Ψυχοκινητική ανάπτυξη: βασικές ψυχοκινητικές ικανότητες και κινητικά πρότυπα

Transcript

1 ΠΜΣ Οργάνωση και Διαχείριση Αθλητικών Δραστηριοτήτων για ΑμεΑ Ψυχοκινητική ανάπτυξη: βασικές ψυχοκινητικές ικανότητες και κινητικά πρότυπα Αντώνης Κ. Τραυλός (B.A., M.A., Ph.D.) Αναπληρωτής Καθηγητής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ Σχολή Επιστημών Ανθρώπινης Κίνησης και Ποιότητας Ζωής Τμήμα Οργάνωσης και Διαχείρισης Αθλητισμού 1 Σκοπός Μαθήματος είναι να αναπτυχθούν τα θέματα που έχουν σχέση με 1. τη γνώση του σώματος (γνώση των μερών του σώματος, της διάστασης τον χώρου σε σχέση με το σώμα (προσανατολισμός), της αμφιπλευρικότητας και της πλευρίωσης) 2. με τον έλεγχο του σώματος κινητικά πρότυπα (Περπάτημα, τρέξιμο, πήδημα, χοροπήδημα, ρίψη ισορροπία), και 3. τον οπτικοκιναισθητικό συντονισμό (όραση κιναίσθηση και επιλεγμένες κινητικές δεξιότητες) 2 1

2 Γνώση του σώματος Το παιδί κινείται σε έναν τρισδιάστατο κόσμο έχοντας ως κέντρο αναφοράς το σώμα του. Για να κινηθεί άνετα στο περιβάλλον του και για να έχει τη δυνατότητα να εκτελεί πολύπλοκες δεξιότητες, πρέπει να αποκτήσει την αίσθηση του σώματος έτσι, ώστε να γνωρίζει τα διαφορετικά μέρη - μέλη του σώματός του και τις διαστάσεις του. 3 Γνώση του σώματος Καθώς το παιδί μεγαλώνει, ενισχύει τη γνώση του σώματός του με διαφορετικούς τρόπους. Μαθαίνει πρώτα να ξεχωρίζει τον εαυτό του από το περιβάλλον και στη συνέχεια μπορεί να ονομάσει τα μεγάλα και τα μικρά μέλη το σώματος. Το στάδιο αυτό ονομάζεται λειτουργική ανάπτυξη της γνώσης του σώματος και αναφέρεται στον τρόπο αναγνώρισης των μερών του σώματος και των λειτουργιών του, καθώς επίσης και των διαστάσεων του περιβάλλοντος σε σχέση με τις διαστάσεις του σώματος. 4 2

3 Αμφιπλευρικότητα Αν και τα παιδιά αποκτούν την ικανότητα προσδιορισμού της διάστασης του χώρου πάνω - κάτω και μπρος - πίσω στην ηλικία των 3 χρόνων, αρχίζουν να καταλαβαίνουν ότι το σώμα τους έχει δύο ξεχωριστές πλευρές, με δύο χέρια, δύο πόδια, δύο μάτια κ.ο.κ., στην ηλικία των 4 με 5 χρόνων (Hecaen & de Ajuriaguerra, 1964). 5 Αυτού του είδους η επίγνωση ονομάζεται αμφιπλευρικότητα και. ορίζεται ως η ικανότητα τον ατόμου να προκαλεί αυτόματα την ενεργοποίηση των δύο πλευρών του σώματός του με δυνατότητα επιλογής της μιας ή της άλλης πλευράς (αριστερό ή δεξί χέρι, πόδι, μάτι), γεγονός που του επιτρέπει να επιτυγχάνει καλύτερες επιδόσεις, ανάλογα με τις ψυχοκινητικές του ικανότητες" Αμφιπλευρικότητα 6 3

