Π Τ Υ Χ Ι Α Κ Η /ΔΙ Π Λ Ω Μ ΑΤ Ι Κ Η Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α

Transcript

1 Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ε Ι Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ Π Τ Υ Χ Ι Α Κ Η /ΔΙ Π Λ Ω Μ ΑΤ Ι Κ Η Ε Ρ ΓΑ Σ Ι Α «ΠΟΛΥΜΕΤΑΒΛΗΤΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΕ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ» (Multivariable statistical analysis on questionnaire data for patients quality of life) «ΤΖΟΥΚΑΣ ΗΛΙΑΣ» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΓΓΕΛΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 Πίνακας περιεχομένων Περιεχόμενα Πινάκων... 3 Περιεχόμενα Διαγραμμάτων... 4 Περίληψη... 5 Abstract... 7 Εισαγωγή Παρουσίαση των Ερωτηματολογίων SRS-22 και SF Ποιότητα Ζωής Διαδικασία υιοθέτησης του ερωτηματολογίου μέτρησης της ποιότητας ζωής Αξιοπιστία και ισχύς της νέας έκδοσης Το Ερωτηματολόγιο SRS Γενικά Μεταφράσεις, Αξιοπιστία και Ισχύς του SRS Μελέτες που χρησιμοποιούν το SRS Το ερωτηματολόγιο SF Γενικά Η κατασκευή του SF Αξιοπιστία και ισχύς του SF Μεταφράσεις του SF Μελέτες που αφορούν το SF Σύγκριση των δύο ερωτηματολογίων Συμπεράσματα Βιβλιογραφικής Ανασκόπησης Στατιστική Ανάλυση Εισαγωγή... 4d ccb36ca86df 2.2 Ανάλυση Παραγόντων (Factor Analysis) Η χρήση της τεχνικής Ανάλυσης Παραγόντων σε ερωτηματολόγια SF Ανάλυση κατά Συστάδες (Cluster Analysis) Δεδομένα Περιγραφή του Δείγματος Περιγραφή του Δείγματος με βάση το Ερωτηματολόγιο SF Περιγραφή του Δείγματος με βάση το Ερωτηματολόγιο SRS Ανάλυση Παραγόντων των Ερωτηματολογίων (Factor Analysis)

3 2.6.1 Εισαγωγή Αποτελέσματα Ανάλυσης Παραγόντων του Ερωτηματολογίου SF Αποτελέσματα Ανάλυσης Παραγόντων του Ερωτηματολογίου SRS Συμπεράσματα Ανάλυσης Παραγόντων Ανάλυση κατά Συστάδες των Ερωτηματολογίων (Cluster Analysis) Εισαγωγή Αποτελέσματα Ανάλυσης κατά Συστάδες του Ερωτηματολογίου SF Αποτελέσματα Ανάλυσης κατά Συστάδες του Ερωτηματολογίου SRS Συμπεράσματα Ανάλυσης κατά Συστάδες Ανάλυση των δομικών περιοχών των ερωτηματολογίων Συμπεράσματα Βιβλιογραφία Παράρτημα

4 Περιεχόμενα Πινάκων Πίνακας 1: Περιγραφικά Μέτρα Τάσης και Μεταβλητότητας των μεταβλητών του SF Πίνακας 2: Πίνακας Συχνοτήτων των μεταβλητών του SF Πίνακας 3: Περιγραφικά Μέτρα Τάσης και Μεταβλητότητας των μεταβλητών του SRS Πίνακας 4: Πίνακας Συχνοτήτων των μεταβλητών του SRS Πίνακας 5: ΚΜΟ και Bartlett Έλεγχος του SF Πίνακας 6: Rotated Component Matrix του SF Πίνακας 7: ΚΜΟ και Bartlett Έλεγχος του SRS Πίνακας 8: Rotated Component Matrix του SRS Πίνακας 9: Πίνακας Συχνοτήτων για τις Ομάδες των ερωτώμενων Πίνακας 10: Τιμές του κριτηρίου Schwarz s Bayesian για διαφορετικούς αριθμούς ομάδων Πίνακας 11: Ανάλυση Διακύμανσης για την ισότητα των μέσων απαντήσεων μεταξύ των δύο ομάδων Πίνακας 12: Agglomeration Schedule για μεταβλητές του ερωτηματολογίου SF Πίνακας 13: Κατάταξη των μεταβλητών του SF-36 στις δύο συστάδες Πίνακας 14: Πίνακας Συχνοτήτων για τις Ομάδες των ερωτώμενων Πίνακας 15: Τιμές του κριτηρίου Schwarz s Bayesian για διαφορετικούς αριθμούς ομάδων Πίνακας 16: Ανάλυση Διακύμανσης για την ισότητα των μέσων απαντήσεων μεταξύ των δύο ομάδων Πίνακας 17: Agglomeration Schedule για μεταβλητές του ερωτηματολογίου SRS Πίνακας 18: Κατάταξη των μεταβλητών του SRS-22 στις δύο συστάδες Πίνακας 19 Περιγραφικές στατιστικές κλιμάκων SRS Πίνακας 20 Περιγραφικές στατιστικές κλιμάκων SF Πίνακας 21 Τεταρτημόρια κλιμάκων SRS Πίνακας 22 Τεταρτημόρια κλιμάκων SF Πίνακας 23 Cronbach a των κλιμάκων SRS Πίνακας 24 Cronbach a των κλιμάκων SF Πίνακας 25 Συσχέτιση κλιμάκων SRS-22 και SF-36 I Πίνακας 26 Συσχέτιση κλιμάκων SRS-22 και SF-36 II Πίνακας 27 Συσχέτιση κλιμάκων SRS-22 και SF-36 III Πίνακας 28 Συσχέτιση κλιμάκων SRS-22 και SF-36 IV Πίνακας 29 Συσχέτιση κλιμάκων SRS-22 και SF-36 V Πίνακας 30 t-test κλιμάκων SRS-22 και SF-36 I Πίνακας 31 t-test κλιμάκων SRS-22 και SF-36 II Πίνακας 32 t-test κλιμάκων SRS-22 και SF-36 III Πίνακας 33 t-test κλιμάκων SRS-22 και SF-36 IV Πίνακας 34 t-test κλιμάκων SRS-22 και SF-36 V

5 Περιεχόμενα Διαγραμμάτων Διάγραμμα 1: Διάγραμμα Scree Plot του SF Διάγραμμα 2: Διάγραμμα Scree Plot του SRS

6 Περίληψη Η Ποιότητα Ζωής είναι μία έννοια με ευρύ, και συχνά ασαφές, περιεχόμενο και περιλαμβάνει επιδημιολογικές, λειτουργικές, οικονομικές και πολιτισμικές προσεγγίσεις, καθώς και προσωπικές αντιλήψεις και εμπειρίες. Ένα από τα κύρια εργαλεία εκτίμησης της Ποιότητας Ζωής είναι τα ερωτηματολόγια. Η σύνταξη των ερωτηματολογίων εκτίμησης της ποιότητας ζωής εστιάζει, κατά περίπτωση, στο γενικό επίπεδο υγείας του ατόμου ή σε επιπτώσεις συγκεκριμένων παραμέτρων. Τα ερωτηματολόγια αυτά βασίζονται κυρίως σε ψυχομετρικές μεθόδους και κλινικές πρακτικές. 5

7 Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση των ερωτηματολογίων SF-36 και SRS-22 καθώς και η διερεύνηση των συσχετίσεων που ενυπάρχουν μεταξύ των διαφόρων ερωτήσεων που περιέχουν. Τα συγκεκριμένα ερωτηματολόγια είναι δύο από τα ευρύτερα χρησιμοποιούμενα ερωτηματολόγια μέτρησης της ποιότητας ζωής, που χρησιμοποιούνται σε ασθενείς με ιδιοπαθή σκολίωση. Τα δεδομένα της παρούσας εργασίας αποτελούνται από τις απαντήσεις στα δύο παραπάνω ερωτηματολόγια 51 ατόμων που πάσχουν από σκολίωση. Η κάθε ερώτηση αποτελεί μία ποιοτική μεταβλητή, της οποίας οι απαντήσεις είναι σε κλίμακα Likert. Η στατιστική επεξεργασία έγινε με το στατιστικό πακέτο IBM SPSS Statistics Data Editor v. 19 και ακολουθήθηκε η Ανάλυση Παραγόντων και η Ανάλυση κατά Συστάδες. Από την Ανάλυση Παραγόντων, συμπεραίνουμε την ύπαρξη δύο παραγόντων που επιδρούν στο σύνολο των απαντήσεων που επεξεργαστήκαμε τόσο στο ερωτηματολόγιο SF-36 όσο και στο ερωτηματολόγιο SRS-22. Αντίστοιχα, από την Ανάλυση κατά Συστάδες, προέκυψε ότι ο ενδεδειγμένος αριθμός φυσικών οµάδων στις οποίες διαχωρίζεται το σύνολο των παρατηρήσεων είναι δύο. 6

8 Abstract Quality of Life is a concept with broad, and often vague, content and includes epidemiological, operational, economic and cultural approaches, and personal perceptions and experiences. One of the main tools for assessing the quality of life are the questionnaires. The preparation of questionnaires for assessing the quality of life focuses on the general level of health of the person or on effects of specific parameters. These questionnaires are based primarily on psychometric methods and clinical practices. The purpose of this paper is to present the questionnaire SF-36 and SRS-22 and the investigation of the inherent relationships among the various questions they contain. These questionnaires are two of the most widely used questionnaires for measuring quality of life, used in patients with idiopathic scoliosis. The data of this study consist of responses to these two questionnaires of 51 people suffering from scoliosis. Each question is a qualitative variable and the responds are expressed in Likert scale. Statistical analysis was done with the statistical package IBM SPSS Statistics Data Editor v. 19, by Factor Analysis and Cluster Analysis. From the Factor Analysis, we conclude in the existence of two forces acting on the answers to the questionnaire, both on the SF-36 questionnaire and on SRS-22. Similarly, the Cluster Analysis showed that the right number of groups, to which the observations can be divided, is two. 7

9 Εισαγωγή Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση των ερωτηματολογίων SF-36 και SRS-22 καθώς και η διερεύνηση των συσχετίσεων που ενυπάρχουν μεταξύ των διαφόρων ερωτήσεων που περιέχουν. Τα συγκεκριμένα ερωτηματολόγια είναι δύο από τα ευρύτερα χρησιμοποιούμενα ερωτηματολόγια μέτρησης της ποιότητας ζωής, που χρησιμοποιούνται σε ασθενείς με ιδιοπαθή σκολίωση. Αρχικά, γίνεται η βιβλιογραφική ανασκόπηση των δύο ερωτηματολογίων. Για αυτό το λόγο γίνεται αναφορά στον τρόπο δημιουργίας τους, στην αξιοπιστία τους, στις μεταφράσεις που έχουν πραγματοποιηθεί, καθώς και σε διάφορες μελέτες που πραγματοποιήθηκαν με τη βοήθειά τους. Ακολουθεί η στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων των ερωτηματολογίων με σκοπό την ανεύρεση των συσχετίσεων που υπάρχουν μεταξύ των ερωτήσεών σε κάθε ερωτηματολόγιο ξεχωριστά. Στα πλαίσια της συγκεκριμένης εργασίας η στατιστική ανάλυση πραγματοποιείται με τη βοήθεια της Ανάλυσης Παραγόντων (Factor Analysis) και της Ανάλυσης κατά Συστάδες (Cluster Analysis). Τέλος, παρατίθεται το σύνολο των συμπερασμάτων που εξήχθηκε τόσο κατά τη θεωρητική προσέγγιση των ερωτηματολογίων όσο και κατά τη στατιστική ανάλυση. Επιπλέον, παρατίθενται και οι όποιες προτάσεις κρίνονται απαραίτητες. 8

10 1. Παρουσίαση των Ερωτηματολογίων SRS-22 και SF Ποιότητα Ζωής Η Ποιότητα Ζωής είναι μία έννοια με ευρύ, και συχνά ασαφές, περιεχόμενο και περιλαμβάνει επιδημιολογικές, λειτουργικές, οικονομικές και πολιτισμικές προσεγγίσεις, καθώς και προσωπικές αντιλήψεις και εμπειρίες. Η Σχετιζόμενη με την Υγεία Ποιότητα Ζωής (Health Related Quality of Life - HRQL) προσδιορίζεται μέσα από τις προσπάθειες πολλών ερευνητών να δημιουργήσουν συστήματα εκτίμησης και μετρικά εργαλεία της σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας διάφορων ομάδων του πληθυσμού. Περιλαμβάνει θέματα όπως η γενική υγεία, τα σωματικά συμπτώματα, η συναισθηματική και κοινωνική λειτουργικότητα, ακόμη και έννοιες υπαρξιακού περιεχομένου (Δημητρόπουλος και συν., 2008). Ένα από τα κύρια εργαλεία εκτίμησης της Ποιότητας Ζωής είναι τα ερωτηματολόγια. Η σύνταξη των ερωτηματολογίων εκτίμησης της ποιότητας ζωής εστιάζει, κατά περίπτωση, στο γενικό επίπεδο υγείας του ατόμου ή σε επιπτώσεις συγκεκριμένων παραμέτρων. Τα ερωτηματολόγια αυτά βασίζονται κυρίως σε ψυχομετρικές μεθόδους και κλινικές πρακτικές. Πολλοί ερευνητές έχουν, κατά καιρούς, εκφράσει έντονα το ενδιαφέρον τους για τα κατάλληλα και έγκυρα μέτρα της ποιότητας ζωής, καθώς αυτά θα τους δώσουν τη δυνατότητα να εκτιμήσουν τα αποτελέσματα στην ποιότητα ζωής που σχετίζεται με την υγεία (Health Related Quality of Life - HRQL) των διάφορων θεραπειών και την αποτελεσματικότητα (ή την αναποτελεσματικότητα) των ορθοπεδικών παρεμβάσεων (Swiontkowski, 1999). Επιπροσθέτως, με την αύξηση του αριθμού των πολυεθνικών και πολυπολιτισμικών προγραμμάτων έρευνας, δημιουργήθηκε η ανάγκη προσαρμογής των μέτρων ποιότητας της υγείας. Τα περισσότερα ερωτηματολόγια αναπτύσσονται στην αγγλική γλώσσα, αλλά ακόμη και στις αγγλόφωνες χώρες, οι ερευνητές θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους μετανάστες. Δύο από τα ευρύτερα χρησιμοποιούμενα ερωτηματολόγια μέτρησης της ποιότητας ζωής, που χρησιμοποιούνται σε ασθενείς με ιδιοπαθή σκολίωση, και θα εξεταστούν παρακάτω, είναι το SRS-22 και το SF-36 (παρατίθενται στο παράρτημα). 9

