Κεφάλαιο 4 Παραγωγή λζξεων

Transcript

1 Κεφάλαιο 4 Παραγωγή λζξεων 4.1. φνθεςη Ειςαγωγή: Συπολογία ςφνθεςησ (Καλομοίρα Νικολοφ & Γιϊργοσ Μαρκόπουλοσ) Ο όροσ ςφνκεςθ (compounding) αναφζρεται ςτθ διαδικαςία ςυνζνωςθσ δφο λεξικϊν μορφθμάτων που ζχει ωσ αποτζλεςμα το ςχθματιςμό μιασ νζασ λεξικισ μονάδασ με ςυγκεκριμζνο ςθμαςιολογικό περιεχόμενο. Το προϊόν τθσ ςφνκεςθσ, θ ςφνκετθ λζξθ ι απλϊσ ςφνκετο, αποτελεί, πζρα από ςθμαςιολογικι, μια φωνολογικι ενότθτα, ςτο εςωτερικό τθσ οποίασ αναπτφςςεται ζνασ κφριοσ τόνοσ, ενϊ και θ αυτόνομθ μορφολογικι τθσ υπόςταςθ δθλϊνεται ςυχνά από τθν ενιαία γραφθματικι τθσ αναπαράςταςθ. Η ςφνκεςθ, λοιπόν, αποτελεί ζνα βαςικό μορφολογικό μθχανιςμό που διακζτει κάκε γλϊςςα για το ςχθματιςμό νζων λζξεων. Ο άλλοσ βαςικόσ μθχανιςμόσ είναι θ παραγωγι (derivation), από τθν οποία όμωσ διαφζρει θ ςφνκεςθ όςον αφορά το είδοσ των επιμζρουσ μορφθμάτων που χρθςιμοποιεί. Ενϊ, δθλαδι, θ παραγωγι ςυνδυάηει λεξικά με παραγωγικά μορφιματα, ςτθ ςφνκεςθ μετζχουν κυρίωσ λεξικά ςτοιχεία, μορφιματα δθλαδι που φζρουν λεξικι πλθροφορία. Η μορφι που μπορεί να ζχει ζνα ςφνκετο διαφζρει διαγλωςςικά, κακϊσ επθρεάηεται από τα ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτθριςτικά κάκε γλϊςςασ. Ζτςι, ςτθν αγγλικι και ςτισ ρωμανικζσ γλϊςςεσ τα ςφνκετα αποτελοφνται ςυνικωσ από δφο ανεξάρτθτεσ λζξεισ, οι οποίεσ, ςτθ γραφθματικι τουσ αναπαράςταςθ, είτε ενϊνονται ςυγκροτϊντασ μία ενιαία λεξικι μονάδα, είτε εμφανίηονται με παφλα ανάμεςά τουσ είτε απλϊσ παρατίκενται θ μία δίπλα ςτθν άλλθ (άλλθ 2007: 29): (1) Αγγλικι α. bed room bedroom υπνοδωμάτιο κρεβάτι δωμάτιο (Νικολοφ 2008: 81) β. high school high school λφκειο ψθλό ςχολείο (Νικολοφ 2008:81) (2) Γαλλικι α. moulin vent moulin à vent ανεμόμυλοσ μφλοσ αζρασ (άλλθ 2007: 52) β. ouvr(ir) boîtes ouvre-boîtes ανοιχτιρι (άλλθ 2007: 52) Τα ςφνκετα τθσ Τουρκικισ, θ οποία ανικει ςτισ ςυγκολλθτικζσ γλϊςςεσ, ςχθματίηονται με παρόμοιο τρόπο, μπορεί ωςτόςο να εμφανίηουν ζνα δείκτθ ςφνκεςθσ, ο οποίοσ τοποκετείται μετά το β ςυνκετικό (3β). Ρρόκειται για το κτθτικό επίκθμα -I που ζχει γραμματικοποιθκεί ςιμερα και χρθςιμοποιείται για να δθλϊςει τθ ςχζςθ προςδιοριςμοφ που υπάρχει ανάμεςα ςτα δφο ςυςτατικά του ςφνκετου (izafet δομζσ, βλ. Spencer , άλλθ 2007: 45).

2 Δράση 5 ΕΠ (3) Σουρκικι α. orta çağ Orta çağ Μεςαίωνασ μεςαίοσ αιϊνασ (άλλθ 2007: 29) β. ana dil anadili μθτρικι γλϊςςα μθτζρα γλϊςςα (άλλθ 2007: 29) Σε πολυςυνκετικζσ γλϊςςεσ, όπωσ είναι θ Μοχϊκ, θ δομι του ςφνκετου μπορεί να περιλαμβάνει μια ακολουκία λζξεων που ςτα ελλθνικά κα αποτελοφςε προταςιακό περιεχόμενο: (4) Μοχϊκ wa -ke-nakt-a-hninu- αγόραςα κρεβάτι γεγον-1εν-κρεβάτι-ø 1 -αγοράηω-συνοπτ (Spencer 1991: 204, άλλθ 2007: 44) Στόχοσ αυτοφ του κεφαλαίου είναι ακριβϊσ θ περιγραφι και θ ανάλυςθ των μθχανιςμϊν τθσ ςφνκεςθσ ςτθν Αλβανικι (ενότθτα ) και ςτθν Ελλθνικι (4.1.3.). Στθν τελευταία ενότθτα (4.1.4.) εξετάηονται ςυγκριτικά οι δφο γλϊςςεσ και εντοπίηονται τα ςθμεία τομισ και διαφοροποίθςθσ Είδη ςυνθζτων ςτην Αλβανική (Καλομοίρα Νικολοφ) Η ςφνκεςθ αποτελεί μια παραγωγικι διαδικαςία ςχθματιςμοφ νζων λζξεων ςτθν αλβανικι γλϊςςα (Newmark et al. 1982: 175). Ωςτόςο, ελάχιςτεσ μελζτεσ υπάρχουν ςτθ βιβλιογραφία για τα είδθ και τθ δομι των ςυνκζτων τθσ αλβανικισ γλϊςςασ. Η απουςία εξειδικευμζνων μελετϊν κακιςτά τθ ςυγκεκριμζνθ πτυχι τθσ ζκκεςθσ εξαιρετικά δφςκολθ. Η ςυγγραφι τθσ παροφςασ ενότθτασ βαςίηεται αφενόσ ςτθ γραμματικι περιγραφι των Newmark et al. (1982) και αφετζρου ςε προςωπικι ζρευνα. Σε αντίκεςθ με τθν Ελλθνικι, ο ςχθματιςμόσ των ςυνκζτων ςτθν Αλβανικι ςτθρίηεται κατά κφριο λόγο ςτο ςυςτατικό τθσ λζξθσ και όχι ςτο κζμα. Πςον αφορά τθ μορφολογικι τουσ δομι, θ Αλβανικι διακζτει τρία είδθ ςφνκεςθσ: (α) τα παρατακτικά ςφνκετα (coordinating compounds), τα οποία αποτελοφνται (τουλάχιςτον) από δφο αυτόνομεσ λζξεισ, κάκε μία από τισ οποίεσ φζρει τθ δικι τθσ κλιτικι κατάλθξθ. Ο δείκτθσ ςφνκεςθσ ςυνικωσ απουςιάηει (5α) αλλά όχι πάντα (5β). Τα ςυνκετικά μζρθ αυτϊν των ςυνκζτων αποτυπϊνονται ςτο γραπτό λόγο ωσ δφο ξεχωριςτζσ λζξεισ, το οποίο δθλϊνεται και με το ενωτικό (-). (5) α. kafe-restaurant < kafe + restaurant καφζ-ρζςτοραν καφζ ρζςτοραν β. materialo-teknik < material + teknik υλικοτεχνικόσ υλικόσ τεχνικόσ (β) τα υποτακτικά ςφνκετα, (subordinating), τα οποία ςχθματίηονται από τθ ςυνζνωςθ δφο απλϊν ολοκλθρωμζνων λζξεων (6). 1 Σφμφωνα με τθ άλλθ, θ οποία βαςίηεται ςτθ Mithun, το -a- λειτουργεί ωσ δείκτθσ ςφνκεςθσ.

3 3 Σσγκριτική περιγραυή Αλβανικής Ελληνικής: Κευάλαιο 4 Παραγωγή (6) α. vargmal < varg + mal οροςειρά ςειρά βουνό β. drejtshkrim < drejt + shkrim ορκογραφία ορκά γραφι (Newmark et al. 1982: 175) (γ) τα υποτακτικά ςφνκετα, (subordinating), τα οποία ςχθματίηονται με τθ ςυνζνωςθ μιασ απλισ λζξθσ και μιασ μορφολογικά ςφνκετθσ λζξθσ. Σε αυτιν τθν κατθγορία εντάςςονται τα ςφνκετα με δεφτερο ςυνκετικό μζροσ ρθματικό παράγωγο. Τα ςφνκετα αυτά ςχθματίηονται με τθ προςκικθ ενόσ παραγωγικοφ επικιματοσ που είναι ζνα από τα: /-ës/, /-im/ι /-je/. Η προςάρτθςθ του επικιματοσ /-ës/ προςδίδει ςτθ ςφνκετθ λζξθ τθ λειτουργία του δράςτθ (agent) ι του οργάνου (instrument) (7α). (7) α. gurskalit-ës < gur + skalitës γλφπτθσ πζτρα χαράκτθσ β. armëpush-im < armë + pushim εκεχειρία ςτρατόσ διακοπι γ. vëllavras-je < vëlla + vrasje αδελφοκτονία αδελφόσ δολοφονία (Newmark et al. 1982: ) Γραμματικζσ κατηγορίεσ ςυνθζτων και ςχζςεισ ςυνθετικών μερών Τα ςφνκετα τθσ Αλβανικισ κατατάςςονται κυρίωσ ςε τρεισ μεγάλεσ κατθγορίεσ: ουςιαςτικά, επίκετα και ριματα. Τα παραδείγματα που χρθςιμοποιοφνται ςε αυτιν τθν ενότθτα κατανζμονται ανάλογα με τθ γραμματικι κατθγορία των ςυνκζτων και τισ κατθγορίεσ των επιμζρουσ ςυςτατικϊν τουσ Ονοματικά ςφνθετα Με βάςθ τθ ςχζςθ των ςυνκετικϊν τουσ μερϊν τα ςφνκετα τθσ Αλβανικισ διακρίνονται ςε δφο βαςικζσ κατθγορίεσ: παρατακτικά και προςδιοριςτικά (για πιο αναλυτικι παρουςίαςθ αυτϊν των δφο ειδϊν ςφνκεςθσ βλ. και υποενότθτα ). Θα ξεκινιςουμε τθν περιγραφι με τα παρατακτικά ςφνκετα. Σε αυτιν τθν κατθγορία ςυνκζτων, τα ςυνκετικά μζρθ παρατάςςονται χωρίσ το ζνα να προςδιορίηει το άλλο. Τα ςφνκετα με παρατακτικι ςχζςθ δεν είναι τόςο ςυχνά ςτθν Αλβανικι. (8) α. gusht-o-vjeshtë < gusht vjeshtë τζλοσ Αυγοφςτου- αρχζσ Σεπτεμβρίου Αφγουςτοσ φκινόπωρο β. dash-a-mir < dash mirë πολυαγαπθμζνοσ αγάπθ καλόσ (Newmark et al. 1982: 175) Αξίηει να ςθμειωκεί ότι ςε κάποιουσ ςφνκετουσ ςχθματιςμοφσ, όπωσ οι παραπάνω, εμφανίηεται ζνα ςυνδετικό φωνιεν μεταξφ των ςυνκετικϊν τουσ μερϊν που ζχει τθ μορφι /-o-/ ι /-a-/.

