο χρηματικό και μη χρηματικό ειςόδημα, όπωσ αυτό διαμορφώνεται από το ςυνυπολογιςμό όλων των χρηματικών μεταβιβϊςεων και παροχών ςε εύδοσ μεύον τουσ φόρουσ. Εύναι ϋτςι δυνατό μια πιο αντιπροςωπευτικό και ςυςτηματικό ςτατιςτικό ανϊλυςη των διαχρονικών εξελύξεων και των επύ μϋρουσ διαφοροποιόςεων του επιπϋδου διαβύωςησ ατόμων και νοικοκυριών. Διαφορετικϋσ κλύμακεσ ιςοδυναμύασ υιοθετούνται ανϊλογα με τισ ςυνόθειεσ και τισ πρακτικϋσ κϊθε εποχόσ αλλϊ και ςυναρτόςει των ιδιαύτερων πτυχών του φαινομϋνου που εξετϊζονται. Με τη βοόθεια των παραπϊνω ςτοιχεύων εύναι πλϋον δυνατό η μελϋτη τησ φτώχειασ ςε πολλϋσ από τισ διαςτϊςεισ τησ, η ανϊλυςη των κοινωνικών ανιςοτότων ανϊλογα με διϊφορα δημογραφικϊ ό κοινωνικϊ χαρακτηριςτικϊ καθώσ και η ανϊδειξη των γεωγραφικών ανιςοτότων. Η παροχό των παραπϊνω ςτατιςτικών ςτοιχεύων επιτρϋπει μια πολυδιϊςτατη μεθοδολογικό προςϋγγιςη. Απουςιϊζει ωςτόςο ϋνασ κοινϊ αποδεκτόσ δεύκτησ που θα μπορούςε να αποτυπώςει ικανοποιητικϊ τισ διαφορετικϋσ πτυχϋσ του φαινομϋνου. Απαιτεύται κατϊ ςυνϋπεια ο υπολογιςμόσ περιςςότερων δεικτών, ο προςδιοριςμόσ των οπούων αποτελεύ ϋνα ςημαντικό μεθοδολογικό θϋμα ςε κϊθε ςχετικό μελϋτη. Οι ευρύτερα χρηςιμοποιούμενοι δεύκτεσ φτώχειασ εύναι ο υπολογιςμόσ του 27

28 ποςοςτού των φτωχών νοικοκυριών (μετϊ από τον αντικειμενικό ό υποκειμενικό οριςμό του ορύου φτώχειασ), το χϊςμα τησ φτώχειασ και ο δεύκτησ Sen. Για την εκτύμηςη των ανιςοτότων χρηςιμοποιούνται διϊφοροι δεύκτεσ. Λόγω του πολυδιϊςτατου τησ ϋννοιασ που διαμορφώνεται από τισ κοινωνικϋσ, ιςτορικϋσ, πολιτιςτικϋσ και ηθικϋσ αξύεσ κϊθε χρονικόσ ςτιγμόσ εύναι ςχεδόν αδύνατον να προκύψει ϋνασ δεύκτησ ευρεύασ αποδοχόσ που θα αποτυπώνει με τρόπο ικανοποιητικό το μϋγεθοσ των ανιςοτότων ςε ϋναν πληθυςμό (Μητρϊκοσ, 2005). Διαφορετικού δεύκτεσ, που δεν οδηγούν κατ ανϊγκη ςτο ύδιο αποτϋλεςμα, εμπεριϋχουν διαφορετικϋσ προςεγγύςεισ τησ κοινωνικόσ ευημερύασ. Αρχικϊ χρηςιμοποιόθηκαν οι απλού ςτατιςτικού δεύκτεσ ανιςοτότων και ανομοιογϋνειασ, ο δεύκτησ Gini και ο ςυντελεςτόσ μεταβλητότητασ (CV). τη ςυνϋχεια υιοθετόθηκαν ϊλλοι δεύκτεσ ανιςοτότων όπωσ ο δεύκτησ Theil, ο δεύκτησ Atkinson για διαφορετικϋσ τιμϋσ τησ παραμϋτρου αποςτροφόσ ε, η διακύμανςη των λογαρύθμων και η μϋςη λογαριθμικό απόκλιςη (γνωςτό ωσ δεύτεροσ δεύκτησ Theil). Παρϊ τη ςημαντικό πρόοδο που ϋχει ςημειωθεύ ςτη ςυγκϋντρωςη και επεξεργαςύα κατϊλληλων για τισ μελϋτεσ αυτϋσ ςτοιχεύων, το πρόβλημα τησ αξιοπιςτύασ των ςτατιςτικών δεδομϋνων παραμϋνει. ε μια χώρα με εκτεταμϋνη τη φοροδιαφυγό κϊθε ςυμπϋραςμα που ςτηρύζεται ςτο δηλωθϋν ειςόδημα εύναι εξαιρετικϊ αμφιλεγόμενησ εγκυρότητασ. Δεδομϋνου ότι για οριςμϋνεσ πληθυςμιακϋσ ομϊδεσ εύναι περιςςότερο εύκολη η παρϊκαμψη των φορολογικών υποχρεώςεων η όποια ανϊλυςη των αποτελεςμϊτων πρϋπει να εύναι όχι μόνο ιδιαύτερα προςεκτικό αλλϊ και οξυδερκόσ υμπερϊςματα Παρϊ τισ διαφορϋσ ςτισ μεθοδολογικϋσ προςεγγύςεισ και τουσ δεύκτεσ που χρηςιμοποιούνται για να προςδιορύςουν την ϋνταςη τησ φτώχειασ και των ειςοδηματικών ανιςοτότων κϊποια βαςικϊ ςυμπερϊςματα εύναι κοινϊ ςε όλεσ τισ ςχετικϋσ μελϋτεσ. Η φτώχεια ςτην Ελλϊδα ςημεύωςε ςημαντικό μεύωςη κατϊ την περύοδο , τόςο ωσ προσ το απόλυτο αλλϊ και το ςχετικό προςδιοριςμό τησ γραμμόσ τησ φτώχειασ (Tsakloglou, 1990). Σο ποςοςτό του πληθυςμού που όταν κϊτω από το όριο τησ φτώχειασ μειώθηκε από το 22% ςτο 16%. Κατϊ τη ςυγκεκριμϋνη περύοδο, ο κύνδυνοσ απϋναντι ςτη φτώχεια εύναι μεγαλύτεροσ για τα αγροτικϊ νοικοκυριϊ, όπου ο αρχηγόσ τησ οικογϋνειασ εύναι ηλικιωμϋνοσ και με χαμηλό επύπεδο εκπαύδευςησ (Κανελλόπουλοσ, 1986). Σο ποςοςτό τησ φτώχειασ ςτην Ελλϊδα κατϊ τη δεκαετύα του 1970 υπολογιζόταν ςτο 24,8%, υπερδιπλϊςιο του κοινοτικού μϋςου όρου (12%) και το υψηλότερο μεταξύ των δϋκα τότε κρατών μελών τησ ΕΟΚ (Κανελλόπουλοσ, 1986). Για τη δεκαετύα του 1980 οι εκτιμόςεισ κϊνουν λόγο ϊλλοτε για υπολογύςιμη μεύωςη τησ φτώχειασ που οφεύλεται ςτη ςημαντικό αύξηςη των ειςοδημϊτων (Μητρϊκοσ και Σςακλόγλου, 1998) και ϊλλοτε για οριακό μεύωςη τησ φτώχειασ αλλϊ ςημαντικό αύξηςη του χϊςματοσ φτώχειασ (αρρόσ και Ζωγραφϊκησ, 2000). τη δεκαετύα του 1990, οι μεταβολϋσ εύναι οριακϋσ, όπωσ καταδεικνύεται από τα αντικρουόμενα αποτελϋςματα εμπειρικών μελετών ανϊλογα με τουσ επιλεγμϋνουσ δεύκτεσ ευημερύασ. Παρϊ τη βελτύωςη του κατϊ κεφαλόν διαθϋςιμου ειςοδόματοσ, οι ειςοδηματικϋσ ανιςότητεσ όταν και παραμϋνουν ςημαντικϋσ από το 1980 ϋωσ ςόμερα. Οι ανιςότητεσ ωσ προσ την κατανομό 28

