14 / ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ. Πρόλογος

Transcript

1 14 / ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Πρόλογος Το 2010 περίπου το 50% του πληθυσμού της Γης και το 80% του πληθυσμού της Ευρώπης ζούσαν σε αστικές περιοχές, ενώ πριν από έναν αιώνα μόλις το 10% του πληθυσμού της Γης κατοικούσε σε πόλεις. Το ποσοστό του πληθυσμού των πόλεων ως προς τον συνολικό πληθυσμό κάθε χώρας και ο ρυθμός της αστικοποίησης συνεχώς αυξάνονται. Σήμερα υπάρχουν περισσότερες από 20 πόλεις παγκοσμίως με πληθυσμό που υπερβαίνει τους κατοίκους και σχεδόν 450 πόλεις με πληθυσμό που υπερβαίνει τους κατοίκους. Σύμφωνα με υπολογισμούς του ΟΗΕ, το 2050 περίπου το 70% του πληθυσμού της Γης θα κατοικεί σε αστικές περιοχές. Οι εξελίξεις αυτές έχουν συνέπεια την επιδείνωση των συνθηκών ζωής στις μεγάλες πόλεις και την ανάδειξη της ανάγκης για συνεχή παρέμβαση και δράση από την πλευρά των Αρχών, με στόχο την επίλυση των συνεχώς αυξανόμενων προβλημάτων στις αστικές περιοχές. Έτσι, η αστική ανάπτυξη αποτελεί βασικό μέλημα της ασκούμενης εθνικής και περιφερειακής πολιτικής, δεδομένου ότι τα προβλήματα των πόλεων καθορίζουν την καθημερινότητα των κατοίκων τους και επηρεάζουν σημαντικά την ποιότητα ζωής τους. Οι πόλεις παρέχουν πολλά πλεονεκτήματα, τα οποία συμβάλλουν στην αναβάθμιση του επιπέδου ζωής των κατοίκων τους. Παρέχουν περισσότερες ευκαιρίες για απασχόληση, μεγάλη ποικιλία καταναλωτικών αγαθών, δυνατότητες για αύξηση του εισοδήματος και καλύτερη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Ταυτόχρονα, η ανεξέλεγκτη αστικοποίηση μπορεί να προκαλέσει σοβαρά οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα, με συνέπεια την υποβάθμιση της ποιότητας ζωής σε τέτοιο βαθμό ώστε να αντισταθμίζονται σε πολλές περιπτώσεις τα οφέλη τη αστικοποίησης. Γενικότερα, στη σύγχρονη εποχή οι πόλεις καλούνται να αντιμετωπίσουν πολλές προκλήσεις, καθώς τα προβλήματά τους διαφοροποιούνται και μεγεθύνονται τόσο ποσοτικό, όσο και ποιοτικά. Η διάγνωση και η επίλυση των προβλημάτων των πόλεων, η αντιμετώπιση των κινδύνων που προκαλούνται κατά την αναπτυξιακή διαδικασία και η επίτευξη αειφόρου αστικής ανάπτυξης, με την αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων και των ευκαιριών που εμφανίζονται, πρέπει να ορίζουν το βασικό πλαίσιο λήψης των σχετικών αποφάσεων. Τα χαρακτηριστικά των πόλεων επηρεάζουν καθοριστικά τη φυσιογνωμία των πολιτών και τον τρόπο ζωής τους, με αποτέλεσμα να λειτουργούν ως σημεία αναφοράς. Η έννοια του αστικού περιβάλλοντος διευρύνεται, λειτουργώντας ως σύν-

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ / 15 δεσμος μεταξύ του ανθρώπου με τη φύση και τον πολιτισμό, ενώ η διατήρηση και η αναβάθμισή του αναδεικνύονται πλέον σε κοινωνικά αιτήματα. Η ένταση των απειλών του αστικού περιβάλλοντος αυξάνεται συνεχώς. Προβλήματα που στο παρελθόν ήταν μικρά έως αμελητέα, όπως οι πιέσεις στις χρήσεις γης για αστική ανάπτυξη, τα μεταφορικά δίκτυα και η αστική κινητικότητα, η ατμοσφαιρική ρύπανση, τα απορρίμματα, ο θόρυβος και η ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος, στη σύγχρονη εποχή συνδέονται στενά με την ποιότητα της αστικής ζωής, επηρεάζουν και επηρεάζονται από την ανάπτυξη των πόλεων. Ορισμένα από τα πιο σημαντικότερα ζητήματα που αφορούν στην Αστική Ανάπτυξη περιλαμβάνονται στο βιβλίο αυτό. Συγκεκριμένα, προηγείται μια σύντομη ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη των πόλεων και μετά αναλύονται οι βασικές θεωρίες που σχετίζονται με τη διαδικασία της αστικοποίησης, τους παράγοντες που συμβάλλουν και επηρεάζουν τη χωροθέτηση των οικονομικών δραστηριοτήτων, την πληθυσμιακή μεγέθυνση και την ανάπτυξη των πόλεων, τη διάρθρωση, το μέγεθος και την ιεραρχία των πόλεων, καθώς και τα βασικά θέματα που σχετίζονται με τις χρήσεις της αστικής γης. Επίσης, αναλύονται τα βασικά προβλήματα που σχετίζονται με το αστικό περιβάλλον και την πολιτική αστικής ανάπτυξης, τη σχέση των μεταφορών με την αστική ανάπτυξη, τον ανταγωνισμό των πόλεων και θέματα που αφορούν την αξία των αστικών ακινήτων. Απρίλιος 2015

3

4 Κεφάλαιο 1 Ιστορική εξέλιξη των πόλεων 1.1 Ορισμός της πόλης και βασικές έννοιες Η εξέλιξη των πόλεων Βασικές λειτουργίες και ανάπτυξη των πόλεων Η εμφάνιση των πρώτων οικισμών Οι ελληνικές πόλεις στην αρχαϊκή και κλασική περίοδο Οι πόλεις κατά την ελληνιστική περίοδο Οι πόλεις κατά τη ρωμαϊκή περίοδο Οι ευρωπαϊκές πόλεις κατά τον Μεσαίωνα Η Αναγέννηση των πόλεων στην Ευρώπη Πόλεις την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης και αργότερα Πόλεις τον 20ό αιώνα Συμπεράσματα 50 Στο κεφάλαιο δίνονται ορισμοί και αναλύονται βασικές έννοιες και στοιχεία που σχετίζονται με την πόλη και το αστικό περιβάλλον. Επίσης, περιγράφονται συνοπτικά η εξέλιξη και τα βασικά χαρακτηριστικά των πόλεων στις διάφορες φάσεις της ιστορίας, με ιδιαίτερη έμφαση στις ευρωπαϊκές πόλεις, αρχίζοντας από το σχηματισμό των πρώτων οικισμών και φτάνοντας στις σύγχρονες πόλεις του 20ού αιώνα. 1.1 Ορισμός της πόλης και βασικές έννοιες Ο οικισμός περιλαμβάνει ένα σύνολο κατοικιών που απέχουν μικρή απόσταση μεταξύ τους και χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη ορισμένων λειτουργικών σχέσεων. Οι κάτοικοι ενός οικισμού αποτελούν μια κοινωνική ομάδα, η οποία απαρτίζεται από Πόλη 1 είναι κάθε οικισμός μόνιμου χαρακτήρα, μικρού ή μεγάλου πληθυσμιακού μεγέθους, που έχει δομηθεί έτσι ώστε να εξυπηρετεί τη συλλογική ζωή των κατοίκων της. Οικισμός χαρακτηρίζεται κάθε κατοικημένη περιοχή με συνεχή πληθυσμιακή απογραφή και οριοθετημένη με αποφάσεις της Κράτους. Τα όρια ενός οικισμού, εκτός από διοικητικά, μπορεί να είναι επίσης κοινωνικά, οικονομικά, γεωγραφικά κτλ. 1. Από τη λέξη «πόλη» προέρχονται οι λέξεις πολιτική, πολιτισμός και πόλεμος.