4 Δράση 5 ΕΠ Ωςτόςο, θ παρουςία του, ςε αντίκεςθ με τθν Ελλθνικι, δεν είναι ςυςτθματικι αλλά μάλλον ςποραδικι. Η πλειονότθτα των ονοματικϊν ςυνκζτων τθσ Αλβανικισ ανικει ςτθν κατθγορία των προςδιοριςτικϊν ςυνκζτων. Ριο ςυγκεκριμζνα, ςτα ςφνκετα αυτοφ του είδουσ αναπτφςςονται ςχζςεισ εξάρτθςθσ ι υπόταξθσ. Ζτςι, ζνα από τα δφο ςυνκετικά μζρθ ζχει το ρόλο του προςδιορίηοντοσ ςτοιχείου και το άλλο ζχει το ρόλο του προςδιοριηόμενου ςτοιχείου ςτισ ςφνκετεσ δομζσ. Ανάλογα με τθ γραμματικι κατθγορία των ςυνκετικϊν τουσ μερϊν, τα υποτακτικά ςφνκετα διακρίνονται ςε πζντε επιμζρουσ υποκατθγορίεσ. 1. Ουςιαςτικό + Ουςιαςτικό Σε αυτιν τθν κατθγορία ςυνκζτων, θ ςειρά με τθν οποία τοποκετοφνται τα επιμζρουσ μζρθ ςτα ςφνκετα μπορεί να ποικίλει. Ζτςι, ςυναντάμε ςφνκετα όπου το προςδιοριηόμενο ςτοιχείο βρίςκεται ςτα δεξιά τθσ δομισ: (9) α. hekurudhë < hekur + udhë ςιδθρόδρομοσ ςίδερο δρόμοσ β. kryeqytet < krye + qytet πρωτεφουςα κεφάλι πόλθ (Campbell 2000) Υπάρχουν όμωσ και ςφνκετα ςτα οποία το προςδιοριηόμενο ςτοιχείο τοποκετείται ςτα αριςτερά τθσ δομισ: (10) α. vargmal < varg + mal οροςειρά ςειρά βουνό β. ditëlindje < ditë + lindje γενζκλια μζρα γζννθςθ γ. punëdore < punë + dore χειρωνακτικι εργαςία εργαςία χζρι (Newmark et al. 1982: 176) 2. Επίρρθμα + Ουςιαςτικό Σε αυτιν τθν ομάδα ςυνκζτων το πρϊτο ςυνκετικό μζροσ ανικει ςτθν κατθγορία των επιρρθμάτων: (11) α. drejtshkrim < drejt + shkrim ορκογραφία ορκά γραφι β. bashkëpunëtor < bashkë + punëtor ςυνεργάτθσ μαηί εργάτθσ (Newmark et al. 1982: 175)

5 5 Σσγκριτική περιγραυή Αλβανικής Ελληνικής: Κευάλαιο 4 Παραγωγή 3. Αντωνυμία + Ουςιαςτικό Τα περιςςότερα ςφνκετα που ανικουν ςε αυτιν τθν κατθγορία είναι ρθματικά ςφνκετα, με τθν ζννοια ότι το β ςυςτατικό τουσ είναι ρθματικό παράγωγο που προςδιορίηεται από μια αντωνυμία που απαντά ςτα αριςτερά τθσ δομισ: (12) α. vetëbesim < vetë + besim αυτοπεποίκθςθ εαυτόσ πεποίκθςθ β. vetëmbrojtje < vetë + mbrojtje αυτοάμυνα εαυτόσ άμυνα γ. vetëmohim < vetë + mohim αυτοάρνθςθ εαυτόσ άρνθςθ (Newmark et al. 1982: 177) 4. Ουςιαςτικό + Επίκετο Η ςφνκεςθ ουςιαςτικοφ και επικζτου χρθςιμοποιείται κυρίωσ για τθ δθμιουργία τοπωνυμικϊν ουςιαςτικϊν. (13) α. Gurakuq < gura + kuq Κοκκινόπετρα πζτρα κόκκινοσ β. Kryezi < krye + zi Μαυροκζφαλοσ κεφάλι μαφρο (Newmark et al. 1982: 177) 5. ιμα + Ουςιαςτικό Ο ςυγκεκριμζνοσ τφποσ ςφνκεςθσ απαντά ςτθν κακομιλουμζνθ γλϊςςα αλλά δεν είναι ιδιαίτερα παραγωγικόσ (Newmark et al. 1982). (14) α. dredhalesh < dredh + alesh ρόκα, αδράχτι κουνιζται μαλλί β. vëmendje < vë + mendje προςοχι βάηω μυαλά (Newmark et al. 1982: 177) φνθετα ςτην κατηγορία των επιθζτων Σφνκετα επίκετα ςτθν Αλβανικι ςχθματίηονται από τθ ςυνζνωςθ δφο επικζτων, ενόσ ουςιαςτικοφ με ζνα επίκετο αλλά και από τθ ςυρραφι δφο ουςιαςτικϊν. Τα ςυνκετικά μζρθ των επικζτων μπορεί να βρίςκονται είτε (α) ςε ςχζςθ παράταξθσ είτε (β) ςε ςχζςθ εξάρτθςθσ μεταξφ τουσ. Τα παρατακτικά ςφνκετα αποτελοφνται γενικά από ςτοιχεία που ανικουν ςτθν ίδια γραμματικι κατθγορία, δθλ. είναι ςυνδυαςμοί δφο ουςιαςτικϊν, δφο επικζτων ι δφο ρθμάτων. Τα παρατακτικά ςφνκετα επίκετα ςχθματίηονται από τθ ςυνζνωςθ δφο (ι και ςπανιότερα τριϊν) επικζτων και θ ςθμαςία τουσ προκφπτει από το άκροιςμα των επιμζρουσ ςθμαςιϊν των ςυνκετικϊν τουσ. Αξίηει να ςθμειωκεί ότι τα δφο μζλθ αυτϊν των ςυνκζτων ςυνδζονται χαρακτθριςτικά με το φωνιεν /-ο-/. Στο γραπτό λόγο θ ςφνκετθ φφςθ αυτϊν των δομϊν δθλϊνεται με το ενωτικό (-), όπωσ φαίνεται ςτα παρακάτω παραδείγματα.

6 Δράση 5 ΕΠ Επίκετο + Επίκετο (15) α. ekonomiko-shoqëror < ekonomik + shoqëror κοινωνικοοικονομικόσ οικονομικόσ κοινωνικόσ β. materialo-teknik < material + teknik υλικοτεχνικόσ υλικόσ τεχνικόσ (Newmark et al. 1982: 205) Αντίςτοιχα με τα ουςιαςτικά, τα περιςςότερα ςφνκετα επίκετα ανικουν ςτθν κατθγορία των προςδιοριςτικϊν ι υποτακτικϊν ςυνκζτων. Ανάλογα με τθ γραμματικι κατθγορία των ςυνκετικϊν τουσ μερϊν, τα υποτακτικά ςφνκετα διακρίνονται ςε δφο κυρίωσ υποομάδεσ. 1. Ουςιαςτικό + Ουςιαςτικό (16) α. kokëkungull < kokë + kungull αυτόσ που ζχει άδειο κεφάλι κεφάλι κολοκφκα β. hundëshkabë < hundë + shkabë αετομφτθσ μφτθ αετόσ 2. Ουςιαςτικό + Επίκετο (17) α. zemërgjere < zemër + gjere γενναιόδωροσ καρδιά ευρφσ β. belhollë < bel + hollë αυτόσ που ζχει λεπτι μζςθ μζςθ λεπτόσ (Newmark et al. 1982: ) Πλα τα παραπάνω ςφνκετα είναι εξωκεντρικά και χαρακτθρίηονται από τον υψθλό βακμό ςθμαςιολογικισ αδιαφάνειασ (semantic opacity). Με άλλα λόγια, θ ςθμαςία τουσ δεν προκφπτει από τισ επιμζρουσ ςθμαςίεσ των ςυνκετικϊν μερϊν και είναι, κατά κφριο λόγο, μεταφορικι Ρηματικά ςφνθετα Στα ςφνκετα που ανικουν ςτα ριματα παρατθρείται ο ςυνδυαςμόσ επιρριματοσ και ριματοσ και ουςιαςτικοφ και ριματοσ. Και ςτισ δφο κατθγορίεσ θ ςχζςθ των ςυνκετικϊν μερϊν είναι αυτι τθσ εξάρτθςθσ. Τα ρθματικά ςφνκετα των οποίων το πρϊτο ςυςτατικό ςχετίηεται με κάποιο επίρρθμα είναι πολφ παραγωγικά, ειδικότερα ςτθν κακομιλουμζνθ (18). Λιγότερα ςυγκριτικά με τα τελευταία είναι οι ςχθματιςμοί ςτουσ οποίουσ το πρϊτο ςυνκετικό είναι ουςιαςτικό και λειτουργεί ωσ ςυμπλιρωμα τθσ ρθματικισ βάςθσ (19). (18) Επίρρθμα + ιμα α. bashkëekzistoj < bashkë + ekzistoj ςυνυπάρχω μαηί υπάρχω β. mirëpres < mirë + pres καλοςορίηω καλά περιμζνω

7 7 Σσγκριτική περιγραυή Αλβανικής Ελληνικής: Κευάλαιο 4 Παραγωγή γ. keqkuptoij < keq + kuptoij παρεξθγϊ κακϊσ καταλαβαίνω (19) Ουςιαςτικό + ιμα α. buzëqesh < buzë + qesh χαμογελϊ χείλθ γελϊ β. duartrokit < duar + trokit χειροκροτϊ χζρια χτυπϊ (Newmark et al. 1982: 118) Σονιςμόσ Σφμφωνα με τα παραδείγματα ςτο (20), οι ςφνκετεσ λζξεισ τθσ Αλβανικισ αναπτφςςουν δφο τόνουσ. Ο κφριοσ τόνοσ μιασ ςφνκετθσ λζξθσ φζρεται από το β ςυνκετικό, ενϊ ςτο α ςυνκετικό αποδίδεται ζνασ δευτερεφων τόνοσ: (20) α. kry e-cyte t πρωτεφουςα κεφάλι πόλθ β. bu ku - k i m καλλιγραφία ωραίοσ γραφι γ. vago n- estau a nt εςτιατόριο ςε βαγόνι βαγόνι εςτιατόριο (Newmark et al. 1982: 16) Είδη ςυνθζτων ςτην Ελληνική (Καλομοίρα Νικολοφ) Η διεργαςία τθσ ςφνκεςθσ ζχει ιδιαίτερα υψθλό βακμό παραγωγικότθτασ ςτθν Ελλθνικι τροφοδοτϊντασ τθ γλϊςςα κυρίωσ με νεολογιςμοφσ (Αναςταςιάδθ-Συμεωνίδθ 1986, άλλθ 2005). Τα ςφνκετα τθσ Ελλθνικισ ςυνδυάηουν όλα τα χαρακτθριςτικά γνωρίςματα τθσ «λζξθσ» και ςυγκεκριμζνα: (α) ςυνιςτοφν μία φωνολογικι ενότθτα, (β) εμφανίηουν ςθμαςιακι αδιαφάνεια, (γ) ςυνιςτοφν μία γραφικι ενότθτα (με εξαίρεςθ τα πολυλεκτικά ςφνκετα) και (δ) αποτελοφνται από υπολεξικά ςτοιχεία. Στθν ενότθτα αυτι κα εξετάςουμε μια ςειρά από ειδικά χαρακτθριςτικά που αφοροφν τθ δομι τουσ υνδετικό φωνήεν /δείκτησ ςφνθεςησ Μια από τισ χαρακτθριςτικζσ ιδιότθτεσ των ςυνκζτων τθσ Ελλθνικισ είναι θ φπαρξθ του φωνιεντοσ /o/ που ςυνδζει τα δφο ςυςτατικά του ςυνκζτου. Το ςυνδετικό αυτό φωνιεν ι δείκτθσ ςφνκεςθσ (compounding marker) ςφμφωνα με τθ άλλθ (2005, 2007) διατθρείται αμετάβλθτο ςε όλο το κλιτικό παράδειγμα. 2 Δε κα μποροφςαμε να ιςχυριςτοφμε ότι το φωνιεν 2 Ππωσ ζχει υποςτθριχκεί από τθ Ralli (1992), το -ο- δεν αποτελεί κλιτικό επίκθμα του πρϊτου ςυνκετικοφ αλλά το φωνιεν ςφνδεςθσ των δφο μελϊν ενόσ ςφνκετου ςχθματιςμοφ. Ωσ επιχείρθμα γι αυτό αναφζρει ότι ακόμα και ςε ςφνκετα όπου θ μορφι του ςυνδετικοφ φωνιεντοσ ςυμπίπτει με τθ μορφι κλιτικοφ επικιματοσ, π.χ. βιβλιοκικθ. Και πάλι όμωσ δεν μποροφμε να ιςχυριςτοφμε ότι το φωνιεν είναι κλιτικό