29 ιςοδύναμησ κατανϊλωςησ δεύχνουν να μειώνονται ενώ αντύθετα αυξϊνονται οι ανιςότητεσ τησ κατανομόσ ιςοδύναμου ειςοδόματοσ (Μητρϊκοσ, 2005). υγκεκριμϋνεσ γεωγραφικϋσ περιοχϋσ, όπωσ η Ϋπειροσ, τα Ιόνια Νηςιϊ, η Δυτικό και Ανατολικό Μακεδονύα και Θρϊκη εύναι ςταθερϊ οι λιγότερο ευνοημϋνεσ περιοχϋσ τησ χώρασ με τα υψηλότερα ποςοςτϊ φτωχών νοικοκυριών (Δαφϋρμοσ και αλ., 2008). υγκρινόμενη με τισ ϊλλεσ χώρεσ τησ ΕΕ, η Ελλϊδα καταγρϊφει την υψηλότερη ειςοδηματικό ανιςότητα, υψηλό κύνδυνο φτώχειασ και χαμηλό αποτελεςματικότητα του ςυςτόματοσ κοινωνικόσ προςταςύασ. Η ειςοδηματικό ανιςότητα ςτην Ελλϊδα εύναι διαχρονικϊ από τισ υψηλότερεσ (Κανελλόπουλοσ και αλ., 2004) αν όχι η υψηλότερη τησ Ευρωπαώκόσ Ϊνωςησ. Αντύςτοιχεσ εύναι και οι διαπιςτώςεισ ςχετικϊ με το ποςοςτό του πληθυςμού που βρύςκεται κϊτω από τα όρια τησ φτώχειασ (ΟΚΕ, 2009). Η φτώχεια και οι ανιςότητεσ φαύνεται ότι αποτελούν δομικϊ προβλόματα τησ ελληνικόσ κοινωνύασ, ενώ η αποτελεςματικότητα των όποιων κοινωνικών παροχών αποδεικνύεται εξαιρετικϊ περιοριςμϋνη. 29

30 3. Δεδομϋνα Σα δεδομϋνα τησ μελϋτησ αυτόσ που αφορούν το μϋςο δηλωθϋν ειςόδημα προϋρχονται από τη Γενικό Γραμματεύα Πληροφοριακών υςτημϊτων του Τπουργεύου Οικονομύασ και Οικονομικών (ΓΓΠ, 2011). Σα ειςοδόματα αυτϊ υπολογύζονται με βϊςη τισ φορολογικϋσ δηλώςεισ φυςικών προςώπων και αφορούν τα ειςοδόματα που φορολογούνται. Σα δεδομϋνα για το μϋςο ειςόδημα ςε επύπεδο νομού προϋρχονται από τα τατιςτικϊ Δελτύα και αφορούν τα ειςοδόματα που αποκτόθηκαν την περύοδο Σο μϋςο δηλωθϋν οικογενειακό ειςόδημα για κϊθε Καλλικρϊτειο Δόμο υπολογύςτηκε με βϊςη τισ αντύςτοιχεσ τιμϋσ ανϊ ταχυδρομικό κωδικό (Σ.Κ.) τησ Ελλϊδασ. Σα ςχετικϊ δεδομϋνα εύναι διαθϋςιμα από τη ΓΓΠ για το ϋτοσ 2002 και αφορούν ειςοδόματα που αποκτόθηκαν το Μια εκτενόσ παρουςύαςη των δεδομϋνων ειςοδόματοσ ςε επύπεδο Σ.Κ. ϋχει γύνει από το Κϋντρο Προγραμματιςμού και Οικονομικών Ερευνών ΚΕΠΕ (Προδρομύδησ, 2006). Πιο ςυγκεκριμϋνα, το μϋςο δηλωθϋν οικογενειακό ειςόδημα εύναι ο λόγοσ του υνόλου του οικογενειακού επιδόματοσ φορολογούμενου (δηλαδό: δηλωθϋν ειςόδημα + τεκμόρια δαπανών διαβύωςησ) διϊ του αριθμού των φορολογικών δηλώςεων που υποβλόθηκαν. Σο ειςόδημα αυτό αφορϊ μόνο τα φυςικϊ και όχι τα νομικϊ πρόςωπα. Ϊνασ από τουσ περιοριςμούσ τησ μϋτρηςησ αυτό εύναι ότι δεν καταγρϊφει το τμόμα τησ οικονομύασ το οπούο δεν φορολογεύται, δηλαδό την μαύρη ό ϊτυπη οικονομύα η οπούα εύναι ςημαντικό. Διϊφορεσ εκτιμόςεισ την ορύζουν από 20 ωσ και 40% του ΑΕΠ. Σον Οκτώβριο του 2006, το υπουργεύο οικονομικών ςε ςυνεργαςύα με την τατιςτικό Τπηρεςύα εύχε προτεύνει την αύξηςη του ΑΕΠ κατϊ 25% ώςτε να αποτυπωθεύ ςημαντικό τμόμα τησ μαύρησ οικονομύασ κυρύωσ του τριτογενούσ τομϋα (ΤΠΟΙΚ, 2006). Ϊνασ δεύτεροσ περιοριςμόσ τησ μϋτρηςησ αυτόσ εύναι ότι το ειςόδημα δηλώνεται ςτον δόμο κύριασ κατοικύασ του φορολογούμενου χωρύσ αυτό να ςημαύνει ότι παρϊγεται εκεύ. Ψσ εκ τούτου, τουριςτικϋσ περιοχϋσ τησ Ελλϊδασ με ϋντονο φαινόμενο φοροδιαφυγόσ που αποτελούν τόπο δεύτερησ κατοικύασ ακόμη και αυτών που απαςχολούνται ςτην τοπικό οικονομύα ενδϋχεται να εμφανύζονται ωσ «φτωχϋσ». Σα δεδομϋνα που αφορούν ςτο προςδόκιμο ζωόσ κατϊ τη γϋννηςη (e 0) και την πιθανότητα μη επιβύωςησ ωσ τα 60 ϋτη που χρηςιμοποιούνται ςτη μελϋτη ϋχουν εκτιμηθεύ από την ερευνητικό ομϊδα καταςκευϊζοντασ για πρώτη φορϊ πύνακεσ επιβύωςησ ςε επύπεδο δόμου και θα πρϋπει να θεωρηθεύ καινοτόμο προώόν του παρόντοσ ερευνητικού ϋργου. Σο λεπτομερϋςτερο ωσ τώρα γεωγραφικό επύπεδο ςτο οπούο εύχαν καταςκευαςτεύ πύνακεσ επιβύωςησ του πληθυςμού τησ Ελλϊδασ όταν ςε επύπεδο νομού (Κοτςυφϊκησ και Σςύμποσ, 2010). Οι μεταβλητϋσ που αφορούν την ανεργύα και το επύπεδο εκπαύδευςησ οι οπούεσ ςυνθϋτουν τουσ δεύκτεσ HDI, και HPI, βαςύζονται ςε δεδομϋνα τησ Απογραφόσ Πληθυςμού του 2001 τησ Ελληνικόσ τατιςτικόσ Αρχόσ (ΕΛ.ΣΑΣ., 2011). Tα δεδομϋνα για τo κατϊ κεφαλόν ακαθϊριςτο εγχώριο προώόν (ΑΕΠ) του 2001 προϋρχονται από την Ελληνικό τατιςτικό Αρχό. Σα δεδομϋνα μακροχρόνιασ ανεργύασ ςε επύπεδο περιφϋρειασ (δεύκτησ HPI) βαςύζονται ςτην Ϊρευνα Εργατικού Δυναμικού για το ϋτοσ