4 Πλευρίωση Αποτελεί κοινή παραδοχή ότι οι άνθρωποι χρησιμοποιούν περισσότερο το ένα από τα δύο χέρια, πόδια και μάτια. Όταν μας δίνουν ένα τηλεσκόπιο για να κοιτάξουμε τα αστέρια του ουρανού, αμέσως προτιμούμε το ένα από τα δύο μάτια. Όταν καλούμαστε να ρίξουμε μια μπάλα στον στόχο απέναντι μας, χωρίς καθυστέρηση επιλέγουμε το ένα χέρι και εκτελούμε τη δεξιότητα. 7 Πλευρίωση Γενικά, υπάρχει η τάση στον άνθρωπο να προτιμά το ένα μέλος του σώματος από το άλλο για την εκτέλεση διαφόρων κινητικών δεξιοτήτων. Η υπερίσχυση του ενός μέλους από το άλλο αποτελεί το φαινόμενο της πλευρίωσης και ο όρος προτίμηση χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη μονόπλευρη χρήση του ενός από τα δύο μέλη (Μαρουλάκης, 1987). 8 4

5 Προσδιορισμός κυριαρχίας στην πλευρίωση Κυριαρχία χεριού Τοποθέτηση των ποδιών του παιδιού και του αντικειμένου για τον προσδιορισμό της κυριαρχίας του χεριού 9 Κυριαρχία ποδιού Τοποθέτηση των ποδιών του παιδιού, της μπάλας και του στόχου 10 5

6 Κυριαρχία ματιού 11 Θα παρατηρήσουμε ότι τα παιδιά χρησιμοποιούν το ένα από τα δύο μέλη για την εκτέλεση των περισσότερων δεξιοτήτων. Ο παιδαγωγός πρέπει να επιμένει στη χρησιμοποίηση του ενός μέλους, όταν στόχος του μαθήματος είναι να ενδυναμώσουμε την κυριαρχία του μέλους. Για παράδειγμα, όταν μαθαίνουμε στα παιδιά να γράφουν ή να σχεδιάζουν, τότε ο παιδαγωγός θα πρέπει να επιμείνει στη χρησιμοποίηση του κυρίαρχου χεριού. Δραστηριότητες για την ενδυνάμωση της κυριαρχίας στην πλευρίωση 12 6

7 Δραστηριότητες για την ενδυνάμωση της κυριαρχίας στην πλευρίωση Όταν, όμως, ο στόχος του μαθήματος είναι ο προσανατολισμός στον χώρο ή η βελτίωση στη ρίψη αντικειμένων σε στόχο, ο παιδαγωγός θα πρέπει να δίνει ίσο χρόνο και προσπάθειες και για τα δύο μέλη. 13 ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ: Κινητικά Πρότυπα Κατά την περίοδο της προσχολικής ηλικίας, έξι βασικά κινητικά πρότυπα προσδιορίζουν την ανάπτυξη του κινητικού ελέγχου του σώματος (Keogh and Sugden, 1985). Τα κινητικά πρότυπα είναι το περπάτημα, το τρέξιμο, το πήδημα, το χοροπήδημα (πήδημα στο ένα πόδι), η ρίψη και η ισορροπία. Το περπάτημα είναι το κυριότερο μέσο που προσδιορίζει τέσσερις από τις υπόλοιπες κινητικές δεξιότητες (τρέξιμο, πήδημα, χοροπήδημα, ρίψη). 14 7

8 ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ: Κινητικά Πρότυπα Τα πέντε πρώτα κινητικά πρότυπα αποτελούν βασικές κινητικές δεξιότητες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε δραστηριότητες παιχνιδιού, ενώ η ισορροπία είναι το μέσο που διασφαλίζει την ανάπτυξη των κινητικών προτύπων και προσδιορίζει τον έλεγχο της θέσης του σώματος. 15 Κινητικά πρότυπα σε ηλικίες: 2-3, 3-4, 4-5 και 5-6 χρόνων Γνωρίζοντας ο παιδαγωγός τα μεταβατικά στάδια της κινητικής ανάπτυξης του παιδιού ανά ηλικία, του παρέχεται η δυνατότητα να προγραμματίσει δραστηριότητες υπό μορφή παιχνιδιού, οι οποίες θα συμβάλουν στη βελτίωση του κινητικού ελέγχου, της ψυχοκινητικής ικανότητας και στην εκλέπτυνση των κινητικοί προτύπων. 16 8