8 Δράση 5 ΕΠ αυτό αποτελεί κάποιου τφπου μόρφθμα, για τον απλοφςτατο λόγο ότι δεν είναι φορζασ κάποιασ ςθμαςίασ ι γραμματικισ λειτουργίασ (δθλαδι δεν είναι οφτε κλιτικό οφτε παραγωγικό μόρφθμα). Η υπόςταςι του ςυνδζεται άμεςα με το φαινόμενο τθσ ςφνκεςθσ. Αντίςτοιχα ςυνδετικά ςτοιχεία απαντοφν και ςε άλλεσ γλϊςςεσ, όπωσ θ ωςικι, θ Λατινικι, κ.ά. (21) ςυνδετικό φωνιεν μεταξφ των δφο ςυνκετικϊν α. πθγαιν-ο-ζρχομαι β. μθχαν-ο-κίνθτοσ γ. κουκλ-ό-ςπιτο Πςον αφορά τθν Ελλθνικι, το ςυνδετικό φωνιεν -ο- δεν εμφανίηεται πάντα ςε ςφνκετεσ δομζσ. Η απουςία του είναι εμφανισ, όταν ο αρκτικόσ φκόγγοσ του β ςυςτατικοφ είναι φωνιεν, ςτθν περίπτωςθ δθλ. που μζςα ςε ζνα ςφνκετο δθμιουργείται ακολουκία δφο διαδοχικϊν φωνθζντων. Στο (22) δίνονται ενδεικτικά παραδείγματα ςυνκζτων που αποβάλλουν το ςυνδετικό φωνιεν ςε περιβάλλον χαςμωδίασ (Νικολοφ 2008). (22) αποβολι ςυνδετικοφ φωνιεντοσ α. ςφιχτ- -αγκαλιάηω αντί του *ςφιχτοαγκαλιάηω β. λαδ- -ζμποροσ αντί του *λαδοζμποροσ γ. αγρι- -άνκρωποσ αντί του *αγριοάνκρωποσ Μορφολογικζσ κατηγορίεσ ςφνθετων λζξεων Ραρά τισ ςθμαντικζσ αποκλίςεισ μεταξφ των γλωςςϊν ωσ προσ το φαινόμενο τθσ ςφνκεςθσ, ζχουν προτακεί από τουσ γλωςςολόγουσ τρεισ μορφολογικζσ κατθγορίεσ ςτισ οποίεσ κατατάςςονται οι ςφνκετεσ λζξεισ. Σφμφωνα με αυτζσ, τα ςφνκετα διακρίνονται (α) ωσ προσ τθ δομι, (β) ωσ προσ τθν φπαρξθ ι μθ κεφαλισ και (γ) ωσ προσ τθ ςχζςθ των ςυνκετικϊν τουσ όρων. - ωσ προσ τθ δομι Για το ςφνολο των ςυνκζτων τθσ Ελλθνικισ ζχουν προτακεί από τουσ ερευνθτζσ τρεισ μορφολογικζσ κατθγορίεσ που εμφανίηουν τα εξισ δομικά ςχιματα: (23) μορφολογικζσ κατθγορίεσ ςφνκετων λζξεων ωσ προσ τθ δομι α. ΘΕΜΑ ΘΕΜΑ ΚΛΙΤΙΚΟ ΕΡΙΘΗΜΑ **νυχτ+ Θ -ο-*λουλουδ+ Θ -ο+ ΚΛ ΕΡΙΘ β. ΘΕΜΑ ΛΕΞΗ **τον+ Θ -ο-*ςαλάτα+ Λ ] γ. ΛΕΞΗ ΛΕΞΗ **ταξίδι+ Λ *αςτραπι+ Λ ] Από τισ παραπάνω κατθγορίεσ, οι δφο πρϊτεσ αποτελοφν τα βαςικά είδθ μονολεκτικισ ςφνκεςθσ ςτθν Ελλθνικι. (Για τθν τρίτθ κατθγορία, τα πολυλεκτικά ςφνκετα βλ. ενότθτα ). Ωςτόςο, ςφμφωνα με τθ άλλθ (2007), υπάρχουν δφο ακόμα, λιγότερο ςυχνά, δομικά ςχιματα επίκθμα, γιατί θ μορφι του ςυγκεκριμζνου ςτοιχείου δε μεταβάλλεται ανάλογα με τθν αλλαγι του αρικμοφ και τθσ πτϊςθσ, π.χ. βιβλιοκικθσ (γεν), βιβλιοκικεσ (πλθκ).

9 9 Σσγκριτική περιγραυή Αλβανικής Ελληνικής: Κευάλαιο 4 Παραγωγή δθμιουργίασ μονολεκτικϊν ςυνκζτων: (α) *ΛΕΞΗ ΘΕΜΑ+, π.χ. κατω-ςζντον-ο και (β) *ΛΕΞΗ ΛΕΞΗ+, π.χ. πιςω-γυρίη-ω. Ριο ςυγκεκριμζνα, τα ςφνκετα του (23α) ςχθματίηονται από τθ ςυρραφι δφο κεμάτων, με τθ βοικεια του ςυνδετικοφ φωνιεντοσ -ο- ςτθ ςφνκετθ αυτι βάςθ προςτίκεται υποχρεωτικά ζνα κλιτικό επίκθμα (π.χ. -οσ, -θσ, κτλ.), το οποίο φζρει τα απαραίτθτα χαρακτθριςτικά κλίςθσ (αρικμό, πτϊςθ, κ.λπ), ι ζνα παραγωγικό επίκθμα (π.χ. -τισ). Οι ςφνκετοι ςχθματιςμοί ςτο (23β) δθμιουργοφνται από τθν προςκόλλθςθ ενόσ κζματοσ ςε μια ιδθ ςχθματιςμζνθ λζξθ. Τα ςφνκετα ςτο (23γ) ονομάηονται χαλαρά πολυλεκτικά ςφνκετα (άλλθ 2005, 2007) και δθμιουργοφνται από τθ ςυνζνωςθ δφο ανεξάρτθτων λζξεων. Αυτό που τα διαφοροποιεί από τισ άλλεσ δφο κατθγορίεσ ςφνκεςθσ είναι θ απουςία του δείκτθ ςφνκεςθσ -ο-. - ωσ προσ τθν φπαρξθ ι μθ κεφαλισ εξωκεντρικά (exocentric ι bahuvrihi, κατά τον ςανςκριτικό όρο): δεν ζχουν κεφαλι που ςθμαίνει ότι το γζνοσ και θ ςυντακτικι κατθγορία δεν προζρχονται από τα ςυνκετικά ςτοιχεία τθσ λζξθσ. Τόςο ςτθν Ελλθνικι όςο και ςε άλλεσ γλϊςςεσ απαντοφν ςφνκετεσ λζξεισ ςτισ οποίεσ το κεντρικό ςτοιχείο βρίςκεται εκτόσ τθσ εςωτερικισ δομισ τουσ. Για παράδειγμα, το κλαςικό εξωκεντρικό ςφνκετο τθσ Αγγλικισ redhead ( κοκκινοκζφαλοσ ) δε δθλϊνει το κεφάλι που είναι κόκκινο, αλλά αυτόν ι αυτό που ζχει κόκκινο κεφάλι. Είναι εμφανζσ ότι το βαςικό νόθμα και θ γραμματικι κατθγορία του ςυνκζτου δεν κακορίηεται από κανζνα από τα δφο ςυςτατικά του μζρθ. Συχνά τα ςφνκετα αυτά είναι ςθμαςιολογικά αδιαφανι. Ραραδείγματα εξωκεντρικϊν ςυνκζτων δίνονται ςτο (24). (24) παραδείγματα εξωκεντρικϊν ςυνκζτων: Ελλθνικι, Αγγλικι α. Ελλθνικι: ανοιχτοχζρθσ ςκλθρόκαρδοσ μεγαλοδφναμοσ αετοκζφαλοσ β. Αγγλικι: blockhead θλίκιοσ cutthroat αυτόσ που κόβει λαρφγγια butterfingers αυτόσ που αδυνατεί να κρατιςει κάτι ςτα χζρια του χωρίσ να του πζςει κάτω ενδοκεντρικά (endocentric): ζχουν κεφαλι (head), δθλ. το ςυςτατικό που κακορίηει τθ ςυντακτικι κατθγορία και τα μορφοςυντακτικά χαρακτθριςτικά τθσ ςφνκετθσ λζξθσ, όπωσ γζνοσ, αρικμό, πτϊςθ κτλ. Στθν Ελλθνικι βρίςκεται κυρίωσ (όχι πάντα) ςτα δεξιά τθσ δομισ, π.χ. (25) ενδοκεντρικά ςφνκετα με τθν κεφαλι ςτα δεξιά τθσ δομισ α. Ελλθνικι: ανεμόμυλοσ ψαρόςουπα φοινικόδαςοσ αυλόπορτα β. Αγγλικι: schoolteacher δάςκαλοσ

10 Δράση 5 ΕΠ bookseller bathroom βιβλιοπϊλθσ μπάνιο - ωσ προσ τθ ςχζςθ των όρων παρατακτικά (appositional ι dvandva, κατά τθν ςανςκριτικι ονομαςία): τα δφο ςυςτατικά παρατίκενται χωρίσ το ζνα να προςδιορίηει το άλλο. Τζτοιου είδουσ ςχθματιςμοί αποτελοφνται από ςτοιχεία που ανικουν ςτθν ίδια γραμματικι κατθγορία, δθλ. είναι ςυνδυαςμοί δφο ουςιαςτικϊν, δφο επικζτων ι δφο ρθμάτων, όπωσ φαίνεται ςτα ακόλουκα παραδείγματα: (26) παρατακτικά ςφνκετα: Ελλθνικι, Αγγλικι α. Ελλθνικι: ανεβοκατεβαίνω ιμα+ιμα μακρόςτενοσ Επίκετο+Επίκετο αλατοπίπερο Ουςιαςτικό+Ουςιαςτικό β. Αγγλικι: Austria-Hungary Ουςιαςτικό+Ουςιαςτικό Αυςτροουγγαρία Στα ςφνκετα των οποίων τα ςυςτατικά βρίςκονται ςε κζςθ παράταξθσ, όπωσ τα παραπάνω, αναμζνεται θ ςειρά των όρων να είναι ςχετικά ελεφκερθ. Ρράγματι, ςτθν Ελλθνικι (Ralli 1992: 157) υπάρχουν τζτοια παραδείγματα, όπου ζνα ςυςτατικό μπορεί να εμφανίηεται ωσ πρϊτο ι δεφτερο μζλοσ του ςυνκζτου χωρίσ μεταβολι ςτθ ςθμαςία του: ςτενόμακροσ/ μακρόςτενοσ, χιονόνερο/ νερόχιονο. Ωςτόςο, πολφ ςυχνά θ ςειρά των όρων δεν μεταβάλλεται κυρίωσ ςτα ονοματικά και ρθματικά ςφνκετα: αυγολζμονο/ *λεμόναυγο, ανοιγοκλείνω/ *κλεινανοίγω. Γι αυτά τα ςφνκετα κα μποροφςε κανείσ να επικαλεςκεί ςθμαςιοπραγματολογικοφσ λόγουσ, οι οποίοι κακορίηουν τθν προτίμθςθ για τθ ςυγκεκριμζνθ ςειρά όρων (Αναςταςιάδθ-Συμεωνίδθ 1996), π.χ. πθγαινοζρχομαι (πρϊτα «πθγαίνω» και μετά «ζρχομαι»), ψωμοτφρι (περιςςότερθ ποςότθτα «ψωμιοφ» και λιγότερθ «τυριοφ»), τρωγοπίνω (βαςικι ενζργεια είναι το «τρϊγω» και δευτερεφουςα είναι το «πίνω»). προςδιοριςτικά (ι εξαρτθμζνα) ςφνκετα, όπου το α ςυςτατικό ςε κζςθ μθ-κεφαλισ ζχει το ρόλο προςδιορίηοντοσ ςτοιχείου, ενϊ το β ςυςτατικό, αυτό ςε κζςθ κεφαλισ, ζχει το ρόλο προςδιοριηόμενου ςτοιχείου. Το προςδιορίηον ςτοιχείο προθγείται του προςδιοριηόμενου. Αυτόσ ο τφποσ ςφνκεςθσ είναι πολφ παραγωγικόσ ςτισ περιςςότερεσ γλϊςςεσ. Ραραδείγματα προςδιοριςτικϊν ςυνκζτων δίνονται ςτο (27). (27) προςδιοριςτικά ςφνκετα: Ελλθνικι, Αγγλικι α. Ελλθνικι: αγριοπερίςτερο τρελοκόριτςο ςτραβοκοιτϊ τυροςαλάτα β. Αγγλικι: housecleaning κακάριςμα ςπιτιοφ lemon tree λεμονιά