31 Σϋλοσ για τον υπολογιςμό του μϋςου ατομικού ειςοδόματοσ, τησ διαμϋςου του ατομικού ειςοδόματοσ καθώσ, του ποςοςτού τον ατόμων κϊτω από τη γραμμό φτώχειασ και τον υπολογιςμό των δεικτών ανιςοκατανομόσ ςε επύπεδο περιφϋρειασ χρηςιμοποιόθηκαν τα δεδομϋνα τησ Ϊρευνασ Ειςοδόματοσ και υνθηκών Διαβύωςησ των Νοικοκυριών (EU SILC) για το ϋτοσ

32 4. Μεθοδολογύα το κεφϊλαιο αυτό παρουςιϊζεται η μεθοδολογύα υπολογιςμού των ςυνθετικών δεικτών ανϊπτυξησ και φτώχειασ με βϊςη τουσ δεύκτεσ του ΟΗΕ λαμβϊνοντασ υπόψη τουσ περιοριςμούσ δεδομϋνων ςε επύπεδο Καλλικρϊτειου Δόμου ςτην Ελλϊδα. Παρουςιϊζονται επύςησ δεύκτεσ ανιςοκατανομόσ και χωρικών ανιςοτότων του ειςοδόματοσ. 4.1 υνθετικόσ Δεύκτησ Ανθρώπινησ Υτώχειασ (HPI-2) Για την Ελλϊδα, και με βϊςη τισ διαθϋςιμεσ ςτατιςτικϋσ πληροφορύεσ υπολογύζονται δύο εναλλακτικού ςυνθετικού δεύκτεσ φτώχειασ οι οπούοι διαφϋρουν ςτο τύπο υπολογιςμού τουσ. Τπολογύζονται καταρχόν πϋντε επιμϋρουσ δεύκτεσ (ςυνιςτώςεσ): P 1 εύναι η πιθανότητα (%) μη επιβύωςησ από τη γϋννηςη μϋχρι την αρχό τησ ηλικύασ των 60 ετών l 60 P l0 P 2 εύναι το ποςοςτό (%) όςων δε γνωρύζουν γραφό και ανϊγνωςη ςτον πληθυςμό ηλικύασ ετών P 3 εύναι το ποςοςτό (%) των μακροχρόνιων ανϋργων P 3a εύναι το ποςοςτό (%) των ανϋργων P 4 εύναι το ποςοςτό (%) του πληθυςμού που βρύςκεται κϊτω από το όριο τησ φτώχειασ Λόγω ϋλλειψησ ςτοιχεύων μακροχρόνιων ανϋργων ςε επύπεδο Δόμου Καλλικρϊτη το ποςοςτό των μακροχρόνια ανϋργων υπολογύςτηκε ςε επύπεδο περιφϋρειασ. Σο ποςοςτό αυτό υπολογύςτηκε με βϊςη τα δεδομϋνα μακροχρόνια ανϋργων τησ Ϊρευνασ Εργατικού Δυναμικού και εύναι ο μϋςοσ όροσ των ποςοςτών μακροχρόνιασ ανεργύασ των τεςςϊρων τριμόνων του 2001 για κϊθε περιφϋρεια. Σο ποςοςτό (%) του πληθυςμού που βρύςκεται κϊτω από το όριο τησ φτώχειασ υπολογύςτηκε με βϊςη το ςταθμιςμϋνο αριθμό ατόμων με ειςόδημα κϊτω από το 50% τησ διαμϋςου του ειςοδόματοσ κϊθε περιφϋρειασ όπωσ προκύπτει από την Ϊρευνα Ειςοδόματοσ και υνθηκών Διαβύωςησ των Νοικοκυριών (EU SILC) για το ϋτοσ Για την ιςότιμη ςυμμετοχό των μεταβλητών ςτον υπολογιςμό δεικτών και την αποφυγό προβλημϊτων κλύμακασ των μεταβλητών, εύναι απαραύτητη η κανονικοπούηςη των μεταβλητών με τον υπολογιςμών των τιμών z για κϊθε παρατόρηςη με βϊςη τον παρακϊτω τύπο: 32

33 z i xi x N x N i x i όπου x 1 i x 2 i εύναι ο μϋςοσ και N 1 εύναι η τυπικό απόκλιςη τησ μεταβλητόσ X N (Milligan and Cooper, 1988). Αρχικϊ υπολογύζονται για κϊθε περιφϋρεια δύο ςυνθετικού δεύκτεσ φτώχειασ, και ςυγκεκριμϋνα: 2 τη ςυνϋχεια υπολογύζονται για κϊθε Καλλικρϊτειο Δόμο δύο ζεύγη ςυνθετικών δεικτών φτώχειασ, και ςυγκεκριμϋνα ϋνα ζεύγοσ με διαφορετικϋσ τιμϋσ ανϊ Δόμο: Λόγω ϋλλειψησ δεδομϋνων ςε επύπεδο δόμου αναφορικϊ με το ποςοςτό του πληθυςμού που βρύςκεται κϊτω από το όριο τησ φτώχειασ, η ςυνιςτώςα P 4 που προτεύνεται από τα Ηνωμϋνα Ϊθνη δεν μπορεύ να ληφθεύ υπόψη ςτουσ υπολογιςμούσ ενώ αντύ τησ μακροχρόνιασ ανεργύασ (P 3) χρηςιμοποιεύται η ανεργύα (P 3a). το δεύτερο ζεύγοσ δεικτών φτώχειασ ςυμμετϋχουν οι ςυνιςτώςεσ P 3 και P 4 ωςτόςο οι τιμϋσ τουσ εύναι ύδιεσ για τουσ δόμουσ μιασ περιφϋρειασ. Οι δύο ςυνθετικού δεύκτεσ φτώχειασ ςε επύπεδο δόμου εύναι: 33

34 4.2 υνθετικόσ Δεύκτησ Ανθρώπινησ Ανϊπτυξησ (HDI) την Ϊκθεςη Ανθρώπινησ Ανϊπτυξησ του ΟΗΕ για το 2011 αναφϋρεται ότι ο Δεύκτησ Ανθρώπινησ Ανϊπτυξησ μπορεύ να επιμεριςτεύ και να υπολογιςτεύ για διαφορετικϋσ ομϊδεσ πληθυςμού ό γεωγραφικϋσ περιοχϋσ μιασ χώρασ. Η λογικό τησ προςϋγγιςησ αυτόσ ϋχει εφαρμοςτεύ για την Ελλϊδα ςε επύπεδο Περιφϋρειασ και Δόμου, με ςκοπό την ιερϊρχηςη και ςυγκριτικό αποτύπωςη των επιπϋδων ανϊπτυξησ, διαβύωςησ και φτώχειασ μεταξύ περιοχών με βϊςη τισ υπϊρχουςεσ ςτατιςτικϋσ πληροφορύεσ του ϋτουσ Πιο ςυγκεκριμϋνα, ο δεύκτησ HDI και παραλλαγϋσ αυτού ϋχουν υπολογιςτεύ για τισ 13 Περιφϋρειεσ και τουσ 325 Καλλικρϊτειουσ Δόμουσ τησ χώρασ με ςκοπό να αναδεύξουν τισ ανιςότητεσ ςτο επύπεδο ανϊπτυξησ εςωτερικϊ τησ χώρασ. την Ελλϊδα οι ελϊχιςτεσ και μϋγιςτεσ τιμϋσ των τοπικών δεικτών που υπειςϋρχονται ςτον υπολογιςμό του ςυνθετικού δεύκτη HDI ϋχουν προςαρμοςτεύ ςτα Ελληνικϊ δεδομϋνα όπωσ αυτϊ προκύπτουν εύτε από εκτιμόςεισ (για την περύπτωςη του προςδόκιμου επιβύωςησ κατϊ τη γϋννηςη) εύτε από τα επύςημα απογραφικϊ και οικονομικϊ ςτοιχεύα για το ϋτοσ Η διαδικαςύα των εκτιμόςεων ϋχει ωσ εξόσ. Κατ αρχόν υπολογύζονται οι πιο κϊτω δεύκτεσ ςε επύπεδο περιφϋρειασ: Life Expectancy Index (Ι Life): δεύκτησ προςδοκώμενησ ζωόσ κατϊ τη γϋννηςη (και για τα δύο φύλα μαζύ): Income Index (Ι Income): κατϊ κεφαλό ακαθϊριςτο εγχώριο προώόν (ΑΕΠ) το 2001: Mean Years of Schooling Index (MYSI): μϋςα ϋτη εκπαύδευςησ του πληθυςμού (MYS): Ϊπειτα υπολογύζονται οι πιο κϊτω δεύκτεσ ςε επύπεδο δόμου: Life Expectancy Index (Ι Life): δεύκτησ προςδοκώμενησ ζωόσ κατϊ τη γϋννηςη (και για τα δύο φύλα μαζύ): Income Index (Ι Income): μϋςο δηλωθϋν οικογενειακό ειςόδημα ςε ευρώ: 34