9 Περπάτημα ή βάδισμα Από τη στιγμή που τα παιδιά αρχίζουν να περπατούν, παρατηρείται μία βελτίωση στη μηχανική των κινήσεων. Στην ηλικία των 2-3 χρόνων, τα παιδιά μεταφέρουν ομαλά το βάρος τους από τη φτέρνα στα δάχτυλα, περπατούν στις μύτες των ποδιών και έχουν τη δυνατότητα να κάνουν βήματα προς τα πίσω. Μεταξύ 3 και 4 χρόνων, το περπάτημα γίνεται αυτόματο και απαιτεί λιγότερη προσοχή. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας έχουν την ικανότητα να περπατούν πάνω σε γραμμές χωρίς να ξεφεύγουν από τα όριά τους. Επίσης, έχουν την ικανότητα να περπατούν σε δοκούς ισορροπίας (πλάτος επιφάνειας - περπατήματος περίπου 10 εκατοστών) χαμηλού ύψους (10 εκατοστών περίπου) με ημιεναλλασσόμενο τρόπο. 17 Περπάτημα ή βάδισμα Στην πορεία που ακολουθεί η προοδευτική βελτίωση του περπατήματος του παιδιού, ο παιδαγωγός θα παρατηρήσει τα παρακάτω χαρακτηριστικά: α) τα χέρια και τα πόδια εναλλάσσονται (δεξί πόδι - αριστερό χέρι και αριστερό πόδι - δεξί χέρι), β) τα πόδια πλησιάζουν περισσότερο το ένα με το άλλο (αν και η στάση αυτή δημιουργεί αστάθεια στο παιδί, είναι πιο αποτελεσματική στη συνέχεια), γ) το παιδί σταματά να περπατά με όλο το πέλμα και αρχίζει να εφαρμόζει το περπάτημα με φτέρνα - μύτες (Wickstrom, 1977) και δ) το παιδί αυξάνει το μήκος διασκελισμού και την ταχύτητα περπατήματος. 18 9

10 Γνωρίζοντας τη σταδιακή ανάπτυξη του κινητικού προτύπου του περπατήματος, ο παιδαγωγός μπορεί να χρησιμοποιήσει παραλλαγές περπατήματος που θα συμβάλλουν στη βελτίωση του κινητικού ελέγχου και στην καλύτερη προσαρμογή του παιδιού σε μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες. Μερικές από τις παραλλαγές αυτές είναι: α) προς τα πίσω, δεξιά - αριστερά, διαγώνια, ζιγκ - ζαγκ, κυκλικά, Β) στις μύτες των ποδιών γ) κατά περίεργο τρόπο (με τις μύτες των ποδιών προς τα μέσα ή προς τα έξω), δ) σε κατηφόρα και ανηφόρα, ε) σε γλιστερές επιφάνειες στ) ενάντια στον άνεμο και ζ) με εναλλαγές γρήγορου και αργού περπατήματος. 19 Ανεβοκατέβασμα σκάλας Το ανεβοκατέβασμα της σκάλας προσδιορίζει την ικανότητα προσαρμογής του περπατήματος σε ανισόπεδες επιφάνειες και είναι μία κινητική δεξιότητα η οποία α) την ικανότητα των παιδιών να προσαρμόζονται στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος και β) τη βελτίωση που παρατηρείται στον έλεγχο του κινητικού προτύπου του περπατήματος (Keogh & Sugden, 1985)

11 Ο παιδαγωγός μπορεί να χρησιμοποιήσει στη διδασκαλία του ένα μεγάλο ρεπερτόριο ανισόπεδων επιφανειών. Έχοντας υπόψη του το επίπεδο της κινητικής ανάπτυξης του τμήματος, ο παιδαγωγός μπορεί να δημιουργήσει διαδρομές περπατήματος και ανεβοκατεβάσματος (διαδρομή εξάσκησης) τοποθετώντας πάγκους περπατήματος, καρέκλες, βιβλία, γυμναστικούς κύβους και άλλα βοηθητικά όργανα σε διαφορετικά ύψη. Ασφάλεια 21 Τρέξιμο Το περπάτημα γίνεται τρέξιμο, χρησιμοποιώντας τις ίδιες εναλλαγές ποδιού - χεριού (δεξί πόδι - αριστερό χέρι και αριστερό πόδι - δεξί χέρι) με τη διαφορά ότι στο περπάτημα πάντα το ένα πόδι βρίσκεται σε επαφή με το έδαφος, ενώ στο τρέξιμο υπάρχει κάποιο σημείο όπου και τα δύο πόδια βρίσκονται στον αέρα