11 11 Σσγκριτική περιγραυή Αλβανικής Ελληνικής: Κευάλαιο 4 Παραγωγή Χαλαρά πολυλεκτικά ςφνθετα Οι πολυλεκτικοί ςφνκετοι ςχθματιςμοί, αν και ζχουν τθ μορφι ονοματικϊν φράςεων, ζχουν μορφολογικι υπόςταςθ. Διαφζρουν, ωςτόςο, από τα μονολεκτικά ςφνκετα, αφοφ τα ςυςτατικά τουσ εμφανίηουν χαλαρότερθ δομικι ςυνοχι, θ οποία μάλιςτα αποτυπϊνεται και ορκογραφικά με το ότι γράφονται ωσ δφο ανεξάρτθτεσ λζξεισ και με το ότι δεν υπάρχει δείκτθσ ςφνκεςθσ (άλλθ 2007). Ο ςχθματιςμόσ χαλαρϊν ςυνκζτων είναι πολφ παραγωγικόσ, ιδίωσ ςτα ειδικά επιςτθμονικά και τεχνικά λεξιλόγια. Ραραδείγματα χαλαρϊν πολυλεκτικϊν ςυνκζτων ςτθν Ελλθνικι είναι τα εξισ: (28) Επίκετο + Ουςιαςτικό α. τρίτοσ κόςμοσ (= οι «υπό ανάπτυξθ» χϊρεσ) β. παιδικι χαρά (= υπαίκριοσ χϊροσ με κοφνιεσ, τςουλικρεσ κτλ. για να παίηουν παιδιά) γ. μικρι οκόνθ (= τθλεόραςθ) (29) Ουςιαςτικό + Ουςιαςτικό ςε γενικι πτϊςθ α. ηϊνθ αςφαλείασ (=ςφςτθμα πρόςδεςθσ των επιβατϊν) β. κρζμα θμζρασ (= καλλυντικι κρζμα) γ. άρμα μάχθσ (=τανκ) (30) Ουςιαςτικό + Ουςιαςτικό ςε ονομαςτικι πτϊςθ α. νόμοσ πλαίςιο β. άνκρωποσ κλειδί γ. πίςςα ςκοτάδι δ. γυναίκα λάςτιχο Πςον αφορά τθ κζςθ τθσ κεφαλισ, απαντάται ςτα αριςτερά ςε κάποια πολυλεκτικά ςφνκετα, όπωσ: άνκρωποσ κλειδί, γυναίκα λάςτιχο, ηϊνθ αςφαλείασ, κτλ., ςε αντίκεςθ με τα πίςςα σκοτάδι, διαμάντι παιδί, κανόνι μακθτισ, αλλά και τα τρίτοσ κόςμοσ, δθμόςιοσ υπάλλθλοσ, πυρθνικόσ πόλεμοσ που ζχουν τθν κεφαλι ςτα δεξιά τθσ δομισ (Αναςταςιάδθ-Συμεωνίδθ 1986, 1996, άλλθ 2005, 2007) Σονιςμόσ ςυνθζτων Τα ςφνκετα τθσ Ελλθνικισ δεν παρουςιάηουν ομοιόμορφο τονικό ςχιμα, αλλά ο τόνοσ τουσ κακορίηεται από τθ μορφολογικι κατθγορία ςτθν οποία ανικουν. Ζτςι τα ςφνκετα με δομι *ΘΕΜΑ ΘΕΜΑ ΚΛΙΤΙΚΟ ΕΡΙΘΗΜΑ] τονίηονται ςυνικωσ ςτθν προπαραλιγουςα, εκτόσ εάν το επίκθμα φζρει εγγενείσ τονικζσ ιδιότθτεσ (π.χ. -τισ) οπότε και ζλκει τον τόνο (π.χ. κθριοδαμαςτισ). Τα ςφνκετα που τονίηονται ςτθν προπαραλιγουςα δεν παρουςιάηουν μετακίνθςθ ςε πτϊςεισ ςτισ οποίεσ ςε απλζσ/κλιτζσ λζξεισ ο τόνοσ μετακινείται ςτθν παραλιγουςα ι τθ λιγουςα, π.χ. κουκλόςπιτο, κουκλόςπιτου αλλά όχι *κουκλοςπίτου (βλ. επίςθσ ΕΡ ).

12 Δράση 5 ΕΠ (31) ςφνκετα [[ΘΕΜΑ ΘΕΜΑ] ΚΛΙΣΙΚΟ ΕΠΙΘΗΜΑ] (Nespor & Ralli 1996, άλλθ 2007, Nικολοφ 2008) μορφολογικι δομι φωνθτικι πραγμάτωςθ α. κουκλόςπιτο /kukl-o-spit-o/ [kuklo spito] < ku kla, spi ti β. αλατοπίπερο /alat-o-piper-o/ [alatopi pero] < ala ti, pipe ri γ. νυχτοιμεροσ /nixt-o-imer-os/ [nixtoi meros] < ni xta, (i)me ra δ. κθριοδαμαςτισ / iri-o- amas-ti s/ [ irjo amasti s] < iri o (Ο), ama zo () Ο τόνοσ ςτθν κατθγορία των ςφνκετων με δομι *ΘΕΜΑ ΛΕΞΗ] μπορεί να είναι είτε ςτθ ςυλλαβι που φζρει τόνο θ εςωτερικι, δθλ. θ πιο εγκιβωτιςμζνθ λζξθ του ςφνκετου, π.χ. χαρτοπετςζτα *χαρτ-ο-*πετςζτα+ ΛΕΞΗ ] ΛΕΞΗ < πετςζτα, είτε ςτθν προπαραλιγουςα, π.χ. λεμονόδαςοσ. Συχνά, ςε αυτό το είδοσ ςφνκεςθσ αναπτφςςεται ζνασ δευτερεφοντασ, ρυκμικισ φφςθσ, τόνοσ ςτθν πρϊτθ ςυλλαβι του α ςυνκετικοφ, π.χ. α ντι-καπνιςτισ, υ περ-πλιρθσ, με γαλοαπατεϊνασ, κτλ. (32) ςφνκετα [[ΘΕΜΑ [ΛΕΞΗ]] (Ralli 1992, Nespor & Ralli 1996, άλλθ 2007, Νικολοφ 2008, Revithiadou 2009) μορφολογικι δομι φωνθτικι πραγμάτωςθ α. νερομπογιά /ner-o-bo j-a / [nerobo a ] < nero, bo ja β. χαρτοπετςζτα /xart-o-petse t-a/ [xartopetse ta] < xarti, petse ta γ. τονοςαλάτα /ton-o-sala t-a/ [tonosala ta] < to nos, sala ta δ. νυχτοφφλακασ /nixt-o-filak-as/ [nixtofi lakas] < ni xta, fi lakas ε. παλιογυναίκα /palj-o- ine k-a/ [paljo ine ka] < paljo s, ine ka η. ψιλοβρζχω /psil-o-vrex-o/ [psilovre xo] < psilo s, vre xo Χαρακτθριςτικό των χαλαρϊν πολυλεκτικϊν ςυνκζτων είναι θ φπαρξθ δφο τόνων, o δεφτεροσ από τουσ οποίουσ είναι πιο ιςχυρόσ, όπωσ φαίνεται και ςτα ακόλουκα παραδείγματα: (33) ςφνκετα [[ΛΕΞΗ] [ΛΕΞΗ]] (Αναςταςιάδθ-Συμεωνίδθ 1996, Ralli & Stavrou 1998, άλλθ 2005, 2007, Νικολοφ 2008, Revithiadou 2009, μ.ά.) μορφολογικι δομι φωνθτικι πραγμάτωςθ α. νόμοσ πλαίςιο /nom-os plesi-o/ [no mosple sio] λζξθ κλειδί /le ksi kli i / [le ksikli i ]

13 13 Σσγκριτική περιγραυή Αλβανικής Ελληνικής: Κευάλαιο 4 Παραγωγή β. θλεκτρολόγοσ μθχανολόγοσ /ilektrolo os mixanolo os/ μεταφραςτισ διερμθνζασ /metafrasti s iermine as/ [ilektrolo os mixanolo os] [metafrasti s jiermine as] Κατηγοριακά χαρακτηριςτικά των ςυνθζτων Τα ςφνκετα τθσ Ελλθνικισ κατατάςςονται κυρίωσ ςτισ τρεισ μεγάλεσ γραμματικζσ κατθγορίεσ ανάλογα με τθν κατθγορία τθσ κεφαλισ τουσ: ουςιαςτικά, επίκετα και ριματα. α. ουςιαςτικά (34) ουςιαςτικό + ουςιαςτικό α. χιονόβροχο < χιόνι + βροχι β. νυχτολοφλουδο < νφχτα + λουλοφδι γ. οργανοπαίκτθσ < όργανο + παίκτθσ (35) επίκετο + ουςιαςτικό α. αςχθμόπαπο < άςχθμο + παπί β. ελαφρόπετρα < ελαφριά + πζτρα γ. τρελοκόριτςο < τρελό + κορίτςι (36) επίρρθμα + ουςιαςτικό α. εξϊπορτα < ζξω + πόρτα β. πιςωγφριςμα < πίςω + γφριςμα γ. κατωςζντονο < κάτω + ςεντόνι β. επίκετα (37) επίκετο + επίκετο α. αςπρόμαυροσ < άςπροσ + μαφροσ β. γλυκόξινοσ < γλυκόσ + ξινόσ γ. νοτιοδυτικόσ < νότιοσ + δυτικόσ (38) ουςιαςτικό + επίκετο α. νερόβραςτοσ < νερό + βραςτόσ β. λαομίςθτοσ < λαόσ + μιςθτόσ γ. κοςμοξάκουςτοσ < κόςμοσ + ξακουςτόσ (39) επίρρθμα + επίκετο α. αργοκίνθτοσ < αργά + κινθτόσ β. εξωςχολικόσ < ζξω + ςχολικόσ γ. πυκνοκατοικθμζνοσ < πυκνά + κατοικθμζνοσ