5 18 / ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ έναν αριθμό νοικοκυριών. Ο πληθυσμός κάθε πόλης συνδέεται, συνήθως, στο μεγαλύτερο μέρος του με τις οικονομικές, κοινωνικές ή άλλες δραστηριότητες που πραγματοποιούνται εντός της πόλης ή στο εγγύς περιβάλλον της. Κάθε πόλη έχει ορισμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα, όπως είναι η γεωγραφική θέση της, η πληθυσμιακή και οικονομική εξέλιξή της, η διάρθρωση της οικονομίας της, η πολιτιστική ταυτότητά της, αλλά και οι λειτουργίες που πραγματοποιούνται στο εσωτερικό της, η πολεοδομία της, ο ρόλο της στην ευρύτερη περιφέρεια ή η γενικότερη αλληλεξάρτησή της με τις άλλες πόλεις και η θέση της στη διοικητική, την πληθυσμιακή ή σε όποια άλλη ιεραρχία. Το βασικό χαρακτηριστικό της πόλης είναι ότι αποτελεί μόνιμο οικισμό, με υψηλή πληθυσμιακή συγκέντρωση ανά μονάδα δομημένης επιφάνειας, εντός του οποίου πραγματοποιούνται οικονομικές, πολιτιστικές, ψυχαγωγικές ή άλλες εξειδικευμένες αστικές δραστηριότητες, δηλαδή εκείνες που θεωρούνται μη αγροτικές. Η εξωτερική όψη της είναι διαφορετική σε σχέση με το τοπίο της υπαίθρου. Επιπλέον, η πόλη διακρίνεται για την πολεοδομική της οργάνωση, δηλαδή τη διάκριση των χρήσεων γης εντός του οριοθετημένου πολεοδομικού ιστού της, των ιδιοκτησιών, των μεταφορικών ή άλλων υποδομών και τον καθορισμό της γενικής αρχιτεκτονικής και κοινωνικοοικονομικής φυσιογνωμίας της. Οι πόλεις ικανοποιούν την ανάγκη των κατοίκων τους σε κατοικία, εργασία, αναψυχή και κυκλοφορία, ενώ οι μικροί οικισμοί καλύπτουν συνήθως μόνο την ανάγκη για κατοικία. Στην πλειονότητά τους οι κάτοικοι των μικρών οικισμών εργάζονται εκτός των ορίων τους, όπως στις αγροτικές καλλιέργειες, ενώ έχουν περιορισμένες ευκαιρίες αναψυχής εντός των ορίων τους. Αντίθετα, η αύξηση του μεγέθους του οικισμού συνοδεύεται από την αύξηση του ποσοστού των κατοίκων του που εργάζονται εντός αυτού, αφού προκύπτουν θέσεις εργασίας στον δευτερογενή και τον τριτογενή τομέα της οικονομίας. Επιπλέον, οι παρεχόμενες ευκαιρίες αναψυχής αυξάνονται ανάλογα με το μέγεθος του οικισμού ή της πόλης, με αποτέλεσμα να μπορούν οι περισσότεροι κάτοικοι μιας μεγάλης πόλης να καλύπτουν τις ανάγκες τους για εργασία και αναψυχή χωρίς να απομακρύνονται από τα όριά της. Συνοπτικά, οι βασικοί δείκτες που συνήθως χρησιμοποιούνται για τον καθορισμό των πόλεων είναι: το μέγεθος του πληθυσμού τους, η πυκνότητα του πληθυσμού τους, οι λειτουργίες που αναπτύσσονται σε αυτές, η θέση τους στο ιεραρχικό σύστημα διοίκησης της χώρας.

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1o - / 19 Στη σύγχρονη εποχή οι πόλεις έχουν συγκεκριμένη πολεοδομική οργάνωση. Εκπονούνται ρυμοτομικά σχέδια, 2 στα οποία προσδιορίζονται χωρικά όλες οι συνιστώσες της πολεοδομικής οργάνωσης. Το ρυμοτομικό σχέδιο οικισμού ή σχέδιο πόλης παρέχει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για την αρχιτεκτονική και πολεοδομική φυσιογνωμία μιας πόλης και αποτελεί το εγκεκριμένο διάγραμμα που καθορίζει τους κοινόχρηστους, κοινωφελείς και δομήσιμους χώρους, τους ειδικούς όρους δόμησης και τις επιτρεπόμενες χρήσεις σε κάθε τμήμα ή ζώνη τους. Τα ρυμοτομικά σχέδια καθορίζονται από τις αρμόδιες δημόσιες αρχές και περιλαμβάνουν κανόνες για τον τρόπο δόμησης και πολεοδομικής ανάπτυξης μιας περιοχής που προκύπτουν από τις ανάγκες της πόλης ή του οικισμού, τα τοπικά, γεωγραφικά, κοινωνικά ή άλλα κριτήρια. Στην αρχαία Ελλάδα ο όρος «πόλη» αφορούσε την αστική ή κατοικημένη περιοχή, σε αντίθεση με τον όρο «χώρα», ο οποίος αφορούσε την ακατοίκητη ή σποραδικά κατοικημένη ύπαιθρο. Επίσης, σε πολλά αρχαία κείμενα ο όρος «πόλις» περιελάμβανε τρία χαρακτηριστικά στοιχεία: (α) το άστυ, δηλαδή την κατοικημένη περιοχή, (β) την εγγύς της κατοικημένης ακατοίκητη περιοχή, (γ) τους σποραδικούς οικισμούς, που βρίσκονταν σε μικρή απόσταση από την αστική περιοχή και χαρακτηρίζονταν από στενή οικονομική αλληλεξάρτηση με αυτήν. Κατά τον Kostof (1991), η πόλη έχει κάποια βασικά χαρακτηριστικά. Συγκεκριμένα: Αποτελεί χώρο στον οποίο διαμένουν ενεργοί πολίτες και υπάρχουν κτίρια και άνθρωποι. Έχει σαφή όρια, που προκύπτουν από γεωγραφικούς ή μορφολογικούς περιορισμούς (ποτάμια, θάλασσα, βουνά κτλ.) και από την υπάρχουσα νομοθεσία, ενώ διατηρεί αμφίδρομη οικονομική σχέση με τον περιβάλλοντα ύπαιθρο χώρο. Παρουσιάζει καταμερισμό της εργασίας μεγαλύτερο σε σχέση με τους μικρότερους οικισμούς, ενώ εντάσσεται σε ένα ιεραρχημένο δίκτυο. 2. Σύμφωνα με τον Οικοδομικό Κανονισμό, ρυμοτομικό σχέδιο είναι το εγκεκριμένο διάγραμμα με το οποίο καθορίζονται οι κοινόχρηστοι, κοινωφελείς και δομήσιμοι χώροι, οι ειδικοί όροι δόμησης και οι επιτρεπόμενες χρήσεις σε κάθε τμήμα ή ζώνη ενός οικισμού. Ρυμοτομική γραμμή είναι η γραμμή που καθορίζεται από εγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέδιο και οριοθετεί το οικοδομικό τετράγωνο ή γήπεδο σε σχέση με τον κοινόχρηστο χώρο που το περιβάλλει ή/και την εκτός σχεδίου περιοχή.

7 20 / ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Σήμερα στην Ελλάδα πόλεις χαρακτηρίζονται οι οικισμοί με περισσότερους από κατοίκους, κωμοπόλεις οι οικισμοί με κατοίκους και χωριά οι οικισμοί με λιγότερους από κατοίκους. 3 Με άλλα λόγια, και σύμφωνα με την κατάταξη της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας (ΕΣΥΕ), ο πληθυσμός που διαμένει σε πόλεις χαρακτηρίζεται αστικός, αυτός που διαμένει σε κωμοπόλεις ημιαστικός και αυτός που διαμένει σε χωριά αγροτικός. Στις αναπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες, αλλά και σε κάποιες άλλες, τα μεγέθη είναι μεγαλύτερα, και γι αυτό μικρή πόλη (small town, small city) χαρακτηρίζεται ο οικισμός με ή περισσότερους κατοίκους. Γενικά, αστική ορίζεται μια περιοχή όταν ο πληθυσμός της είναι μεγαλύτερος σε πυκνότητα συγκριτικά με αυτόν σε άλλες περιοχές και συνολικά υπερβαίνει κάποιο όριο, ώστε να μπορεί να γίνει διάκριση μεταξύ του αστικού κέντρου και των κωμοπόλεων ή των χωριών. Ο πληθυσμός που ζει στις αστικές περιοχές είναι ο αστικός πληθυσμός, ενώ ως μητροπολιτική περιοχή ορίζεται μια κεντρική περιοχή που αποτελεί σημαντικό πληθυσμιακό πυρήνα μαζί με τις όμορες κοινότητες, που συνεργάζονται ή βρίσκονται σε στενή οικονομική αλληλεπίδραση με αυτή. Κάθε μητροπολιτική περιοχή περιλαμβάνει την κύρια πόλη και τις υπόλοιπες κοινότητες ή τους υπόλοιπους συνοικισμούς. Οι θέσεις που επελέγησαν για τη δημιουργία των διαφόρων οικισμών δεν ήταν τυχαίες, αλλά ικανοποιούσαν κάποιες βασικές προϋποθέσεις για τη δημιουργία των πρώτων οικιστικών πυρήνων. Τα αρχικά κριτήρια, που καθόρισαν πριν από πολλά χρόνια τη δημιουργία των πρώτων οικισμών, αλλά και τη μετέπειτα εξέλιξή τους, ήταν: Το κλίμα και η ύπαρξη περιβαλλοντικών συνθηκών ευνοϊκών για την επιβίωση των ανθρώπων. Έτσι, οι πρώτοι οικισμοί αναπτύχθηκαν σε περιοχές με εύκρατο κλίμα και κλιματολογικές συνθήκες ευνοϊκές για την αγροτική παραγωγή. Η ύπαρξη ή η δυνατότητα παραγωγής αγαθών αναγκαίων για την ανάπτυξη των οικισμών και την επιβίωση των κατοίκων τους. Πολλοί οικισμοί αναπτύχθηκαν κοντά σε ποτάμια, σε γόνιμα εδάφη, όπου ήταν εύκολη η πρόσβαση σε νερό και οι συνθήκες κατάλληλες για την παραγωγή αγροτικών προϊόντων. Με την πάροδο του χρόνου η ανάπτυξη των μεταφορών μείωσε τη σημασία του κριτηρίου αυτού, αφού κάθε οικισμός είχε πια τη δυνατότητα προμήθειας βασικών αγαθών από απομακρυσμένες περιοχές. 3. Βλ. ΕΣΥΕ, 2004.