12 23 Συνδυασμός με άλλα κινητικά πρότυπα 24 12

13 Πήδημα ή άλμα Το πήδημα είναι μία απλή ασυνεχής κίνηση, όπου το σώμα κινείται προς τα εμπρός με μία ώθηση των ποδιών από το έδαφος για κάποιο μικρό χρονικό διάστημα. Το πήδημα μπορεί να αρχίσει με την απώθηση του ενός ποδιού και στη συνέχεια εξελίσσεται σε πήδημα των δύο ποδιών. Κατά τον ίδιο τρόπο μπορεί να γίνει και η προσγείωση. Το πήδημα με απώθηση και των δύο ποδιών από το έδαφος αρχίζει σαν επιτόπιο πήδημα και όχι σαν πήδημα με μετατόπιση προς τα εμπρός. Το πήδημα με τα δύο πόδια αποτελεί ορόσημο επίτευξης και συναντάται στην ηλικία των 2 περίπου χρόνων. Φυσικά, το πήδημα αυτό γίνεται και πιο νωρίς από παιδιά τα οποία ανέπτυξαν τη δύναμη και τον συντονισμό στην ταυτόχρονη κάμψη και έκταση των ποδιών 25 Η οριοθέτηση της κινητικής ικανότητας των παιδιών ανάλογα με την ηλικία έγινε μετά την κατηγοριοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων που επισημάνθηκαν από τους Clark & Phillips (1985), Hellebrandt, Rarick, Glassow & Carns (1961)

14 27 Χοροπήδημα και πήδημα στο ένα πόδι Στο κινητικό πρότυπο του χοροπηδήματος (γκάλοπιν - galloping) συμπεριλαμβάνονται και οι δεξιότητες σκίπιν (skipping) και πήδημα ή αναπήδηση στο ένα πόδι. Στο γκάλοπιν, το ένα πόδι βρίσκεται πάντα πιο μπροστά από το άλλο. Ως παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε τον καλπασμό του αλόγου

15 Χοροπήδημα και πήδημα στο ένα πόδι Στο σκίπιν εξηγείται στα παιδιά ότι πρέπει να τρέχουν με τα γόνατα ψηλά εναλλάσσοντας ρυθμικά τα πόδια τους. Το πήδημα στο ένα πόδι χαρακτηρίζεται από τις διαδοχικές αναπηδήσεις στο ένα πόδι

16 Ρίψη (από πάνω) Η ρίψη είναι ένα γενικό πρότυπο κίνησης που χρησιμοποιείται για την ώθηση αντικειμένων. Η ρίψη αντικειμένων μπορεί να επιτευχθεί με αρκετούς τρόπους και είναι δύσκολο να προσδιοριστεί ένα βασικό πρότυπο. Σε γενικές γραμμές όμως, η δεξιότητα της ρίψης προσδιορίζεται από τοn συντονισμό αρκετών μηχανισμών, οι οποίοι απαιτούν αρκετά χρόνια εξάσκησης πριν το παιδί αναπτύξει ένα ώριμο πρότυπο ρίψης. Η ρίψη μπορεί να εκτελεστεί με κίνηση: α) του χεριού από πάνω, κάτω, δεξιά και αριστερά και β) με παραλλαγές και συνδυασμούς διαφορετικών βαθμών ελευθερίας

