Α.γ Είδη κοινωνικής έρευνας (βασική, εφαρμοσμένη, εκτίμησης αναγκών, έρευνα αξιολόγησης, έρευνας δράσης, κ.ά.) Νίκος Ναγόπουλος

Transcript

1 Α.γ Είδη κοινωνικής έρευνας (βασική, εφαρμοσμένη, εκτίμησης αναγκών, έρευνα αξιολόγησης, έρευνας δράσης, κ.ά.) Νίκος Ναγόπουλος Οι κοινωνικές επιστήμες στοχεύουν στη συγκρότηση θεωριών, οι οποίες στηρίζονται σε εμπειρικό υλικό ενώ η εμπειρική κοινωνική έρευνα αναλαμβάνει τη συστηματική σύλληψη, τεκμηρίωση, ανάλυση και εξήγηση του συγκεκριμένου εμπειρικού υλικού. Η συστηματική σύλληψη πραγματοποιείται με μεθόδους συλλογής κοινωνικών δεδομένων, τα οποία αφορούν ατομικές και κοινωνικές συμπεριφορές καθώς και πράξεις ανθρώπων και ομάδων που εμπεριέχουν νοηματική συνάφεια και περιεχόμενο που είναι διυποκειμενικά κατανοητό και προσδιορίζει μια κοινωνική κατάσταση. Η εμπειρική κοινωνική έρευνα διακρίνεται σε βασική και εφαρμοσμένη έρευνα. Τα δύο αυτά είδη κοινωνικής έρευνας έχουν τη δική τους σπουδαιότητα η κάθε μια για την πρόοδο της κοινωνικής γνώσης, παρότι τόσο οι διαδικασίες, οι λειτουργίες και η γενική τους στοχοθεσία είναι διαφορετικές. Από τη μεριά της η βασική έρευνα έχει ως κεντρικό στόχο την καταγραφή και καλή εποπτεία των πληροφοριών και των υφιστάμενων γνώσεων που είναι διαθέσιμες και στο πλαίσιο αυτό διαχειρίζεται τους σκοπούς της κοινωνικής έρευνας. Αντίθετα, η εφαρμοσμένη έρευνα προσανατολίζεται κυρίως προς την κατεύθυνση επίλυσης προβλημάτων που τίθενται σύμφωνα με το περιεχόμενο ενός αρχικού ερευνητικού ερωτήματος. Συνοπτικά, η βασική κοινωνική έρευνα στηρίζεται σε βασικές επιστημονικές αρχές, μελετά γενικές λειτουργίες σε υφιστάμενο γνωστικό περιβάλλον και θα μπορούσε να θεωρηθεί ως το θεμέλιο της γνώσης, ενώ η εφαρμοσμένη κοινωνική έρευνα επιδιώκει την ανακάλυψη νέων πτυχών της γνώσης μέσα από παρεμβάσεις στον κοινωνικό χώρο, αναδιατύπωση βασικών εννοιών, ευελιξία και εφαρμογές καινοτομιών σε νέα επιστημονικά προβλήματα. Συχνά παρατηρείται το φαινόμενο μιας δυσκολίας στη συνεργασία ανάμεσα σε ερευνητικές ομάδες ή στις ανταλλαγές επιστημόνων και των φορέων άσκησης κοινωνικής πολιτικής παρέμβασης ή των κοινωνικών οργανισμών και επιχειρήσεων. 1

2 Οι ανεπαρκείς αυτές συνέργειες επιβεβαιώνουν συχνά μια απόσταση που δεν έχει διανυθεί ακόμη σε μεγάλο βαθμό μεταξύ βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας, μια απόσταση μεταξύ διαφορετικών μεθοδολογιών, εννοιών και εργαλείων έρευνας. Κυρίως όμως οι διαφορές εδράζονται στην στοχοθεσία, αφού από τη μια πλευρά το κύριο βάρος είναι στις επιστημονικές δημοσιεύσεις, ενώ από την άλλη τα βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα μέσα από παρεμβάσεις. Πρωταρχικό ζήτημα σε κάθε περίπτωση είναι η συμβατότητα της θεωρητικής σύλληψης του αντικειμένου της έρευνας που εντάσσεται στο ενδιαφέρον του ερευνητή (στόχος) με την επιλογή των επιστημονικών εργαλείων και τεχνικών (μέσα) για την υλοποίηση αυτών των στόχων. Έτσι το ερώτημα που τίθεται και οδηγεί σε διακριτές μεθοδολογικές προσεγγίσεις αφορά την ανεξαρτησία της θεωρίας ως προς την αρχική τεκμηρίωση ενός κοινωνικού προβλήματος, ή την συμπερασματική συγκρότησή της από τις εμπειρικές γενικεύσεις. Στη δεύτερη περίπτωση, και σύμφωνα με τον ισχυρισμό αυτόν, το ίδιο το νόημα μιας κοινωνιολογικής θεωρίας ελέγχεται και τελικά προκύπτει από τη δυνατότητα επαλήθευσης ή διάψευσης της θεωρίας. Ένα άλλο είδος έρευνας είναι η έρευνα αναγκών που αφορά την πληροφόρηση σχετικά με τη διατύπωση συγκεκριμένων αναγκών ανθρώπων που εκδηλώνονται σύμφωνα με τις επιθυμίες και τα ενδιαφέροντά τους. Ιδιαίτερα αφορά άτομα που ανήκουν σε ευπαθείς κοινωνικές ομάδες και είναι εκτεθειμένα σε πολλαπλές διακρίσεις και η έρευνα αναγκών μπορεί να συμβάλλει στην αποτροπή του αποκλεισμού, την αναβάθμιση του ανθρωπίνου κεφαλαίου και την αύξηση του αριθμού των πολιτών που μπορούν να ευνοηθούν από τις δυνατότητες άσκησης των δικαιωμάτων τους. Στην κατεύθυνση αυτή η κοινωνική έρευνα διάγνωσης και εκτίμησης αναγκών εξειδικεύεται σε προσεγγίσεις που αφορούν ανάγκες των τοπικών κοινωνιών καθώς και σε προσφερόμενες κοινωνικές υπηρεσίες, υπηρεσίες φροντίδας και υγείας.. Η έρευνα διάγνωσης αναγκών διευκολύνει έτσι στη χάραξη εθνικών και τοπικών πολιτικών που έχουν ως στόχο τη διεύρυνση της κοινωνικής βάσης των δυνητικά επωφελούμενων πολιτών και την εμβάθυνση των ποιοτικών συντελεστών της κοινωνικής ένταξης αναπτύσσοντας ένα σχεδιασμό προτεραιοτήτων για την 2

3 καταπολέμηση και την άρση των εμποδίων, κυρίως ευπαθών ομάδων, ως προς την αναγνώριση των κοινωνικών και εννόμων αγαθών και την αξιοποίηση των ευκαιριών για την ομαλή πρόσβαση σε φορείς που βρίσκονται στην υπηρεσία των πολιτών που τα διεκδικούν. Παράλληλα με τη νομοθετική πρωτοβουλία σε θέματα κοινωνικής και διοικητικής προστασίας με τέτοιου είδους κοινωνική έρευνα ενισχύεται και το ουσιαστικό περιεχόμενο της διεκδίκησης και απόλαυσης εννόμων αγαθών. Τα παραπάνω θέματα που αφορούν την ποιότητα των κριτηρίων για ουσιαστικές και όχι απλά διαδικαστικές παρεμβατικές πολιτικές και οδηγούν στην αποτελεσματική αντιμετώπιση μορφών κοινωνικών διακρίσεων βρίσκονται σήμερα στο επίκεντρο των επιστημονικών και πολιτικών συζητήσεων και αποτελούν όλο και πιο συχνά αντικείμενο κοινωνικών ερευνών. Να σημειωθεί ότι η εμπειρική κοινωνική έρευνα εξετάζει τις ανάγκες συχνά και ως ματαιωμένες επιθυμίες και ως καταπιεσμένη ψυχική ικανοποίηση και αδυναμία απόλαυσης βασικών αγαθών. Και στο πλαίσιο αυτό λειτουργεί παρεμβατικά και υποστηρικτικά ως έρευνα δράσης με ενδυναμωτικές πρακτικές διαπιστώνοντας σε ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες μια σειρά από αρνητικές κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις που συνοδεύονται συνήθως από μια υστέρηση στη διεκδίκηση κοινωνικών δικαιωμάτων και απόλαυση αγαθών μέσα από την αδυναμία πρόσβασης σε προσφερόμενες υπηρεσίες διαμεσολάβησης. Επομένως, η αναγνώριση του κοινωνικο-πολιτισμικού κεφαλαίου που φέρουν τα άτομα, τα οποία ανήκουν σε διαφορετικές από την κυρίαρχη κοινωνικές ομάδες αλλά και οι αντικειμενικές ανάγκες και ελλείμματα (φτώχεια, ανεπαρκείς συνθήκες διαβίωσης, μερική πρόσβαση στα εκπαιδευτικά και κοινωνικά αγαθά, μερική ανάπτυξη του συστήματος κοινωνικής φροντίδας κ.λ.π) χρειάζεται να θεωρηθούν ως βασικά πεδία παρέμβασης. Η αναγνώριση των αναγκών αυτών πρέπει να διαχέεται στις δράσεις που αναλαμβάνονται και να εκφράζονται με την παράλληλη κινητοποίηση του θεσμικού χώρου με σκοπό την προετοιμασία στο να υποδεχτεί μεγαλύτερο αριθμό πολιτών. Επιπλέον, αναδεικνύονται τα σημαντικά κενά των αναγκαίων δεδομένων (στοιχεία-έρευνα κλπ) καθώς και η απουσία των θεσμικών διασυνδέσεων που προωθούν την κοινωνική συνοχή με αποτέλεσμα τον κερματισμό και την 3

4 αποδυνάμωση των στόχων, έτσι ώστε οι διακρίσεις να υπονοµεύουν την επίτευξη υψηλού επιπέδου κοινωνικής προστασίας, την άνοδο του βιοτικού επιπέδου, την ποιότητα ζωής, την οικονοµική και κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη. Η ποικιλία των μεθόδων συλλογής δεδομένων αντιστοιχεί σε μια ποικιλία των μεθόδων αξιολόγησης, όπου οι περιγραφικές αντικειμενικές μέθοδοι αξιολόγησης διακρίνονται από εκείνες που εξυπηρετούν συγκεκριμένες θεωρίες. Σε κάθε περίπτωση οι έρευνες που έχουν ως αντικείμενο την αξιολόγηση στοχεύουν ιδιαίτερα στην ανατροφοδότηση που μπορεί να επιτευχθεί κυρίως μέσα από την εμπλοκή και συμμετοχή του επιστημονικά καταρτισμένου προσωπικού σε κοινωνικούς φορείς και υπηρεσίες. Διατηρούν επίσης έναν χαρακτήρα συμβουλευτικό και καθοδηγητικό σε θέματα που θα χρειαστεί λήψη αποφάσεων. Τέλος, μέσα η έρευνα αξιολόγησης ελέγχεται κυρίως η επιδραστικότητικότητα και η αποτελεσματικότητας του σχεδίου δράσης και των πρακτικών μέτρων παρέμβασης που λαμβάνονται για την επίλυση κοινωνικών προβλημάτων και προτείνονται μέτρα που αναβαθμίζουν την ποιότητα κοινωνικών παρεμβάσεων ή αργανωσιακών λειτουργιών. Β.δ Επιλογή των κατάλληλων εμπειρικών ερευνητικών μεθόδων Νίκος Ναγόπουλος Για τη διεξαγωγή της κοινωνικής έρευνας χρησιμοποιούνται ποσοτικές ή/και ποιοτικές μέθοδοι που έχουν τις δικές τους τεχνικές και τα δικά τους εργαλεία. Η επιλογή των μεθόδων σχετίζεται κυρίως με τη στοχοθεσία, το σχεδιασμό και τον τύπο της έρευνας. Έτσι, στις ποσοτικές προσεγγίσεις η αξιοπιστία των επιστημονικών μεθόδων συλλογής και ανάλυσης δεδομένων έγκειται σε μια αντίληψη ουδέτερης, δηλαδή απαλλαγμένης από αξίες, διαδικασίας εφαρμογής των τεχνικών μέσων, η οποία εν τέλει αξιώνει μία ταύτιση με την ίδια την επιστήμη. Δηλαδή, επιστημονική καθίσταται η ίδια η ουδέτερη και ταυτόχρονα αντικειμενική 4

5 ερευνητική μεθοδολογία, η οποία προσδιορίζει σε ένα ύστερο στάδιο ανάλυσης δεδομένων και γενικεύσεων την επιστημονική θεωρία που προκύπτει ως συμβατή προς τους όρους και τα κριτήρια ανάλυσης των δεδομένων. Αυτό επιτυγχάνεται σύμφωνα με μια μεθοδολογική προσέγγιση μέσα από ακριβείς μετρήσεις των παρατηρησιακών προτάσεων, οι οποίες δομούν τη θεωρία καθώς και από τα εμπειρικά δεδομένα, που υφίστανται αντικειμενικά και ανεξάρτητα από τη θεωρία που αναπτύσσεται σε αρχικό στάδιο. Από την άλλη μεριά και σύμφωνα με τις ποιοτικές προσεγγίσεις, τα κοινωνικά δεδομένα δεν μπορούν να υπάρχουν πριν να δημιουργηθούν. Τα απλά γεγονότα της παρατήρησης αξιολογούνται και ορισμένα από αυτά μεταστοιχειώνονται σε κοινωνικά δεδομένα, σύμφωνα με το εννοιολογικό σύστημα που προσδιορίζει τον τύπο, αλλά και την ποιότητα των δεδομένων που αναμένεται να παραχθούν με την τήρηση των επιστημονικών διαδικασιών αξιολόγησης βάσει ερευνητικών εργαλείων και τεχνικών. Σύμφωνα με τα παραπάνω στο χώρο της κοινωνικής έρευνας διατυπώνονται οι διαφορές αλλά και οι συμπληρωματικότητες ανάμεσα στις ποσοτικές και τις ποιοτικές μέθοδοι κοινωνικής έρευνας. Οι ποσοτικές μέθοδοι συλλέγουν και ταξινομούν δεδομένα από μεγέθη πληθυσμού, συχνότητες εμφάνισης συμβάντων και στατιστικών συσχετίσεων, ενώ οι ποιοτικές μέθοδοι από την ανάλυση δομών που εμπεριέχουν νοήματα και υποδείγματα δράσεων μέσω γλωσσικής διαμεσολάβησης. Στην ποσοτική έρευνα διενεργείται στατιστική ανάλυση, χρησιμοποιούνται επίσημες στατιστικές και δημογραφικά δεδομένα και οι συνεντεύξεις είναι δομημένες, κοινές σε διάφορα πληθυσμιακά στρώματα και τα αποτελέσματά τους συγκρίσιμα. Σε αντίθεση με την ποσοτική η ποιοτική έρευνα δεν στηρίζεται σε αριθμητικά δεδομένα και ποσοστιαίες αναλογίες, αλλά ως επί το πλείστον διαχειρίζεται στοιχεία μέσω γλωσσικής και επικοινωνιακής διαμεσολάβησης. Επιπλέον, αμφισβητείται η εισαγωγή του φυσικοεπιστημονικού εξηγητικού ερευνητικού υποδείγματος στις επιστήμες που διερευνούν και ερμηνεύουν καταστάσεις εκφοράς λόγου και απόδοσης νοήματος. Και τούτο διότι τα κοινωνικά φαινόμενα δεν μπορούν να υπάρχουν έξω από δομές νοήματος που είναι προϊόν ανθρωπίνων πράξεων. Για το λόγο αυτό οι βασικές μορφές της ποιοτικής μεθόδου είναι οι η συμμετοχική 5

6 παρατήρηση, οι συνεντεύξεις σε βάθος, οι εθνογραφικές και οι έρευνες πεδίου, η ιστορική/συγκριτική έρευνα, η ανάλυση περιεχομένου, λόγου και αφήγησης καθώς και οι διάφορες μορφές έρευνας με ατομικές και ομαδικές (αμάδες εστίασης) συνεντεύξεις. Πρόκειται για συμβατότητες που κατασκευάζονται θεωρητικά και ελέγχονται εμπειρικά στο πεδίο της κοινωνικής έρευνας. Παράλληλα, αναπτύσσεται προβληματισμός για τη δυνατότητα εφαρμογής της εμπειρικής κοινωνικής έρευνας όταν γίνεται αναφορά σε