35 Mean Years of Schooling Index (MYSI): μϋςα ϋτη εκπαύδευςησ του πληθυςμού (MYS): τη ςυνϋχεια υπολογύζονται για κϊθε Περιφϋρεια και για κϊθε Καλλικρϊτειο Δόμο δύο ςυνθετικού δεύκτεσ ανϊπτυξησ, και ςυγκεκριμϋνα: Θα πρϋπει να ςημειωθεύ ότι για τουσ ςκοπούσ τησ μελϋτησ, εκτιμόθηκαν πύνακεσ επιβύωςησ για όλεσ τισ περιφϋρειεσ και τουσ δόμουσ τησ χώρασ, δεδομϋνου ότι η προςδοκώμενη ζωό κατϊ τη γϋννηςη αποτελεύ βαςικό ςτοιχεύο ειςόδου για τον υπολογιςμό του ςυνθετικού δεύκτη HDI. Για την εκτύμηςη των πινϊκων επιβύωςησ ςε περιφερειακό επύπεδο και επύπεδο δόμου, χρηςιμοποιόθηκαν απογραφικϊ ςτοιχεύα και ληξιαρχικϊ δεδομϋνα γύρω από την απογραφό του 2001 ( ) και εφαρμόςτηκαν καθιερωμϋνεσ τεχνικϋσ κατϊρτιςησ και εξομϊλυνςησ ςυνεπτυγμϋνων πινϊκων. Για δόμουσ με πληθυςμιακό μϋγεθοσ ατόμων ό μεγαλύτερο οι τιμϋσ των e 0 ελόφθηςαν από τουσ πύνακεσ επιβύωςησ που εκτιμόθηκαν, ενώ για δόμουσ με πληθυςμιακό μϋγεθοσ μικρότερο των ατόμων οι τιμϋσ των e 0 εκτιμόθηκαν μϋςω μοντϋλων παλινδρόμηςησ, μεθοδολογύα που ϋχει εφαρμοςτεύ ςε παρόμοιεσ περιπτώςεισ (Preston et al. 2001, Eayres and Williams 2004, Silcocks et al. 2001, Wholand and Rees 2010). 4.3 Ο Δεύκτησ Ανιςοκατανομόσ Gini Η καμπύλη του Lorenz και ο δεύκτησ του Gini εύναι μεθοδολογικϊ εργαλεύα που αναπτύχθηκαν με ςκοπό τη μϋτρηςη τησ ανιςοκατανομόσ του πλούτου (Lorenz 1905, Deaton 1997, Capello and Nijkamp 2009). O δεύκτησ του Gini (Gini coefficient) υπολογύζεται ςε ςυνδυαςμό με την καμπύλη ιςοκατανομόσ του Lorenz (Lorenz curve). Γραφικϊ απεικονύζεται με το διϊγραμμα διαςκορπιςμού ανϊμεςα ςτην αθροιςτικό ςχετικό κατανομό του πληθυςμού (ό των νοικοκυριών) κατϊ ειςοδηματικό κλιμϊκιο (από το χαμηλότερο προσ το υψηλότερο) ςε ςυνϊρτηςη με την αθροιςτικό ςχετικό κατανομό του ειςοδόματοσ που αποκτόθηκε επύςησ κατϊ ειςοδηματικϊ κλιμϊκια. Μαθηματικϊ εκφρϊζεται με το εμβαδόν τησ περιοχόσ που περικλεύεται ανϊμεςα ςτην καμπύλη ανιςοκατανομόσ και την καμπύλη (ευθεύα) πλόρουσ ιςοκατανομόσ. Ο ςυντελεςτόσ του Gini κινεύται μεταξύ των τιμών 0 και 1. 35

36 Εϊν η τιμό του δεύκτη εύναι 0 ςημαύνει ότι υπϊρχει πλόρησ ιςοκατανομό των ειςοδημϊτων ςτον πληθυςμό Εϊν η τιμό του δεύκτη εύναι 1 ςημαύνει ότι υπϊρχει πλόρησ ανιςοκατανομό των ειςοδημϊτων ςτον πληθυςμό Όςο υψηλότερη εύναι η τιμό του Gini τόςο μεγαλύτερη εύναι και η ανιςοκατανομό του πλούτου ςτον πληθυςμό Προςεγγιςτικϊ η τιμό του Gini Coefficient εκτιμϊται με τη ςχϋςη: Gini k i1 X i Y i1 όπου k εύναι ο αριθμόσ των ειςοδηματικών κλιμακύων τησ διαθϋςιμησ κατανομόσ (i=1,2,,k) και X i, Y i εύναι οι αντύςτοιχεσ αθροιςτικϋσ ςχετικϋσ ςυχνότητεσ τησ κατανομόσ του πληθυςμού και του ειςοδόματοσ αντύςτοιχα. k i1 X i1 Yi 4.4 Ο Δεύκτησ Theil Ϊνασ από τουσ πιο διαδεδομϋνουσ δεύκτεσ οικονομικών ανιςοτότων. Εκφρϊζει την ειςοδηματικό ανιςότητα μεταξύ των ατόμων ενόσ πληθυςμού ό την ανιςότητα μεταξύ περιφερειών ό πληθυςμιακών ομϊδων. Τπολογύζεται από τον τύπο όπου: το ειςόδημα του ατόμου i, ό το κατϊ κεφαλόν ειςόδημα τησ γεωγραφικόσ περιοχόσ i. Παύρνει τιμϋσ από 0, ςε περύπτωςη απόλυτησ ιςοκατανομόσ, όπου όλα τα ϊτομα ενόσ πληθυςμού ϋχουν το ύδιο ειςόδημα, ϋωσ ln(n) ςε περύπτωςη απόλυτησ ανιςοκατανομόσ, όπου ϋνα ϊτομο ςυγκεντρώνει όλο το ειςόδημα. Με το δεύκτη Theil μπορεύ να υπολογιςθεύ η ςυμβολό τησ κϊθε υπο-ομϊδασ (ό γεωγραφικόσ περιοχόσ) ςτη ςυνολικό ανιςότητα. 4.5 Ο Δεύκτησ Atkinson Ο δεύκτησ Atkinson εύναι ϋνασ «κανονιςτικόσ» δεύκτησ ειςοδηματικών ανιςοτότων που προτϊθηκε το 1970 από το Βρετανό οικονομολόγο Antony Barnes Atkinson. Εύναι ϋνα ιδιαύτερο χρόςιμο μϋτρο διότι καθορύζει πιο ϊκρο τησ κατανομόσ εύναι περιςςότερο ευαύςθητο ςτισ μεταβιβϊςεισ ειςοδόματοσ. 36