14 Δράση 5 ΕΠ γ. ριματα (40) ριμα + ριμα α. ανοιγοκλείνω < ανοίγω + κλείνω β. πθγαινοζρχομαι < πθγαίνω + ζρχομαι γ. αναβοςβινω < ανάβω + ςβινω (41) ουςιαςτικό +ριμα α. νυχτοπερπατϊ < νφχτα + περπατϊ β. αβγοκόβω < αβγό + κόβω γ. χαρτοπαίηω < χαρτί + παίηω (42) επίρρθμα + ριμα α. πιςωγυρίηω < πίςω + γυρίηω β. αργοπεκαίνω < αργά + πεκαίνω γ. ςιγοβράηω < ςιγά + βράηω Αξίηει να προςκζςουμε ότι υπάρχουν και ςφνκετα που ανικουν ςτθν κατθγορία του επιρριματοσ. Στθν ουςία τα ςφνκετα αυτά παράγονται δευτερογενϊσ από επικετικά ςφνκετα με τθν προςκικθ του παραγωγικοφ επικιματοσ α, π.χ. βορειοανατολικ-ά < βορειοανατολικόσ/ι/ό < βόρειοσ + ανατολικόσ φγκριςη ςφνθετων δομών Αλβανικήσ Ελληνικήσ (Καλομοίρα Νικολοφ) Από τθν αντιπαραβολικι εξζταςθ των ςφνκετων ςχθματιςμϊν των δφο υπό μελζτθ γλωςςϊν μποροφν να εξαχκοφν οι ακόλουκεσ γενικεφςεισ: Στθν Ελλθνικι τα ςφνκετα δεν αποτελοφνται ςυνικωσ από πλιρεισ λζξεισ, αλλά από κζματα (π.χ. ερυκρ-ό-δερμ-οσ). Στθν Αλβανικι ο πιο διαδεδομζνοσ τρόποσ ςχθματιςμοφ ςφνκετων λζξεων είναι θ ςυνζνωςθ ανεξάρτθτων λζξεων, όπωσ ακριβϊσ ςυμβαίνει ςτθν περίπτωςθ των πολυλεκτικϊν ςυνκζτων τθσ Ελλθνικισ. Ο δείκτθσ ςφνκεςθσ/ςυνδετικό φωνιεν είναι υποχρεωτικόσ ςτθν πλειονότθτα των ςφνκετων λζξεων τθσ Ελλθνικισ, ςε αντίκεςθ με τθν Αλβανικι, όπου θ παρουςία οποιουδιποτε ςυνδετικοφ ςτοιχείου μεταξφ των μελϊν του ςυνκζτου δεν είναι ςυςτθματικό φαινομζνο αλλά ςποραδικό. Πςον αφορά τον τονιςμό, τα ςφνκετα τθσ Αλβανικισ παρουςιάηουν ενιαίο τονικό ςχιμα: υπάρχουν δφο τόνοι, εκ των οποίων ο τόνοσ του δεφτερου ςυνκετικοφ είναι ο πρωτεφων όλθσ τθσ ςφνκετθσ δομισ. Με άλλα λόγια, ςτα ςφνκετα τθσ Αλβανικισ ο κφριοσ τόνοσ βρίςκεται ςτα δεξιό άκρο τθσ δομισ. Τα ςφνκετα τθσ Ελλθνικισ, από τθν άλλθ πλευρά, δεν παρουςιάηουν ομοιόμορφο τονικό ςχιμα. Η τονικι τουσ ςυμπεριφορά εξαρτάται από το είδοσ τθσ μορφολογικισ κατθγορίασ ςτθν οποία ανικουν. Με βάςθ το μορφολογικό τφπο ςτον οποίο ανικουν, εμφανίηουν τρία διαφορετικά τονικά ςχιματα (βλ, και πίνακα 1). Αν απομονϊςουμε, ωςτόςο, τθν τονικι ςυμπεριφορά των πολυλεκτικϊν ςφνκετων ςχθματιςμϊν τθσ Ελλθνικισ και τθν αντιπαραβάλουμε με εκείνθ των ςυνκζτων τθσ Αλβανικισ, κα διαπιςτϊςουμε μια ςθμαντικι ομοιότθτα: και τα δφο είδθ ςυνκζτων ζχουν δφο τόνουσ, εκ των οποίων ο ιςχυρότεροσ είναι ο δεφτεροσ.

15 15 Σσγκριτική περιγραυή Αλβανικής Ελληνικής: Κευάλαιο 4 Παραγωγή Ο Ρίνακασ 1 ςυνοψίηει τισ μορφολογικζσ κατθγορίεσ και τα τονικά ςχιματα των ςφνκετων λζξεων ςτθν Αλβανικι και Ελλθνικι. Ρίνακασ 1. Βαςικά είδθ ςφνκεςθσ Αλβανικισ-Ελλθνικισ Είδοσ ςφνθετου Aλβανική Ελληνική ΘΕΜΑ-ΘΕΜΑ Τόνοσ ΘΕΜΑ-ΛΕΞΗ Τόνοσ ΛΕΞΗ-ΛΕΞΗ Τόνοσ όχι όχι ναι κφριοσ ςτο β ςυνκετικό δευτερεφων ςτο α ςυνκετικό ναι ΡΡΛ ι Κατάλθξθ ναι κφριοσ ςτο β ςυνκετικό δευτερεφων ςτο α ςυνκετικό (προαιρετικά) ναι και ςτα δφο ςυνκετικά 4.2. Αρκτικόλεξα και ακρωνφμια (Καλομοίρα Νικολοφ) Ειςαγωγή: Αρκτικόλεξα/ ακρωνφμια Τα αρκτικόλεξα (initialisms, alphabetisms) είναι ςυντομευμζνοι λεξικοί τφποι που ςχθματίηονται από τα αρχικά γράμματα ι ςυμπλζγματα γραμμάτων πλιρων λζξεων ονοματικϊν φράςεων, που δθλϊνουν επωνυμίεσ οργανιςμϊν, επιχειριςεων, πολιτικϊν κομμάτων κτλ., π.χ. Ο.Σ.Ε. < Οργανιςμόσ Σθλεπικοινωνιϊν Ελλάδοσ. Μζςω τθσ διαδικαςίασ τθσ ςυντόμευςθσ 3 ιδθ υπαρκτϊν λεξικϊν μονάδων, το αρκτικόλεξο παραπζμπει ςε ιδθ υπάρχοντα αντικείμενα αναφοράσ για να καλφψει ζνα άλλο υφολογικό και χρθςτικό επίπεδο, λ.χ. τον προφορικό λόγο, ι για να καλφψει τισ ανάγκεσ οικονομικότερθσ εκφοράσ λόγου (βλ. Booij 2005). Στόχοσ αυτοφ του κεφαλαίου είναι ακριβϊσ θ περιγραφι αυτϊν των ςυντομευμζνων λεξικϊν τφπων ςτθν Αλβανικι (υποενότθτα ) και ςτθν Ελλθνικι (4.2.3.). Στθν τελευταία ενότθτα (4.2.4.) εξετάηονται ςυγκριτικά οι δφο γλϊςςεσ και εντοπίηονται τα ςθμεία τομισ και διαφοροποίθςθσ Αρκτικόλεξα/ακρωνφμια ςτην Αλβανική Τα ακρωνφμια τθσ Αλβανικισ αποτελοφν ςυντομευμζνουσ τφπουσ ονοματικϊν φράςεων που αντιςτοιχοφν ςε οργανιςμοφσ, εταιρείεσ, ιδρφματα, πολιτικά κόμματα και ονόματα κρατϊν. Ριο ςυγκεκριμζνα, ανικουν ςτθ γραμματικι κατθγορία των ουςιαςτικϊν και ειδικότερα ςτα κφρια ονόματα, γι αυτό και γράφονται με κεφαλαία γράμματα. Λόγω απουςίασ εξειδικευμζνων 3 Η ςυντόμευςθ ι ςφντμθςθ (abbreviation) είναι μια γενικι γλωςςικι διεργαςία κατά τθν οποία μια λζξθ ι φράςθ ςυντομεφεται, με διάφορεσ επιμζρουσ διεργαςίεσ, με αποτζλεςμα να προκφπτει μια νζα λζξθ (βλ. Αναςταςιάδθ-Συμεωνίδθ 1986: ). Μια από αυτζσ τισ επιμζρουσ διεργαςίεσ ςυντόμευςθσ είναι αυτι τθσ δθμιουργίασ αρκτικόλεξων και ακρωνυμίων, θ οποία είναι αποτζλεςμα «πολλαπλισ αποκοπισ», δθλαδι παράλειψθσ πολλϊν ςυςτατικϊν από μια λεξικι μονάδα.

16 Δράση 5 ΕΠ μελετϊν για τουσ ακρωνυμικοφσ ςχθματιςμοφσ τθσ Αλβανικισ, για τθν περιγραφι που παρακζτουμε ςτισ παρακάτω ενότθτεσ κα βαςιςτοφμε εξολοκλιρου ςτθ γραμματικι περιγραφι των Newmark et al. (1982) Σρόποσ ςχηματιςμοφ Η πλειονότθτα των ακρωνυμίων τθσ Αλβανικισ ςχθματίηεται από τα αρχικά γράμματα πλιρων λζξεων τθσ ονοματικισ φράςθσ από τθν οποία προζρχονται. Τα ακρωνφμια που ςχθματίηονται από τθ ςυνζνωςθ των αρχικϊν ςυλλαβϊν λζξεων είναι ιδιαίτερα ςπάνια ςτθν Αλβανικι. (43) α. ATSH < Agjensia Telegrafike Shqiptare Αλβανικό Τθλεγραφικό Ρρακτορείο β. NBSH < Ndërmarrja Bujqësore Shtetërore Εκνικι Αγροτικι Εταιρεία γ. OKB < Organizata e Kombeve të Bashkuara Οργανιςμόσ Ηνωμζνων Εκνϊν (Newmark et al. 1982: 177) Φωνητική πραγμάτωςη ακρωνυμίων Στθν Αλβανικι ςθμειϊνονται τρεισ τρόποι προφοράσ των ακρωνυμίων (Newmark et al. 1982: 177): κάκε γράμμα προφζρεται ανεξάρτθτα από το άλλο, με τον τρόπο που προφζρεται ςτο αλφάβθτο τθσ Αλβανικισ (αλφαβθτικι προφορά) το ακρωνφμιο προφζρεται ωσ μια απλι λζξθ, χωρίσ παφςθ μεταξφ των γραμμάτων και φζρει ζναν κφριο τόνο (ςυλλαβικι προφορά) το ακρωνφμιο ςυνδυάηει και τουσ δφο παραπάνω τρόπουσ πραγμάτωςθσ (44) αλφαβθτικι προφορά α. SMT [s m t ] β. NBSH [n b ] γ. PPSH [p p ] (45) ςυλλαβικι προφορά α. FUD [fud] β. NIQ [nik] (46) ςυνδυαςμόσ ςυλλαβικισ και αλφαβθτικισ προφοράσ α. NILRG [nilr g ] β. NTSHUS [n t us] γ. NTSHAP [n t ap] Πςον αφορά τον τονιςμό, όλα τα ακρωνφμια τθσ Αλβανικισ τονίηονται ςτθ λθκτικι ςυλλαβι, π.χ. SMT [s m t ], NTSHAP [n t ap], κτλ. (Newmark et al. 1982: 177).