11 1.2 Διαδικασία υιοθέτησης του ερωτηματολογίου μέτρησης της ποιότητας ζωής Καθώς η επιτυχία προσαρμογής των ερωτηματολογίων εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, θεσπίστηκε μια συγκεκριμένη διαδικασία για την πραγματοποίησή της, η οποία διασφαλίζει την ισοδυναμία της προσαρμοσμένης έκδοσης με την αρχική, και εξασφαλίζει την αξιοπιστία και την εγκυρότητά της. Τα ερωτηματολόγια δεν πρέπει απλώς να προσαρμοστούν γλωσσικά, αλλά και πολιτισμικά για να διατηρήσουν την ισχύ τους και στη νέα χώρα. Η διαδικασία προσαρμογής ενός ερωτηματολογίου είναι η εξής (Beaton et al., 2000, 2002): 1. Αρχική μετάφραση από δύο μεταφραστές, από τους οποίους ο ένας γνωρίζει την ιατρική ορολογία, ενώ ο άλλος όχι. 2. Σύνθεση των δύο μεταφράσεων. 3. Μετάφραση του νέου κειμένου στην αρχική γλώσσα, για να διαπιστωθεί εάν αποδίδει σωστά το αρχικό νόημα. Αυτή η διαδικασία επαναλαμβάνεται τουλάχιστον δύο φορές. 4. Επιτροπή ειδικών, που εξετάζει την ισοδυναμία στη σημασία, στα ιδιώματα, στις εμπειρίες και στις έννοιες. 5. Έλεγχος της προ-τελικής έκδοσης, με δείγμα τουλάχιστον 30 με 40 ατόμων. 6. Υποβολή στην Επιτροπή AAOS για έγκριση. 1.3 Αξιοπιστία και ισχύς της νέας έκδοσης Η προσαρμογή σε άλλες χώρες και κουλτούρες προσπαθεί να διασφαλίσει ότι οι διάφορες εκδόσεις του ερωτηματολογίου είναι ισοδύναμες. Ο έλεγχος που έχει προηγηθεί στην προ-τελική έκδοση του ερωτηματολογίου, συνήθως διασφαλίζει την αξιοπιστία και την ισχύ του νέου ερωτηματολογίου (Beaton et al., 2002). Για την εξασφάλιση της αξιοπιστίας και της ισχύος του νέου ερωτηματολογίου, χρησιμοποιείται το νέο ερωτηματολόγιο σε ένα επαρκές δείγμα με τα κατάλληλα χαρακτηριστικά. 1.4 Το Ερωτηματολόγιο SRS Γενικά Το πρώτο ερωτηματολόγιο που εξετάζεται είναι το SRS-22. Το ερωτηματολόγιο SRS-22 χρησιμοποιείται για ασθενείς με σκολίωση, ενώ έχει αποδειχθεί ότι είναι 10

12 κατάλληλο και για εφήβους. Αποτελείται από 22 ερωτήσεις που καλύπτουν τις ακόλουθες πέντε περιοχές: Πόνος (Pain -P), ερωτήσεις 1, 2, 8, 11 και 17 Εικόνα του εαυτού (Self Image - SI), ερωτήσεις 4, 6, 10, 14 και 19 Λειτουργία (Function - F), ερωτήσεις 5, 9, 12, 15 και 18 Ψυχική υγεία (Mental Health - MH), ερωτήσεις 3, 7, 13, 16 και 20 Διαχείριση Ικανοποίησης/μη Ικανοποίησης (Management Satisfaction/ dissatisfaction), ερωτήσεις 21 και 22. Η συνολική υψηλή απόδοση του ερωτηματολογίου οδήγησε στην ευρύτερη χρήση του στις αγγλόφωνες χώρες, και στην παγκόσμια αναγνώρισή του. Το SRS-22 προτιμάται για την αξιολόγηση μυοσκελετικών παθήσεων, καθώς τα υπόλοιπα ευρέως χρησιμοποιούμενα ερωτηματολόγια είναι μεγάλα σε έκταση και εμφανίζουν δυσκολίες στη βαθμολόγηση. Επιπλέον, κανένα άλλο ερωτηματολόγιο δεν ειδικεύεται στην ασθένεια της ιδιοπαθούς σκολίωσης. Από την άλλη πλευρά, το SRS-22 είναι απλό, πρακτικό και συγκεκριμένο. Ένα ακόμη πλεονέκτημά του είναι το γεγονός ότι οι ασθενείς ανταποκρίνονται θετικά σε αυτό (Asher et al., 2000). Μια κριτική που ασκείται στο SRS-22 είναι η απλότητά του, που ταυτόχρονα αποτελεί και πλεονέκτημά του. Αυτό συμβαίνει γιατί τα πιο λεπτομερή ερωτηματολόγια μπορεί να αποδίδουν καλύτερα κάποιες πτυχές των ασθενειών και της αίσθησης του ασθενή για την ευεξία και την ποιότητα ζωής του. Παρόλα αυτά, δεν υπάρχουν ακόμη έρευνες που να συγκρίνουν την ισχύ του SRS-22 σε σχέση με άλλα ερωτηματολόγια για εφήβους, όπως το CHQ και το PODCI (Sanders et al., 2003) Μεταφράσεις, Αξιοπιστία και Ισχύς του SRS-22 Ως ασθένεια, η ιδιοπαθής σκολίωση πρωτοεμφανίζεται, πολλές φορές, στις ηλικίες 9 έως 15 ετών. Λόγω της μακροχρόνιας εξέλιξης της ασθένειας, θα ήταν επιθυμητό να έχουν οι ερευνητές στη διάθεσή τους ένα εργαλείο που θα επιτρέπει μακροχρόνια παρακολούθηση της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητα ζωής. Τα ερωτηματολόγια HRQL για ενήλικες δεν είναι κατάλληλα και για έφηβους ασθενείς, ενώ τα ερωτηματολόγια για εφήβους δεν θεωρούνται έγκυρα για ενήλικους. Όπως προαναφέρθηκε, το SRS-22 είναι ένα έγκυρο εργαλείο εκτίμησης της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας ζωής σε ασθενείς με ιδιοπαθή σκολίωση αναπτύχθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και παρόλο που το αρχικό ερωτηματολόγιο εμφάνισε 11

13 κάποια μικρά προβλήματα (Asher et al., 2003a), μόλις αυτά αποκαταστάθηκαν, το ερωτηματολόγιο άρχισε να χαρακτηρίζεται από υψηλή αξιοπιστία και εγκυρότητα στους ενήλικους με σκολίωση, και εσωτερική συνοχή (internal consistency) στους εφήβους με σκολίωση (Asher et al., 2006). Η έρευνα των Antonarakos et al. (2009) εξέτασε την αξιοπιστία και την εγκυρότητα της ελληνικής έκδοσης του SRS-22. Ακολουθήθηκαν τα βήματα της διαπολιτισμικής προσαρμογής των Beaton et al. (2002), και στη συνέχεια, για την εκτίμηση της αξιοπιστίας και της ισχύος του, η ελληνική έκδοση του SRS-22 και η προσαρμοσμένη ελληνική έκδοση του SRS-22 στάλθηκαν σε 68 ασθενείς με σκολίωση. Πενήντα ένας από τους ερωτώμενους επέστρεψαν συμπληρωμένο το πρώτο ερωτηματολόγιο, ενώ το δεύτερο ερωτηματολόγιο στάλθηκε σε 30 άτομα από αυτούς που απάντησαν στο πρώτο. Οι 30 ερωτώμενοι επιλέχθηκαν με τυχαίο τρόπο. Από αυτούς, συμπλήρωσαν το δεύτερο ερωτηματολόγιο οι 20. H εγκυρότητά του σε σύγκριση με το ερωτηματολόγιο SF-36, εξετάστηκε με τη χρήση του συντελεστή Συσχέτισης Pearson. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η προσαρμοσμένη ελληνική έκδοση του SRS-22 είναι έγκυρη και αξιόπιστη. Πρόσφατα, έγιναν οι μεταφράσεις του SRS-22 στα Ισπανικά, Τουρκικά, Κινεζικά, Ιαπωνικά, Πολωνικά, Γαλλικά αλλά και στα Ελληνικά. Σε όλες τις περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε η ίδια διαδικασία για την διασφάλιση της εγκυρότητας και της αξιοπιστίας τους. Η μέθοδος αυτή δεν είναι άλλη από τη μέθοδο που πρότειναν οι Beaton et al. (2000). Στην Πολωνική εκδοχή του SRS-22 ακολουθήθηκε η εξής διαδικασία: αρχικά, δύο μεταφραστές μετέφρασαν το αυθεντικό κείμενο στα Πολωνικά. Στη συνέχεια, βρήκαν τις διαφορές ανάμεσα στις δύο μεταφράσεις και παρήγαγαν ένα κοινό κείμενο. Στο τρίτο στάδιο, δυο Άγγλοι μεταφραστές μετέφρασαν το Πολωνικό κείμενο στα Αγγλικά. Τελικά, μια ομάδα εμπειρογνωμόνων μελέτησαν το κείμενο και κατέληξαν στην προ-τελική εκδοχή. Αυτή η εκδοχή μοιράστηκε σε 60 κορίτσια ηλικίας 16,6 ετών με εφηβική ιδιοπαθή σκολίωση. Τα αποτελέσματα της έρευνας (Glowacki et al., 2009) έδειξαν ότι η Πολωνική εκδοχή του ερωτηματολογίου χαρακτηρίζεται από υψηλή συνοχή για κάθε κατηγορία και για όλες τις βαθμολογίες, γεγονός που το καθιστά συμβατό με το αυθεντικό SRS-22. Κατά την προσαρμογή του SRS-22 στην Ισπανική και την Τουρκική γλώσσα, ακολουθήθηκε η γνωστή διαδικασία μετάφρασης. Στη συνέχεια, τα ερωτηματολόγια SRS- 22 και ερωτηματολόγια SF-36 στάλθηκαν σε 82 ασθενείς που είχαν υποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση για ιδιοπαθή σκολίωση, για να διαπιστωθεί η αξιοπιστία και η 12

14 εγκυρότητα του SRS-22. Από την έρευνα προέκυψε ότι παρουσιάστηκε μικρή συνοχή στην κατηγορία της λειτουργίας για ασθενείς με ηλικία μικρότερη των 18 ετών (Asher et al., 2006), συγκεκριμένα στις ερωτήσεις 15 και 18, οι οποίες εμφανίζουν μικρότερη συνοχή και αξιοπιστία. Η ερώτηση 15 αφορούσε τις οικονομικές δυσκολίες που είναι πιθανό να αντιμετωπίζει η οικογένεια του ερωτώμενου, και οι έφηβοι ασθενείς δεν είχαν γνώση της απάντησης. Η ερώτηση 18 διορθώθηκε ελαφρά, και αποκαταστάθηκε η λειτουργία του ερωτηματολογίου (Alanay et al., 2005). Κατά τα άλλα, το ερωτηματολόγιο SRS-22 αποδείχτηκε ισχυρό και μεταφράστηκε επιτυχώς στην Ισπανική και την Τουρκική γλώσσα. Ειδικότερα στην περίπτωση της Ισπανική μετάφρασης του ερωτηματολογίου, μετά την προτεινόμενη διαδικασία μετάφρασης, το ερωτηματολόγιο μοιράστηκε σε 175 άτομα με ιδιοπαθή σκολίωση, με μέση ηλικία τα 18,9 έτη. Η Ισπανική εκδοχή του ερωτηματολογίου εμφάνισε υψηλή συνοχή για την πλειοψηφία των κατηγοριών και άριστη αναπαραγωγή του πρωτοτύπου. Επομένως, η εκδοχή που δημιουργήθηκε, θεωρείται ισότιμη με το αυθεντικό (Bago et al., 2004). Οι Beausejour et al. (2009) διεξήγαγαν την έρευνα επικύρωσης του ερωτηματολογίου SRS-22 στο Quebec του Καναδά. Αφού ακολουθήθηκε η προτεινόμενη διαδικασία των Beaton et al. (2000), για να γίνει η επικύρωση της Γαλλικής και Καναδικής έκδοσης, μοιράστηκαν ερωτηματολόγια σε υγιείς εφήβους και σε ενήλικες με ιδιοπαθή σκολίωση. Για τη μελέτη της αξιοπιστίας διεξήχθησαν: ανάλυση παραγόντων με τη χρήση του SF-12, ανάλυση διακύμανσης και πολυμεταβλητή γραμμική παλινδρόμηση. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η Γαλλική και Καναδική έκδοση χαρακτηρίζονται από αξιοπιστία και εγκυρότητα. Στη Γερμανική εκδοχή, ακολουθήθηκε και πάλι, η γνωστή διαδικασία μετάφρασης, και στη συνέχεια, στάλθηκαν σε 222 ασθενείς με ιδιοπαθή σκολίωση ένα ερωτηματολόγιο Rolland-Morris και ένα ερωτηματολόγιο SRS-22. Η μέση ηλικία των συμμετεχόντων ήταν τα 19 έτη. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η Γερμανική εκδοχή εμφανίζει υψηλή συνοχή και αξιοπιστία και άρα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την εκτίμηση της ποιότητας ζωής στο Γερμανικό πληθυσμό (Niemeyer et al., 2009). Κατά την προσαρμογή της αγγλικής εκδοχής του ερωτηματολογίου SRS-22 στην Κινεζική γλώσσα ακολουθήθηκαν τα τυποποιημένα στάδια προσαρμογής. Για την εκτίμηση της αξιοπιστίας, χρησιμοποιήθηκε δείγμα 48 εφήβων με ιδιοπαθή σκολίωση, με μέση ηλικία τα 16,5 έτη, οι οποίοι συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο. Για την εξέταση της εγκυρότητας, 50 ασθενείς με μέση ηλικία τα 21 έτη συμπλήρωσαν μαζί με το 13