37 όπου y i το ειςόδημα του ατόμου i μ το μϋςο ειςόδημα του πληθυςμού Η παρϊμετροσ καλεύται παρϊμετροσ αποςτροφόσ τησ ανιςότητασ. Ανϊλογα με την τιμό τησ δύνει μεγαλύτερο ςχετικό βϊροσ ςε ςυγκεκριμϋνα ειςοδηματικϊ κλιμϊκια. Ο δεύκτησ γύνεται περιςςότερο ευαύςθητοσ ςτισ μεταβολϋσ ςτο κϊτω ϊκρο τησ κατανομόσ όςο το πληςιϊζει το 1. Όςο μειώνεται το επύπεδο αποςτροφόσ τησ ανιςότητασ (δηλαδό το τεύνει ςτο 0), ο δεύκτησ γύνεται περιςςότερο ευαύςθητοσ ςτισ μεταβολϋσ ςτο ϊνω ϊκρο τησ κατανομόσ του ειςοδόματοσ. Για ο δεύκτησ Atkinson ςυνδϋεται με το δεύκτη Theil μϋςα από τη ςχϋςη: Οι τιμϋσ του δεύκτη κυμαύνονται από 0 (τϋλεια ιςοκατανομό) ϋωσ 1 (απόλυτη ανιςοκατανομό). Οι δύο παραπϊνω δεύκτεσ εύναι ιδιαύτερα χρόςιμοι διότι ικανοποιούν τα αξιώματα τησ ςυμμετρύασ, τησ ανεξαρτηςύασ ωσ προσ το μϋςο, τησ ανεξαρτηςύασ ωσ προσ το μϋγεθοσ του πληθυςμού και την αρχό των μεταβιβϊςεων. Οι ιδιότητεσ αυτϋσ θεωρούνται από τη ςχετικό βιβλιογραφύα ωσ ιδιαύτερα επιθυμητϋσ από ϋναν δεύκτη ανιςοκατανομόσ. Πιο ςυγκεκριμϋνα, η ιδιότητα τησ ςυμμετρύασ (symmetry) ιςχύει όταν ο δεύκτησ ανιςότητασ δεν επηρεϊζεται από αντιμεταθϋςεισ ειςοδημϊτων μεταξύ των μελών του πληθυςμού. Η ανεξαρτηςύα ωσ προσ το μϋςο (mean independence) απαιτεύ ο δεύκτησ να μη μεταβϊλλεται ςτην περύπτωςη που τα ειςοδόματα όλων των μελών ενόσ πληθυςμού μεταβληθούν κατϊ την ύδια αναλογύα. Η ανεξαρτηςύα ωσ προσ το μϋγεθοσ του πληθυςμού (population size independence) προώποθϋτει ότι ο δεύκτησ πρϋπει να παραμϋνει αμετϊβλητοσ αν ο αριθμόσ των ατόμων ςε κϊθε επύπεδο ειςοδόματοσ μεταβϊλλεται κατϊ την ύδια αναλογύα. Σϋλοσ, ςύμφωνα με την αρχό των μεταβιβϊςεων (principle of transfers) μια μεταβύβαςη ειςοδόματοσ από ϋνα φτωχό ςε ϋνα πλούςιο ϊτομο θα πρϋπει να αυξϊνει το δεύκτη ανιςότητασ και αντύςτροφα. 4.6 Ο υντελεςτόσ Μεταβλητότητασ (CV) Ο ςυντελεςτόσ μεταβλητότητασ αποτελεύ ϋνα απλό και ιδιαύτερα εύχρηςτο μϋτρο ςχετικόσ διαςπορϊσ. Εκφρϊζεται από τον τύπο: 37

38 C. V. s x N i1 ( x x) i N x 2 Όςο μεγαλύτερη η τιμό του CV τόςο μεγαλύτεροσ ο βαθμόσ ανομοιογϋνειασ του δεύγματοσ ό του πληθυςμού. 4.7 Ο Δεύκτησ Φωρικόσ Αυτοςυςχϋτιςησ Moran s I Για την εκτύμηςη τησ ύπαρξησ χωρικόσ αυτοςυςχϋτιςησ υπολογύςτηκε ο δεύκτησ Moran s Ι (Moran, 1948) που δύδεται από τον μαθηματικό τύπο των Cliff and Ord (1973, 1981): n I i j ij i j W n i1 w z z όπου n εύναι ο αριθμόσ των ςημεύων (γεωμετρικϊ κεντροειδό δόμων), τιμό του x, W n n w ij i1 j1 z 2 i z i x x, x εύναι η μϋςη, και w ij εύναι τα ςτοιχεύα του πύνακα χωρικόσ εγγύτητασ W, που υποδηλώνει ϋνα μϋτρο τησ χωρικόσ ςχϋςησ μεταξύ των ςημεύων i και j. Εδώ ιςχύει εύναι ϋνασ από τουσ 6 κοντινότερεσ γεύτονεσ του i, και i w ij =1 όταν το j w ij =0 αλλού (Anselin, 2003b). Για τον υπολογιςμό τησ τιμόσ των δεικτών Moran s I χρηςιμοποιόθηκε το λογιςμικό OpenGeoDa v.1.0 (Anselin, 2003a, 2004). Ο δεύκτησ χωρικόσ αυτοςυςχϋτιςησ βοηθϊ ςτην κατανόηςη τησ χωρικόσ δομόσ τησ υπο εξϋταςη μεταβλητόσ και χρηςιμοποιόθηκε ςτο μϋςο δηλωθϋν οικογενειακό ειςόδημα ςε επύπεδο νομού. Θετικό τιμό του δεύκτη ςημαύνει ότι υπϊρχουν ευρύτερεσ περιοχϋσ γειτονικών νομών με παρόμοια υψηλϋσ ό παρόμοια χαμηλϋσ τιμϋσ ειςοδόματοσ, ενώ μια τιμό του δεύκτη πολύ κοντϊ ςτο 0 ςημαύνει ότι δεν υπϊρχει χωρικό αυτοςυςχϋτιςη. 38