17 17 Σσγκριτική περιγραυή Αλβανικής Ελληνικής: Κευάλαιο 4 Παραγωγή Γζνοσ Τα ακρωνφμια ςτθν Αλβανικι φζρουν το ονοματικό χαρακτθριςτικό του γζνουσ το οποίο πραγματϊνεται ςτο κλιτικό τουσ επίκθμα (βλ. υποενότθτα ). Διακρίνονται ςε αρςενικά και κθλυκά ακρωνφμια και το γζνοσ τουσ κακορίηεται από τον τρόπο πραγμάτωςθσ του ακρωνυμίου. Ζτςι, ςτθν περίπτωςθ που το ακρωνφμιο λιγει ςε τονιςμζνο φωνιεν, τότε είναι κθλυκοφ γζνουσ και κα λάβει το αντίςτοιχο κλιτικό επίκθμα, π.χ. NBSH-ja. Αν λιγει ςε ςφμφωνο, είναι αρςενικό και δζχεται τα κλιτικά επικιματα των αρςενικϊν ουςιαςτικϊν, π.χ. FUD-i. Σφμφωνα με τουσ Newmark et al. (1982: 178), τα ακρωνφμια που πραγματϊνονται με αλφαβθτικι προφορά είναι ςτο ςφνολό τουσ κθλυκοφ γζνουσ, εκείνα που προφζρονται κατά το ςυλλαβικό τρόπο είναι ωσ επί το πλείςτον αρςενικοφ γζνουσ (με εξαίρεςθ κάποια δάνεια ακρωνφμια του τφπου NATO, UNESCO, κτλ.) και όςα ςυνδυάηουν δφο τρόπουσ εκφοράσ μπορεί να είναι είτε αρςενικά είτε κθλυκά ανάλογα με το είδοσ του λθκτικοφ τεμαχίου Κλίςη Τα ακρωνφμια τθσ Αλβανικισ, ςε αντίκεςθ με τθν Ελλθνικι, διακζτουν κλίςθ για τθν πτϊςθ και τθν οριςτικότθτα όπωσ τα κοινά ουςιαςτικά. Η προςκικθ των πτωτικϊν επικθμάτων εξαρτάται από το γζνοσ του ακρωνυμίου. Ζτςι οι κλιτοί τφποι του ενικοφ ςχθματίηονται με τθν προςκικθ (α) κάποιου από τα επικιματα: -ja, -së, -në για τα κθλυκά, ι (β) κάποιου από τα επικιματα -i,-it, -in για τα αρςενικά. Η προςάρτθςθ των πτωτικϊν επικθμάτων ςτα ακρωνφμια δθλϊνεται ςτο γραπτό λόγο με το ενωτικό (-). (47) πτωτικά επικιματα ακρωνυμίων τθσ Αλβανικισ ΘΗΛΥΚΑ ΑΣΕΝΙΚΑ α. OKB-ja FUD-i OKB-SG.NOM.DEF FUD-SG.NOM.DEF β. OKB-së FUD-it OKB-SG.GEN/DAT/ACC.DEF FUD-SG.GEN/DAT/ABL.DEF γ. OKB-në FUD-in OKB-SG.ABL.DEF FUD-SG.ACC.DEF (Newmark et al. 1982: 177) Αρκτικόλεξα/ ακρωνφμια ςτην Ελληνική Τα αρκτικόλεξα τθσ Ελλθνικισ είναι άκλιτα, ανικουν ςτθ γραμματικι κατθγορία των ουςιαςτικϊν και ειδικότερα ςτα κφρια ονόματα, γι αυτό και αποδίδονται με κεφαλαιογράμματθ γραφι (για μια αναλυτικι περιγραφι των αρκτικόλεξων τθσ Ελλθνικισ, βλ. Αναςταςιάδθ-Συμεωνίδθ 1986). (48) α. Ο.Τ.Ε. [ ] < Οργανιςμόσ Σθλεπικοινωνιϊν Ελλάδοσ β. ΕΛ.ΤΑ [elta ] < Ελλθνικά Σαχυδρομεία γ. Δ.Ν.Τ. [ u] [nu] [tu]/ < Διεκνζσ Νομιςματικό Σαμείο Πταν θ ςυντομευμζνθ φράςθ περιζχει λειτουργικζσ λζξεισ (άρκρα, προκζςεισ, ςυνδζςμουσ), αυτζσ ςυνικωσ απορρίπτονται (Αναςταςιάδθ Συμεωνίδθ 1986; Vazou & Xydopoulos 2007), π.χ.

18 Δράση 5 ΕΠ Κ.Ε.Α.Δ.Ε.Α. < Κζντρο για τθν Εκνικι Ανεξαρτθςία, τθ Διεκνι Ειρινθ και τον Αφοπλιςμό, αλλά όχι πάντα, π.χ. Α.ΜΕ.Α. < Άτομα με Αναπθρίεσ. Τα αρκτικόλεξα είναι προϊόντα του γραπτοφ λόγου και θ δθμιουργία τουσ υπακοφει μόνο ςε ορκογραφικοφσ κανόνεσ και όχι ςε φωνολογικοφσ ι μορφολογικοφσ. Απόδειξθ γι αυτό είναι ότι (α) υπάρχουν αρκτικόλεξα που δε χρθςιμοποιοφνται ςτον προφορικό λόγο, π.χ. Ε.Ε.Ε.Ε (<Ελλθνικι Εταιρεία Επιχειρθςιακϊν Ερευνϊν) ι Ε..Ν.Γ.Π. (< Εταιρεία Σπουδϊν Νεοελλθνικοφ Ρολιτιςμοφ και Γενικισ Ραιδείασ) και (β) πολλά αρκτικόλεξα ςχθματίηονται με τα αρκτικά γραφιματα και όχι με τα αρκτικά φωνιματα τθσ ονοματικισ φράςθσ από τθν οποία προζρχονται, π.χ. Ε.Ο.Κ. (<Ευρωπαϊκι Οικονομικι Ζνωςθ), αν και θ δεφτερθ λζξθ αρχίηει από το φκόγγο /i/. Με άλλα λόγια, οι ςυντομευμζνοι ςχθματιςμοί δθμιουργοφνται ανεξάρτθτα από το γεγονόσ αν είναι δυνατόν να προφερκοφν και ζχουν κακαρά γραφθματικό χαρακτιρα. Πςα αρκτικόλεξα ςυνιςτοφν προφερτζσ μονάδεσ, καταφζρνουν, δθλαδι, να περάςουν ςτον προφορικό λόγο, π.χ. ΟΣΕ, ΕΛΣΑ, κτλ., ονομάηονται από τουσ περιςςότερουσ ερευνθτζσ 4 ωσ ακρωνφμια (acronyms). Αξίηει να ςθμειωκεί ότι ςτθν Ελλθνικι, θ δθμιουργία αρκτικόλεξων και ακρωνυμίων κεωρείται ωσ μια διεργαςία εμπλουτιςμοφ του λεξικοφ με πολφ υψθλό βακμό παραγωγικότθτασ. Στισ ενότθτεσ που ακολουκοφν παρουςιάηονται τα κυριότερα μορφολογικά και φωνολογικά χαρακτθριςτικά αυτϊν των ςυντομευμζνων λεξικϊν ςχθματιςμϊν Σρόποσ ςχηματιςμοφ Τα αρκτικόλεξα/ακρωνφμια δθμιουργοφνται από τθ γραμμικι ςυνζνωςθ των αρκτικϊν γραφθμάτων, αρκτικϊν ςυλλαβϊν ι μζρουσ των αρκτικϊν ςυλλαβϊν. Ριο ςυγκεκριμζνα, υπάρχουν τρεισ τρόποι ςχθματιςμοφ αρκτικόλεξων ςτα ελλθνικά (Αναςταςιάδθ-Συμεωνίδθ 1986): με αντιγραφι των αρκτικϊν γραμμάτων πλιρων λζξεων τθσ ονοματικισ φράςθσ από τθν οποία προζρχεται, π.χ. Δ.Ε.Η., Α.Ε.Κ., Φ.Π.Α., Α.Φ.Μ. με αντιγραφι των αρκτικϊν ςυλλαβϊν [(φμφωνο)+φ(ωνιεν)+ ι μζροσ των αρκτικϊν ςυλλαβϊν [Φ(ωνιεν) + (φμφωνο)+ των λζξεων, π.χ. ΕΛ.ΣΑ, ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ. από το ςυνδυαςμό των δφο παραπάνω τρόπων, π.χ. Ο.ΠΕ.Κ., ΠΑ.Ο.Κ., Ε.ΤΔ.Α.Π. Η λεξικι υπόςταςθ των ακρωνυμίων αποδεικνφεται από το ότι οι ςχθματιςμοί αυτοί (α) υποβάλλονται ςε μορφολογικζσ διαδικαςίεσ παραγωγισ, (β) φζρουν γραμματικά χαρακτθριςτικά (γ) εμφανίηουν εννοιακά χαρακτθριςτικά (πολυςθμία, ομωνυμία). Ασ δοφμε ςυγκεκριμζνεσ λεπτομζρειεσ ςχετικά με αυτζσ τισ ιδιότθτζσ τουσ. Τα ακρωνφμια ςυμπεριφζρονται ωσ κοινά κζματα από τα οποία, με τθν προςάρτθςθ παραγωγικϊν επικθμάτων δθμιουργοφνται νζεσ παράγωγεσ λζξεισ, όπωσ επίκετα (π.χ. νατοϊκόσ, εξωοτεϊκόσ), ονόματα (π.χ. δαπίτθσ, παςοκτηισ), μεγεκυντικά (π.χ. αεκάρα, παοκάρα). Η πλειονότθτα των παράγωγων λζξεων που ζχουν ωσ βάςθ ακρωνφμια προζρχονται από το ςτρατιωτικό, πολιτικό και ακλθτικό λεξιλόγιο. Τα ακρωνφμια, αν και είναι άκλιτα, φζρουν ονοματικά γραμματικά χαρακτθριςτικά, π.χ. γζνουσ και αρικμοφ, που πραγματϊνονται ςτο άρκρο που τα ειςάγει. Τα χαρακτθριςτικά που φζρουν είναι ςυνικωσ τθσ λζξθσ κεφαλισ τθσ φράςθσ από τθν οποία προζρχονται, π.χ. θ ΔΕΗ (Δθμόςια Επιχείρθςθ Ηλεκτριςμοφ), τα ΗΛΠΑΠ (Ηλεκτροκίνθτα Λεωφορεία Ρεριοχισ Ακθνϊν Ρειραιϊσ) (Ξυδόπουλοσ 4 Cannon (1989), Bat-el (1994), Booij (2005), Aronoff & Fudeman (2005), Vazou & Xydopoulos (2007), Ξυδόπουλοσ (2008), μεταξφ άλλων.