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1o - / 21 Η μορφολογία του εδάφους και η γεωγραφική θέση. Η μορφολογία του εδάφους βοηθούσε την άμυνα της πόλης από εχθρικές επιδρομές και τη δημιουργία συνθηκών ασφάλειας για τους κατοίκους. Έτσι, ιδρύθηκαν οι πρώτοι οικισμοί, πολλοί εκ των οποίων εξελίχθηκαν στη συνέχεια σε μεγάλες πόλεις, φυσικές εξάρσεις (λόφους), νησίδες ή χερσονήσους, ελεγχόμενους κόλπους κτλ. Η γεωγραφική θέση εξασφάλιζε στους οικισμούς καλή προσβασιμότητα και επικοινωνία με άλλους οικισμούς, καθώς και εύκολη μεταφορά ανθρώπων και αγαθών, συμβάλλοντας έτσι στην οικονομική ανάπτυξη και πρόοδο. Για το λόγο αυτό, πολλές ελληνικές πόλεις αναπτύχθηκαν κοντά σε θαλάσσιες ή χερσαίες οδούς, οδικούς και μεταφορικούς κόμβους ή διασταυρώσεις, όπως και κοντά σε άλλους οικισμούς. Οι υφιστάμενες υποδομές, όπως χώροι θρησκευτικής σπουδαιότητας, σημαντικά τεχνικά έργα κτλ. Η σημασία των παραπάνω κριτηρίων αυξανόταν ή μειωνόταν με την πάροδο του χρόνου. Έτσι, η βελτίωση των τεχνικών κατασκευής οικιών μείωσε τη σημασία των κλιματολογικών συνθηκών που συνέβαλλαν στην ανάπτυξη μιας πόλης. Το κριτήριο της άμυνας δεν υπάρχει πλέον με τη μορφή που υπήρχε παλαιότερα, ενώ η σημασία της προσβασιμότητας μιας περιοχής ή της εγγύτητας μιας πόλης με άλλες πόλεις ή με μεγάλες αγορές προϊόντων έχει αυξηθεί σε σχέση με το παρελθόν. Ακόμα, η ασκούμενη κρατική πολιτική ενδέχεται να επηρεάσει την εξέλιξη μιας πόλης, καθώς πολλές φορές εφαρμόζονται κίνητρα ή αντικίνητρα για την οικονομική ανάπτυξη που έχουν έμμεσες επιπτώσεις στις πληθυσμιακές συγκεντρώσεις. 1.2 Η εξέλιξη των πόλεων Παρατηρώντας διαχρονικά την εξέλιξη του μεγέθους των οικισμών διαπιστώνουμε ότι αυτό μεταβάλλεται, αυξάνεται ή μειώνεται. Ακόμα και οι μεγαλύτερες πόλεις ξεκινούν ως μικρές συγκεντρώσεις πληθυσμού σε μια περιοχή. Από την ίδρυσή τους οι πόλεις παρουσιάζουν σταδιακή και αποσπασματική μεταβολή μέσα από διαδικασίες μεγέθυνσης, κατασκευής νέων κτιρίων και κατεδάφισης παλαιών. Η ανάπτυξή τους, με μικρή ή μεγάλη ταχύτητα, είναι ανάλογη των οικονομικών, δημογραφικών και κοινωνικών μεταβολών, και των γενικότερων κοινωνικοοικονομικών εξελίξεων της εκάστοτε περιόδου και περιοχής (μετανάστευσης, αστικοποίησης κτλ.). Συνήθως, η ανάπτυξη κάθε οικισμού αυξάνει τα προβλήματα οργάνωσης του αστικού, αλλά και του περιφερειακού χώρου, οι αστικές λειτουργίες πολλαπλασιά-

9 22 / ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ζονται και αρχίζουν να αλληλοσυγκρούονται στον πεπερασμένο αστικό χώρο, και από ένα σημείο και πέρα η πολεοδομική επέμβαση καθίσταται αναγκαία για τη διασφάλιση της ομαλής και βιώσιμης ανάπτυξης του οικισμού. Στην Ελλάδα το επιστημονικό ενδιαφέρον για την εξέλιξη των ελληνικών πόλεων ξεκινά μετά τη δεκαετία του 1940 και το τέλος του Εμφυλίου. Αρχικά σχετίζεται με τη σύνταξη πολεοδομικών μελετών και σταδιακά, μετά τη δεκαετία του 1960, με την εξέλιξη της αστικοποίησης και την αστική ανάπτυξη γενικότερα. Η αστική ανάπτυξη, τα στάδιά της και οι μεταβλητές που την επηρεάζουν αποτελούν τους σημαντικότερους παράγοντες εξέλιξης των αστικών συστημάτων (μητροπολιτικές περιφέρειες, μεγάλες πόλεις, μεσαίου ή μικρού μεγέθους πόλεις). Παρότι οι πόλεις έχουν αναπτυχθεί πριν από πολλά χρόνια, στη σύγχρονη εποχή παίζουν ξεχωριστό ρόλο στην ποιότητα ζωής του ανθρώπου και ο πληθυσμός που ζει σε αυτές αυξάνεται συνεχώς. Οι πόλεις είναι στενά συνδεδεμένες με τα γενικότερα χαρακτηριστικά της οικονομίας και αποτελούν τους κύριους δέκτες των τεχνολογικών εξελίξεων, της βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου και των οικονομικών εξελίξεων. Μια γενική θεώρηση της αστικής ανάπτυξης σε πολλές χώρες δείχνει την άρρηκτη και αμφίδρομη σύνδεση και επιρροή των πόλεων στην εξέλιξη της εσωτερικής αγοράς, στη διαμόρφωση κοινωνικοοικονομικών σχέσεων και στη δημιουργία της υφιστάμενης αστικής φυσιογνωμίας. Γενικότερα, οι πόλεις είναι οι χώροι όπου εμφανίζονται όλες οι αλλαγές, οι οποίες αποτελούν τη βάση των εξελίξεων και της προόδου στη ζωή του ανθρώπου. Τα επιτεύγματα και οι ανακαλύψεις στις επιστήμες, στις τέχνες, στην τεχνολογία, στον πολιτισμό έχουν εμφανιστεί εντός των πόλεων. Τα πρότυπα ζωής και οι νέες οικονομικές δραστηριότητες εμφανίζονται αρχικά στις πόλεις και στη συνέχεια διαδίδονται στον υπόλοιπο χώρο. Οι πόλεις δεν σχηματίζονται ή αναπτύσσονται αν δεν δημιουργηθούν οι απαραίτητες οικονομικές δραστηριότητες και οι ανάλογες θέσεις εργασίας. Η μεγέθυνση μια πόλης συνεπάγεται και ανάλογη μεταβολή στις οικονομικές δραστηριότητες που συντελούνται στο εσωτερικό της. Αν μειωθούν οι οικονομικές δραστηριότητες που εκτελούνται σε μια πόλη, τότε αυτή θα συρρικνωθεί πληθυσμιακά και θα παρακμάσει. Το αντίθετο θα προκύψει εάν γίνουν νέες επενδύσεις και αυξηθεί η οικονομική δραστηριότητα. 1.3 Βασικές λειτουργίες και ανάπτυξη των πόλεων Η δημιουργία των πρώτων οικισμών και η εν συνεχεία η μετεξέλιξή τους σε μικρές ή μεγάλες πόλεις ικανοποιούσε όχι μόνο την παροχή στέγης στους κατοίκους που διέμεναν σε αυτές, αλλά και ορισμένες βασικές λειτουργίες. Οι λειτουργίες αυτές

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1o - / 23 συναρτώνται με το μέγεθος της πόλης, αλλά και άλλους παράγοντες, όπως το επίπεδο ανάπτυξης της πόλης ή της χώρας στην οποία ανήκει, η ασκούμενη δημόσια πολιτική, η γεωγραφική της θέση, το περιβάλλον κτλ. Οι βασικές λειτουργίες που μπορούν να εμφανιστούν σε μια πόλη με μικρό ή μεγάλο μέγεθος είναι οι εξής: Η οικονομική λειτουργία, η οποία αφορά τις σχετικές δραστηριότητες που πραγματοποιούνται εντός της πόλης και ακολουθούν τον οικονομικό κύκλο του επόμενου σχήματος. Η ζήτηση που δημιουργείται, ως αποτέλεσμα των καθημερινών ανθρώπινων αναγκών για αγαθά και υπηρεσίες, θα προκαλέσει κινητοποίηση του συντελεστή «εργασία» και θα παραγάγει τα ζητούμενα προϊόντα. Η παραγωγή θα ικανοποιήσει την αρχική ζήτηση και, αυξάνοντας τα εισοδήματα των εργαζομένων, θα δημιουργήσει νέα ζήτηση. Ζήτηση Εργασία Κατανάλωση Παραγωγή Η κοινωνική λειτουργία, η οποία αφορά τις κοινωνικές υπηρεσίες που παρέχονται εντός της πόλης, όπως είναι η υγεία, η πρόνοια, η περίθαλψη, η εκπαίδευση κτλ. Η διοικητική λειτουργία, η οποία αφορά την ασκούμενη κρατική ή άλλη εξουσία και σχετίζεται με τη θέση που η πόλη κατέχει στη διοικητική ιεραρχία (πρωτεύουσα χώρας, πρωτεύουσα περιφέρειας, πρωτεύουσα νομού κ.λπ.). Η πνευματική λειτουργία, η οποία αφορά τη βελτίωση του πνευματικού επιπέδου των κατοίκων της πόλης και περιλαμβάνει όσες δραστηριότητες πραγματοποιούνται στην πόλη, όπως είναι οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες, οι πολιτιστικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες κτλ. Στις παραπάνω λειτουργίες ενδέχεται να προστεθούν και άλλες, που αφορούν την αξιοποίηση των διαθέσιμων φυσικών, τουριστικών ιστορικών ή άλλων πόρων,

11 24 / ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ καθώς και τις λειτουργίες που αφορούν την κινητικότητα εντός της πόλης ή μεταξύ των πόλεων. Είναι προφανές ότι το μέγεθος και η πολυπλοκότητα των παραπάνω λειτουργιών συνδέονται με το μέγεθος της πόλης, τα χαρακτηριστικά της οικονομίας της, τη γεωγραφική της θέση, τα γενικότερα πολεοδομικά της χαρακτηριστικά κτλ. Ακόμα, η συνεχής ανάπτυξη που εμφανίζει μια πόλη επηρεάζει τις παραπάνω λειτουργίες και τις μεταβάλλει ανάλογα. Το μέγεθος των πόλεων σε όλο τον κόσμο παρουσιάζει συνεχή μεταβολή με την πάροδο του χρόνου. Η μεταβολή αυτή μπορεί να έχει αργό ή γρήγορο ρυθμό, να είναι θετική ή αρνητική. Όλες οι μεγάλες πόλεις στα αρχικά τους στάδια είχαν πολύ μικρό μέγεθος. Ανάλογα με τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις, οι πόλεις αναπτύχθηκαν, ενώ κάποιες από αυτές συρρικνώθηκαν πληθυσμιακά και οικονομικά. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο βαθμός αστικοποίησης είναι μεγαλύτερος στις αναπτυγμένες χώρες, γεγονός που συνδέεται με τη διάρθρωση της οικονομίας τους. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας, η συγκέντρωση των επιχειρήσεων, σε ορισμένα σημεία στο χώρο, η τριτογενοποίηση της οικονομίας, σε συνδυασμό με τη σχετική μείωση των απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα, συμβάλλουν καθοριστικά στην ένταση της αστικοποίησης. 1.4 Η εμφάνιση των πρώτων οικισμών Στις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες δεν υπήρχαν οικιστικές συγκεντρώσεις, αλλά μια γενική διασπορά των πληθυσμών, η οποία εξαρτιόνταν από την ύπαρξη της τροφής σε κάθε περιοχή. Για το λόγο αυτό, οι πρώτες ανθρώπινες ομάδες ήταν περιπλανώμενοι ψαράδες, κυνηγοί, συλλέκτες καρπών, βοσκοί, των οποίων οι μετακινήσεις περιορίσθηκαν όταν αναπτύχθηκε η συστηματική γεωργία. Σύμφωνα με υπολογισμούς, οι απαιτήσεις σε έκταση γης, ώστε να εξασφαλισθεί η τροφή για ένα άτομο στις πρώτες κοινωνίες, υπερέβαιναν τα 5 km 2 και συνεπώς αποκλείονταν η κατοίκηση των ανθρώπων σε μεγάλες κοινότητες και η δημιουργία οικισμών με ορισμένο πληθυσμό. Η έναρξη της καλλιέργειας γεωργικών εκτάσεων και της εκτροφής ζώων είχε αποτέλεσμα τη δημιουργία μικρών οικιστικών συγκεντρώσεων, που αρχικά περιορίζονταν σε περιοχές στις οποίες εφαρμόζονταν κάποιοι αγροτικοί νεωτερισμοί και στη συνέχεια εξαπλώθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο. Σήμερα, μόνο στις πολικές περιοχές υπάρχει ένας μικρός αριθμός ατόμων που ζουν σε απομονωμένες γαίες, υπό σκληρές περιβαλλοντικές συνθήκες, είναι συλλέκτες καρπών ή ασχολούνται με το ψάρεμα, και η ζωή τους προσομοιάζει με αυτή των ανθρώπων παλαιότερων εποχών.

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1o - / 25 Οι εξελίξεις στον τρόπο της καλλιέργειας των γεωργικών εκτάσεων οδήγησε στην αύξηση της ποσότητας των παραγόμενων προϊόντων και επέτρεψε την «ανεξαρτητοποίηση» του ανθρώπου από τη φύση. Δόθηκε έτσι η δυνατότητα για τη βελτίωση του επιπέδου ζωής και τη δημιουργία μικρών οικισμών με νέα κοινωνική οργάνωση, νέες συνθήκες ασφάλειας και οριστικούς τόπους διαμονής. Η συνεχής αύξηση της παραγωγικότητας στα αγροτικά προϊόντα εξασφάλισε τα αναγκαία πλεονάσματα και, σε συνδυασμό με τη βελτίωση των μεταφορικών μέσων και των συνθηκών αποθήκευσης και διατήρησης των αγροτικών προϊόντων, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση των πρώτων πόλεων. Η αύξηση της παραγωγής, η βελτίωση των συνθηκών ασφάλειας και οι αλλαγές στον τρόπο ζωής των πρώτων πόλεων επέβαλαν νέες συνθήκες στην κοινωνική δράση και οργάνωση των ανθρώπων. Δημιουργήθηκαν έτσι θρησκευτικές και πολιτικές οργανώσεις, οι οποίες μετέβαλλαν την κοινωνική οργάνωση, ενώ άρχισε να εμφανίζεται μια κοινωνική διαφοροποίηση στον πληθυσμό της πόλης. Η ανθρώπινη ζωή απόκτησε νέους κανόνες δράσης και η ανάγκη για «συγκατοίκηση» πολλών ανθρώπων σε έναν μικρό αστικό χώρο δημιούργησε την ανάγκη για μια νέα μορφή κοινωνικής και πολεοδομικής οργάνωσης. Η νέα οργάνωση οδήγησε στη δημιουργία μιας πολιτικής ομάδας που θα είχε την ευθύνη της κυβέρνησης και της παροχής ηγεσίας για συλλογική δράση στον πόλεμο και τα δημόσια έργα, τόσο της πόλης όσο και του περιβάλλοντός της. Επίσης, δημιουργήθηκε η ανάγκη για πολεοδόμηση και επίλυση προβλημάτων που σχετίζονταν με τη διαχείριση του αστικού χώρου. Η αύξηση της παραγωγής ανά εργαζόμενο είχε αποτέλεσμα την παραγωγή περισσότερων προϊόντων από όσα χρειαζόταν μια οικογένεια και τη δημιουργία αγροτικού πλεονάσματος. Η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη των πόλεων ήταν και παραμένει η παραγωγή αγροτικών προϊόντων αρκετών για τη διατροφή του αγροτικού και του αστικού πληθυσμού. Έτσι, ένα μέρος του πληθυσμού απελευθερώθηκε από την απασχόληση στον αγροτικό τομέα και ασχολήθηκε με το εμπόριο και τη βιοτεχνία (υφαντουργία, υαλουργία, σιδηρουργία, αγγειοπλαστική, κεραμική κτλ.). Συγχρόνως, κάποιες ομάδες στις πόλεις ασχολήθηκαν με την διακυβέρνηση και τις θρησκευτικές δραστηριότητες, ενώ επίσης διευρύνθηκε η εξειδίκευση της εργασίας. Η πόλη εξαρτάται από την ύπαιθρο για την απόκτηση τροφής και άλλων πρώτων υλών που προέρχονται από την αγροτική παραγωγή, ενώ οι μικροί οικισμοί προμηθεύονται από την πόλη τα βιοτεχνικά προϊόντα. Βασικός στόχος κάθε πόλης ήταν η επίτευξη της αυτάρκειας σε τρόφιμα και της αυτοσυντήρησής της. Για το λόγο αυτό, η πόλη εμφανίζεται ως μια ενότητα, που περιλαμβάνει τη αστική και την περιβάλλουσα αγροτική περιοχή.

13 26 / ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Πέραν των οικονομικών λόγων, άλλοι βασικοί παράγοντες που συνετέλεσαν στη δημιουργία των πρώτων πόλεων ήταν θρησκευτικοί, αμυντικοί ή συνδυασμός και των δύο. Η εμφάνιση των θρησκειών απαιτούσε μεγάλους χώρους λατρείας, για την εκδήλωση του θρησκευτικού συναισθήματος. Ακόμα, η ανάγκη για φύλαξη και προστασία του αγροτικού πλεονάσματος ενίσχυσε την ανάγκη για την ανάπτυξη των πόλεων και την κατασκευή των κατάλληλων αμυντικών έργων. Το πλεόνασμα της αγροτικής παραγωγής έπρεπε να αποθηκευτεί, ώστε να καλύπτει τις ανάγκες του πληθυσμού σε περίπτωση κακής σοδειάς ή πολέμου. Συμπερασματικά, η εμφάνιση των πρώτων οικισμών συνδυάστηκε και εξαρτήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τη μεταβολή στον τρόπο παραγωγής των αγροτικών προϊόντων, ξεκίνησε από την Εγγύς Ανατολή περίπου το π.χ. και εξαπλώθηκε στον ελλαδικό χώρο περίπου το π.χ. Την περίοδο αυτή οι συνθήκες αγροτικής παραγωγής βελτιώθηκαν και η οικονομία στηρίχθηκε στη συστηματική γεωργική εκμετάλλευση, την κτηνοτροφία, την ανταλλαγή πρώτων υλών και προϊόντων, και την παραγωγή προϊόντων κεραμικής τέχνης, στοιχείο που ευνόησε την οργάνωση οικισμών μόνιμου χαρακτήρα. Οι πρώτοι οικισμοί ήταν κοινότητες των κατοίκων, βασική μονάδα των οποίων αποτελούσε το γένος ή η διευρυμένη οικογένεια. Οι κοινότητες αυτές αποτέλεσαν τον βασικό πυρήνα στον οποίο στηρίχθηκε ο κοινωνικός, πολιτικός και οικονομικός σχεδιασμός της πόλης. Οι πρώτες οικίες είχαν λιθόκτιστα θεμέλια και τοίχους από ωμόπλινθους. Κατά την περίοδο π.χ. η οικονομία των κοινοτήτων στηρίχθηκε κυρίως στην κτηνοτροφία και τη γεωργία, ενώ παράλληλα αναπτύχθηκε η κεραμική τέχνη. Αυξήθηκε ο πληθυσμός των οικισμών στα άτομα, βελτιώθηκε η αρχιτεκτονική των οικιών, μεγάλωσε το μέγεθός τους και δημιουργήθηκαν οι πρώτοι κοινόχρηστοι χώροι. Οι οικισμοί οριοθετήθηκαν με την κατασκευή περιμετρικά τάφρων, η γεωργία συνέχισε να εντατικοποιείται με αυξανόμενους ρυθμούς, ενώ η ανάγκη για αύξηση του καλλιεργήσιμου εδάφους οδήγησε στην αποψίλωση δασικών και θαμνωδών εκτάσεων. Επίσης, αυξήθηκαν οι ανταλλαγές γεωργικών προϊόντων ή προϊόντων κεραμικής μεταξύ των χωρών της Μεσογείου, των Βαλκανίων και της κεντρικής Ευρώπης, και δημιουργήθηκε ένα εμπορικό δίκτυο μεταξύ των οικισμών. Κατά την περίοδο π.χ. πραγματοποιήθηκε μετάβαση από τη γεωργική και κτηνοτροφική οικονομία και αναπτύχθηκαν παραγωγικές δραστηριότητες που στηρίζονταν στη χρήση των μετάλλων. Έτσι, δημιουργήθηκαν εργαστήρια μεταλλοτεχνίας και το ανθρώπινο δυναμικό εξειδικεύτηκε στην κατεργασία των μετάλλων. Την περίοδο αυτή εντατικοποιήθηκε η κατοίκηση παράκτιων ζωνών και δημιουργήθηκαν πρωτοαστικά κέντρα, όπου φυλάσσονταν τα γεωργικά αποθέματα, ενώ επίσης επεκτάθηκε και βελτιώθηκε το δίκτυο των θαλάσσιων επαφών και

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1o - / 27 εμπορικών ανταλλαγών. Ταυτόχρονα, υιοθετήθηκαν νέες κοινωνικές αξίες, οι οποίες εμφανίστηκαν με τη δημιουργία πρωτόγονων συντεχνιών, αποτελούμενων από μικρές ομάδες ατόμων, αλλά και διαφορετικών κοινωνικών θέσεων, λόγω της κατοχής αντικειμένων. Σύμφωνα με υπολογισμούς, οι πρώτοι οργανωμένοι οικισμοί εμφανίσθηκαν στις περιοχές της Μεσοποταμίας, της Αιγύπτου και του Ινδού ποταμού, οικισμοί οι οποίοι στη συνέχεια αύξησαν το μέγεθός τους, βελτίωσαν την κοινωνική τους οργάνωση και εξελίχθηκαν σε πόλεις. Οι πρώτες πόλεις αναπτύχθηκαν κοντά σε ποταμούς, για να εξασφαλίσουν την υψηλή παραγωγικότητα των γεωργικών εκτάσεων και τη μεταφορά προϊόντων ή ανθρώπων. Τα βασικά χαρακτηριστικά των πρώτων πόλεων ήταν η μεγάλη τους έκταση, η υψηλή πληθυσμιακή τους πυκνότητα, η ύπαρξη ορίων και η λειτουργία αγοράς. Αναφορικά με τον ελλαδικό χώρο, από τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιόδου αυτής προκύπτει ότι στην ηπειρωτική Ελλάδα εφαρμόζονταν τα εξής τρία πολεοδομικά σχήματα: (α) το ακανόνιστο ή προσθετικό, το οποίο είναι κυρίως αποτέλεσμα της πληθυσμιακής αύξησης, (β) το γραμμικό πολεοδομικό σχήμα, στο οποίο τα κτίρια συγκεντρώνονται στην κεντρική οδική αρτηρία του οικισμού, (γ) το περικεντρικό σύστημα, στο οποίο πανομοιότυπα κτίρια παρατάσσονται ακτινωτά, γύρω από το κέντρο του οικισμού. Η ύπαρξη πολεοδομικού σχεδιασμού αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κριτήρια για να χαρακτηριστεί ένας οικισμός πρωτοαστικό κέντρο. Κατά την περίοδο π.χ., στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο αναπτύχθηκαν εξελιγμένες μορφές αστικοποίησης, κυρίως στο Αιγαίο και την Κρήτη. Τότε προέκυψαν οι πρώτοι οικισμοί με αναπτυγμένο σύστημα οικονομικής, κοινωνικής και πολεοδομικής οργάνωσης, που μπορούν να χαρακτηριστούν πόλεις. Στην Κρήτη ο σχεδιασμός των μινωικών ανακτόρων, με τη σύνθετη, αλλά καλά οργανωμένη διάταξη των χώρων, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υπήρχε ένα αυστηρά ιεραρχημένο και συγκεντρωτικό σύστημα διοίκησης, που είχε πιθανότατα θεοκρατικό χαρακτήρα και μια ηγετική μορφή, με διοικητική, νομοθετική, οικονομική και αρχιερατική εξουσία, γύρω από την οποία δικτυωνόταν μια ομάδα ευγενών, οι συγγενείς της βασιλικής οικογένειας και το ιερατείο. Την περίοδο αυτή διαμορφώθηκαν κοινωνικές τάξεις, οι οποίες περιελάμβαναν επαγγελματίες τεχνίτες και γραφείς, που απολάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια, λόγω της εξειδίκευσής τους. Η αστικοποίηση ευνο-

15 28 / ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ήθηκε από την ύπαρξη εργασιακών σχέσεων μεταξύ των τεχνιτών και των ανακτόρων, ενώ στις περιοχές γύρω από τα ανάκτορα χωροθετήθηκαν εξειδικευμένα εργαστήρια. Ταυτόχρονα, δημιουργήθηκαν οικονομικοί και κοινωνικοί θεσμοί για την εποπτεία από αξιωματούχους πολίτες του έργου της συλλογής των αγροτικών προϊόντων και των φόρων που κατέβαλλε η ύπαιθρος. Στην περιοχή του Αιγαίου αναπτύχθηκαν αυτή την περίοδο οικισμοί στις παράκτιες ζώνες, με καλή οχύρωση, διακριτή πολεοδομική διάταξη των κτιρίων, κοινοτικά κτίσματα και κοινωφελή έργα. Τα ευρήματα μαρτυρούν εξειδίκευση, κατανομή εργασίας και οικονομική ευμάρεια. Στο τέλος της περιόδου αυτής, στην περιοχή των Κυκλάδων οι μικροί οικισμοί εξελίχθηκαν σε μεγάλες, πυκνοδομημένες και οχυρωμένες πόλεις, με ιδιαίτερη οικονομική ανάπτυξη, η οποία οφειλόταν εν μέρει στις εμπορικές συναλλαγές και την οικονομική συνεργασία με τη μινωική Κρήτη. Επίσης, τότε αναδείχτηκε ο μυκηναϊκός πολιτισμός, με σημαντικές αναλογίες, αλλά και διαφορές από τον μινωικό πολιτισμό. Για λόγους ασφάλειας, οι πόλεις οχυρώνονταν, ενώ αναπτύσσονταν τα ανακτορικά συγκροτήματα, τα οποία λειτουργούσαν ως διοικητικές έδρες και χώροι φύλαξης των αγαθών του εκάστοτε «μυκηναϊκού» κρατιδίου. O Morris (1994) ορίζει την προϊστορική πόλη ως οικισμό μεγαλύτερου μεγέθους σε σύγκριση με τους άλλους μικρότερους οικισμούς και υψηλή πληθυσμιακή πυκνότητα, εντός του οποίου κατοικούσαν αγρότες και άτομα με διαφορετικά επαγγέλματα, καθώς επίσης και μια ομάδα διανοουμένων. Οι προϋποθέσεις για το σχηματισμό της πόλης ήταν: (α) το αγροτικό πλεόνασμα, ώστε να καταστεί δυνατή η διατροφή του πληθυσμού που απασχολούνταν με άλλα εκτός της γεωργίας επαγγέλματα, (β) ο γραπτός λόγος, για τη μετάδοση της γνώσης στις επόμενες γενεές, (γ) η κοινωνική οργάνωση, για τον προγραμματισμό των προμηθειών σε τρόφιμα και την αποτελεσματική κατανομή της εργατικής δύναμης. Συμπερασματικά, οι εξελίξεις στον τρόπο παραγωγής και οι βελτιώσεις στην εκμετάλλευση των αγροτικών εκτάσεων οδήγησαν στη μετεξέλιξη των πρώτων οικισμών σε πρωτοαστικά κέντρα και στη συνέχεια σε αστικά κέντρα. Παράλληλα, η οικονομική ανάπτυξη και η ειδίκευση στο χώρο της εργασίας επέφεραν κοινωνικές μεταβολές και οι απλές κοινωνικές δομές, που χαρακτήριζαν ισότιμα τη ζωή των ατόμων εντός της κοινότητας, μεταβλήθηκαν σε σύνθετες, με εξειδικευμένες τάξεις (βιοτέχνες, έμποροι, ναυτικοί), οικονομικές τάξεις (ανακτορική κοινωνία, περίοικοι) και διοικητικές τάξεις (ανακτορική διοικητική ιεραρχία).

16 Κεφάλαιο 2 Η αστικοποίηση 2.1 Γενικά Συνέπειες της αστικοποίησης Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις για την αστικοποίηση Αστικοποίηση και οικονομική ανάπτυξη Κόστος συμφόρησης και βέλτιστο μέγεθος των πόλεων Αλληλεξάρτηση αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης Τα στάδια της αστικοποίησης Σύγχρονες μορφές αστικής ανάπτυξης Η αστικοποίηση στην Ελλάδα Συμπεράσματα 98 αστικοποίηση ως διαδικασία ξεκίνησε από το Η σχηματισμό των πρώτων οικισμών και συνεχίζεται με αυξανόμενους ρυθμούς έως σήμερα. Στο κεφάλαιο αυτό αναλύεται η έννοια της αστικοποίησης, περιγράφονται οι συνέπειές της στο επίπεδο διαβίωσης των κατοίκων των πόλεων, οι κοινωνιολογικές προσεγγίσεις του φαινομένου και ζητήματα που αφορούν τη σχέση αστικοποίησης, οικονομικής και περιφερειακής ανάπτυξης, και τον προσδιορισμό του βέλτιστου μεγέθους των πόλεων. Επίσης περιγράφονται τα στάδια της αστικοποίησης από τα οποία διήλθαν οι πόλεις των αναπτυγμένων χωρών και οι σύγχρονες μορφές αστικής ανάπτυξης, ενώ αναλύονται τα βασικά χαρακτηριστικά της αστικοποίησης στην Ελλάδα μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους. 2.1 Γενικά Συνήθως, ο όρος αστυφιλία έχει αρνητικό περιεχόμενο, αφού ως κοινωνική διαδικασία θεωρείται «υπεύθυνη» για την απογύμνωση και την εγκατάλειψη της υπαίθρου και γενικότερα για την πρόκληση οικονομικών ανισοτήτων μεταξύ των περιφερειών μιας χώρας. Αστικοποίηση χαρακτηρίζεται η τάση συγκέντρωσης του πληθυσμού μιας χώρας στις μεγάλες πόλεις ή της αύξησης του πληθυσμού που ζει σε αστικές περιοχές. Είναι η φυσική αύξηση του πληθυσμού και της έκτασης που καταλαμβάνουν οι αστικές περιοχές, ως συνέπεια της μετανάστευσης πληθυσμού από τις αγροτικές ή τις προαστιακές περιοχές. Εναλλακτικά, χρησιμοποιείται ο όρος αστυφιλία, για την περιγραφή της αγάπης προς την πόλη και της τάσης συγκέντρωσης των κατοίκων των περιφερειών ή της υπαίθρου στα μεγάλα αστικά κέντρα.

17 54 / ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η αστικοποίηση αποτελεί φαινόμενο το οποίο συνδέεται με τις κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές και εξελίξεις που πραγματοποιούνται σε μια περιοχή, και η μελέτη του έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της περιοχής, αλλά και της χώρας γενικότερα. Είναι ένα παγκόσμιο και διαχρονικό φαινόμενο, το οποίο επηρεάζει τόσο τις αναπτυγμένες, όσο και τις λιγότερο αναπτυγμένες ή αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ συνήθως υπολογίζεται ως η % αναλογία του αστικού επί του συνολικού πληθυσμού μιας περιοχής ή μιας χώρας. Ορισμένοι ερευνητές ορίζουν ως αστικοποίηση την αύξηση της έκτασης που καταλαμβάνει μια πόλη ή την αύξηση της έκτασης που χρησιμοποιείται για αστικές χρήσεις. Κάποιοι άλλοι ορίζουν την αστικοποίηση ως μια κοινωνική διαδικασία για την υιοθέτηση από τους κατοίκους ενός οικισμού στάσεων και συμπεριφορών που παραδοσιακά συνδέονται και χαρακτηρίζουν τους κατοίκους των μεγάλων πόλεων. Εικόνα 2.1: Οι πόλεις με περισσότερους από κατοίκους Η θεώρηση του πλήθους και της χωρικής διασποράς των πόλεων δείχνει τις περιοχές του πλανήτη στις οποίες η αστικοποίηση εμφανίζεται ιδιαίτερα έντονη. Πηγή: Στην Εικόνα 2.1 εμφανίζονται οι πόλεις οι οποίες τη δεκαετία του 2000 είχαν περισσότερους από κατοίκους. Από την εικόνα προκύπτει μια γενική άποψη για τις περιοχές και τις χώρες ολόκληρου του πλανήτη στις οποίες η αστικοποίηση είναι έντονη.

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2o - Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ / 55 Σχήμα 2.1: Η εξέλιξη του ποσοστού της αστικοποίησης από το 1950 έως το 2010, και η προβολή του έως το 2050 Στο διάγραμμα είναι εμφανής η εξέλιξη της αστικοποίησης για 100 χρόνια στις σημαντικότερες περιοχές του κόσμου. Στις «Περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες» περιλαμβάνονται η Ευρώπη, η Βόρεια Αμερική, η Αυστραλία/Νέα Ζηλανδία και η Ιαπωνία. Στις «Λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες» περιλαμβάνονται όλες οι περιοχές της Αφρικής, της Ασίας (εξαιρουμένης της Ιαπωνίας), η Λατινική Αμερική και η Καραϊβική, καθώς επίσης η Μελανησία, η Μικρονησία και η Πολυνησία. Πηγή: United Nations, 2009 Σύμφωνα με υπολογισμούς του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), το 2010 το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσε σε αστικές περιοχές, ενώ υπολογίζεται ότι το 2050 το 70% περίπου του πληθυσμού του πλανήτη θα κατοικεί σε αστικές περιοχές. Χαρακτηριστικά μεγέθη της εξέλιξης της αστικοποίησης στις περισσότερες περιφέρειες του κόσμου μπορούμε να παρατήσουμε στο Σχήμα 2.1. Η τάση όλων των χωρών του κόσμου για αστικοποίηση είναι ανοδική, με πιο έντονη την κλίση της σχετικής καμπύλης στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι σε 100 έτη η Κίνα θα επταπλασιάσει το ποσοστό του αστικού της πληθυσμού. Η διαδικασία της αστικοποίησης είναι στενά συνδεδεμένη με την ιστορία των πόλεων, ενώ ως οικονομικό και κοινωνικό φαινόμενο έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις, ιδιαίτερα τις τελευταίες 4-5 δεκαετίες. Το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού ανθρώπων και οικονομικών δραστηριοτήτων σε περιορισμένο αστικό χώρο.

19 56 / ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Εκτός από τις μελέτες του ΟΗΕ, έχουν εκπονηθεί και άλλες πολλές επιστημονικές εργασίες, για τις προβλέψεις των οποίων αξιοποιούνται κυρίως οι υπάρχουσες τάσεις για αύξηση του μεγέθους των πόλεων παγκοσμίως. Σε αυτές τις μελέτες εκτιμάται ότι η αστικοποίηση θα συνεχιστεί και νέα μεγαλύτερα και πολυπληθέστερα αστικά κέντρα θα δημιουργηθούν τουλάχιστον στο ορατό μέλλον. Οι έντονοι και συνεχείς ρυθμοί αύξησης τόσο του πληθυσμού, όσο και των δραστηριοτήτων στα αστικά κέντρα έχουν συνενώσει όμορες πόλεις, διατεταγμένες γραμμικά στο χώρο και έχουν δημιουργήσει τις «μεγαλουπόλεις» (megalopolis) ή «μεγαπόλεις» (megacities). Για την αύξηση του βαθμού αστικοποίησης θα πρέπει να ικανοποιούνται ορισμένες προϋποθέσεις. Συγκεκριμένα, θα πρέπει: η παραγωγή των κατοίκων της υπαίθρου να μπορεί να ικανοποιήσει τις δικές τους ανάγκες, καθώς και τις ανάγκες των κατοίκων της πόλης, οι κάτοικοι της πόλης να παράγουν αγαθά και υπηρεσίες σε αντάλλαγμα των προϊόντων που προέρχονται από την ύπαιθρο, οι υποδομές των μεταφορών να μπορούν να ικανοποιήσουν τις μεταφορικές ανάγκες «από και προς» την πόλη. Η αύξηση ή, γενικότερα, η μεταβολή του μεγέθους των πόλεων οφείλεται στους εξής τρεις βασικούς παράγοντες: τη φυσική αύξηση του πληθυσμού, δηλαδή το πλεόνασμα των γεννήσεων έναντι των θανάτων ή την αύξηση των γεννήσεων και τη μείωση της θνησιμότητας στις αστικές περιοχές, την καθαρή μετανάστευση, κυρίως από μικρότερους οικισμούς προς τις μεγάλες πόλεις, δηλαδή το πλεόνασμα των ατόμων που εγκαθίστανται στις πόλεις έναντι εκείνων που φεύγουν από αυτές, τις μεταβολές των δημοτικών ορίων, αφού πολλές φορές τα όρια μιας πόλης επεκτείνονται και καλύπτουν εκτάσεις του περιαστικού χώρου, με αποτέλεσμα την ενσωμάτωση σε αυτές μικρότερων οικισμών και την αύξηση του πληθυσμού της πόλης που επεκτείνεται. Από τους παραπάνω παράγοντες μόνο οι δυο πρώτοι εξετάζονται συστηματικά. Η επέκταση των ορίων μιας πόλης και η ενσωμάτωση σε αυτήν άλλων γειτονικών οικισμών προϋποθέτουν την ύπαρξη μικρότερων οικισμών σε μικρή απόσταση. 1 Συνεπώς, αποτελεί ειδικό παράγοντα, ο οποίος συναντάται σε λίγες περιπτώσεις. 1. Στην Ελλάδα μπορεί να αναφερθεί η περίπτωση συνένωσης των πόλεων της Αθήνας και του Πειραιά, οι οποίες πριν από 3-4 δεκαετίες είχαν διακριτά όρια μεταξύ τους.

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2o - Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ / 57 Αναφορικά με τη φυσική αύξηση του πληθυσμού, τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι τα ποσοστά των γεννήσεων στις αστικές περιοχές είναι μικρότερα σε σχέση με τα αντίστοιχα ποσοστά στις αγροτικές περιοχές. 2.2 Συνέπειες της αστικοποίησης Η αστικοποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο έχει υποστηρικτές και πολέμιους. Οι υποστηρικτές προβάλλουν τα θετικά αποτελέσματά της, ενώ οι πολέμιοι τα αρνητικά. Γενικότερα, η αστικοποίηση επιφέρει θετικές και αρνητικές συνέπειες σε μια περιοχή ή σε μια χώρα, οι οποίες έχουν οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό χαρακτήρα. Επιδιώκοντας μια συνοπτική ταξινόμηση των συνεπειών, ως θετικές μπορούν να αναφερθούν: Η αύξηση της παραγωγής στον δευτερογενή ή τον τριτογενή παραγωγικό τομέα, λόγω της δημιουργίας οικονομιών συγκέντρωσης και οικονομιών αστικοποίησης, οικονομιών κλίμακας και γενικότερα άλλων παραγόντων, που βοηθούν στη λειτουργία της αστικής οικονομίας. Η αστικοποίηση έχει θετικές επιδράσεις στον κοινωνικό και οικονομικό τομέα, αφού οι πόλεις αποτελούν επιχειρηματικά κέντρα με πολλές και ποικίλες ευκαιρίες απασχόλησης, ευνοώντας με αυτόν τον τρόπο τη βελτίωση της παραγωγικότητας. Η διευκόλυνση της λειτουργίας της οικονομίας στο πλαίσιο της ελεύθερης αγοράς, λόγω της ύπαρξης πληθυσμιακών συγκεντρώσεων σε κάποια σημεία του χώρου και, συνεπώς, της ύπαρξης μεγάλων πόλεων, δεδομένου ότι στις περιοχές αυτές η ανταλλαγή των αγαθών πραγματοποιείται ευκολότερα και με μικρότερο κόστος. Η βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών, και σε ορισμένες περιπτώσεις η βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Οι μεγάλες πόλεις αποτελούν κέντρα παραγωγής και εξέλιξης των τεχνών, της κουλτούρας και του πολιτισμού γενικότερα, γεγονός που επηρεάζει την ποιότητα της ζωής όσων διαμένουν σε αυτές. Οι κάτοικοι των πόλεων απολαμβάνουν υψηλότερα επίπεδα κοινωνικών παροχών, αφού οι υποδομές σε όλα τα επίπεδα (υγεία, εκπαίδευση, οδικές, πολιτιστικές, ψυχαγωγίας κτλ.) είναι περισσότερες και καλύτερης ποιότητας. Η βελτίωση του επιπέδου του εισοδήματος των κατοίκων των πόλεων, αφού αυτοί έχουν υψηλότερο εισόδημα από τους κατοίκους της υπαίθρου.