πράξεις, οι οποίες μολονότι απευθύνονται σε κοινωνικό αποδέκτη και εκπέμπουν διυποκειμενικά κατανοητό νόημα δεν ταυτίζονται οπωσδήποτε με παρατηρήσιμες δραστηριότητες. Στο σημείο αυτό η δυσκολία αλλά και η πρόκληση για την επιστημονική έρευνα στον κοινωνικό χώρο εντοπίζεται σε τρία σημεία. Στην ανεπάρκεια μιας αναφοράς σε κοινωνικές πράξεις νοούμενες ως απλά γεγονότα, στη διαρκώς μεταβαλλόμενη συνθήκη που διέπει το αντικείμενο της έρευνας στον κοινωνικό χώρο που αποτελεί ταυτόχρονα και υποκείμενο καθώς και στη μελέτη όχι μόνο αντικειμένων αλλά και των κοινωνικών προβλημάτων. Επιπλέον διευκρινίζεται η ιδιαίτερη σημασιολογική βαρύτητα των κοινωνικών δεδομένων, τα εννοιολογικά συστήματα εντός των οποίων διαμορφώνονται, αλλά και η μεταβλητότητα του περιεχομένου τους, γεγονός που καθιστά την τεκμηρίωσή τους μια διαδικασία αρκετά σύνθετη. Κατά συνέπεια δεν αποτελεί κάθε μορφή πληροφορίας κοινωνικό δεδομένο, παρά μόνον αυτές οι πληροφορίες που παρουσιάζονται συμβατές ως προς ένα εννοιολογικό πλαίσιο καταγραφής, και άρα σημαντικές ως προς την εξαγωγή επιστημονικών πορισμάτων. Οι ποιοτικές μέθοδοι ενδείκνυνται ιδιαίτερα για τη λεπτομερή περιγραφή και την ανάλυση φαινομένων ή καταστάσεων έτσι όπως αποδίδονται από τα υποκείμενα και αποτελούν μια σύνθετη διανοητική διεργασία που εμπεριέχει την ανάδυση του ξεχωριστού νοήματος που προσδίδεται μέσα από την ερμηνεία των κοινωνικών διαδράσεων και συμβάντων. Ορισμένα από τα αποτελέσματα των μεθόδων της ποιοτικής έρευνας σίγουρα μπορούν να ποσοτικοποιηθούν (όπως π.χ στην έρευνα υγείας) και στη συνέχεια να χρησιμοποιηθούν για στατιστική ποσοτική ανάλυση. Από την άλλη η ποσοτική ανάλυση περιεχομένου δεν είναι μόνο μια 6

7 εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση, αλλά το πρόβλημα είναι κυρίως στα αμφίβολα αποτελέσματα από την εφαρμογή της. Από την άλλη η αντίθεση μεταξύ ποσοτικών και ποιοτικών προσεγγίσεων για την έρευνα δεν είναι θεμελιώδης αλλά μάλλον μια ρεαλιστική διάκριση των δύο μεθοδολογικών προσεγγίσεων, που μπορεί να συμπληρώνει με χρήσιμο τρόπο η μία την άλλη. Η ερευνητική διαδικασία μπορεί δηλαδή να περιλαμβάνει και τους δύο στόχους σε μια πολυμεθοδολογική συμπληρωματική διαδοχή και συνέργεια των ποσοτικών και ποιοτικών προσεγγίσεων. Η επιτυχία ενός τέτοιου εγχειρήματος κρίνεται εν πολλοίς στο σχεδιασμό και στο εύρος μιας ερευνητικής υπόθεσης, η οποία συμπεριλαμβάνει ερευνητικά ερωτήματα που σχετίζονται με διαφορετικές πτυχές του ίδιου προβλήματος. Συγκεκριμένα και οι δυο μπορούν να συνδυαστούν στο ίδιο έργο. Η ποιοτική μπορεί να βοηθήσει την ποσοτική έρευνα ως προς τη διατύπωση υποθέσεων και τη διερμήνευση των σχέσεων. Η ποσοτική από τη μεριά της διευκολύνει την ποιοτική στη διαδικασία εντοπισμού ατόμων που θα λάβουν μέρος στη συνέντευξη και για την πιθανή, ή υπό όρους γενίκευση ευρημάτων. Από κοινού μπορούν να δημιουργήσουν μίκρο- και μάκρο επιπέδου εκδοχές, να εξετάζουν τις σχέσεις μεταξύ των δυο επιπέδων και να αλληλοσυμπληρώνονται. Το διαφορετικό ενδιαφέρον ως προς την εξαγωγή δεδομένων μπορεί να λειτουργεί συμπληρωματικά και προσθετικά σε ένα επίπεδο πληρέστερης απόδοσης και να επιδιώκει να προσεγγίσει συνδυαστικά τόσο μεγάλα πληθυσμιακά σύνολα, στη βάση κοινά προσδιορισμένων μεταβλητών, ώστε τα δεδομένα που προκύπτουν να είναι συγκρίσιμα με άλλα δεδομένα που ακολουθούν την ίδια μεθοδολογία, όσο και το ερμηνευτικό βάθος μορφών κοινωνικής διαφοροποίησης ή παρέκκλισης. Στην κοινωνική έρευνα, είναι τώρα κοινή πρακτική να συνδυάζονται ποσοτικές και ποιοτικούς μεθοδολογικές προσεγγίσεις, προκειμένου να αξιοποιούνται τα πλεονεκτήματά τους και να αντισταθμίζονται οι αδυναμίες τους. Κατά αυτή την έννοια ο ερευνητής εφαρμόζει το κριτήριο της επιστημονικής λογικής ανεξάρτητα εάν βασικός στόχος είναι α) η ανακάλυψη συσχετισμών σύμφωνα με τη συχνότητα εμφάνισης παρατηρήσιμων γεγονότων και μετρήσιμων ποσοτήτων που πιστοποιούν αιτιώδεις σχέσεις ή β) εάν η διερεύνηση αφορά τη 7

8 νοηματική συνάφεια που αναδύεται μέσα από κοινωνικές σχέσεις, ως κατανοητική ερμηνεία κοινωνικών πράξεων. Ο συνδυασμός αυτός αίρει την απόλυτη διάκριση ανάμεσα στην «εξήγηση» και την «κατανόηση» ως ξεχωριστό στόχο των ποσοτικών και ποιοτικών κοινωνικών ερευνών και δημιουργεί προϋποθέσεις συμπληρωματικότητας σύμφωνα με τις οποίες η ποιοτική μαρτυρία της κατανόησης αξιώνει, υπό προϋποθέσεις μια απόδειξη και της εμπειρικής της ισχύος. Μεταξύ των άλλων, στο ίδιο πεδίο της κοινωνικής επιστήμης και λογικής της κοινωνικής έρευνας, προσδιορίζεται και η ίδια η επιστήμη της κοινωνιολογίας, η οποία συνδέει την ερμηνευτική πρόσβαση με την ανεξάρτητη επιστημονική μέθοδο και προσδιορίζεται ως επιστήμη που μελετά κοινωνικές πράξεις που προσδίδουν νοήματα σε διυποκειμενικό περιβάλλον. Στο πλαίσιο αυτό η εμπειρική κοινωνική έρευνα ικανοποιεί τόσο τις εξηγητικές - αιτιώδεις όσο και τις κατανοητικές ερμηνευτικές προϋποθέσεις. Έτσι, στο πλαίσιο ενός ενιαίου σχεδιασμού κοινωνικής έρευνας τόσο οι ποσοτικές όσο και οι ποιοτικές προσεγγίσεις αποτελούν μεθόδους για τη συλλογή και ερμηνεία κοινωνικών συμβάντων και δεδομένων και περιλαμβάνουν παρατηρήσεις, συνεντεύξεις, πειραματικές διεργασίες, ντοκουμέντα και αναλύσεις κειμένων. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω το ερευνητικό πεδίο της κοινωνικής επιστήμης και έρευνας εκτιμάται ότι είναι κατάλληλο τόσο στο επίπεδο της κατανοητικής πρόσβασης και του ιδιογραφικού χαρακτήρα της κοινωνικής γνώσης όσο και της εξηγητικής αιτιότητας και του νομολογικού χαρακτήρα της γνώσης, συνδυάζοντας τη φυσιοκρατική εξήγηση του νοήματος με την ερμηνευτική και κατανοητική ανάλυση της σημαντικότητας των αιτιωδών σχέσεων. 8