15 ερωτηματολόγιο SRS-22 και το SF-36. Το κινεζικό ερωτηματολόγιο SRS-22 κρίθηκε ικανοποιητικό (Cheung et al., 2007) Μελέτες που χρησιμοποιούν το SRS-22 Εκτός από τις έρευνες για τη διασφάλιση της αξιοπιστίας και της εγκυρότητας του ερωτηματολογίου, το SRS-22 χρησιμοποιείται ευρύτατα από την ιατρική κοινότητα για την εκτίμηση της αποτελεσματικότητας διάφορων θεραπειών για τη σκολίωση. Στην έρευνα των Cheung et al. (2006), το ερωτηματολόγιο SRS-22 χρησιμοποιήθηκε για την εκτίμηση της ποιότητας ζωής των ασθενών με σκολίωση που χρησιμοποιούν στήριγμα. Από την έρευνα προέκυψε ότι η χρήση στηρίγματος επηρεάζει αρνητικά την ποιότητα ζωής των ασθενών. Στην έρευνα των Asher et al. (2000), τριάντα ασθενείς με σκολίωση, μέσης ηλικίας 25 ετών, συμπλήρωσαν και επέστρεψαν ερωτηματολόγια SRS-22. Από την έρευνα προέκυψε ότι το ερωτηματολόγιο SRS-22 είναι περισσότερο ισχυρό σε σχέση με το ερωτηματολόγιο SF-36. Η ανταπόκριση των ερωτώμενων σε ένα ερωτηματολόγιο μέτρησης της ποιότητας ζωής είναι ένας σημαντικός δείκτης για την αξιοπιστία του. Ο στόχος της έρευνας των Bago et al. (2009) είναι η εκτίμηση της ανταπόκρισης των ασθενών στο SRS-22, χρησιμοποιώντας τις ελάχιστες σημαντικές διαφορές (Minimum Important Differences - MIDs). Η έρευνα χρησιμοποίησε δείγμα 91 ασθενών με ιδιοπαθή σκολίωση, που προχώρησαν σε χειρουργική επέμβαση στη μέση ηλικία των 18,1 ετών, οι οποίοι συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο μία φορά πριν την επέμβαση και άλλη μία φορά, 45,6 μήνες μετά. 1.5 Το ερωτηματολόγιο SF Γενικά Το δεύτερο ερωτηματολόγιο που μελετάται είναι το SF-36. Το ερωτηματολόγιο SF- 36 (Short Form Questionnaire-36) δημιουργήθηκε στη Βοστώνη το 1992 από τους Ware και Shelbourne, και στόχος του είναι να συγκρίνει πληθυσμούς ασθενών με το γενικό πληθυσμό και πληθυσμούς ασθενών μεταξύ τους. Το ερωτηματολόγιο που απαντάται από τον υπό μελέτη πληθυσμό περιλαμβάνει κλίμακες αξιολόγησης και αντιστοίχησης βαρών στις απαντήσεις. Η απάντηση των ερωτηματολογίων μπορεί να γίνει είτε παρουσία ειδικού, ο οποίος και κάνει τις ερωτήσεις, είτε από τον ασθενή μόνο του στο σπίτι, είτε τηλεφωνικά. 14

16 Το SF-36 είναι ένα μικρής έκτασης ερωτηματολόγιο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για πολλαπλούς σκοπούς στον τομέα της υγείας και περιλαμβάνει 36 ερωτήσεις (Ware, 2000 ). Αποδίδει μια οκτάβαθμη κλίμακα βαθμολογιών, καθώς και περιληπτικά μέτρα της φυσικής και ψυχικής υγείας. Η χρησιμότητα του SF-36 έγκειται στο γεγονός ότι μπορεί να συγκρίνει γενικούς και ειδικότερους πληθυσμούς, λαμβάνοντας υπόψη την επιβάρυνση από κάποιες ασθένειες, εντοπίζοντας τα πλεονεκτήματα των διάφορων θεραπειών και μελετώντας συγκεκριμένους ασθενείς. Το SF-36 έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από 40 χώρες. Το ερωτηματολόγιο SF-36 περιλαμβάνει 36 αντικείμενα - ερωτήσεις, τα οποία ανήκουν σε εννέα τομείς (Lai et al., 2006): Φυσική λειτουργία (Physical Functioning - PF), ερωτήσεις 3a, 3b, 3c, 3d, 3e, 3f, 3g, 3h, 3i και 3j Φυσικός ρόλος (Role Physical - RP), ερωτήσεις 4q, 4b, 4c και 4d Σωματικός πόνος (Bodily Pain - BP), ερωτήσεις 7 και 8 Γενική υγεία (General Health - GH), ερωτήσεις 1, 11a, 11b, 11c και 11d Ζωτικότητα (Vitality - VT), ερωτήσεις 9a, 9e, 9g και 9i Κοινωνική λειτουργία (Social Function - SF), ερωτήσεις 6 και 10 Ρόλος συναισθήματος (Role Emotion - RE), ερωτήσεις 5a, 5b και 5c Ψυχική υγεία (Mental Health - MH), ερωτήσεις 9b, 9c, 9d, 9f και 9h Επίσης, περιλαμβάνει δύο συνοπτικά μέτρα, την Περίληψη του Φυσικού Συστατικού (Physical Component Summary -PCS) και την Περίληψη του Ψυχικού Συστατικού (Mental Component Summary - MCS). Αυτά τα δύο μέτρα ενσωματώνουν και τις οκτώ περιοχές και προσφέρουν ένα συνολικό χαρακτηρισμό της φυσικής και ψυχικής υγείας. Η βαθμολογία για κάθε κατηγορία κυμαίνεται από 0 έως 100, με το 100 να δηλώνει την άριστη βαθμολογία (Asher et al., 2003a). Ο υπολογισμός του σκορ στις υποκλίμακες πραγματοποιείται σύμφωνα με τις οδηγίες του κατασκευαστή, με τη χρήση συντελεστών για τον πολλαπλασιασμό και τη διαίρεση του σκορ που καταγράφεται στην αντίστοιχη ομάδα ερωτήσεων με τέτοιο τρόπο ώστε το σκορ της κάθε υποκλίμακας να είναι συγκρίσιμο με το σκορ των υπολοίπων. Το SF-36 θεωρείται από πολλούς ερευνητές ο γενικός πυρήνας κάθε έρευνας, αφού επιτρέπει τη σύγκριση των αποτελεσμάτων μεταξύ ερευνών και πληθυσμών, και βοηθά στην ερμηνεία των οδηγιών (Wagner et al., 1995). 15

17 Για τη μέτρηση της βελτίωσης της ποιότητας ζωής των ασθενών με σκολίωση, έχουν χρησιμοποιηθεί πολλά ερωτηματολόγια HRQL τόσο για κλινικούς όσο και για ερευνητικούς σκοπούς. Το πιο διαδεδομένο από αυτά είναι το ερωτηματολόγιο SF-36 (Asher et al. 2000), το οποίο θεωρείται έγκυρο για ενήλικες ηλικιών 18 έως 94 ετών, όχι όμως για εφήβους Η κατασκευή του SF-36 Ο Ware (2000) συνοψίζει τα βήματα κατασκευής του SF-36, και πώς έγινε η μετάβαση από το πιο σύντομο (μιας σελίδας) ερωτηματολόγιο SF-12. Η χρησιμότητα του SF-36 περιγράφεται με μια πλειάδα άρθρων που μελετούν περισσότερες από 130 ασθένειες, όπως οι πόνοι της πλάτης, η κατάθλιψη, ο διαβήτης και η υπέρταση. Το SF-36 κατασκευάστηκε για να ικανοποιήσει τα ελάχιστα ψυχομετρικά στάνταρ που είναι απαραίτητα για τη σύγκριση πληθυσμών. Οι οκτώ θεματικές υγείας επιλέχθηκαν από 40 ιδέες που περιλαμβανόταν στη Μελέτη Ιατρικών Αποτελεσμάτων (Medical Outcomes Study - MOS) (Steward & Ware, 1992). Η Μελέτη Ιατρικών Αποτελεσμάτων διεξήχθη για να μετρήσει τη λειτουργικότητα και την ευημερία των ασθενών χρησιμοποιήθηκαν κλινικές εξετάσεις, ιατρικές ιστορίες και μέτρα ικανοποίησης των ασθενών. Οι θεματικές κλίμακες που επιλέχθηκαν αντικατοπτρίζουν τις συχνότερα καταγεγραμμένες ιδέες που χρησιμοποιούνται στις ιατρικές έρευνες. Επιπλέον, τα αντικείμενα που περιλαμβάνονται στο SF-36 αναπαριστούν λειτουργικούς δείκτες της υγείας, όπως η συμπεριφορική λειτουργία και δυσλειτουργία, η ευημερία και η δυσπραγία, οι αντικειμενικοί και υποκειμενικοί δείκτες και οι αυτό-αξιολογήσεις της γενικής υγείας. Τα περισσότερα αντικείμενα του SF-36 έχουν προέλευση ερωτηματολόγια που χρησιμοποιούνταν τις δεκαετίες του 1970 και 1980, μεταξύ αυτών και το Ερωτηματολόγιο των αντιλήψεων για την Υγεία (Health Perceptions Questionnaire) (Ware, 2000). Η δεύτερη έκδοση του SF-36 δημιουργήθηκε το 1996, και στόχος της είναι η βελτίωση των κλιμάκων. Συγκρινόμενη με την πρώτη έκδοση, περιλαμβάνει πιο απλές οδηγίες και ερωτήσεις, βελτιωμένο σχέδιο ερωτήσεων και απαντήσεων για την αυτοδιαχειριζόμενη μορφή, μεγαλύτερη συγκρισιμότητα με τις ευρύτατα χρησιμοποιούμενες μεταφράσεις-προσαρμογές του, καθώς και πενταβάθμια κλίμακα απαντήσεων σε σχέση με τις παλαιότερες επιλογές μεταξύ δύο απαντήσεων (Ware, 2000). 16

18 1.5.3 Αξιοπιστία και ισχύς του SF-36 Η ισχύς του περιεχομένου του SF-36 έχει συγκριθεί με άλλα ευρύτατα χρησιμοποιούμενα ερωτηματολόγια γενικής χρήσης της υγείας. Οι συστηματικές συγκρίσεις δείχνουν ότι το SF-36 περιλαμβάνει οκτώ από τις πλέον χρησιμοποιούμενες έννοιες στον τομέα της υγείας. Μερικές από τις έννοιες που υπάρχουν σε άλλα ευρύτατα χρησιμοποιούμενα μέτρα έρευνας, αλλά όχι στο SF-36 είναι: η επάρκεια ύπνου, η λειτουργία στα πλαίσια της οικογένειας, η αυτοεκτίμηση, η διατροφή, οι ασχολίες αναψυχής και η επικοινωνία. Πολλά από αυτά τα συμπτώματα και προβλήματα αφορούν συγκεκριμένες ασθένειες και γι αυτό δεν περιλαμβάνονται στο SF-36, το οποίο είναι ένα ερωτηματολόγιο απαντήσεων γενικής χρήσης (Ware, 2000). Στην Ελλάδα, το ερωτηματολόγιο SF-36 διαθέτει πολύ καλή αξιοπιστία και εγκυρότητα με το συντελεστή Cronbach s alpha να υπερβαίνει το 0,70 (Pappa et al., 2005). Ένα σημαντικό εργαλείο για την ισχύ του ερωτηματολογίου SF-36 είναι οι μελέτες της δομής των παραγόντων του. Για να ελεγχθεί η γενίκευση της δομής, ο Ware et al. (1998) χρησιμοποίησε συσχετίσεις μεταξύ των οκτώ κλιμάκων του ερωτηματολογίου, και τις εκτίμησε για τους γενικούς πληθυσμούς δέκα χωρών. Τα αποτελέσματα της έρευνας υποστηρίζουν την ισχύ των μεταφράσεων του SF-36 και τις βαθμολογίες της φυσικής και της πνευματικής υγείας σε όλες τις χώρες που μελετήθηκαν. Τα δεδομένα προήλθαν από τους γενικούς πληθυσμούς των παρακάτω χωρών: Δανία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ολλανδία, Νορβηγία, Σουηδία, Ισπανία, Ηνωμένο Βασίλειο και Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής Μεταφράσεις του SF-36 Το έργο της Διεθνούς Αξιολόγησης της Ποιότητας Ζωής (International Quality of Life Assessment - IQOLA) είναι η μετάφραση, η επικύρωση και η δημιουργία κανόνων για τη χρήση του SF-36 σε έρευνες που αφορούν διεθνείς κλινικές δοκιμές και άλλες διεθνείς μελέτες (Aaronson et al., 1992). Το έργο ξεκίνησε το 1991 από 14 χώρες: Αυστραλία, Βέλγιο, Καναδάς, Δανία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ιαπωνία, Ολλανδία, Νορβηγία, Ισπανία, Σουηδία, Ηνωμένο Βασίλειο και Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Επιπροσθέτως, ερευνητές από 30 ακόμη χώρες ξεκίνησαν την ίδια διαδικασία ακολουθώντας τις μεθόδους της IQOLA. Η διαδικασία περιέχει τέσσερα στάδια (Ware, 2000): 17

19 Η μετάφραση ακολουθεί ένα τυποποιημένο πρωτόκολλο, που περιλαμβάνει πολλαπλές μεταφράσεις από τη μία γλώσσα στην άλλη και αντίστροφα. Χρησιμοποιούνται ποσοτικές και ποιοτικές μέθοδοι για να εκτιμηθεί η ποιότητα της μετάφρασης και η εννοιολογική ισότητα με το πρωτότυπο. Πριν την έκδοση της μετάφρασης, πραγματοποιούνται ψυχομετρικοί έλεγχοι. Τα δεδομένα από τις κλινικές δοκιμές και άλλου είδους μελέτες χρησιμοποιούνται για να διερευνήσουν θέματα ισχύος και συγκρισιμότητας μεταξύ των χωρών. Τέλος, τυποποιημένα δεδομένα συλλέγονται από το γενικό πληθυσμό σε έντεκα χώρες για την ερμηνεία των κανόνων. Προς το παρόν, οι δημοσιευμένες φόρμες περιλαμβάνουν μεταφράσεις στα Γερμανικά (Bullinger et al., 1995), Σουηδικά (Sullivan et al., 1995), Ισπανικά, και Ιταλικά, καθώς και προσαρμογές του ερωτηματολογίου στην Αγγλική γλώσσα για χρήση στην Αυστραλία, τη Νέα Ζηλανδία, τον Καναδά και το Ηνωμένο Βασίλειο. Κατά τη μετάφραση και επικύρωση της πρώτης έκδοσης του SF-36 στην Ιαπωνία, υπήρξαν επιπλοκές. Αρχικά, ξεκίνησε η ανάπτυξη του ιαπωνικού SF-36 σύμφωνα με τις οδηγίες της IQOLA, όμως παρουσιάστηκαν αναπάντεχα αποτελέσματα στα ψυχομετρικά τεστ. Τα προβλήματα προέκυψαν λόγω διαφορετικής ερμηνείας κάποιων εννοιών κατά τη μετάφραση. Αυτό είναι λογικό, σε ένα βαθμό, αφού η Ιαπωνική είναι μια γλώσσα η οποία δεν προέρχεται από τις Ινδο-ευρωπαϊκές, και ο Ιαπωνικός πολιτισμός δε μοιάζει με το δυτικό. Τελικά τα όποια προβλήματα ξεπεράστηκαν και επικυρώθηκε η έκδοση 1.2 του ερωτηματολογίου (Fukuhara et al., 1998). Για τη μετάφραση και επικύρωση του SF-36 στην Ολλανδία ακολουθήθηκαν οι διαδικασίες που ορίζει η IQOLA. Τη διαδικασία ολοκλήρωσε ο πιλοτικός έλεγχος, με τη χρήση τυχαίου δείγματος 4172 κατοίκων του Άμστερνταμ (Aaronson et al. 1998). Το δείγμα χωρίστηκε σε τρεις κατηγορίες, τους Ολλανδούς, τους μετανάστες και τους ασθενείς που έχουν διαγνωστεί με καρκίνο, ανεξαρτήτου εθνικότητας Μελέτες που αφορούν το SF-36 Πολλές είναι οι έρευνες που χρησιμοποιούν το SF-36 για να εξετάσουν την καταλληλότητα μιας μεθόδου θεραπείας, και για τη σύγκριση πληθυσμών. 18

20 Ενδεικτικά, αναφέρουμε τη μελέτη των Ζωγραφάκη-Σφακιανάκη και συν. (2010), στην οποία σκοπός ήταν η εκτίμηση της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας ζωής των ασθενών με οσφυαλγία πριν και μετά από την εφαρμογή συντηρητικής θεραπευτικής αγωγής. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε 80 ασθενείς, οι οποίοι νοσηλεύτηκαν για οσφυαλγία κατά το δεύτερο εξάμηνο του Το δείγμα επιλέχθηκε με τη μέθοδο της σκόπιμης δειγματοληψίας και ως εργαλείο μέτρησης της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο SF-36. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι ασθενείς με οσφυαλγία, οι οποίοι έλαβαν συντηρητική θεραπεία, δήλωσαν καλό επίπεδο σχετιζόμενο με την υγεία ποιότητας ζωής, μετά από τη νοσηλεία τους αλλά και ένα μήνα αργότερα, καλύτερο από αυτό κατά την εισαγωγή τους στο Νοσοκομείο. Κύριος σκοπό της έρευνας των Τσόγκα και συν. (2008) αποτέλεσε η αξιολόγηση των αλλαγών στην ποιότητα ζωής και στη φυσική δραστηριότητα γυναικών τρίτης ηλικίας με οστεοαρθρίτιδα, μετά από αρθροπλαστική γόνατος, όπως αυτή καταγράφηκε πριν την επέμβαση και στη συνέχεια 3 και 6 μήνες μετά. Στην έρευνα συμμετείχαν 26 γυναίκες τρίτης ηλικίας (M=73.2 ± 6.1έτη), οι οποίες υποβλήθηκαν σε ολική αρθροπλαστική γόνατος. Η έρευνα ολοκληρώθηκε σε 11 μήνες. Για την αξιολόγηση της ποιότητας ζωής χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο SF-36, ως όργανο αξιολόγησης της σωματικής, φυσικής και νοητικής υγείας των ατόμων τρίτης ηλικίας αλλά και γενικότερα της ποιότητας ζωής τους. Στη μελέτη των Μισαηλίδου και συν. (2010) διερευνήθηκε η επίδραση τριών προγραμμάτων θεραπευτικής άσκησης στην αίσθηση πόνου, στην αναπνευστική λειτουργία και στην ποιότητα ζωής ασθενών με χρόνιο αυχενικό πόνο. Στην έρευνα έλαβαν μέρος 60 ασθενείς με χρόνιο αυχενικό πόνο οι οποίοι χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες των 20 ατόμων. Για την αξιολόγηση της ποιότητας ζωής και της γενικότερης ψυχοσωματικής υγείας των ασθενών χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο SF-36 Health Survey μεταφρασμένο στα ελληνικά, καθώς έχει καλή συμφωνία με το Neck Disability Index και θεωρείται έγκυρο (Chiou et al., 2005). Στην έρευνα των Singh et al. (2006), στόχος ήταν ο προσδιορισμός της Ποιότητας ζωής και της απόδοσης της άσκησης σε ασθενείς με επίμονο φλεβοκομβικό ρυθμό που μετετράπη σε κολπική μαρμαρυγή σε σχέση με εκείνους που παρέμειναν στο φλεβοκομβικό ρυθμό. Η μέτρηση της ποιότητας ζωής έγινε με τη χρήση του ερωτηματολογίου SF-36, το οποίο έδειξε ότι μετά από 8 εβδομάδες υπήρξε βελτίωση της κατάστασής τους. 19

21 Ακόμα, στην έρευνα των Toundas et al. (2003) το ερωτηματολόγιο SF-36 χρησιμοποιήθηκε για να αξιολογηθεί η σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής του προσωπικού των ελληνικών νοσοκομείων. Μοιράστηκαν 347 ερωτηματολόγια και παραδόθηκαν διορθωμένα 292. Όσον αφορά έρευνες στο εξωτερικό, σε έρευνα για την οστεοπόρωση που έλαβε χώρα στον Καναδά, χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο το ερωτηματολόγιο SF-36, σε 9423 άτομα, που επιλέχθηκαν με τυχαία δειγματοληψία. Το εν λόγω ερωτηματολόγιο κρίθηκε κατάλληλο, αφού δίνει τη δυνατότητα σύγκρισης πληθυσμών. Στη συγκεκριμένη έρευνα, προέκυψε ότι οι Καναδοί άνδρες εμφανίζουν μεγαλύτερη βαθμολογία στην ποιότητα ζωής από τις γυναίκες στην ίδια χώρα, ενώ οι Καναδοί εμφανίζουν μεγαλύτερη βαθμολογία από τους Άγγλους σε όλες τις κατηγορίες ερωτήσεων (Hopman et al., 2000). 1.6 Σύγκριση των δύο ερωτηματολογίων Μετά την ανάλυση των δύο ερωτηματολογίων, μπορούμε να αναφέρουμε ότι το SRS-22 αποτελεί εξέλιξη του SF-36 και αναφέρεται σε μια ορισμένη ασθένεια, τη σκολίωση. Επιπλέον, το SRS-22 μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σε εφήβους. Το γεγονός ότι το αρχικό ερωτηματολόγιο περιελάμβανε ερωτήσεις που απαιτούσαν την ανάκληση λεπτομερειών, παρείχε περιορισμένες δυνατότητες απάντησης, είχε περιοχές ερωτήσεων που επικαλύπτονται και δεν ήταν επαρκώς επικυρωμένο, δημιούργησε την ανάγκη για ένα περισσότερο συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο HRQL για την ιδιοπαθή σκολίωση (Asher et al., 2003a). Αυτές οι παρατηρήσεις οδήγησαν στη δημιουργία του ερωτηματολογίου SRS-22 που φαίνεται πως έχει υψηλή αξιοπιστία και ταυτόχρονη επικύρωση στους ενήλικους, αλλά και αξιοπιστία και ανταπόκριση στις μεταβολές των εφήβων (Asher et a. 2003b). Τα δύο ερωτηματολόγια εμφανίζουν κοινές περιοχές εξέτασης, όπως για παράδειγμα η κατηγορία Ψυχική υγεία, αφού το ερωτηματολόγιο SRS-22 έχει υιοθετήσει την κατηγορία Ψυχική Υγεία του SF-36. Η συνολική βαθμολογία σε κάθε κατηγορία του SRS-22 κυμαίνεται από 1 έως 5, με το 5 να δηλώνει τη μέγιστη βαθμολογία. Οι Lai et al. (2006) συνέκριναν το γενικό ερωτηματολόγιο SF-36 με το ειδικό για διαταραχές HRQL ερωτηματολόγιο SRS-22 για να βρεθεί η συσχέτιση μεταξύ τους. Χρησιμοποίησαν 78 ασθενείς που είχαν υποβληθεί σε επέμβαση στη μέση στην ηλικία των 14,5 ετών στο μέσο ανώτερο Cobb 60º, και τους ζήτησαν να συμπληρώσουν ερωτηματολόγια περίπου 9,25 έτη μετά την επέμβαση. Προέκυψε ότι η προβλεπτικότητα 20

22 του SRS-22 είναι άριστη στον τομέα στης Ψυχικής Υγείας, χρησιμοποιώντας τον αντίστοιχο τομέα του SF-36. Ο τομέας του πόνου έχει επίσης άριστη προβλεπτικότητα χρησιμοποιώντας τον αντίστοιχο Σωματικό Πόνο του SF-36, και η Λειτουργία εμφανίζει καλή προβλεπτικότητα σε σχέση με την Περίληψη του Φυσικού Συστατικού. Αντίθετα, η Εικόνα του Εαυτού και η Διαχείριση Ικανοποίησης/μη Ικανοποίηση δεν μπορούν να προβλεφτούν επαρκώς από τη Γενική Υγεία και την Περίληψη του Φυσικού Συστατικού αντίστοιχα. Επομένως, το ερωτηματολόγιο SRS-22 μπορεί να χρησιμοποιηθεί με επιτυχία για έφηβους ασθενείς με σκολίωση, στους οποίους δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί το ερωτηματολόγιο SF Συμπεράσματα Βιβλιογραφικής Ανασκόπησης Όπως προαναφέρθηκε, τα δύο ερωτηματολόγια που εξετάστηκαν μετρούν τη σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής. Το SF-36 είναι γενικότερο, αφού χρησιμοποιείται σε πολλές ασθένειες, ενώ το SRS-22 εξετάζει την ποιότητα ζωής μόνο των ασθενών με σκολίωση. Από την άλλη πλευρά όμως, το SF-36 μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο για ενήλικες, ενώ το SRS-22 χρησιμοποιείται και για εφήβους. Και τα δύο χρησιμοποιούνται ευρύτατα, γι αυτό και έχουν μεταφραστεί και τα δύο σε πολλές γλώσσες. Όμως, η μετάφραση ενός ερωτηματολογίου μπορεί να επηρεάσει την αξιοπιστία του, επομένως, είναι απαραίτητο να ακολουθείται μια τυποποιημένη διαδικασία που εξασφαλίζει την ισχύ του νέου ερωτηματολογίου. Επιπλέον, το νέο πρότυπο οφείλει να συμβαδίζει με τα στοιχεία του πολιτισμού της χώρας στην οποία θα χρησιμοποιηθεί για να δίνει αξιόπιστα αποτελέσματα. Μετά την επιτυχή μετάφραση τους, τα δύο ερωτηματολόγια χρησιμοποιούνται από ένα μεγάλο αριθμό ερευνητών για να ελέγξουν την αποτελεσματικότητα μιας θεραπευτικής αγωγής, ή για να συγκρίνουν πληθυσμούς. 21

23 2. Στατιστική Ανάλυση 2.1 Εισαγωγή O σκοπός της παρούσης στατιστικής ανάλυσης είναι η ομαδοποίηση των μεταβλητών των δύο ερωτηματολογίων που παρουσιάστηκαν παραπάνω, δηλαδή του ερωτηματολογίου SRS-22 και του SF-36, και η αναγνώριση των κοινών χαρακτηριστικών που διέπουν τις συγκεκριμένες αυτές ομάδες. Για το λόγο αυτό επιλέχθηκε η διενέργεια Ανάλυσης Παραγόντων (Factor Analysis) και η διενέργεια Ανάλυσης κατά Συστάδες (Cluster Analysis). 2.2 Ανάλυση Παραγόντων (Factor Analysis) Σκοπός της ανάλυσης παραγόντων (ΑΠ) είναι να συνοψίσει τις σχέσεις ανάμεσα σε ένα μεγάλο αριθμό μεταβλητών με έναν περιεκτικό και ακριβή τρόπο, ώστε να βοηθήσει να γίνει αντιληπτή μία έννοια ή ιδιότητα. Υπάρχουν δύο είδη ανάλυσης παραγόντων: η Διερευνητική Ανάλυση Παραγόντων (Exploratory Factor Analysis) και η Επιβεβαιωτική Ανάλυση Παραγόντων (Confirmatory Factor Analysis). Όσον αφορά το πρώτο είδος ανάλυσης, δημιουργήθηκε από τον Charles Spearman στις αρχές του προηγούμενου αιώνα και χρησιμοποιείται για την αρχική διερεύνηση και τη συνοπτική περιγραφή ενός σετ μεταβλητών μέσα από την ομαδοποίησή τους. Αντίστοιχα, η επιβεβαιωτική ανάλυση παραγόντων χρησιμοποιείται για να διαπιστώσει κατά πόσο ένα προκαθορισμένο πλαίσιο σχέσεων ανάμεσα σε κάποιες μεταβλητές (σχέσεις) επιβεβαιώνεται και στην πράξη (από τα δεδομένα). Για την εφαρμογή της ανάλυσης παραγόντων ακολουθούνται ορισμένα βήματα: Επιλέγεται και μετράται ένα σετ μεταβλητών Δημιουργείται ένας πίνακας ενδοσυναφειών (intercorrelation matrix) Επιλέγεται η μέθοδος «εξαγωγής» των παραγόντων Επιλέγεται η μέθοδος περιστροφής των παραγόντων Ερμηνεύονται οι παράγοντες που προκύπτουν. Η Ανάλυση Παραγόντων επηρεάζεται σε σημαντικό βαθμό από την ποιότητα των δεδομένων που έχουμε στη διάθεσή μας. Οι μεταβλητές θα πρέπει να συσχετίζονται (r>.20), αλλά όχι σε υπερβολικό βαθμό, θα πρέπει οι σχέσεις να είναι ευθύγραμμες, ενώ δε 22