39 5. Ειςοδηματικϋσ Ανιςότητεσ το κεφϊλαιο αυτό παρουςιϊζονται τα αποτελϋςματα τησ ϋρευνασ που αφορούν ςτισ ειςοδηματικϋσ ανιςότητεσ ςτην Ελλϊδα. Αρχικϊ γύνεται η ανϊλυςη ςε επύπεδο περιφϋρειασ και νομού και ακολουθεύ η ανϊλυςη ςε επύπεδο δόμου. Σα δεδομϋνα προϋρχονται από διαφορετικϋσ πηγϋσ και επιτρϋπουν την εξαγωγό διαφορετικών ςυμπεραςμϊτων. Από την Ϊρευνα «Ειςόδημα και υνθόκεσ Διαβύωςησ των Νοικοκυριών (EU-SILC) 2003» προκύπτει ότι το 21,5 % των κατούκων τησ Περιφϋρειασ Ηπεύρου διαβιεύ κϊτω από το όριο τησ φτώχειασ οριςμϋνησ ωσ το όμιςυ τησ διαμϋςου των ατομικών ειςοδημϊτων τησ ύδιασ περιφϋρειασ. Με βϊςη τον ύδιο οριςμό μόλισ το 7,6 % των κατούκων τησ Περιφϋρειασ Νοτύου Αιγαύου ϋχει ειςοδόματα κϊτω από το δικό τησ όριο φτώχειασ. Ψςτόςο οι δυο αυτϋσ περιφϋρειεσ δεν κατατϊςςονται ωσ η πιο φτωχό και πιο πλούςια αντύςτοιχα με βϊςη το μϋςο ειςόδημα ό το κατϊ κεφαλόν ΑΕΠ (Πύνακασ 5.1). Ση μεγαλύτερη ανιςοκατανομό ειςοδημϊτων εμφανύζει η Περιφϋρεια τερεϊσ Ελλϊδασ ενώ τη μικρότερη η Περιφϋρεια Νοτύου Αιγαύου (χόμα 5.1). Η Περιφϋρεια Νοτύου Αιγαύου, παρόλο που ϋχει ςχετικϊ χαμηλϊ μϋςα ειςοδόματα, παρουςιϊζει το μεγαλύτερο κατϊ κεφαλόν ΑΕΠ το 2001 (κϊτι που ιςχύει και τα επόμενα ϋτη). Σο γεγονόσ αυτό γεννϊ το ερευνητικό ερώτημα ότι μικρότερεσ ειςοδηματικϋσ ανιςότητεσ ενδϋχεται να ςυνδϋονται με την οικονομικό ανϊπτυξη μιασ περιοχόσ. την Περιφϋρεια Αττικόσ εμφανύζεται το υψηλότερο μϋςο ειςόδημα ςχεδόν ςε όλεσ τισ μετρόςεισ, ενώ ςε λεπτομερϋςτερο γεωγραφικό επύπεδο αυτό εντοπύζεται ςτη Νομαρχύα Αθηνών και ςτον Δόμο Υιλοθϋησ Χυχικού Ανϊλυςη ςε επύπεδο περιφϋρειασ Μϋςο ειςόδημα και ποςοςτό ατόμων κϊτω από τα όρια τησ φτώχειασ ςε επύπεδο περιφϋρειασ το Από την ανϊλυςη των δεδομϋνων τησ Ϊρευνασ Ειςοδόματοσ και υνθηκών Διαβύωςησ των Νοικοκυριών (EU-SILC) του 2003 με τη ςχετικό ςτϊθμιςη των δεδομϋνων ώςτε να αντανακλούν όλον τον πληθυςμό, το μϋςο ιςοδύναμο ατομικό ειςόδημα εύναι 9670,45 Ευρώ ενώ η διϊμεςοσ εύναι 8240,00 Ευρώ και το εύροσ εύναι ,11 Ευρώ. ε επύπεδο χώρασ, το 16,72% του πληθυςμού ζει κϊτω από το όριο τησ φτώχειασ (με όριο το 50% τησ διαμϋςου) ενώ ςε επύπεδο περιφϋρειασ τα αντύςτοιχα ποςοςτϊ, με βϊςη όμωσ τη διϊμεςο ειςοδόματοσ κϊθε περιφϋρειασ και όχι την εθνικό, παρουςιϊζονται ςτον Πύνακα 5.1. Σο χαμηλότερο ποςοςτό ατόμων με ειςόδημα κϊτω από το όριο φτώχειασ παρουςιϊζεται ςτην Περιφϋρεια Ιονύων Νόςων ενώ το υψηλότερο ςτην Περιφϋρεια Ηπεύρου. Οι κϊτοικοι τησ Περιφϋρειασ Αττικόσ ϋχουν το υψηλότερο μϋςο ειςόδημα (11.729,25 Ευρώ) ενώ οι κϊτοικοι τησ Περιφϋρειασ Ανατολικόσ Μακεδονύασ και Θρϊκησ το χαμηλότερο (7.274,07 Ευρώ). 39

40 Πύνακασ 5.1. Περιγραφικϊ ςτατιςτικϊ ατομικών ειςοδημϊτων από την Ϊρευνα Ειςόδημα και υνθόκεσ Διαβύωςησ των Νοικοκυριών (EU-SILC) 2003 και κατϊ κεφαλόν ΑΕΠ ςε επύπεδο περιφϋρειασ ςτην Ελλϊδα Κωδικόσ NUTS II Περιφϋρεια Μϋςο ειςόδημα (SILC 2003) Διϊμεςοσ ειςοδόματοσ (SILC 2003) % Ατόμων κϊτω από το 50% τισ διαμϋςου ΑΕΠ κατϊ κεφαλόν το 2001 GR11 ΑΝΑΣΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ 7.274, ,33 13, GR12 ΚΕΝΣΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 8.588, ,92 12, GR13 ΔΤΣΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 8.624, ,76 13, GR14 ΘΕΑΛΙΑ 7.984, ,44 11, GR21 ΗΠΕΙΡΟ 7.366, ,80 21, GR22 ΙΟΝΙΑ ΝΗΙΑ 8.221, ,78 14, GR23 ΔΤΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 7.660, ,33 16, GR24 ΣΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ 9.006, ,56 14, GR25 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΟ 7.513, ,00 19, GR30 ΑΣΣΙΚΗ , ,68 12, GR41 ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 9.534, ,60 16, GR42 ΝΟΣΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 8.209, ,86 7, GR43 ΚΡΗΣΗ 9.974, ,00 13, Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα Δεύκτεσ ανιςοκατανομόσ ειςοδόματοσ ςε επύπεδο περιφϋρειασ το 2003 Σα ατομικϊ ειςοδόματα επιτρϋπουν τον υπολογιςμό δεικτών ανιςοκατανομόσ ςε επύπεδο περιφϋρειασ οι οπούοι για το 2003 παρουςιϊζονται ςτο χόμα 5.1. ε όλεσ τισ περιφϋρειεσ τησ Ελλϊδασ υπϊρχει ειςοδηματικό ανιςοκατανομό, κϊτι που εύναι μϊλλον αναμενόμενο. Ψςτόςο, ιδιαύτερο ενδιαφϋρον παρουςιϊζουν οι διακυμϊνςεισ του βαθμού ανιςοκατανομόσ ανϊ περιφϋρεια. Η μεγαλύτερη ανιςοκατανομό ειςοδόματοσ παρατηρεύται ςτην Περιφϋρεια τερεϊσ Ελλϊδασ ενώ η μικρότερη ςτην Περιφϋρεια Νοτύου Αιγαύου. Από τη ςτατιςτικό ανϊλυςη των δεδομϋνων, δεν προκύπτει κϊποια ςτατιςτικό ςυςχϋτιςη μεταξύ του μϋςου ειςοδόματοσ, του ΑΕΠ, του ποςοςτού πληθυςμού κϊτω από τα όρια τησ φτώχειασ και του επιπϋδου ανιςοκατανομόσ ςε επύπεδο περιφϋρειασ. Ψςτόςο, εύναι γνωςτό από τη βιβλιογραφύα (Wilkinson and Pickett, 2009a) ότι η μεύωςη των ανιςοτότων και όχι απαραύτητα η οικονομικό ανϊπτυξη βελτιώνει την ποιότητα ζωόσ των ανθρώπων. Ϊτςι, τα αποτελϋςματα που παρουςιϊζονται εδώ θα πρϋπει να προβληματύςουν τουσ αιρετούσ περιφερειϊρχεσ και να ληφθούν υπόψη τουσ ςτη χϊρη πολιτικόσ για τα επόμενα χρόνια. 40

41 Inequality Index Value Income inequalities in regions in Greece 1,000 0,900 0,800 0,700 0,600 0,500 0,400 0,300 0,200 0,100 0,000 gr11 gr12 gr13 gr14 gr21 gr22 gr23 gr24 gr25 gr31 gr41 gr42 gr43 Gini 0,309 0,319 0,325 0,318 0,362 0,292 0,327 0,379 0,314 0,330 0,353 0,283 0,310 Theil 0,160 0,173 0,201 0,166 0,231 0,145 0,173 0,267 0,165 0,197 0,213 0,137 0,156 Atkinson 0,080 0,084 0,091 0,081 0,109 0,072 0,087 0,121 0,080 0,091 0,104 0,066 0,076 CV 0,594 0,650 0,790 0,617 0,794 0,563 0,614 0,912 0,617 0,739 0,711 0,569 0,593 χόμα 5.1. Διϊγραμμα δεικτών ανιςοκατανομόσ ειςοδόματοσ ςε επύπεδο περιφϋρειασ (από την ϋρευνα «Ειςόδημα και υνθόκεσ Διαβύωςησ των Νοικοκυριών (EU-SILC) 2003») Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα 5.2. Ειςοδηματικϋσ ανιςότητεσ δηλωθϋντοσ ειςοδόματοσ ςτουσ Νομούσ τησ Ελλϊδασ την περύοδο το υποκεφϊλαιο αυτό παρουςιϊζονται τα μϋςα δηλωθϋντα ειςοδόματα ςε επύπεδο νομού που αποκτόθηκαν την περύοδο και δηλώθηκαν ϋνα χρόνο αργότερα, την περύοδο την Πύνακα 5.2 παρουςιϊζονται τα περιγραφικϊ ςτατιςτικϊ των μϋςων δηλωθϋντων ειςοδημϊτων και των αντύςτοιχων ειςοδημϊτων μετϊ από αποπληθωριςμό με βϊςη τουσ αποπληθωριςτϋσ τησ Παγκόςμιασ Σρϊπεζασ για την Ελλϊδα με ϋτοσ βϊςησ το Σα δεδομϋνα αυτϊ παρουςιϊζονται γραφικϊ με τη βοόθεια θηκογραμμϊτων ςτα χόματα 5.2 και 5.3. Σα 41

42 αποπληθωριςμϋνα δεδομϋνα ϋχουν χαρτογραφηθεύ με ενιαύα διαςτόματα τιμών ώςτε να εύναι δυνατό η παρακολούθηςη τησ χρονικόσ εξϋλιξησ των ειςοδημϊτων (χόμα 5.4.). Σο μεγαλύτερο μϋςο δηλωθϋν ειςόδημα εμφανύζεται ςτο Νομό Αθηνών καθ όλη την περύοδο και το μικρότερο εμφανύζεται ςτο Νομό Πϋλλασ για τα ϋτη και , ςτο Νομό Λακωνύασ τα ϋτη 2004, 2007 και 2009 και ςτο Νομό Λαςιθύου το Διαχρονικϊ παρατηρεύται μια αύξηςη του μϋςου ειςοδόματοσ και του εύρουσ των μϋςων ειςοδημϊτων ςε επύπεδο νομού, γεγονόσ που ςημαύνει ότι αυξϊνει η απόςταςη μεταξύ των μϋςων ειςοδημϊτων των νοικοκυριών του «φτωχότερου» από τον «πλουςιότερο» νομό με βϊςη αυτϊ. Πύνακασ 5.2. Περιγραφικϊ ςτατιςτικϊ μϋςων δηλωθϋντων και αποπληθωριςμϋνων οικογενειακών ειςοδημϊτων (βϊςει φορολογικών δηλώςεων ετών ) ςε επύπεδο Νομού ςτην Ελλϊδα Ειςόδημα Ϊτουσ Μϋςη Σιμό Διϊμεςοσ Ελϊχιςτη Μϋγιςτη Εύροσ , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,63 Αποπληθωριςμϋνο Ειςόδημα Ϊτουσ Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,78 42

43 χόμα 5.2 Θηκογρϊμματα τιμών μϋςου δηλωθϋντοσ ειςοδόματοσ (βϊςει φορολογικών δηλώςεων ετών ) Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα 43

44 χόμα 5.3. Θηκογρϊμματα τιμών αποπληθωριςμϋνου μϋςου δηλωθϋντοσ ειςοδόματοσ (βϊςει φορολογικών δηλώςεων ετών ) Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα 44

45 45

46 χόμα 5.4 Φϊρτεσ μϋςου δηλωθϋντοσ ειςοδόματοσ (αποπληθωριςμϋνου) ςε επύπεδο νομού (βϊςει φορολογικών δηλώςεων ετών ) Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα Εκτόσ από το ϋτοσ 2008, τα μϋςα δηλωθϋντα ειςοδόματα ςε επύπεδο νομού παρουςιϊζουν θετικό χωρικό αυτοςυςχϋτιςη (με βϊςη το δεύκτη Moran s I) και ςχετικϊ χαμηλό ανιςοκατανομό που οξύνεται το ϋτοσ 2004 (ϋτοσ διεξαγωγόσ των Ολυμπιακών Αγώνων ςτην Ελλϊδα) καθ όλη την περύοδο Γειτονικού νομού με παρόμοια υψηλό μϋςη δηλωθϋν ειςόδημα εμφανύζονται ςε μια ευρύτερη περιοχό των νομών τησ Περιφϋρειασ Αττικόσ με τουσ γειτονικούσ τησ νομούσ καθώσ και τουσ νομούσ τησ περιφϋρειασ Νοτύου Αιγαύου. Γειτονικού νομού με παρόμοια χαμηλό μϋςο δηλωθϋν ειςόδημα εμφανύζονται ςτουσ νομούσ τησ Περιφϋρειασ Ανατολικόσ Μακεδονύασ και Θρϊκησ. 46

47 Πύνακασ 5.3. Δεύκτεσ ανιςοκατανομόσ μϋςων δηλωθϋντων και αποπληθωριςμϋνων οικογενειακών ειςοδημϊτων (βϊςει φορολογικών δηλώςεων ετών ) ςε επύπεδο Νομού ςτην Ελλϊδα Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα Ϊτοσ / Δεύκτησ Gini Theil Moran's I ,0663 0, , ,0658 0, , ,0661 0, , ,0702 0, , ,0662 0, , ,0656 0, , ,0663 0, , ,0660 0, , ,0662 0, , Ειςοδηματικϋσ Ανιςότητεσ Δόμων Καλλικρϊτη Ελλϊδασ 2001 το υποκεφϊλαια αυτό γύνεται ανϊλυςη του μϋςου δηλωθϋντοσ οικογενειακού ειςοδόματοσ ςε επύπεδο Καλλικρϊτειου Δόμου. Σο ελϊχιςτο μϋςο δηλωθϋν ειςόδημα εύναι 5.421,73 Ευρώ ςτουσ Δόμουσ Αγαθονηςύου και Λειψών ςτα Δωδεκϊνηςα ενώ το μϋγιςτο μϋςο δηλωθϋν ειςόδημα εύναι ,89 ευρώ ςτο Δόμο Υιλοθϋησ Χυχικού. Ο μϋςοσ όροσ του μϋςου δηλωθϋντοσ ειςοδόματοσ κατϊ δόμο εύναι 10475,52 Ευρώ ενώ. τουσ μιςούσ δόμουσ το μϋςο ειςόδημα δεν υπερβαύνει τα 9.911,51 Ευρώ. Παρατηρεύται ϋνα μεγϊλοσ εύροσ ειςοδόματοσ μεταξύ των δύο ϊκρων καθώσ και πολλϋσ ακραύεσ τιμϋσ υψηλών ειςοδημϊτων ςε προϊςτια τησ Αθόνασ και τησ Θεςςαλονύκησ (χόμα 5.5) κϊτι που καταδεικνύει τισ μεγϊλεσ ανιςότητεσ μεταξύ των Μητροπολιτικών Αςτικών Κϋντρων και τησ υπόλοιπησ Ελλϊδασ. 47

48 χόμα 5.5 Θηκόγραμμα τιμών μϋςου δηλωθϋντοσ ειςοδόματοσ 2001 (βϊςει φορολογικών δηλώςεων ϋτουσ 2002) Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα τον Φϊρτη 5.1 που ακολουθεύ παρουςιϊζεται η χωρικό κατανομό του μϋςου δηλωθϋντοσ ειςοδόματοσ ςε επύπεδο Καλλικρϊτειου Δόμου. Εύναι εμφανόσ η διαφορϊ ειςοδόματοσ μεταξύ δόμων Μητροπολιτικών Αςτικών Κϋντρων και δόμων τησ περιφϋρειασ. Εμφανύζονται και δόμοι που αποτελούν τοπικϊ αςτικϊ κϋντρα όπωσ ο Δόμοσ ερρών ςτην Κεντρικό Μακεδονύα με χαμηλϊ ειςοδόματα που ενδεχομϋνωσ οφεύλεται ςτην νϋα γεωγραφύα Δόμων που διαμορφώθηκε με την εφαρμογό του προγρϊμματοσ Καλλικρϊτη. 48

49 Φϊρτησ 5.1. Μϋςο δηλωθϋν οικογενειακό ειςόδημα 2001 (βϊςει φορολογικών δηλώςεων ϋτουσ 2002) Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα 49

50 6. Δεύκτεσ Υτώχειασ για την Ελλϊδα το κεφϊλαιο αυτό παρουςιϊζονται οι δεύκτεσ φτώχειασ που υπολογύςτηκαν με βϊςη το υνθετικό Δεύκτησ Ανθρώπινησ Υτώχειασ του ΟΗΕ για τισ χώρεσ του ΟΟΑ ςε επύπεδο περιφϋρειασ και δόμου με τη μεθοδολογύα που περιγρϊφεται ςτο Κεφϊλαιο Αποτελϋςματα ανϊλυςησ ςε επύπεδο περιφϋρειασ τον Πύνακα 6.1 παρουςιϊζονται οι τιμϋσ των δεικτών φτώχειασ ςε επύπεδο περιφϋρειασ ςτην Ελλϊδα καθώσ και η κατϊταξη των περιφερειών από αυτό με τον υψηλότερο δεύκτη φτώχειασ προσ το χαμηλότερο. Η πιο φτωχό περιφϋρεια με βϊςη το Δεύκτησ Ανθρώπινησ Υτώχειασ του ΟΗΕ εύναι η Περιφϋρεια Ανατολικόσ Μακεδονύασ και Θρϊκησ ενώ η λιγότερο φτωχό εύναι η Περιφϋρεια Νοτύου Αιγαύου. Η Περιφϋρεια Ανατολικόσ Μακεδονύασ και Θρϊκησ ϋχει τη χειρότερη επύδοςη ςτην πιθανότητα (%) μη επιβύωςησ (με ϊλλα λόγια θανϊτου) από τη γϋννηςη μϋχρι την ηλικύα των 60 ετών (10,34%) και ςτο ποςοςτό όςων δε γνωρύζουν γραφό και ανϊγνωςη ςτον πληθυςμό ηλικύασ ετών. Η Περιφϋρεια Νοτύου Αιγαύου ϋχει την καλύτερη επύδοςη ςτο ποςοςτό μακροχρόνια ανϋργων (μόλισ 15,27% των ανϋργων) και ςτο ποςοςτό πληθυςμού κϊτω από το όριο τησ φτώχειασ (7,6%). Πύνακασ 6.1. Δεύκτεσ φτώχειασ ςε επύπεδο περιφϋρειασ ςτην Ελλϊδα Κωδικόσ NUTS II Περιφϋρεια HPI p HPI a Κατϊταξη βϊςει χειρότερου HPI p GR11 ΑΝΑΣΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΘΡΑΚΗ 2,03 1,15 1 GR12 ΚΕΝΣΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ -0,49-0,38 8 GR13 ΔΤΣΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 0,32 0,05 7 GR14 ΘΕΑΛΙΑ 0,93 0,44 3 GR21 ΗΠΕΙΡΟ 1,27 0,68 2 GR22 ΙΟΝΙΑ ΝΗΙΑ -0,82-0,49 11 GR23 ΔΤΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 0,79 0,68 5 GR24 ΣΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ 0,61 0,48 6 GR25 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΟ 0,92 0,28 4 GR30 ΑΣΣΙΚΗ -0,71-0,37 9 GR41 ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ -0,76-0,39 10 GR42 ΝΟΣΙΟ ΑΙΓΑΙΟ -1,68-1,36 13 GR43 ΚΡΗΣΗ -0,89-0,79 12 Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα 50

51 6.2 Αποτελϋςματα ανϊλυςησ ςε επύπεδο Δόμων Καλλικρϊτη Οι τιμϋσ των δεικτών φτώχειασ ςε επύπεδο δόμου παρουςιϊζουν ιδιαύτερο ενδιαφϋρον. Σο χόμα 6.1 παρουςιϊζει την κατανομό των τιμών αυτών όπου ξεχωρύζουν λόγω ακραύων χαμηλών τιμών (χαμηλό επύπεδο φτώχειασ) οι δόμοι Κϋασ και Μεγύςτησ και λόγω ακραύων υψηλών τιμών (υψηλό επύπεδο φτώχειασ) δόμοι τησ Θρϊκησ και μικρού νηςιωτικού δόμοι ςτο Αιγαύο. χόμα 6.1 Θηκόγραμμα δεικτών φτώχειασ HPI και HPI a ςε επύπεδο Δόμου Καλλικρϊτη ςτην Ελλϊδα Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα 51

52 Φϊρτησ 6.1 υνθετικόσ Δεύκτησ Υτώχειασ HPI Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα το Φϊρτη 6.1 εμφανύζονται οι τιμϋσ των δεικτών φτώχειασ δε επύπεδο δόμου. Σα διαςτόματα τιμών για τισ χρωματικϋσ ομϊδεσ υπολογύςτηκαν ώςτε ςε κϊθε μύα από τισ πϋντε ομϊδεσ να αντιςτοιχεύ το 20% του πληθυςμού. Με ςκούρο καφϋ εμφανύζονται οι δόμοι όπου κατοικεύ το 20% του πληθυςμού τησ Ελλϊδασ με το υψηλότερο επύπεδο φτώχειασ με βϊςη το δεύκτη HPI και με ανοιχτό κύτρινο-μπεζ οι δόμοι όπου το κατοικεύ το 20% του πληθυςμού με το χαμηλότερο επύπεδο φτώχειασ. Σο ύδιο ιςχύει και για το δεύκτη HPI a που παρουςιϊζεται ςτο Φϊρτη 6.2. Η ανϊλυςη ςε αυτό το γεωγραφικό επύπεδο αναδεικνύει τη χωρικό διϊςταςη τησ φτώχειασ η οπούα δεν αφορϊ μόνο δόμουσ τησ Περιφϋρειασ Ανατολικόσ Μακεδονύασ και Θρϊκησ, τησ Θεςςαλύασ και 52

53 τησ Δυτικόσ Ελλϊδασ, αλλϊ και δόμουσ ςτην Περιφϋρεια Αττικόσ, Κρότησ και Νοτύου Αιγαύου κϊτι που δεν εύναι αναμενόμενο εκ των προτϋρων. Φϊρτησ 6.2 υνθετικόσ Δεύκτησ Υτώχειασ HPI a Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα Εύναι ςημαντικό να παρατηρόςουμε ότι οι δεύκτεσ που παρουςιϊζονται παραπϊνω (HPI και HPI a) εύναι παραλλαγϋσ του υνθετικού Δεύκτη Ανθρώπινησ Υτώχειασ του ΟΗΕ. Οι δεύκτεσ HPI και HPI a που παρουςιϊζονται παρακϊτω βαςύςτηκαν ςτην παραδοχό ότι οι δόμοι κϊθε περιφϋρειασ ϋχουν το ύδιο ποςοςτό μακροχρόνια ανϋργων και πληθυςμό που ζει κϊτω από τα όρια τησ φτώχειασ. Με βϊςη αυτϋσ τισ παραδοχϋσ όμωσ η εικόνα αλλϊζει ςημαντικϊ. Εκτόσ από δόμουσ ςτισ Περιφϋρειεσ Ανατολικόσ Μακεδονύασ και Θρϊκησ, Θεςςαλύασ και Δυτικόσ Ελλϊδασ ςτο υψηλότερο επύπεδο 53

54 φτώχειασ εμφανύζονται και πολλού δόμοι ςτισ Περιφϋρειεσ Ηπεύρου, Δυτικόσ Μακεδονύασ και Πελοποννόςου. Αντύθετα, οι δόμοι ςτισ Περιφϋρειεσ Νοτύου Αιγαύου, Κρότησ, Αττικόσ και Κεντρικόσ Μακεδονύασ ϋχουν τα χαμηλότερα επύπεδα φτώχειασ. χόμα 6.2 Θηκόγραμμα δεικτών φτώχειασ HPI και HPI a ςε επύπεδο Δόμου Καλλικρϊτη ςτην Ελλϊδα Πηγό: Ιδύα Επεξεργαςύα 54