21 58 / ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η διευκόλυνση των ανθρώπινων επαφών και η επιτάχυνση της διάχυσης πληροφοριών διά μέσου των υψηλών πληθυσμιακών πυκνοτήτων. Ταυτόχρονα, η διαφοροποίηση της αστικής οικονομίας διευκολύνει ώστε οι τεχνολογικές πρόοδοι που επιτυγχάνονται σε έναν παραγωγικό τομέα να μπορούν να εφαρμόζονται και στους υπόλοιπους. Η ενθάρρυνση της πρωτότυπης σκέψης και του συστηματικού στοχασμού, με τη συγκέντρωση εκπαιδευτικών και ερευνητικών υποδομών, και την προσέλκυση στις πόλεις των πιο δημιουργικών ανθρώπων της ενδοχώρας, λόγω των παρεχόμενων οικονομικών και κοινωνικών ευκαιριών. Ως αρνητικές συνέπειες μπορούν να αναφερθούν: Η διαβίωση των ανθρώπων σε ένα τεχνητό περιβάλλον, όπως είναι το δομημένο περιβάλλον των μεγάλων πόλεων, χωρίς επαφή με τη φύση, σε συνθήκες με τις οποίες δεν ήταν εξοικειωμένοι στο παρελθόν. Επίσης, η ρύπανση του περιβάλλοντος, εξαιτίας της συγκέντρωσης πολλών ανθρώπων σε μικρό χώρο. Γενικά, η υφιστάμενη κατάσταση σε πολλές σύγχρονες αστικές περιοχές χαρακτηρίζεται από έντονα περιβαλλοντικά προβλήματα, υποβάθμιση της ποιότητας ζωής και ασφυκτική έλλειψη ζωτικού χώρου, υπονόμευση της ατομικής και της δημόσιας υγείας και υποβάθμιση του περιβάλλοντος από την ύπαρξη πολλών βιομηχανιών και ανεπαρκών αποχετευτικών συστημάτων. Στις μεγάλες πόλεις αυξάνονται πολλά κοινωνικά προβλήματα, όπως η δυσκολία στη δημιουργία κοινωνικών ή προσωπικών σχέσεων, η κοινωνική απομόνωση του πληθυσμού, η αύξηση της εγκληματικότητας κτλ. Επιπλέον, το φαινόμενο της αστικοποίησης δημιουργεί μεγάλες κοινωνικές ανισότητες προκαλώντας κοινωνικά προβλήματα, όπως εγκληματικότητα και βίαιες συγκρούσεις. Ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού, στο οποίο οφείλεται η αύξηση του αριθμού των κατοίκων των πόλεων των αναπτυσσόμενων χωρών, είναι μικρών και μεσαίων ηλικιών. Σύμφωνα με τις προβλέψεις του ΟΗΕ, έως το 2030 το 60% του πληθυσμού των πόλεων στις αναπτυσσόμενες χώρες θα αποτελείται από νέους κάτω των 18 ετών. Ο συνδυασμός νέων, ανεργίας και φτώχειας θα έχει αποτέλεσμα την αύξηση της εγκληματικότητας στις πόλεις. Ένα άλλο πρόβλημα που τις περισσότερες φορές δημιουργείται αφορά την αύξηση του κόστους ζωής των κατοίκων των πόλεων, γιατί η διαβίωση στις μεγάλες πόλεις απαιτεί μεγάλα έργα και δαπανηρές υποδομές. Έτσι, η κατασκευή και η λειτουργία στις μεγάλες πόλεις συγκοινωνιακών δικτύων,

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2o - Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ / 59 δικτύων ύδρευσης και αποχέτευσης, δικτύων ενέργειας, συστημάτων απομάκρυνσης απορριμμάτων κτλ. απαιτούν μεγάλα κεφάλαια, τα οποία επιβαρύνουν τους κατοίκους τους και αυξάνουν το κόστος ζωής τους. Δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός ότι πολλές φορές η κατασκευή δαπανηρών έργων στις πόλεις επιβαρύνει οικονομικά και τις περιφέρειες, αφού η χρηματοδότησή τους γίνεται από προγράμματα δημόσιων επενδύσεων, για τη διαμόρφωση των οποίων συμβάλλει το σύνολο των κατοίκων μιας χώρας και όχι μόνο των μεγάλων πόλεων. Παράλληλα με το κόστος των υποδομών που θα πρέπει να υλοποιηθούν σε μια πόλη, για την ικανοποίηση της αυξημένης ζήτησης σε σχετικές υπηρεσίες, ένα άλλο πρόβλημα δημιουργεί η υποαπασχόληση του ήδη επενδεδυμένου κεφαλαίου στις περιοχές που συρρικνώνονται πληθυσμιακά εξαιτίας της αστικοποίησης. Η μετακίνηση πληθυσμού από μικρούς οικισμούς προς τις μεγάλες πόλεις, κυρίως λόγω των διαφορών στα μεταξύ τους επίπεδα ανάπτυξης, έχει αποτέλεσμα αφενός τη δημιουργία ζήτησης για επέκταση του κοινωνικού κεφαλαίου και των υποδομών στις πόλεις και αφετέρου την εγκατάλειψη ή υποχρησιμοποίηση των υποδομών στους μικρούς οικισμούς 2. Αντίθετα προς το επιχείρημα περί αύξησης των εισοδημάτων των κατοίκων των πόλεων, η εμπειρία έδειξε ότι η αστικοποίηση συνδέεται και με την αύξηση των επιπέδων φτώχειας στα αστικά κέντρα, αφού ο ρυθμός αύξησης των φτωχών σε αυτά υπερβαίνει τον αντίστοιχο παγκόσμιο. Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ, πάνω από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι θα ζουν σε υποβαθμισμένες περιοχές πόλεων, με σταθερά αυξητικές τάσεις, μέχρι το Οι οικονομικές συνέπειες της αστικοποίησης επηρεάζουν πολλές φορές τη γενικότερη ανάπτυξη της χώρας. Για παράδειγμα, στην Ελλάδα η ανεξέλεγκτη αύξηση τους μεγέθους των δύο μεγάλων αστικών κέντρων (Αθήνα και Θεσσαλονίκη) οδηγεί στη χρηματοδότηση με εθνικούς πόρους πολύ δαπανηρών έργων, εξαιτίας της συνεχούς πληθυσμιακής αύξησης και της οικιστικής ή κυκλοφοριακής συμφό- 2. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα αύξησης της ζήτησης για υποδομές στις μεγάλες πόλεις και μείωσης στις μικρότερες μπορούν να αναφερθούν τα σχολεία και τα δημόσια διδακτήρια στην Ελλάδα. Στα μεγάλα αστικά κέντρα (Αθήνα, Θεσσαλονίκη κ.α.) η συνεχής αύξηση της ζήτησης οδηγεί στη λύση της κάλυψης των αναγκών για σχολικές αίθουσες με τη λειτουργία των σχολείων σε δύο ημερήσιες βάρδιες. Ταυτόχρονα, όλα σχεδόν τα ορεινά σχολεία της χώρας έχουν μειώσει την τελευταία δεκαπενταετία στο ήμισυ τον αριθμό των μαθητών ή έχουν κλείσει, με συνέπεια να μην αξιοποιούνται ένα σημαντικό μέρος των υποδομών σε σχολικές αίθουσες και το συναφές υλικό τους.

23 60 / ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ρησης (π.χ. Μετρό, Αττική οδός, ανισόπεδες διαβάσεις, αυτοκινητόδρομοι κτλ.). Η χρηματοδότηση αυτή γίνεται τις περισσότερες φορές σε βάρος έργων με καθαρά αναπτυξιακό χαρακτήρα, τα οποία θα μπορούσαν να υλοποιηθούν στην περιφέρεια (φράγματα, αρδευτικά έργα, διαπεριφερειακοί αυτοκινητόδρομοι, βιομηχανικές περιοχές, βιομηχανικές επιχειρήσεις κτλ.). Συγχρόνως, υπάρχει ο κίνδυνος το κράτος να εμπλακεί σε έναν φαύλο κύκλο, αφού με τη δημιουργία υποδομών στις μεγάλες πόλεις ενισχύονται οι τάσεις συγκέντρωσης πληθυσμού και οικονομικών δραστηριοτήτων σε αυτές και δημιουργούνται ανάγκες για νέες υποδομές. Η αστικοποίηση έχει αποτέλεσμα την επέκταση του δομημένου χώρου της πόλης και τη μετατροπή της αγροτικής γης που την περιβάλλει σε αστική. Η επέκταση του δομημένου χώρου μπορεί να έχει τη μορφή της αστικής εξάπλωσης (urban sprawl) ή της προαστιοποίησης (suburbanization). Οι βασικές λύσεις για την ικανοποίηση της αυξανόμενης ζήτησης για ζωτικό χώρο, άμεση συνέπεια της αύξησης του πληθυσμού μιας πόλης, είναι: (α) η αύξηση της έκτασης που καταλαμβάνει η πόλη, δηλαδή η εκτατική ανάπτυξή της, (β) η αύξηση των συντελεστών και της πυκνότητας δόμησης, με την κατασκευή πολυώροφων κτιρίων, δηλαδή η επέκταση της πόλης «καθ ύψος». Με την πρώτη λύση μετατοπίζονται ουσιαστικά τα προβλήματα στις όμορες της πόλης περιοχές, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις υπάρχουν φυσικά εμπόδια (δάση, λίμνες, θάλασσα κτλ.) που δεν επιτρέπουν την επέκταση της πόλης 3. Με τη δεύτερη λύση επιχειρείται η εντατικότερη εκμετάλλευση της αστικής γης ανά μονάδα επιφανείας, η υπέρβαση των κατασκευαστικών περιορισμών, αλλά και η αντιμετώπιση της συχνής αισθητικής υποβάθμισης του αστικού τοπίου. 2.3 Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις για την αστικοποίηση Γενικότερα, η πόλη αποτελεί σημείο αναφοράς όλων των θεωρητικών προσεγγίσεων που σχετίζονται με την ανάλυση και την ερμηνεία της δομής του χώρου. Η πόλη 3. Χαρακτηριστικό παράδειγμα πόλης με αδυναμία επέκτασης προς όλες τις κατευθύνσεις είναι η Θεσσαλονίκη. Καθώς για την επέκταση του αστικού της ιστού έχει φυσικά «εμπόδια» στα νότια τη θάλασσα και στα βόρεια το περιαστικό δάσος του Σέιχ Σου, η πόλη επεκτάθηκε τις τελευταίες δεκαετίες μόνο προς τα ανατολικά και προς τα δυτικά.