24 θα πρέπει να υπάρχουν ακραίες τιμές. Οι μεταβλητές θα πρέπει να έχουν μετρηθεί τουλάχιστον σε κλίμακα ίσων διαστημάτων, ενώ ο συνολικός αριθμός των μεταβλητών που θα αναλυθούν θα πρέπει να είναι 3 με 5 φορές μεγαλύτερος από τους υποτιθέμενους παράγοντες. Επιπλέον, ο συνολικός αριθμός των ατόμων θα πρέπει να είναι μεγάλος (τουλάχιστον > 300) και θα πρέπει να υπάρχει μια αναλογία ανάμεσα στον αριθμό των μεταβλητών και των ατόμων που θα χρησιμοποιηθούν (10:1 ή 5:1). Στατιστικά πακέτα, όπως το SPSS, παρέχουν δείκτες για τον έλεγχο της ποιότητας των δεδομένων. Παραδείγματα τέτοιων δεικτών είναι ο Δείκτης Keiser-Meyer-Olkin, ο οποίος αξιολογεί την επάρκεια του δείγματος (>.50) και ο Δείκτης Bartlett s Test of Sphericity, ο οποίος αξιολογεί το κατά πόσο οι συσχετίσεις μεταξύ των μεταβλητών επιτρέπουν την εφαρμογή της ανάλυσης παραγόντων (p < 0.05). Η «εξαγωγή» των παραγόντων είναι η μαθηματική μέθοδος με την οποία καθορίζονται οι παράγοντες από ένα μεγαλύτερο αριθμό μεταβλητών (π.χ. στοιχείων ενός τεστ) και γίνεται είτε με την Ανάλυση Παραγόντων (Factor Analysis) είτε με την Ανάλυση των Κύριων Συνιστωσών (Principal Component Analysis). Όσον αφορά την Ανάλυση Παραγόντων (Factor Analysis), ο στόχος είναι να μελετηθεί μόνο το ποσοστό της διακύμανσης το οποίο έχουν κοινό οι μεταβλητές υπό μελέτη. Έτσι, κατασκευάζονται παράγοντες (factors) οι οποίοι είναι πραγματικές λανθάνουσες μεταβλητές, οι οποίες προκαλούν τη συνδιακύμανση μεταξύ των μεταβλητών. Αρχικά «εξάγεται» ο πρώτος παράγοντας, ο οποίος ερμηνεύει το μεγαλύτερο δυνατό ποσοστό της διακύμανσης ανάμεσα στα στοιχεία (items) και τον παράγοντα (συσχέτιση). Στη συνέχεια «εξάγεται» ο επόμενος παράγοντας, ο οποίος ερμηνεύει το μεγαλύτερο δυνατό ποσοστό της διακύμανσης που έχει απομείνει από την ερμηνεία του πρώτου παράγοντα. Έπειτα, «εξάγεται» ο επόμενος παράγοντας, μέχρι να μην μείνει ποσοστό διακύμανσης που δεν ερμηνεύεται από τα υπό μελέτη στοιχεία. Το πόσοι παράγοντες τελικά θα πρέπει να εξαχθούν βασίζεται στις ιδιοτιμές (eigenvalues). Τελικά, επιλέγουμε όσους παράγοντες έχουν ιδιοτιμή πάνω από 1 (Guttman Kaiser), χρησιμοποιούμε το Scree test (Cattell) και εξάγουμε τους παράγοντες που ερμηνεύουν το 70-80% της συνολικής διακύμανσης. 23

25 2.2.1 Η χρήση της τεχνικής Ανάλυσης Παραγόντων σε ερωτηματολόγια SF-36 Σε ψυχοκοινωνικές και ιατρικές επιστήμες, έννοιες όπως το «άγχος» ή «ποιότητα ζωής», συνήθως μετρώνται με τη βοήθεια ερωτηματολογίων πολλαπλών θεμάτων για την κατάσταση της υγείας. Είναι σημαντικό ότι το κύρος των μέσων αυτών έχει δοκιμαστεί εκτενώς πριν τη χρήση τους (de Vet et al., 2005). Ένα σημαντικό βήμα για την επικύρωση των ερωτηματολογίων είναι η παραγοντική ανάλυση. Η ανάλυση παραγόντων είναι μία στατιστική τεχνική η οποία έχει σχεδιαστεί για να αποκαλύψει κατά πόσο μπορεί να εξηγηθεί ο τρόπος διεξαγωγής των απαντήσεων σε μια σειρά στοιχείων, όπως είναι λ.χ. οι ερωτήσεις σε ένα ερωτηματολόγιο, από ένα μικρότερο αριθμό υποκείμενων παραγόντων, δηλαδή εν προκειμένω από λιγότερες ερωτήσεις (Streiner, 1994; Floyd & Widaman, 1995; Johnson, 1998). Ο στόχος μπορεί να είναι η καθαρή μείωση των δεδομένων, η αξιολόγηση της δομής του παράγοντα (διαστάσεις) που μετρήθηκε από το ερωτηματολόγιο, ή η διερεύνηση του κατά πόσο το ερωτηματολόγιο παρουσιάζει τις ίδιες διαστάσεις σε διάφορες ομάδες (διαρθρωτική αξιοπιστία). Όταν δεν υπάρχουν σαφείς ιδέες σχετικά με τη δομή του παράγοντα (αριθμός, διαστάσεις και αμοιβαίες συνδέσεις), η παραγοντική δομή του οργάνου μπορεί καλύτερα να διερευνηθεί με τη βοήθεια της διερευνητικής παραγοντικής ανάλυσης. Αν από πριν υπάρχουν υποθέσεις, με βάση την θεωρία ή προηγούμενες αναλύσεις, η επιβεβαιωτική παραγοντική ανάλυση είναι καταλληλότερη. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ελέγξει αν τα δεδομένα ταιριάζουν σε μία προμελετημένη παραγοντική δομή (Floyd & Widaman, 1995). Υπάρχουν δύο μορφές της διερευνητικής ανάλυσης παραγόντων: η ανάλυση του κύριου συστατικού και ανάλυση των κοινών παραγόντων (Floyd & Widaman, 1995; Johnson, 1998). Η ανάλυση του κύριου συστατικού έχει ως στόχο να εξηγήσει τη διακύμανση στο σύνολο δεδομένων, η ανάλυση των κοινών παραγόντων εξηγεί μόνο την κοινή διακύμανση του συνόλου των στοιχείων, και όχι τη μοναδική διαφορά τους. Το αν αυτό οδηγεί σε διαφορετικά αποτελέσματα είναι ακόμα ένα θέμα συζήτησης (Gorsuch, 1983). Σύμφωνα με τους Floyd και Widaman (1995) η ανάλυση του κύριου συστατικού είναι η πλέον κατάλληλη για τη μείωση των δεδομένων, καθιστώντας δυνατή την εκπροσώπηση των δεδομένων σε ένα ελάχιστο αριθμό διαστάσεων (παράγοντες). Αυτή η μέθοδος είναι χρήσιμη, όταν ο στόχος είναι η ομαδοποίηση των στοιχείων σε ένα σύνολο 24

26 από λίγες ουσιαστικές συστάδες. Η ανάλυση των κοινών παραγόντων παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για την πολυμεταβλητή δομή ενός οργάνου, εξηγώντας τη δομή συνδιακύμανσης και συσχέτισης μεταξύ των μετρούμενων στοιχείων (Floyd & Widaman, 1995; Johnson, 1998). Έχει ως στόχο να προσδιορίσει μια σειρά από γενικότερους παράγοντες (λανθάνουσες μεταβλητές) που εξηγούν τη συνδιασπορά μεταξύ των μετρούμενων μεταβλητών. Στην ανάλυση του κοινού παράγοντα, οι φορτίσεις του παράγοντα μπορεί να ερμηνευθούν ως οι παλινδρομήσεις των βαρών για την πρόβλεψη των στοιχείων από τις λανθάνουσες μεταβλητές, και επίσης, την παραγωγή συσχετίσεων μεταξύ αυτών. Στην πράξη, οι δύο μέθοδοι χρησιμοποιούνται σε παρόμοιες καταστάσεις. Η επιβεβαιωτική παραγοντική ανάλυση καθιστά δυνατή τη δοκιμή ενός υποθετικού ερωτηματολογίου (που βασίζεται είτε σε εμπειρικά δεδομένα ή στη θεωρία) που υποστηρίζεται από πραγματικά δεδομένα. Οι τεχνικές μοντελοποίησης των εξισώσεων χρησιμοποιούνται για τη δοκιμή υποθέσεων για τις σχέσεις μεταξύ των παρατηρούμενων μεταβλητών (αντικείμενα) και των παραγόντων. Αυτό απαιτεί επίσημη προδιαγραφή ενός προτύπου που θα πρέπει να εκτιμηθεί. Η προσαρμογή του μοντέλου στα δεδομένα μπορεί να αξιολογηθεί με τη βοήθεια δεικτών, ενώ οι εκτιμώμενοι συντελεστές παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τις ενώσεις μεταξύ στοιχείων και παραγόντων, καθώς επίσης και μεταξύ παραγόντων (Floyd & Widaman, 1995). Η παραγοντική ανάλυση είναι μια σύνθετη, αλλά ευέλικτη αναλυτική διαδικασία. Κατά την ανάγνωση των μελετών σχετικά με την ανάλυση παραγόντων, παρατηρείται μια ευρεία διακύμανση των μεθόδων που χρησιμοποιούνται και των τρόπων με τους οποίους τα αποτελέσματα παρουσιάζονται και ερμηνεύονται. Η ποιότητα των αποτελεσμάτων της ανάλυσης παραγόντων εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το αν οι ερευνητές συμμορφώνονται με τις υποκείμενες παραδοχές της μεθόδου και τις αρχές που έχουν αναπτυχθεί για την κατάλληλη εφαρμογή. Η ρητή λογική και οι λεπτομέρειες των μεθόδων χρησιμοποιούνται σε κάθε βήμα της διαδικασίας και είναι απαραίτητες για να βοηθήσουν άλλους ερευνητές να ερμηνεύσουν, να ελέγξουν και να αναπαράγουν τα αποτελέσματα. Εξ όσων γνωρίζουμε, έρευνα χωρίς κριτική αξιολόγηση της ποιότητας της ανάλυσης παραγόντων κατά την επικύρωση των ερωτηματολογίων για την κατάσταση της υγείας δεν έχει ακόμη πραγματοποιηθεί (de Vet et al., 2005). Δεδομένου ότι υπάρχει ένας πλούτος των ερωτηματολογίων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν, η επιλογή πρέπει να περιοριστεί με κάποιο τρόπο. Για την κατάσταση 25

27 της υγείας, συνηθίζεται να επιλέγεται ένα γνωστό ερωτηματολόγιο,, αντί για πολλά διαφορετικά ερωτηματολόγια κατάστασης της υγείας, γιατί μπορεί να κριθεί καλύτερα, και να διευκολύνει τη συγκρισιμότητα των αποτελεσμάτων διαφορετικών ερευνών (de Vet et al., 2005). Το SF-36 είναι ένα ερωτηματολόγιο γενικής χρήσης, ένα 36-στοιχείων ερωτηματολόγιο που σχεδιάστηκε τη δεκαετία του 1980 για τη μέτρηση της έννοιας της κατάστασης της υγείας. Έχει αναφερθεί σε πάνω από 1000 δημοσιεύσεις (Ware, 2000). Οι διερευνητικές αναλύσεις παραγόντων έχουν χρησιμοποιηθεί για τον προσδιορισμό της δομής παράγοντα του SF-36 (McHorney et al., 1993; Ware et al., 1994; Ware et al., 1998). Το εγχειρίδιο του μέσου αυτού (Ware et al., 1994) περιγράφει οκτώ υποκλίμακες (διαστάσεις), που μπορούν να υπολογιστούν από 35 από τα 36 στοιχεία (ένα στοιχείο για την αυτο-αναφορά μετάβασης για την υγεία δεν περιλαμβάνεται στο σκορ): (1) σωματική λειτουργία (10 στοιχεία), (2) κοινωνική λειτουργία (2 στοιχεία), (3) ο ρόλος των περιορισμών λόγω του σωματικού προβλήματος (4 στοιχεία), (4) ο ρόλος των περιορισμών λόγω του συναισθηματικού προβλήματος (3 στοιχεία), (5) η ψυχική υγεία (5 στοιχεία), (6) ενέργεια / ζωτικότητα (4 στοιχεία), (7) πόνος (2 στοιχεία) και (8) αντίληψη για τη γενική υγεία (5 στοιχεία). Αυτές οι 8 υποκλίμακες υποβλήθηκαν σε παραγοντική ανάλυση που είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη μιας φυσικής υποκλίμακας υγείας και υποκλίμακας ψυχικής υγείας. Αυτή η παραγοντική ανάλυση με βάση τις 8 υποκλίμακες και όχι τα 35 μεμονωμένα στοιχεία ονομάζεται δεύτερης τάξης παραγοντική ανάλυση. Οι Ware και Gandek (1998) παρουσιάζουν άριστη επισκόπηση της ανάπτυξης και της ψυχομετρικής αξιολόγησης της αξιοπιστίας και της εγκυρότητας του SF-36. Σε πολλές μελέτες η δομή παραγόντων του SF-36 έχει εκτιμηθεί κατά την εφαρμογή των ερωτηματολογίων σε διαφορετικούς πληθυσμούς, με σεβασμό στη γλώσσα, τον πολιτισμό ή την κατάσταση της υγείας. Οι Floyd και Widaman (1995), παρατήρησαν ότι «η αναλυτική τεχνική που χρησιμοποιείται σε μια ανάλυση των παραγόντων φαίνεται να έχει τις πτυχές της ανάλυσης παράγοντα που είναι λιγότερο κατανοητές από τους επιστήμονες που την ασκούν, και έτσι συχνά αυτοί αναφέρονται σε ανεπαρκείς λεπτομέρειες τμημάτων μεθόδων». Οι επιλογές μεταξύ των διαφόρων πιθανών μεθόδων ανάλυσης παραγόντων είναι ζωτικής σημασίας. Η αναφορά των μεθόδων αποτελεί προϋπόθεση για την αξιολόγηση του κατά πόσον οι μέθοδοι έχουν δικαιωματικά εφαρμοστεί και για να γίνει αναπαραγωγή της μελέτης εάν 26