17

18 Ισορροπία Όπως παρατηρήσαμε στα προαναφερθέντα κινητικά πρότυπα, η ισορροπία είναι ένας από τους καθοριστικούς παράγοντες στην ανάπτυξη του κινητικού προτύπου και στη βελτίωση της κινητικής απόδοσης. Το πρότυπο της ισορροπίας μπορεί να χαρακτηριστεί ως η ικανότητα του παιδιού: α) να ισορροπεί στο ένα πόδι για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα (στατική ισορροπία) και β) να διατηρεί την ισορροπία του καθώς κινείται πάνω σε ευθεία γραμμή σε δοκό περπατήματος ή ισορροπίας (δυναμική ισορροπία). 35 Παραδείγματα Ισορροπίας 36 18

19 37 ΟΠΤΙΚΟΚΙΝΑΙΣΘΗΤΙΚΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ Βασιζόμενος στην οπτική (Arbib, Iberall, & Lyons, 1985; Rosenbaum, Vaughan, Barnes, Marchak, & Slotta, 1990) και την απτική πληροφόρηση (Klatzky & Lederman, 1987), καθώς επίσης και στην προδιάθεση του ατόμου (Marteniuk, MacKenzie, Jeannerod, Athenes, & Dugas, 1987), ο άνθρωπος αποφασίζει και προσδιορίζει τον τρόπο με τον οποίο θα προσεγγίσει, θα πιάσει και θα χειριστεί κάποιο αντικείμενο. Για να πετύχει την αποτελεσματική και την ελεγχόμενη κίνηση στον χώρο, ο ανθρώπινος οργανισμός χρησιμοποιεί τις αισθήσεις που του παρέχουν την καλύτερη και ακριβέστερη πληροφόρηση. Μία από αυτές τις αισθήσεις είναι και η όραση

20 Όραση και Κιναίσθηση Η όραση παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των κινητικών δεξιοτήτων σε ό,τι αφορά την παροχή πληροφοριών σχετικά με την κίνηση του παιδιού στον χώρο. πληροφορίες χώρου χρονικές πληροφορίες Έλεγχος κίνησης (τρέχουσα και τελική ανατροφοδότηση). Η ανάπτυξη της αίσθησης της κίνησης (κιναίσθησης) μπορεί να οριστεί ως η γνώση του ατόμου για το σώμα του και τις κινήσεις που εκτελεί χωρίς την παρουσία της όρασης ή άλλων λεκτικών υποδείξεων (Keogh & Sugden, 1985). 39 Η κιναίσθηση δεν είναι ένα απλό αισθητήριο σύστημα που δέχεται πληροφορίες από ένα σετ αισθητήριων υποδοχέων (όπως η όραση). Η κιναισθητική πληροφόρηση επιτυγχάνεται διαμέσου ενός αριθμού διαφορετικοί αισθητήριων υποδοχέων (π.χ. αρθρικοί υποδοχείς, δερματικοί υποδοχείς, τενόντιο όργανο του Golgi, μυϊκή άτρακτος) που στοχεύουν στην απόκτηση της γνώσης σε ό,τι αφορά τη θέση και την κίνηση του σώματος. Η κιναίσθηση μπορεί να χαρακτηριστεί ως σύστημα γνώσης του σώματος, το οποίο προσφέρει στο άτομο γνώση γύρω από τα μέλη του σώματος, τη λειτουργία τους, καθώς επίσης και τη θέση του σώματος πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την κίνηση

21 41 Οπτικοκιναισθητικός συντονισμός Το παιδί κινείται στο περιβάλλον χρησιμοποιώντας τις πληροφορίες που παρέχονται από το οπτικό και το κιναισθητικό σύστημα. Ένα από τα προβλήματα που πρέπει να λύσει το παιδί αναφέρεται στον προσαρμοστικό έλεγχο της κίνησης ολόκληρου του σώματος σε σχέση με τις προβλεπόμενες και τις απρόβλεπτες αλλαγές του περιβάλλοντος. Η τοποθέτηση του σώματος στο περιβάλλον εξαρτάται από την αντίληψη, τη μνήμη και τον κινητικό έλεγχο

22 Ανάπτυξη του οπτικοκιναισθητικού συντονισμού Από τη στιγμή που το παιδί αρχίζει να κινείται στον χώρο, παρατηρείται μία συνεχής εκλέπτυνση των κινήσεων ως προς τις διαστάσεις του χώρου και του χρόνου. Σε ηλικία 2 χρόνων, το παιδί έχει τη δυνατότητα να προσεγγίζει και να πιάνει ακίνητα αντικείμενα. 43 Για να γίνει κατανοητή η σχέση των παραμέτρων που προσδιορίζουν την ανάπτυξη του οπτικοκιναισθητικού συντονισμού, κρίνεται απαραίτητη η ανάλυση των παραγόντων που επηρεάζουν τον συντονισμό ανάλογα με την κατηγοριοποίηση των κινήσεων. Οι κινήσεις μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ανάλογα με: α) την κατάσταση του περιβάλλοντος (σταθερή, μεταβαλλόμενη), β) την κινητική κατάσταση του παιδιού (σταθερή, μεταβαλλόμενη) και γ) τις χρονικές και χωρικές απαιτήσεις (χωρική, χωροχρονική)

23 Το δικό μας ενδιαφέρον πρέπει να επικεντρωθεί στον συνδυασμό των περιβαλλοντικών μεταβολών και της κινητικής κατάστασης του παιδιού σε σχέση με τις χωροχρονικές απαιτήσεις της κίνησης (Πίνακας 4.1). 45 Κινητικές δεξιότητες Κρίνεται όμως απαραίτητο να παρουσιαστούν οι μεταβολές που παρατηρούνται στην κινητική ανάπτυξη του παιδιού σε συγκεκριμένες κινητικές δεξιότητες. Μιλήσαμε για κινητικά πρότυπα (-δεξιότητες, όπως το περπάτημα, το τρέξιμο, η ρίψη και το πήδημα). Ανάπτυξη (ανάλογα με την ηλικία) των κινητικών δεξιοτήτων που βοηθούν στην ανάπτυξη του οπτικοκιναισθητικού συντονισμού. Οι κινητικές δεξιότητες είναι 1. το κλότσημα ή λάκτισμα, 2. το πιάσιμο της μπάλας και 3. η αναπήδηση της μπάλας 46 23

24 Κλότσημα ή λάκτισμα

25 Όταν το παιδί προσεγγίζει την ηλικία των 2 χρόνων, έχει αναπτύξει κάποια ικανότητα να πιάνει και να χειρίζεται μικροαντικείμενα. Τα καταφέρνει επίσης να κινείται με ακρίβεια στον χώρο (χωρικές απαιτήσεις της κίνησης), όταν τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα είναι σταθερά. Για παράδειγμα, το παιδί δεν έχει κανένα πρόβλημα να κινηθεί με άνεση μέσα στο σπίτι ή να περάσει ανάμεσα από στενούς χώρους. Για να κατορθώσει όμως να πιάσει αντικείμενα, όπως η μπάλα, που ρίχνονται προς το μέρος του, πρέπει να αρχίζει να βιώνει και να κατανοεί τις χωροχρονικές απαιτήσεις της κίνησης. Πιάσιμο της μπάλας

26 51 Αναπήδηση της μπάλας Η ανάπτυξη της κινητικής δεξιότητας της αναπήδησης της μπάλας κρίνεται απαραίτητη λόγω της ιδιαιτερότητας της κίνησης. Όλοι μας θα έχουμε παρατηρήσει παιδιά τα οποία, μόλις αφήσουν την μπάλα από τα χέρια τους, προσπαθούν να την ξαναπιάσουν ή να τη χτυπήσουν με το χέρι τους ή τα χέρια τους για να αναπηδήσει. Από τη στιγμή που το παιδί διαπιστώνει ότι μπορεί να προκαλέσει αρκετές αναπηδήσεις στην μπάλα, παρατηρείται η συνέχιση της δεξιότητας μέχρι το παιδί να χάσει τον έλεγχο της μπάλας

27 Ορισμένες πηγές που «ίσως» σας χρειαστούν. Motor Disorders: Assessment and Intervention for Young Children (Age 0-3 Years) Children with Down s Syndrome: Motor Development and Intervention toractivities/pdfs/preschool.pdf Gross and fine motor activities for early childhood: Preschool children 53 Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας Αντώνης Τραυλός 54 27