19 19 Σσγκριτική περιγραυή Αλβανικής Ελληνικής: Κευάλαιο 4 Παραγωγή 2008). Σε κάποιεσ περιπτϊςεισ παρατθρείται και ςφγχυςθ ωσ προσ το γζνοσ, π.χ. ο/το ΗΑΠ (αντί του οι ΗΑΠ < Ηλεκτρικοί Σιδθρόδρομοι Ακθνϊν Ρειραιϊσ), λόγω του ότι οι ομιλθτζσ τείνουν να ςυςχετίηουν το γζνοσ με τθν οντότθτα τθν οποία δθλϊνουν (βλ. ο/το ΗΑΠ: ο ςιδθρόδρομοσ/ το τρζνο) (Αναςταςιάδθ-Συμεωνίδθ 1986: ). Σε ςχζςθ με τα εννοιακά 5 χαρακτθριςτικά, τα ακρωνφμια, ςφμφωνα με τον Ξυδόπουλο (2008), μπορεί να είναι είτε πολφςθμα, δθλ. να διακζτουν περιςςότερεσ τθσ μίασ ςθμαςίεσ, είτε ομϊνυμα, δθλ. να εμφανίηονται με κοινοφσ φωνθτικοφσ και ορκογραφικοφσ τφπουσ Φωνητική πραγμάτωςη αρκτικόλεξων/ακρωνυμίων Υπάρχουν τρεισ τρόποι προφοράσ των αρκτικόλεξων τθσ Ελλθνικισ (Αναςταςιάδθ-Συμεωνίδθ 1986, Vazou & Xydopoulos 2007, Νικολοφ 2010) : α) το αρκτικόλεξο προφζρεται ωσ μια απλι λζξθ, χωρίσ παφςθ μεταξφ των γραμμάτων και φζρει ζναν κφριο τόνο (49), β) κάκε γράμμα προφζρεται ανεξάρτθτα από το άλλο, με τον τρόπο που προφζρεται ςτο αλφάβθτο τθσ Ελλθνικισ (50), γ) ςε περιπτϊςεισ που το αρκτικόλεξο δεν είναι προφερτό και προκφπτουν δυςπρόφερτα ςυμφωνικά ςυμπλζγματα παρατθρείται επζνκεςθ φωνιεντοσ. Τα επενκετικά φωνιεντα που εμφανίηονται ςτα αρκτικόλεξα τθσ Ελλθνικισ είναι τα υψθλά φωνιεντα /u/ και /i/ (51). (49) ςυλλαβικι προφορά α. Ο.Τ.Ε. [ote ] β. Α.Σ.Ε.Ρ. [ase p] (50) αλφαβθτικι προφορά α. Κ.Κ.Ε. [ka pa ka pa e psilon] β. Α.Ε. [a lfa e psilon] (51) επζνκεςθ /i/, /u/ α. Ρ.Ρ.Σ.Ρ. [pi pi si pi ] β. Δ.Σ. [ u su ] Οι δφο τελευταίοι τρόποι πραγμάτωςθσ των αρκτικόλεξων υπογραμμίηουν και τθν ιδιαιτερότθτά τουσ ωσ λεξικζσ μονάδεσ, κακϊσ δείχνουν τουσ μθχανιςμοφσ που επιςτρατεφονται από τθ γλϊςςα προκειμζνου να αποφευχκοφν διαδοχικζσ ακολουκίεσ φωνθμάτων που δεν είναι αποδεκτζσ από το φωνολογικό ςφςτθμα τθσ Ελλθνικισ, π.χ. ** s], *[ppsp+. Επιπλζον, ςτισ 5 Τα ακρωνφμια, ςφμφωνα με το Ξυδόπουλο (2008), μπορεί να είναι είτε πολφςθμα (π.χ. ΟΤΕ) είτε ομϊνυμα (π.χ. ΔΟΕ): - ΟΣΕ: (α) ο λογαριαςμόσ του ΟΤΕ: πλιρωςα τον ΟΣΕ, (β) ο τεχνικόσ του ΟΤΕ: ιρκε ο ΟΣΕ να μου φτιάξει το τθλζφωνο, (γ) θ μετοχι του ΟΤΕ: αγόραςα ΟΣΕ ςε καλι τιμι, (δ) το τιμολόγιο του ΟΤΕ: ακρίβυνε πάλι ο ΟΤΕ. - ΔΟΕ < (α) Διδαςκαλικι Ομοςπονδία Ελλάδασ, (β) Διεκνισ Ολυμπιακι Επιτροπι, (γ) Διεκνισ Οργάνωςθ Εργαςίασ. Η ομωνυμία πολλζσ φορζσ παρατθρείται και μεταξφ ενόσ λεξικοποιθμζνου ακρωνυμίου και μιασ υπάρχουςασ λζξθσ του γενικοφ λεξιλογίου, π.χ. ΕΤ (Εκνικό Σφςτθμα Υγείασ) εςφ (προςωπικι αντωνυμία), ΕΜΠΡΟ (Εταιρεία Μελζτθσ Ρροβλθμάτων Συλλογικϊν) εμπρόσ (επίρρθμα) για ευκολότερθ απομνθμόνευςθ και ανάκλθςθ από τουσ ομιλθτζσ (Αναςταςιάδθ-Συμεωνίδθ 1986: 234).

20 Δράση 5 ΕΠ παραπάνω κατθγορίεσ προςτίκεται μια υβριδικι ομάδα αρκτικόλεξων που ςυνδυάηει δφο από τουσ τρόπουσ εκφοράσ που προαναφζρκθκαν. Ζτςι, τα αρκτικόλεξα πραγματϊνονται ςυνδυάηοντασ είτε τθν αλφαβθτικι προφορά ςυμφϊνου και τθ ςυλλαβικι προφορά φωνιεντοσ (52) είτε τθ ςυλλαβικι προφορά φωνιεντοσ και τθν επζνκεςθ των φωνθζντων /i/ ι /u/ (53). (52) α. Φ.Ρ.Α. [fipia ] β. Α.Φ.Μ. [afimi ] γ. Μ.Μ.Ε. [mimie ] (53) α. Δ.Ν.Τ. [ unutu ] β. Α.Ρ.Θ. [apuκu ] υλλαβική δομή Με βάςθ τα ςυλλαβικά καλοφπια που εμφανίηουν, τα ακρωνφμια διακρίνονται ςε μονοςφλλαβα, διςφλλαβα, τριςφλλαβα και τετραςφλλαβα. Το μζγεκοσ των περιςςότερων ακρωνυμίων είναι μίασ ι δφο ςυλλαβϊν. Τα τριςφλλαβα αν και απαντοφν δεν είναι ιδιαίτερα ςυχνά, ενϊ τα τετραςφλλαβα ακρωνφμια είναι πολφ περιοριςμζνα. Σε γενικζσ γραμμζσ, το μζγεκοσ του ακρωνυμίου φαίνεται να είναι άρρθκτα ςυνδεδεμζνο με τθ ςυλλαβικι του δομι. Ππωσ κα δοφμε και πιο αναλυτικά παρακάτω, όςο αυξάνεται ο αρικμόσ των ςυλλαβϊν ςε ζναν ακρωνυμικό ςχθματιςμό, τόςο περιςςότερο απλοποιείται θ ςυλλαβικι δομι. Ζτςι, τα μονοςφλλαβα ακρωνφμια εμφανίηουν πιο περίπλοκθ ςυλλαβικι δομι, παραβιάηοντασ ςε μεγαλφτερο βακμό τουσ φωνοτακτικοφσ περιοριςμοφσ τθσ Ελλθνικισ ςε ςχζςθ με τουσ πολυςφλλαβουσ ςυντομευμζνουσ τφπουσ. Ριο αναλυτικά, τα μονοςφλλαβα ακρωνφμια τθσ Ελλθνικισ ςυνιςτοφν λζξεισ που αποτελοφνται από μία και μόνο ςυλλαβι. 6 Τα περιςςότερα μονοςφλλαβα ακρωνφμια εμφανίηονται με τθ μορφι κλειςτϊν ςυλλαβϊν, και μάλιςτα του τφπου ΣΦΣ (Σφμφωνο-Φωνιεν- Σφμφωνο) (Vazou & Xydopoulos 2007). Το ςφμφωνο που καταλαμβάνει τθ κζςθ εξόδου, ειδικά ςτο τζλοσ τθσ λζξθσ, μπορεί να είναι είτε ζνα από τα αποδεκτά από το φωνολογικό ςφςτθμα τθσ Ελλθνικισ ςφμφωνα (*n+ ι *s]) (54α), είτε μθ αποδεκτό, παραβιάηοντασ τουσ φωνοτακτικοφσ περιοριςμοφσ τθσ γλϊςςασ (54β). (54) το ςυχνότερο μονοςφλλαβο ςχιμα (Φ) α. Γ.Ε.Ν. [ n] Ρ.Α.Σ [ s] β. Κ.Ε.Ρ. [ke p] Φ.Ε.Κ. [fe k] Δ.Ε.Θ. *ð κ+ Η ςυλλαβικι δομι των (προφερτϊν) μονοςφλλαβων ακρωνυμίων ποικίλλει και πολλζσ φορζσ παραβιάηει τθ ςυλλαβικι δομι τθσ Ελλθνικισ. Ριο ςυγκεκριμζνα, τα ακρωνφμια διακζτουν 6 Οι μονοςφλλαβεσ λζξεισ είναι γενικά επιτρεπτζσ, αλλά αρκετά περιοριςμζνεσ ςτο φωνολογικό ςφςτθμα τθσ Ελλθνικισ, π.χ. ηω, πεσ, κεσ, κτλ.

21 21 Σσγκριτική περιγραυή Αλβανικής Ελληνικής: Κευάλαιο 4 Παραγωγή ςυλλαβικοφσ τφπουσ, όπωσ: (i) ΣΣΦ με ςφνκετεσ εμβάςεισ (55α), (ii) ΦΣ, που ςτεροφνται ζμβαςθσ και με μθ αποδεκτό ςφμφωνο ςε κζςθ εξόδου (55β), (iii) ΦΣΣ που ςτεροφνται ζμβαςθσ και θ ζξοδοσ καταλαμβάνεται από διμελζσ ςυμφωνικό ςφμπλεγμα (55γ), (iv) ΣΣΦΣ με ςφνκετθ ζμβαςθ και με αποδεκτό ι μθ αποδεκτό ςφμφωνο ςε κζςθ εξόδου (55δ), (v) ΣΦΣΣ με μθ αποδεκτά ςυμφωνικά ςυμπλζγματα ςε κζςθ εξόδου (55ε), (vi) ΣΣΣΦ με (/μθ) αποδεκτά τριμελι ςυμφωνικά ςυμπλζγματα (55η), και (vii) ΣΦ, δθλαδι ςυλλαβζσ που διακζτουν μόνο τθν ζμβαςθ και τον πυρινα τουσ (55θ). Ωςτόςο, αυτό το τελευταίο ςχιμα είναι και το λιγότερο διαδεδομζνο ςτουσ υπό εξζταςθ λεξικοφσ τφπουσ. (55) ςυλλαβικά ςχιματα μονοςφλλαβων ακρωνυμίων α. ΣΣΦ ΚΝΕ [ ] β. ΦΣ ΟΛ [ l] γ. ΦΣΣ ΕΤ [ rt] δ. ΣΣΦΣ ΜΝΕΣ [ s]/ ΚΤΕΛ [ l] ε. ΣΦΣΣ ΧΑΝΘ [ n κ] η. ΣΣΣΦ ΣΚΛΕ [ ] θ. ΣΦ Δ.Α. [ ] Η Ελλθνικι επιτρζπει ςφνκετεσ εμβάςεισ, αλλά μόνο ζνα ςφμφωνο νομιμοποιείται κάκε φορά ςε κζςθ εξόδου. Επομζνωσ, θ παρουςία οποιουδιποτε ςυμφωνικοφ ςυμπλζγματοσ ςε κζςθ εξόδου ςυλλαβισ αποκλίνει από το φωνολογικό ςφςτθμα τθσ γλϊςςασ. Πςον αφορά τα διςφλλαβα ακρωνφμια, υπάρχουν τφποι που δεν παραβιάηουν τθ ςυλλαβικι δομι τθσ Ελλθνικισ (π.χ. ΙΚΑ, ΔΕΗ), αλλά και τφποι που τθ παραβιάηουν και ειδικά ςε ό,τι αφορά τα ςφμφωνα/ςυμφωνικά ςυμπλζγματα ςε κζςθ εξόδου (π.χ. ΑΕΠ, ΠΑΟΚ, ΠΟΠΕΡΣ). Τα ςυλλαβικά ςχιματα των διςφλλαβων ακρωνυμίων δεν παρουςιάηουν τον ίδιο βακμό πολυπλοκότθτασ ςε ςχζςθ με τουσ μονοςφλλαβουσ ςυντομευμζνουσ τφπουσ, χωρίσ αυτό όμωσ να αποκλείει τισ ςφνκετεσ διςφλλαβεσ δομζσ. Τα ακόλουκα παραδείγματα είναι ενδεικτικά. (56) πολφπλοκα ςυλλαβικά ςχιματα διςφλλαβων ακρωνυμίων α..φ Δ.Μ.Ε.Ο. [ o] ΤΣΜΕΔΕ [ e] β. (Σ) ΥΡ.Ε.Ρ.Θ. [ pκ+ Ρ.Ο.Σ.Ρ.Ε..Τ [pospert] Τα τριςφλλαβα και τετραςφλλαβα ακρωνφμια παρουςιάηουν αρκετά πιο απλι ςυλλαβικι δομι. Τα ςυλλαβικά τουσ ςχιματα είτε περιλαμβάνουν αποκλειςτικά ανοιχτοφ τφπου ςυλλαβζσ ((Σ)Φ) είτε ςυνδυάηουν ανοιχτζσ ςυλλαβζσ με μία μόνο κλειςτι ςυλλαβι ((Σ)ΦΣ). Στα διςφλλαβα, τριςφλλαβα και τετραςφλλαβα ακρωνφμια, πζραν τθσ ςυλλαβικισ δομισ, ςθμαντικό ρόλο διαδραματίηει και ο τονιςμόσ (βλ. υποενότθτα ).