28 είναι δυνατόν. Σε ορισμένες περιπτώσεις, απαιτείται αιτιολόγηση, ειδικά όταν μια σειρά αυθαίρετων επιλογών μπορεί να γίνει, π.χ. όσον αφορά τον αριθμό των παραγόντων που πρέπει να περιστραφεί. Αν οι συγγραφείς περιγράφουν τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν, και έχουν αιτιολογημένους τους λόγους τους για την επιλογή αυτών των μεθόδων, τότε ο αναγνώστης δεν μπορεί παρά να είναι ικανοποιημένος. Αν οι συγγραφείς δικαιολογούν μια διερευνητική ανάλυση όταν μια μέθοδος επιβεβαίωσης θα ήταν πιο κατάλληλη για τη συγκεκριμένη ερώτηση της έρευνας, πρέπει να αξιολογηθεί η καταλληλότητα της μεθόδου και όχι αν οι συγγραφείς έχουν δώσει μια δικαιολογία. Οι περισσότεροι συγγραφείς επιλέγουν να κάνουν διερευνητική παραγοντική ανάλυση σε καταστάσεις στις οποίες μια επιβεβαιωτική παραγοντική ανάλυση θα ήταν περισσότερο κατάλληλη για την περίπτωση. Η σύναψη διερευνητικής παραγοντικής ανάλυσης έχει πολύ λιγότερη ενέργεια από ότι η επιβεβαιωτική παραγοντική ανάλυση. Είναι προτεινόμενο να αναλύσει κανείς εκ νέου μελέτες με τη διενέργεια ανάλυσης επιβεβαίωσης για να καθορίσει αν τα συμπεράσματα σχετικά με τον παράγοντα δομής του SF-36, θα παραμείνουν τα ίδια (de Vet et al., 2005). Όσον αφορά τις πιο τεχνικές πτυχές, η αιτιολόγηση των παραγόντων που πρέπει να διατηρηθεί είναι συχνά φτωχή και οι ιδιοτιμές ή τα ποσοστά της διακύμανσης εξηγούνται από παράγοντες που συχνά δεν έχουν αναφερθεί. Οι μισές από τις μελέτες στις οποίες εφαρμόστηκε επιβεβαιωτική παραγοντική ανάλυση παρέλειψαν να αναφέρουν περιορισμούς στο μοντέλο, ενώ η πολυσυγγραμικότητα των στοιχείων σπάνια αναφέρεται (de Vet et al., 2005). Δεδομένου ότι υπάρχουν χιλιάδες δημοσιεύσεις για ανάλυση παραγόντων των μέσων για τη μέτρηση της κατάστασης της υγείας, συνήθως ως μέσο επιλέγεται το SF-36. Το μειονέκτημα της επιλογής ενός μέσου είναι ότι οι ερευνητές έχουν την τάση να μιμούνται ο ένας τον άλλο σε σχέση με την μέθοδο που χρησιμοποιούν. Με την επιλογή για το SF-36, ως το αντικείμενο μας μεθοδολογικής αξιολόγηση της ανάλυσης παραγόντων, ο ερευνητής δεν μπορεί να αγνοήσει την επικύρωση του έργου που γίνεται με το SF-36 και τις μεθόδους που έχουν χρησιμοποιηθεί από τους προγραμματιστές. Σύμφωνα με το εγχειρίδιο χρήσης (Ware et al., 1994), ο ερευνητής πρέπει να αιτιολογήσει την επιλογή του για την ανάλυση κύριας συνιστώσας αντί για την ανάλυση του κοινού παράγοντα και για την ορθογώνια αντί για την πλάγια περιστροφή. Η επιλογή της μεθόδου ανάλυσης παράγοντα εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από το σκοπό του συντελεστή ανάλυσης. Ο σκοπός της ανάλυσης παράγοντα μπορεί να είναι: 27

29 1) καθαρή μείωση των δεδομένων, 2) αξιολόγηση της παραγοντικής δομής (διαστάσεις) που μετράται με το ερωτηματολόγιο, 3) διερεύνηση του κατά πόσον το ερωτηματολόγιο δείχνει τις ίδιες διαστάσεις σε όλες τις διαφορετικές ομάδες (διαρθρωτική αξιοπιστία) ή 4) καθορισμός των συγκεκριμένων φορτίσεων του παράγοντα που πρέπει να χρησιμοποιούνται ως στάθμιση των παραγόντων για τον υπολογισμό των βαθμολογιών της υποκλίμακας σωματικής υγείας και της υποκλίμακας ψυχική υγείας (de Vet et al., 2005). Για παράδειγμα, το κύριο συστατικό είναι η επαρκής ανάλυση της κατάστασης της ανάπτυξης ενός μέσου (δεύτερος στόχος), καθώς και ο προσδιορισμός των φορτίσεων του παράγοντα για το μέσο που θα χρησιμοποιηθεί σε μια άλλη κατάσταση (τέταρτος στόχος). Ωστόσο, προκειμένου να διερευνηθεί κατά πόσο το ερωτηματολόγιο δείχνει την ίδια (γνωστή) διάσταση σε διάφορους πληθυσμούς ή ομάδες ασθενειών (τρίτος στόχος), η επιβεβαιωτική παραγοντική ανάλυση είναι πιο κατάλληλη από τη βασική ανάλυση στοιχείων. Αντίθετη άποψη έχουν οι Gandek και Ware (1998), υποστηρίζοντας ότι η ανάλυση κύριας συνιστώσας, ένα είδος της ανάλυσης παράγοντα, χρησιμοποιήθηκε στην IQOLA για την εκτίμηση της συμβατότητας και υπέθεσε σωματική και ψυχική υγεία κατασκευάζοντας τα ερωτηματολόγια SF-36, που χρησιμοποιούνται για τη μέτρηση αυτών των εννοιών». Είναι αυτή η κατάσταση η οποία, κατά τη γνώμη άλλων (de Vet et al., 2005), απαιτεί επαναληπτική ανάλυση παραγόντων. Σε καμία έρευνα δε μπορεί να δικαιολογηθεί γιατί προτιμούν να χρησιμοποιούν διερευνητική παραγοντική ανάλυση αντί της επιβεβαιωτικής παραγοντικής ανάλυσης για το σκοπό αυτό. Η μη χρήση επιβεβαιωτικής παραγοντικής ανάλυσης μπορεί να είναι τυπική για το SF-36, γιατί η διερευνητική ανάλυση χρησιμοποιείται από την ομάδα IQOLA. Η μη βέλτιστη περιγραφή της μεθόδου παραγοντικής ανάλυσης θα είναι πιθανό επίσης να εμφανιστεί στην αξιολόγηση και άλλων μέσων (de Vet et al., 2005). Πολλές επικυρωμένες μελέτες σχετικά με το SF-36 έχουν πραγματοποιηθεί χρησιμοποιώντας άλλες μεθόδους, όπως η multitrait-multimethod προσέγγιση (Aaronson et al., 1998; Bjorner et al., 1998a), και η ανάλυση Rasch (Raczek et al., 1998). Άλλοι μέθοδοι, συμπεριλαμβανομένης της εκτίμησης της λειτουργίας διαφορικού στοιχείου, χρησιμοποιούν ισχυρές μεθόδους για τον έλεγχο της διαπολιτισμικής ισοδυναμίας των μεταφράσεων του SF-36 (Bjorner et al., 1998b) και των διαστάσεων των κλιμάκων. Σύμφωνα με τον Ware (2000), ένας βασικός στόχος για την κατασκευή του SF-36 ήταν η επίτευξη υψηλών ψυχομετρικών προτύπων. Κατευθυντήριες γραμμές για τις δοκιμές προήλθαν από αυτές που συνιστώνται για χρήση σε επικυρωμένα ψυχολογικά και 28

30 εκπαιδευτικά μέτρα από την American Psychological Association, της Αμερικανικής Εκπαιδευτικής Έρευνας Σύνδεσης και του Εθνικού Συμβουλίου για την καταμέτρηση στην Εκπαίδευση. Παρά τα υψηλά πρότυπα που χρησιμοποιούνται για την ανάπτυξη του SF-36, η ποιότητα της ανάλυσης παράγοντα για την εξερεύνηση ή την επιβεβαίωση της παραγοντικής δομής του SF-36 απέχει πολύ από το επιθυμητό. Αυτή η κριτική αξιολόγηση της ανάλυσης της μεθόδου που εφαρμόστηκε σε σχέση με το SF-36 έδειξε ότι η διερευνητική παραγοντική ανάλυση χρησιμοποιείται συχνά, όταν η επιβεβαιωτική ανάλυση θα ήταν πιο κατάλληλη και θα μπορούσε να είχε οδηγήσει σε διαφορετικά συμπεράσματα. Επιπλέον, ζωτικής σημασίας πληροφορίες για τις μεθόδους και τα αποτελέσματα της παραγοντικής ανάλυσης λείπουν από πολλές έρευνες (de Vet et al., 2005). 2.3 Ανάλυση κατά Συστάδες (Cluster Analysis) Η ανάλυση σε συστάδες έχει σκοπό να διαχωρίσει το σύνολο των παρατηρήσεων σε φυσικές οµάδες, έτσι ώστε τα µέλη κάθε οµάδας να είναι όσο το δυνατό όµοια µεταξύ τους, ενώ τα µέλη διαφορετικών οµάδων να είναι όσο το δυνατό ανόµοια. Γεωµετρικά αυτό σηµαίνει ότι δύο όµοιες παρατηρήσεις θα βρίσκονται σε γειτονικά σηµεία, ενώ δύο ανόµοιες σε αποµακρυσµένα σηµεία. Η µέτρηση της απόστασης και της οµοιότητας είναι ουσιαστικής σηµασίας αφού οι παρατηρήσεις οµαδοποιούνται µε βάση αυτή την απόσταση. Υπάρχουν διάφορα µέτρα απόστασης, όπως η ευκλείδια απόσταση, η απόσταση Manhatan, η απόσταση Chebychev, o συντελεστής συσχέτισης του Pearson κά. Η πιο συνηθισµένη µέθοδος σχηµατισµού των οµάδων είναι η ιεραρχική ανάλυση η οποία χρησιµοποιεί δύο τεχνικές, τη συσσωρευτική ανάλυση σε οµάδες ή την επιµεριστική ανάλυση σε οµάδες. Στη συσσωρευτική ανάλυση, οι οµάδες σχηµατίζονται µε την οµαδοποίηση των παρατηρήσεων σε όλο και µεγαλύτερες οµάδες, έως ότου όλες οι παρατηρήσεις γίνουν µέλη µιας και µόνο οµάδας. Η επιµεριστική ανάλυση αρχίζει µε όλες τις παρατηρήσεις οµαδοποιηµένες σε µια οµάδα και τις επιµερίζει µέχρις ότου γίνουν τόσες οµάδες όσες και οι παρατηρήσεις. Υπάρχουν πολλά κριτήρια που καθορίζουν ποιες παρατηρήσεις ή οµάδες πρέπει να συνδυαστούν σε κάθε στάδιο, και διαφέρουν στον τρόπο µε τον οποίο εκτιµούν τις αποστάσεις µεταξύ των οµάδων στα διαδοχικά στάδια. Ανάλογα µε το κριτήριο που 29

31 χρησιµοποιούµε µπορούµε να καταλήξουµε σε διαφορετικές κάθε φορά οµαδοποιήσεις. Όλα τα κριτήρια στηρίζονται σε πίνακα αποστάσεων µεταξύ ζευγών παρατηρήσεων. Κριτήριο εγγύτερου γείτονα (nearest neighbour). Με αυτό συνδυάζονται οι δύο πρώτες παρατηρήσεις που έχουν τη µικρότερη απόσταση µεταξύ τους. Υπολογίζεται στη συνέχεια η µικρότερη απόσταση µεταξύ µιας παρατήρησης στη νέα οµάδα και µιας άλλης εξατοµικευµένης παρατήρησης. Σε κάθε στάδιο η απόσταση µεταξύ δύο οµάδων θεωρείται η απόσταση µεταξύ των εγγύτερων σηµείων τους. Κριτήριο απώτερου γείτονα (farthest neighbou). Ίδια λογική µε την προηγούµενη µε τη διαφορά ότι η απόσταση µεταξύ των οµάδων υπολογίζεται ως αυτή των µακρύτερων σηµείων τους. Κριτήριο µέσου δεσµού. Ορίζει την απόσταση µεταξύ δύο οµάδων ως τη µέση τιµή των αποστάσεων µεταξύ όλων των ζευγών των παρατηρήσεων, όπου ένα µέλος ζεύγους προέρχεται από καθεµιά από τις οµάδες. Είναι γνωστό ότι στην ανάλυση σε οµάδες δεν υπάρχει η δυνατότητα στατιστικών ελέγχων. Επίσης η οµαδοποίηση εξαρτάται πολλές φορές από το κριτήριο οµαδοποίησης. Τα αποτελέσµατα της ανάλυσης φαίνονται από το συσσωρευτικό σχέδιο και το δενδρόγραµµα. Συσσωρευτικό σχέδιο. Η πρώτη σειρά αφορά το πρώτο στάδιο, η δεύτερη το δεύτερο στάδιο κτλ. µέχρι τον αριθµό των διαφορετικών επιλογών. Επίσης, φαίνονται σε στήλη συντελεστές που αφορούν το τετράγωνο της ευκλείδιας απόστασης των αντίστοιχων παρατηρήσεων του σταδίου. ενδρόγραµµα. Οι πληροφορίες που υπάρχουν στο συσσωρευτικό σχέδιο αποτυπώνονται στο δενδρόγραµµα µε τις αποστάσεις-συντελεστές να επανακλιµακώνονται σε κλίµακα εύρους Σε αυτό οι κάθετες γραµµές δηλώνουν συνδυασµούς οµάδων παρατηρήσεων, ενώ το µήκος κάθε γραµµής δηλώνει την απόσταση κατά την οποία οι οµάδες συνδυάζονται. ιαφορετική οµάδα σχηµατίζεται όταν εµφανίζεται κενό στο δενδρόγραµµα και η απόσταση είναι µικρότερη ή ίση µιας τιµής «κατωφλίου» όπως ονοµάζεται. 2.4 Δεδομένα Τα δεδομένα της παρούσας εργασίας αποτελούνται από τις απαντήσεις 51 ατόμων που πάσχουν από σκολίωση στα δύο παραπάνω ερωτηματολόγια. Η κάθε ερώτηση 30

32 αποτελεί μία ποιοτική μεταβλητή στην οποία οι ερωτώμενοι αποκρίνονται στην κλίμακα Likert. Το βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζεται στη συγκεκριμένη εργασία είναι ο περιορισμένος αριθμός των ερωτώμενων 1, γεγονός που περιορίζει σε μεγάλο βαθμό τη δυνατότητα εξαγωγής γενικευμένων και αναλυτικών αποτελεσμάτων. Το βασικότερο δε πρόβλημα είναι το γεγονός ότι από την ανάλυση παραγόντων δεν προκύπτουν οι αναμενόμενοι παράγοντες. 2.5 Περιγραφή του Δείγματος Πριν την αναφορά στη στατιστική ανάλυση, κρίνεται απαραίτητη η περιγραφή του δείγματος. Η περιγραφή του δείγματος πραγματοποιείται μέσω μέτρων τάσης και διασποράς, όσο και μέσω πινάκων συχνοτήτων. Συγκεκριμένα, τα μέτρα τάσης που χρησιμοποιήθηκαν είναι το Πλήθος, ο Αριθμητικός Μέσος, η Διάμεσος, και η Επικρατούσα Τιμή, ενώ ως μέτρο διασποράς χρησιμοποιήθηκε είναι η Τυπική Απόκλιση Περιγραφή του Δείγματος με βάση το Ερωτηματολόγιο SF-36 Στον Πίνακα 1 εμφανίζονται τα μέτρα κεντρικής τάσης και τα μέτρα μεταβλητότητας των μεταβλητών του ερωτηματολογίου SF36, ενώ στον Πίνακα 2 παρατίθεται η κατανομή συχνοτήτων που παρουσιάζει στις απαντήσεις της καθεμία από τις μεταβλητές του ερωτηματολογίου. Πίνακας 1: Περιγραφικά Μέτρα Τάσης και Μεταβλητότητας των μεταβλητών του SF-36 Q1 Q2 Q3A Q3B Q3C Q3D Q3E Q3F Q3G Q3H Q3I Q3J Πλήθος 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 50,0 50,0 49,0 50,0 49,0 50,0 51,0 Αριθμητικός Μέσος 2,3 2,2 1,6 2,6 2,3 2,8 2,9 2,2 2,5 2,7 2,8 2,8 Διάμεσος 2,0 3,0 2,0 3,0 2,0 3,0 3,0 2,0 3,0 3,0 3,0 3,0 Επικρατούσα Τιμή 2,0 3,0 1,0 3,0 3,0 3,0 3,0 2,0 3,0 3,0 3,0 3,0 Τυπική Απόκλιση 1,0 0,9 0,7 0,7 0,8 0,5 0,3 0,7 0,7 0,6 0,5 0,5 Q4A Q4B Q4C Q4D Q5A Q5B Q5C Q6 Q7 Q8 Q9A Q9B Πλήθος 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 50,0 Αριθμητικός Μέσος 1,9 1,7 1,7 1,7 1,8 1,7 1,7 2,2 2,5 1,8 2,9 4,0 Διάμεσος 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 1,0 2,0 4,0 Επικρατούσα Τιμή 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 1,0 2,0 1,0 2,0 5,0 1 Ελάχιστος αριθμός παρατηρήσεων ανά μεταβλητή για τη διενέργεια Ανάλυσης Παραγόντων είναι οι 50 παρατηρήσεις. 31

33 Τυπική Απόκλιση 0,3 0,5 0,5 0,5 0,4 0,5 0,5 1,4 1,4 1,1 1,4 1,5 Q9C Q9D Q9E Q9F Q9G Q9H Q9I Q10 Q11A Q11B Q11C Q11D Πλήθος 51,0 50,0 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 50,0 49,0 50,0 49,0 49,0 Αριθμητικός Μέσος 4,9 3,1 3,2 4,8 4,5 2,6 3,8 4,1 4,3 2,5 4,1 2,6 Διάμεσος 5,0 3,0 3,0 5,0 5,0 2,0 4,0 5,0 5,0 2,0 5,0 2,0 Επικρατούσα Τιμή 6,0 2,0 4,0 6,0 6,0 2,0 4,0 5,0 5,0 1,0 5,0 2,0 Τυπική Απόκλιση 1,3 1,5 1,6 1,4 1,5 1,3 1,4 1,2 1,1 1,4 1,3 1,4 Πίνακας 2: Πίνακας Συχνοτήτων των μεταβλητών του SF Σχετική Συχνότητα (%) Έγκυρη Συχνότητα Αθροιστική Σχετική Συχνότητα (%) Συχνότητα Ερώτηση1 Άριστη 11,00 21,57 21,57 21,57 Πολύ Καλή 22,00 43,14 43,14 64,71 Καλή 11,00 21,57 21,57 86,27 Μέτρια 6,00 11,76 11,76 98,04 Κακή 1,00 1,96 1,96 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση2 Πολύ καλύτερη τώρα από ότι ένα χρόνο πριν 15,00 29,41 29,41 29,41 Κάπως καλύτερη τώρα από ότι ένα χρόνο πριν 10,00 19,61 19,61 49,02 Περίπου η ίδια όπως ένα χρόνο πριν 25,00 49,02 49,02 98,04 Κάπως χειρότερη τώρα από ότι ένα χρόνο πριν 1,00 1,96 1,96 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση3A Ναι, με περιορίζει πολύ 25,00 49,02 49,02 49,02 Ναι, με περιορίζει λίγο 20,00 39,22 39,22 88,24 Όχι, δε με περιορίζει καθόλου 6,00 11,76 11,76 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση3B Ναι, με περιορίζει πολύ 5,00 9,80 9,80 9,80 Ναι, με περιορίζει λίγο 9,00 17,65 17,65 27,45 Όχι, δε με περιορίζει καθόλου 37,00 72,55 72,55 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση3C Ναι, με περιορίζει πολύ 9,00 17,65 17,65 17,65 Ναι, με περιορίζει λίγο 19,00 37,25 37,25 54,90 Όχι, δε με περιορίζει καθόλου 23,00 45,10 45,10 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση3D Ναι, με περιορίζει πολύ 2,00 3,92 4,00 4,00 Ναι, με περιορίζει λίγο 8,00 15,69 16,00 20,00 Όχι, δε με περιορίζει καθόλου 40,00 78,43 80,00 100,00 Σύνολο 50,00 98,04 100,00 Ερώτηση3E Ναι, με περιορίζει πολύ 1,00 1,96 2,00 2,00 Ναι, με περιορίζει λίγο 2,00 3,92 4,00 6,00 Όχι, δε με περιορίζει καθόλου 47,00 92,16 94,00 100,00 Σύνολο 50,00 98,04 100,00

34 33 Σχετική Συχνότητα (%) Έγκυρη Συχνότητα Αθροιστική Σχετική Συχνότητα (%) Συχνότητα Ερώτηση3F Ναι, με περιορίζει πολύ 8,00 15,69 16,33 16,33 Ναι, με περιορίζει λίγο 23,00 45,10 46,94 63,27 Όχι, δε με περιορίζει καθόλου 18,00 35,29 36,73 100,00 Σύνολο 49,00 96,08 100,00 Ερώτηση3G Ναι, με περιορίζει πολύ 6,00 11,76 12,00 12,00 Ναι, με περιορίζει λίγο 15,00 29,41 30,00 42,00 Όχι, δε με περιορίζει καθόλου 29,00 56,86 58,00 100,00 Σύνολο 50,00 98,04 100,00 Ερώτηση3H Ναι, με περιορίζει πολύ 4,00 7,84 8,16 8,16 Ναι, με περιορίζει λίγο 6,00 11,76 12,24 20,41 Όχι, δε με περιορίζει καθόλου 39,00 76,47 79,59 100,00 Σύνολο 49,00 96,08 100,00 Ερώτηση3I Ναι, με περιορίζει πολύ 2,00 3,92 4,00 4,00 Ναι, με περιορίζει λίγο 5,00 9,80 10,00 14,00 Όχι, δε με περιορίζει καθόλου 43,00 84,31 86,00 100,00 Σύνολο 50,00 98,04 100,00 Ερώτηση3J Ναι, με περιορίζει πολύ 3,00 5,88 5,88 5,88 Ναι, με περιορίζει λίγο 3,00 5,88 5,88 11,76 Όχι, δε με περιορίζει καθόλου 45,00 88,24 88,24 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση4A Ναι 7,00 13,73 13,73 13,73 Όχι 44,00 86,27 86,27 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση4B Ναι 14,00 27,45 27,45 27,45 Όχι 37,00 72,55 72,55 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση4C Ναι 14,00 27,45 27,45 27,45 Όχι 37,00 72,55 72,55 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση4D Ναι 16,00 31,37 31,37 31,37 Όχι 35,00 68,63 68,63 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση5A Ναι 12,00 23,53 23,53 23,53 Όχι 39,00 76,47 76,47 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση5B Ναι 15,00 29,41 29,41 29,41 Όχι 36,00 70,59 70,59 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση5C

35 34 Σχετική Συχνότητα (%) Αθροιστική Σχετική Συχνότητα (%) Έγκυρη Συχνότητα Συχνότητα Ναι 17,00 33,33 33,33 33,33 Όχι 34,00 66,67 66,67 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση6 Καθόλου 22,00 43,14 43,14 43,14 Ελάχιστα 10,00 19,61 19,61 62,75 Μέτρια 8,00 15,69 15,69 78,43 Αρκετά 7,00 13,73 13,73 92,16 Πάρα πολύ 4,00 7,84 7,84 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση7 Καθόλου 13,00 25,49 25,49 25,49 Πολύ ήπιο 20,00 39,22 39,22 64,71 Ήπιο 5,00 9,80 9,80 74,51 Μέτριο 7,00 13,73 13,73 88,24 Έντονο 4,00 7,84 7,84 96,08 Πολύ έντονο 2,00 3,92 3,92 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση8 Καθόλου 26,00 50,98 50,98 50,98 Ελάχιστα 17,00 33,33 33,33 84,31 Μέτρια 4,00 7,84 7,84 92,16 Αρκετά 1,00 1,96 1,96 94,12 Πάρα πολύ 3,00 5,88 5,88 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση9A Συνεχώς 6,00 11,76 11,76 11,76 Το μεγαλύτερο διάστημα 20,00 39,22 39,22 50,98 Σημαντικό διάστημα 6,00 11,76 11,76 62,75 Μερικές φορές 11,00 21,57 21,57 84,31 Μικρό διάστημα 6,00 11,76 11,76 96,08 Καθόλου 2,00 3,92 3,92 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση9B Συνεχώς 2,00 3,92 4,00 4,00 Το μεγαλύτερο διάστημα 8,00 15,69 16,00 20,00 Σημαντικό διάστημα 9,00 17,65 18,00 38,00 Μερικές φορές 10,00 19,61 20,00 58,00 Μικρό διάστημα 11,00 21,57 22,00 80,00 Καθόλου 10,00 19,61 20,00 100,00 Σύνολο 50,00 98,04 100,00 Ερώτηση9C Συνεχώς 1,00 1,96 1,96 1,96 Το μεγαλύτερο διάστημα 3,00 5,88 5,88 7,84 Σημαντικό διάστημα 2,00 3,92 3,92 11,76 Μερικές φορές 11,00 21,57 21,57 33,33 Μικρό διάστημα 12,00 23,53 23,53 56,86 Καθόλου 22,00 43,14 43,14 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση9D

36 35 Σχετική Συχνότητα (%) Αθροιστική Σχετική Συχνότητα (%) Έγκυρη Συχνότητα Συχνότητα Συνεχώς 6,00 11,76 12,00 12,00 Το μεγαλύτερο διάστημα 15,00 29,41 30,00 42,00 Σημαντικό διάστημα 10,00 19,61 20,00 62,00 Μερικές φορές 8,00 15,69 16,00 78,00 Μικρό διάστημα 8,00 15,69 16,00 94,00 Καθόλου 3,00 5,88 6,00 100,00 Σύνολο 50,00 98,04 100,00 Ερώτηση9E Συνεχώς 9,00 17,65 17,65 17,65 Το μεγαλύτερο διάστημα 11,00 21,57 21,57 39,22 Σημαντικό διάστημα 9,00 17,65 17,65 56,86 Μερικές φορές 12,00 23,53 23,53 80,39 Μικρό διάστημα 5,00 9,80 9,80 90,20 Καθόλου 5,00 9,80 9,80 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση9F Συνεχώς 2,00 3,92 3,92 3,92 Το μεγαλύτερο διάστημα 2,00 3,92 3,92 7,84 Σημαντικό διάστημα 6,00 11,76 11,76 19,61 Μερικές φορές 7,00 13,73 13,73 33,33 Μικρό διάστημα 11,00 21,57 21,57 54,90 Καθόλου 23,00 45,10 45,10 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση9G Συνεχώς 4,00 7,84 7,84 7,84 Το μεγαλύτερο διάστημα 2,00 3,92 3,92 11,76 Σημαντικό διάστημα 6,00 11,76 11,76 23,53 Μερικές φορές 10,00 19,61 19,61 43,14 Μικρό διάστημα 13,00 25,49 25,49 68,63 Καθόλου 16,00 31,37 31,37 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση9H Συνεχώς 9,00 17,65 17,65 17,65 Το μεγαλύτερο διάστημα 20,00 39,22 39,22 56,86 Σημαντικό διάστημα 9,00 17,65 17,65 74,51 Μερικές φορές 9,00 17,65 17,65 92,16 Μικρό διάστημα 2,00 3,92 3,92 96,08 Καθόλου 2,00 3,92 3,92 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση9I Συνεχώς 4,00 7,84 7,84 7,84 Το μεγαλύτερο διάστημα 7,00 13,73 13,73 21,57 Σημαντικό διάστημα 7,00 13,73 13,73 35,29 Μερικές φορές 16,00 31,37 31,37 66,67 Μικρό διάστημα 12,00 23,53 23,53 90,20 Καθόλου 5,00 9,80 9,80 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση10 Συνεχώς 2,00 3,92 4,00 4,00 Το μεγαλύτερο διάστημα 4,00 7,84 8,00 12,00

37 Σχετική Συχνότητα (%) Αθροιστική Σχετική Συχνότητα (%) Έγκυρη Συχνότητα Συχνότητα Μερικές φορές 7,00 13,73 14,00 26,00 Μικρό διάστημα 9,00 17,65 18,00 44,00 Καθόλου 28,00 54,90 56,00 100,00 Σύνολο 50,00 98,04 100,00 Ερώτηση11A Εντελώς αλήθεια 2,00 3,92 4,08 4,08 Μάλλον αλήθεια 2,00 3,92 4,08 8,16 Δεν ξέρω 4,00 7,84 8,16 16,33 Μάλλον ψέμα 11,00 21,57 22,45 38,78 Εντελώς ψέμα 30,00 58,82 61,22 100,00 Σύνολο 49,00 96,08 100,00 Ερώτηση11B Εντελώς αλήθεια 17,00 33,33 34,00 34,00 Μάλλον αλήθεια 11,00 21,57 22,00 56,00 Δεν ξέρω 9,00 17,65 18,00 74,00 Μάλλον ψέμα 8,00 15,69 16,00 90,00 Εντελώς ψέμα 5,00 9,80 10,00 100,00 Σύνολο 50,00 98,04 100,00 Ερώτηση11C Εντελώς αλήθεια 3,00 5,88 6,12 6,12 Μάλλον αλήθεια 3,00 5,88 6,12 12,24 Δεν ξέρω 10,00 19,61 20,41 32,65 Μάλλον ψέμα 3,00 5,88 6,12 38,78 Εντελώς ψέμα 30,00 58,82 61,22 100,00 Σύνολο 49,00 96,08 100,00 Ερώτηση11D Εντελώς αλήθεια 13,00 25,49 26,53 26,53 Μάλλον αλήθεια 16,00 31,37 32,65 59,18 Δεν ξέρω 3,00 5,88 6,12 65,31 Μάλλον ψέμα 10,00 19,61 20,41 85,71 Εντελώς ψέμα 7,00 13,73 14,29 100,00 Σύνολο 49,00 96,08 100,00 36

38 37

39 2.5.2 Περιγραφή του Δείγματος με βάση το Ερωτηματολόγιο SRS-22 Τα αντίστοιχα περιγραφικά μέτρα παρουσιάζονται στους παρακάτω πίνακες και για το ερωτηματολόγιο SRS-22. Πίνακας 3: Περιγραφικά Μέτρα Τάσης και Μεταβλητότητας των μεταβλητών του SRS-22 AGE QS1 QS2 QS3 QS4 QS5 QS6 QS7 Πλήθος 49,0 51,0 51,0 51,0 50,0 51,0 51,0 51,0 Αριθμητικός Μέσος 26,0 2,4 2,1 2,4 2,2 4,0 1,6 3,5 Διάμεσος 21,0 2,0 2,0 2,0 2,0 4,0 1,0 4,0 Επικρατούσα Τιμή 19,0 2,0 2,0 1,0 1,0 4,0 1,0 4,0 Τυπική Απόκλιση 12,5 1,0 1,2 1,3 1,2 0,9 0,9 1,1 QS8 QS9 QS10 QS11 QS12 QS13 QS14 QS15 Πλήθος 51,0 50,0 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 Αριθμητικός Μέσος 3,5 1,8 2,0 1,3 2,3 2,5 1,8 4,6 Διάμεσος 4,0 2,0 2,0 1,0 2,0 2,0 1,0 5,0 Επικρατούσα Τιμή 4,0 1,0 1,0 1,0 2,0 2,0 1,0 5,0 Τυπική Απόκλιση 1,2 0,9 1,0 0,7 1,1 0,9 1,2 0,9 QS16 QS17 QS18 QS19 QS20 QS21 QS22 Πλήθος 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 51,0 Αριθμητικός Μέσος 2,9 1,4 1,5 2,1 3,7 1,8 1,9 Διάμεσος 3,0 1,0 1,0 2,0 4,0 1,0 1,0 Επικρατούσα Τιμή 3,0 1,0 1,0 1,0 4,0 1,0 1,0 Τυπική Απόκλιση 1,0 1,1 1,0 1,1 0,8 1,0 1,2 Πίνακας 4: Πίνακας Συχνοτήτων των μεταβλητών του SRS Σχετική Συχνότητα (%) Έγκυρη Συχνότητα Αθροιστική Σχετική Συχνότητα (%) Συχνότητα Ερώτηση1 Καθόλου 9,00 17,65 17,65 17,65 Ήπιος 22,00 43,14 43,14 60,78 Μέτριος 13,00 25,49 25,49 86,27 Μέτριος έως σοβαρός 5,00 9,80 9,80 96,08 Σοβαρός 2,00 3,92 3,92 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση2 Καθόλου 18,00 35,29 35,29 35,29 Ήπιος 19,00 37,25 37,25 72,55 Μέτριος 7,00 13,73 13,73 86,27 Μέτριος έως σοβαρός 4,00 7,84 7,84 94,12 Σοβαρός 3,00 5,88 5,88 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση3 Καθόλου 16,00 31,37 31,37 31,37 Λίγες φορές 11,00 21,57 21,57 52,94 Κάποιες φορές 14,00 27,45 27,45 80,39 Τις περισσότερες φορές 6,00 11,76 11,76 92,16 Συνεχώς 4,00 7,84 7,84 100,00

40 39 Σχετική Συχνότητα (%) Αθροιστική Σχετική Συχνότητα (%) Έγκυρη Συχνότητα Συχνότητα Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση4 Πολύ ευχαριστημένος 18,00 35,29 36,00 36,00 Κατά κάποιο τρόπο ευχαριστημένος 16,00 31,37 32,00 68,00 Ούτε ευχαριστημένος ούτε δυσαρεστημένος 9,00 17,65 18,00 86,00 Κατά κάποιο τρόπο δυσαρεστημένος 4,00 7,84 8,00 94,00 Πολύ δυσαρεστημένος 3,00 5,88 6,00 100,00 Σύνολο 50,00 98,04 100,00 Ερώτηση5 Κατά κύριο λόγο καμία δραστηριότητα 3,00 5,88 5,88 5,88 Ελαφρά εργασία και ελαφρά άσκηση 13,00 25,49 25,49 31,37 Μέτρια εργασία και μέτρια άσκηση 18,00 35,29 35,29 66,67 Πλήρεις δραστηριότητες χωρίς περιορισμό 17,00 33,33 33,33 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση6 Πολύ καλά 33,00 64,71 64,71 64,71 Καλά 8,00 15,69 15,69 80,39 Μέτρια 8,00 15,69 15,69 96,08 Άσχημα 2,00 3,92 3,92 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση7 Πολύ συχνά 3,00 5,88 5,88 5,88 Συχνά 6,00 11,76 11,76 17,65 Κάποιες φορές 15,00 29,41 29,41 47,06 Σπάνια 16,00 31,37 31,37 78,43 Ποτέ 11,00 21,57 21,57 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση8 Πολύ συχνά 6,00 11,76 11,76 11,76 Συχνά 1,00 1,96 1,96 13,73 Κάποιες φορές 15,00 29,41 29,41 43,14 Σπάνια 17,00 33,33 33,33 76,47 Ποτέ 12,00 23,53 23,53 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση9 100% φυσιολογικ 22,00 43,14 44,00 44,00 75% φυσιολογικό 19,00 37,25 38,00 82,00 50% φυσιολογικό 7,00 13,73 14,00 96,00 25% φυσιολογικό 1,00 1,96 2,00 98,00 0% φυσιολογικό 1,00 1,96 2,00 100,00 Σύνολο 50,00 98,04 100,00 Ερώτηση10 Πολύ καλή 21,00 41,18 41,18 41,18 Καλή 15,00 29,41 29,41 70,59 Μέτρια 12,00 23,53 23,53 94,12 Κακή 2,00 3,92 3,92 98,04 Πολύ κακή 1,00 1,96 1,96 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση11

41 Αθροιστική Συχνότητα Σχετική Συχνότητα (%) Έγκυρη Συχνότητα Σχετική Συχνότητα (%) Καμία 43,00 84,31 84,31 84,31 Μη ναρκωτικά αναλγητικά μία φορά την εβδομάδα ή λιγότερο 6,00 11,76 11,76 96,08 Ναρκωτικά αναλγητικά μία φορά την εβδομάδα ή λιγότερο 1,00 1,96 1,96 98,04 Ναρκωτικά αναλγητικά καθημερινά 1,00 1,96 1,96 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση12 Ποτέ 14,00 27,45 27,45 27,45 Σπάνια 16,00 31,37 31,37 58,82 Κάποιες φορές 14,00 27,45 27,45 86,27 Συχνά 4,00 7,84 7,84 94,12 Πολύ συχνά 3,00 5,88 5,88 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση13 Συνέχεια 5,00 9,80 9,80 9,80 Τις περισσότερες φορές 25,00 49,02 49,02 58,82 Κάποιες φορές 16,00 31,37 31,37 90,20 Λίγες φορές 2,00 3,92 3,92 94,12 Καθόλου 3,00 5,88 5,88 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση14 Καθόλου 29,00 56,86 56,86 56,86 Ελάχιστα 11,00 21,57 21,57 78,43 Ήπια 5,00 9,80 9,80 88,24 Μέτρια 3,00 5,88 5,88 94,12 Σοβαρά 3,00 5,88 5,88 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση15 Σοβαρές 1,00 1,96 1,96 1,96 Μέτριες 2,00 3,92 3,92 5,88 Ήπιες 1,00 1,96 1,96 7,84 Ελάχιστες 8,00 15,69 15,69 23,53 Καθόλου 39,00 76,47 76,47 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση16 Ποτέ 4,00 7,84 7,84 7,84 Σπάνια 14,00 27,45 27,45 35,29 Κάποιες φορές 23,00 45,10 45,10 80,39 Συχνά 5,00 9,80 9,80 90,20 Πολύ συχνά 5,00 9,80 9,80 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση17 0 ημέρες 44,00 86,27 86,27 86,27 1 ημέρα 1,00 1,96 1,96 88,24 2 ημέρες 2,00 3,92 3,92 92,16 4 ή περισσότερες ημέρες 4,00 7,84 7,84 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση18 Ποτέ 36,00 70,59 70,59 70,59 40

42 Σχετική Συχνότητα (%) Αθροιστική Σχετική Συχνότητα (%) Έγκυρη Συχνότητα Συχνότητα Σπάνια 10,00 19,61 19,61 90,20 Κάποιες φορές 1,00 1,96 1,96 92,16 Συχνά 2,00 3,92 3,92 96,08 Πολύ συχνά 2,00 3,92 3,92 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση19 Ναι, πολύ 19,00 37,25 37,25 37,25 Ναι, κατά κάποιον τρόπο 14,00 27,45 27,45 64,71 Ούτε ελκυστικός ούτε μη ελκυστικός 14,00 27,45 27,45 92,16 Όχι, όχι πολύ 1,00 1,96 1,96 94,12 Όχι, καθόλου 3,00 5,88 5,88 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση20 Καθόλου 2,00 3,92 3,92 3,92 Κάποιες φορές 15,00 29,41 29,41 33,33 Τις περισσότερες φορές 28,00 54,90 54,90 88,24 Συνέχεια 6,00 11,76 11,76 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση21 Πολύ ικανοποιημένος 26,00 50,98 50,98 50,98 Ικανοποιημένος 14,00 27,45 27,45 78,43 Ούτε ικανοποιημένος ούτε δυσαρεστημένος 8,00 15,69 15,69 94,12 Δυσαρεστημένος 1,00 1,96 1,96 96,08 Πολύ δυσαρεστημένος 2,00 3,92 3,92 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100,00 Ερώτηση22 Σίγουρα ναι 27,00 52,94 52,94 52,94 Μάλλον ναι 12,00 23,53 23,53 76,47 Δεν είμαι σίγουρος 7,00 13,73 13,73 90,20 Μάλλον όχι 2,00 3,92 3,92 94,12 Σίγουρα όχι 3,00 5,88 5,88 100,00 Σύνολο 51,00 100,00 100, Ανάλυση Παραγόντων των Ερωτηματολογίων (Factor Analysis) Εισαγωγή Προχωρώντας στην εντολή Factor Analysis του SPSS, ένα από τα εξαγόμενα αποτελέσματα είναι ο πίνακας συσχετίσεων. Η ορίζουσα του πίνακα αυτού ενημερώνει για την περίπτωση ύπαρξης προβλημάτων πολυσυγγραμικότητας. Εφόσον δεν είναι μικρότερη από 0,00001, τότε μπορούμε να προχωρήσουμε στην εξαγωγή των αποτελεσμάτων μας. Εάν, όμως, εμφανίζεται μεγαλύτερη από την παραπάνω τιμή θα πρέπει να εξαλείψουμε κάποιες μεταβλητές. Για το σκοπό αυτό ερευνούμε: Τις συσχετίσεις μεταξύ των μεταβλητών μας. Εάν κάποια συσχέτιση εμφανίζεται μεγαλύτερη από 0,80, τότε εξαλείφουμε μία από τις δύο μεταβλητές. 41

43 Τη σημαντικότητα των συντελεστών συσχέτισης. Εάν κάποιες μεταβλητές εμφανίζουν αρκετές συσχετίσεις μη σημαντικές (δηλαδή η πιθανότητα sig είναι μεγαλύτερη από 0,01) εξαλείφουμε τη μεταβλητή. Κατά τη διαδικασία ανάλυσης παραγόντων και στα δύο ερωτηματολόγια εντοπίστηκαν προβλήματα με την τιμή της παραπάνω ορίζουσας. Για αυτό το λόγο αναπροσαρμόζαμε τα δεδομένα μας με βάση τα παραπάνω κριτήρια. Για την εκπλήρωση των απαραίτητων προϋποθέσεων για την Ανάλυση Παραγόντων, αναγκαστήκαμε κατά τη διαδικασία της στατιστικής ανάλυσης να αφαιρέσουμε ένα σημαντικό αριθμό μεταβλητών και να αναπροσαρμόσουμε τη βάση των δεδομένων μας. Συγκεκριμένα: Στο ερωτηματολόγιο SF-36, η ανάλυση παραγόντων πραγματοποιήθηκε με τις δεκατέσσερις μεταβλητές, στο σύνολο των τριάντα έξι γιατί μόνο με αυτόν τον τρόπο, η ορίζουσα του πίνακα συσχετίσεων ανήλθε σε τιμή μεγαλύτερη από 0,00001, τιμή όριο για την αξιοπιστία της ανάλυσης. Οι μεταβλητές που χρησιμοποιήθηκαν τελικά είναι οι Q1, Q3B, Q3C, Q3E, Q3I, Q3J, Q4B, Q7, Q9B, Q9F, Q9G, Q9H, Q10 και Q11A (Τιμή Ορίζουσας = 0, ). Αντίστοιχα, στο ερωτηματολόγιο SRS-22, η ανάλυση παραγόντων πραγματοποιήθηκε με τις δεκατέσσερις μεταβλητές, στο σύνολο των είκοσι δύο. Οι μεταβλητές που χρησιμοποιήθηκαν τελικά είναι οι QS1, QS4, QS6, QS7, QS9, QS11, QS13, QS14, QS15, QS16, QS17, QS18, QS20 και QS21 (Τιμή Ορίζουσας = 0, ) Αποτελέσματα Ανάλυσης Παραγόντων του Ερωτηματολογίου SF-36 Στον Πίνακα 5, παρουσιάζονται το κριτήριο KMO, καθώς και o έλεγχος Bartlett. Η τιμή του πρώτου κριτηρίου ανήλθε σε 0,838, η οποία είναι η μέγιστη τιμή σε σύγκριση με όλες τις προηγούμενες προσπάθειες και σημαίνει την ύπαρξη προτύπων επί των συσχετίσεων και την επάρκεια του δείγματος. Οι συσχετίσεις δε αυτές είναι στατιστικά σημαντικές (Sig. = 0,000). 42

44 Πίνακας 5: ΚΜΟ και Bartlett Έλεγχος του SF-36 Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy.,838 Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square 452,870 df 91 Sig.,000 Από το διάγραμμα που παρουσιάζεται παρακάτω (διάγραμμα 1), συμπεραίνουμε την ύπαρξη δύο παραγόντων που επιδρούν στο σύνολο των απαντήσεων που επεξεργαστήκαμε. Διάγραμμα 1: Διάγραμμα Scree Plot του SF-36 Η κατανομή των μεταβλητών που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διεξαγωγή της Ανάλυσης Παραγόντων καθώς και τα φορτία που τους αναγνωρίστηκαν εμφανίζονται στον παρακάτω πίνακα (πίνακας 6). 43