22 Δράση 5 ΕΠ Σονιςμόσ Τα διςφλλαβα ακρωνφμια εμφανίηουν δφο ςυλλαβικά καλοφπια, με βάςθ τθ κζςθ του τόνου. Τα ακρωνφμια αυτά μπορεί να είναι είτε οξφτονα (57α), είτε παροξφτονα (57β). (57) ςυλλαβικά καλοφπια διςφλλαβων ακρωνυμίων α. (ςς ) Α.Σ.Ε.Ρ. [ase p] Ε.Ο.Τ. [eo t] Ο.Ρ.Α.Ρ. [ p] β. (ς ς) Ρ.Α.Ο.Κ Ε.Κ.ΡΑ Ι.Κ.Α. [pa ok] [ kpa] [ ka] Τα τριςφλλαβα ακρωνφμια εμφανίηουν επίςθσ δφο προςωδιακά καλοφπια με βάςθ τον τονιςμό. Το μεγαλφτερο μζροσ των δεδομζνων καταδεικνφει ότι ο τόνοσ τείνει να φζρεται από τθ λθκτικι ςυλλαβι των τριςφλλαβων ακρωνυμίων (58α). Ωςτόςο, ςθμαντικι είναι και θ φπαρξθ παροξφτονων τριςφλλαβων τφπων (58β). Η πλειονότθτα των τετραςφλλαβων ακρωνυμίων τονίηεται ςτθ λιγουςα (59α), με ελάχιςτεσ εξαιρζςεισ τονιςμοφ ςτθν παραλιγουςα (59β). (58) ςυλλαβικά καλοφπια τριςφλλαβων ακρωνυμίων α. (ςςς )/ (ςς ς) Α.Σ.Ο.Ε.Ε. [asoe ] Τ.Ε.Ρ.Α.Ε.Σ. [ s] Δ.Ν.Τ. [ ] Α.Φ.Μ. [ ] β. (ςς ς) Ο.Α.Κ.Α Ι.Δ.ΕΚ.Ε [oa ka] [ið ce] (59) ςυλλαβικά καλοφπια τετραςφλλαβων ακρωνυμίων α. (ςςςς ) Υ.ΡΕ.ΧΩ.ΔΕ. [ipexo e ] Τ.Ε.Α.Ρ.Ο.Κ.Α. [ ] β. (ςςς ς) ΕΛ.ΒΙ.ΕΛΑ. [ la] Η κζςθ του τόνου ςτα ακρωνφμια τθσ Ελλθνικισ δεν είναι ςτακερι, ωςτόςο περιορίηεται ςτισ δφο τελευταίεσ ςυλλαβζσ. Αξιοςθμείωτο είναι ότι τα τετραςφλλαβα ακρωνφμια -όπωσ και τα τριςφλλαβα- δεν τονίηονται ποτζ ςτθν προπαραλιγουςα (Vazou & Xydopoulos 2007), παρά το γεγονόσ ότι αποτελεί ζνα αποδεκτό τονικό ςχιμα αντίςτοιχων ςε αρικμό ςυλλαβϊν

23 23 Σσγκριτική περιγραυή Αλβανικής Ελληνικής: Κευάλαιο 4 Παραγωγή μορφολογικϊν λζξεων τθσ Ελλθνικισ, π.χ. απόγευμα. Συχνά τα ακρωνφμια παράγονται με δφο διαφορετικά τονικά καλοφπια: (60) ποικιλία τονικϊν ςχθμάτων α. [ ka]/ [ ] Ο.Α.Κ.Α. β. *ð j+/ *ð ] Δ.Ο.Υ. γ. [ te]/ [ ] Σ.Ε.Λ.Ε.Τ.Ε. Τα ακρωνφμια ςτεροφνται κλιτικϊν επικθμάτων, και γενικότερα, εςωτερικισ μορφολογικισ δομισ. Δεδομζνου ότι θ Ελλθνικι είναι ςφςτθμα λεξικοφ τονιςμοφ με μορφολογικά κακοριςμζνο τόνο (Revithiadou 1999), θ ζλλειψθ μορφολογικισ πλθροφορίασ προκαλεί ςφγχυςθ ςτουσ ομιλθτζσ ωσ προσ τον τονιςμό των ακρωνυμίων φγκριςη ακρωνυμικών ςχηματιςμών Αλβανικήσ-Ελληνικήσ Από τθ ςυγκριτικι εξζταςθ των ακρωνυμικϊν ςχθματιςμϊν των δφο υπό μελζτθ γλωςςϊν μποροφν να εξαχκοφν οι ακόλουκεσ γενικεφςεισ: Και οι δφο γλϊςςεσ χρθςιμοποιοφν ωσ βαςικό τρόπο ςχθματιςμοφ των ςυντομευμζνων λεξικϊν τφπων τθν αντιγραφι του αρκτικοφ τεμαχίου πλιρων ονοματικϊν φράςεων. Στθν Αλβανικι ωςτόςο, ςε αντίκεςθ με τθν Ελλθνικι, απουςιάηει ο τρόποσ ςχθματιςμοφ που ςτθρίηεται ςτθν αντιγραφι ςυλλαβϊν ι μζροσ αυτϊν. Τα ακρωνφμια αποτελοφν άκλιτα ουςιαςτικά ςτθν Ελλθνικι, ενϊ ςτθν Αλβανικι μαρκάρονται ωσ προσ τθν κλίςθ και το γζνοσ, εφόςον επιδζχονται κλιτικό επίκθμα. Το γζνοσ ςτα ακρωνφμια τθσ Ελλθνικισ δθλϊνεται αποκλειςτικά ςτο άρκρο που τα προςδιορίηει. Ιδιαίτερο ενδιαφζρον παρουςιάηουν τα ακρωνφμια τθσ Αλβανικισ ωσ προσ τον κακοριςμό του γζνουσ, ο οποίοσ ςυνδζεται άμεςα με φωνολογικοφσ παράγοντεσ και πιο ςυγκεκριμζνα με το είδοσ του λθκτικοφ τεμαχίου του ακρωνυμίου (αν, δθλαδι, το τελικό τεμάχιο είναι φωνιεν ι ςφμφωνο). Πςον αφορά τθ φωνθτικι πραγμάτωςθ, οι ακρωνυμικοί ςχθματιςμοί και των δφο γλωςςϊν παρουςιάηουν αρκετά ςθμεία τομισ. Μία βαςικι τουσ διαφοροποίθςθ ςυνδζεται με τον τονιςμό, εφόςον ςτθν Αλβανικι τα ακρωνφμια τονίηονται αποκλειςτικά ςτθ λιγουςα, ενϊ ςτθν Ελλθνικι ο τόνοσ μπορεί να φζρεται είτε από τθ λιγουςα είτε από τθν παραλιγουςα. Οι παραπάνω γενικεφςεισ παρουςιάηονται πιο παραςτατικά με τθ μορφι του Ρίνακα 2:

24 Δράση 5 ΕΠ Ρίνακασ 2. Ακρωνυμικοί ςχθματιςμοί Αλβανικισ-Ελλθνικισ Αρκτικόλεξα/Ακρωνύμια Αλβανική Ελληνική Σρόποσ ςχηματιςμοφ με αντιγραφι των αρκτικϊν γραμμάτων πλιρων λζξεων τθσ ονοματικισ φράςθσ από τθν οποία προζρχεται με αντιγραφι των αρκτικϊν γραμμάτων πλιρων λζξεων με αντιγραφι ςυλλαβϊν ι μζρουσ τθσ ςυλλαβισ πλιρων λζξεων με ςυνδυαςμό των δφο παραπάνω τρόπων Φωνητική πραγμάτωςη αλφαβθτικι προφορά ςυλλαβικι προφορά ςυνδυαςμόσ αλφαβθτικισ- ςυλλαβικισ προφοράσ αλφαβθτικι προφορά ςυλλαβικι προφορά ςυνδυαςμόσ αλφαβθτικισ- ςυλλαβικισ προφοράσ Σόνοσ ςτθν τελευταία ςυλλαβι του ακρωνυμίου (λιγουςα) Γζνοσ μαρκάρεται μορφολογικά ςτα κλιτικά επικιματα εξαρτάται από φωνολογικοφσ παράγοντεσ (είδοσ λθκτικοφ τεμαχίου) Κλίςη ναι κλιτικζσ καταλιξεισ για: αρςενικό κθλυκό ςτθν τελευταία ςυλλαβι (λιγουςα) ι ςτθν προτελευταία ςυλλαβι (παραλιγουςα) του ακρωνυμίου πραγματϊνεται ςτο άρκρο που ςυνοδεφει το ακρωνφμιο εξαρτάται από τθν κεφαλι τθσ φράςθσ από τθν οποία προζρχεται όχι

25 25 Σσγκριτική περιγραυή Αλβανικής Ελληνικής: Κευάλαιο 4 Παραγωγή Βιβλιογραφία Ξενόγλωςςη βιβλιογραφία Aronoff, Mark & Fudeman, Kiersten What is Morphology? Oxford: Blackwell Publishing. Bat-El, Outi The optimal acronym word in Hebrew. In Koskinen, Päivi (ed.), Proceedings of the 1995 Annual Conference of the Canadian Linguistic Association. Toronto: University of Toronto Booij, Geert The Grammar of Words. Oxford: Oxford University Press. Campbell, George L Albanian. In Campbell, George (ed.), Compendium of the World s Languages, 2nd Edition, Vol. 1: Abaza to Kurdish. London and New York: Routledge Cannon, Garland Abbreviations and Acronyms in English Word Formation. American Speech 64: Nespor, Marina & Ralli, Angela Morphology-phonology interface: Phonological domains in Greek compounds. The Linguistic Review 13: Newmark, Leonard, Hubbard, Philip & Prifti, Peter Standard Albanian: A Reference Grammar for Students. Stanford: Stanford University Press. Ralli, Angela Compounds in Modern Greek. Rivista di Linguistica 4: Ralli, Angela & Staurou, Melita Morphology-syntax Interface: A N compounds vs. A N constructs in Modern Greek. In Booij, Geert & van Marle, Jaap (eds.), Yearbook of Morphology Dordrecht: Springer Revithiadou, A Headmost Accent Wins: Head Dominance and Ideal Prosodic Form in Lexical Accent Systems. LOT Dissertation Series 15 (HIL/Leiden Universiteit). The Hague: Holland Academic Graphics. Revithiadou, Anthi Recursion at the level of the Prosodic Word: Evidence from compounding. Paper presented at the SFB Meeting (University of Konstanz, 23 July 2009). Spencer, Andrew Morphological Theory: An Introduction to Word Structure in Generative Grammar. Oxford: Blackwell Vazou, Elli & Xydopoulos, George Towards an account of acronyms/ initialisms in Modern Greek. In Proceedings of the 17 th International Symposium of Theoretical and Applied Linguistics. Thessaloniki: Aristotle University of Thessaloniki, School of English, Department of Theoretical and Applied Linguistics Ελληνόγλωςςη βιβλιογραφία Αναςταςιάδθ Συμεωνίδθ, Άννα Η Nεολογία ςτθν Kοινι Nεοελλθνικι. Επιςτθμονικι Επετθρίδα τθσ Φιλοςοφικισ Σχολισ του Αριςτοτζλειου Ρανεπιςτιμιου Θεςςαλονίκθσ. Ραράρτθμα Αρ.65. Αναςταςιάδθ Συμεωνίδθ, Άννα Η Νεοελλθνικι Σφνκεςθ. Στο Καβουκόπουλοσ, Φϊτθσ & Κατςιμαλι, Γεωργία (επιμ.), Ζθτιματα Νεοελλθνικισ Γλϊςςασ. Ρανεπιςτιμιο Κριτθσ: Τμιμα Φιλολογίασ Νικολοφ, Καλομοίρα Η Φωνολογικι Λζξθ ςτθν Ελλθνικι και θ φγκριςι τθσ με τθν Αραβικι: Πορίςματα και Εφαρμογζσ. Διδακτορικι διατριβι, Ρανεπιςτιμιο Αιγαίου, όδοσ. Νικολοφ, Καλομοίρα Ρροςωδιακι οργάνωςθ των αρκτικόλεξων τθσ Ελλθνικισ. Μελζτεσ για τθν ελλθνικι γλϊςςα 30: