ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΚΤΑΣΗΣ ΚΑΙ Η ΟΔΗΓΙΑ SEVESO ΙΙ. Μ. Ν. Χριστόλη, Ν.Χ. Μαρκάτου. 1. Εισαγωγή

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΚΤΑΣΗΣ ΚΑΙ Η ΟΔΗΓΙΑ SEVESO ΙΙ Μ. Ν. Χριστόλη, Ν.Χ. Μαρκάτου 1. Εισαγωγή Στη διεθνή βιβλιογραφία έχουν καταγραφεί σοβαρά τεχνολογικά ατυχήματα με ιδιαίτερα δυσμενείς επιπτώσεις σε εργαζόμενους και περίοικους, στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Από τα ατυχήματα αυτά αποκτήθηκε πολύτιμη γνώση και εμπειρία αναφορικά με τις πηγές κινδύνου, τον τρόπο εξέλιξης των ατυχημάτων και τις επιπτώσεις τους, τα μέτρα πρόληψης και καταστολής τους ή ελαχιστοποίησης των επιπτώσεών τους. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με την εφαρμογή των Οδηγιών Seveso Ι & ΙΙ, έχει συντελεστεί την τελευταία 20ετία σημαντική πρόοδος στον προσδιορισμό των επικίνδυνων βιομηχανικών εγκαταστάσεων, στον εντοπισμό του κινδύνου στις εγκαταστάσεις αυτές, στον προσδιορισμό προστατευτικών μέτρων και υποδομών καθώς και στην ανάπτυξη μηχανισμών για την εφαρμογή των πολιτικών πρόληψης και προστασίας σε τυχόν εκδήλωση ατυχημάτων. Παρακάτω αναφέρονται μερικά από τα σημαντικότερα βιομηχανικά ατυχήματα που συνέβησαν τις τελευταίες δεκαετίες, κύρια σε ευρωπαϊκές χώρες. Το 1966 συνέβη διαρροή ατμών προπανίου στα διυλιστήρια της πόλης Feyzin της Γαλλίας και σε μεγάλη απόσταση από το σημείο το συμβάντος έγινε ανάφλεξη από σπινθήρα αυτοκινήτου, οπότε η δεξαμενή προπανίου τυλίχτηκε στις φλόγες και η φωτιά επεκτάθηκε και σε δεξαμενές πετρελαίου. Από το ατύχημα προκλήθηκε ο θάνατος 18 και ο τραυματισμός 81 ατόμων και προκλήθηκαν σοβαρές υλικές ζημιές, ενώ η κατάσταση τέθηκε υπό έλεγχο μετά από 48 ώρες. Το 1974, σε χημική βιομηχανία στο Flixborough του Ηνωμένου Βασιλείου, συνέβη ανάφλεξη νέφους καυσίμων και ισχυρότατη έκρηξη η οποία προκάλεσε το θάνατο 28 και τον τραυματισμό 104 εργαζόμενων. Για προληπτικούς λόγους οι αρχές προέβησαν στην απομάκρυνση ατόμων από την περιοχή του ατυχήματος, ενώ καταγράφηκαν υλικές ζημιές σε κτίρια και έσπασαν τζάμια παραθύρων σε απόσταση 15 km. Το 1976 συνέβη διαρροή μεγάλης ποσότητας διοξίνης σε εγκατάσταση παραγωγής φαρμάκων στην πόλη Seveso της Β. Ιταλίας και το τοξικό νέφος που προκλήθηκε κάλυψε μεγάλες εκτάσεις και τέλος επικάθισε στο έδαφος με τη βροχή. Η διοξίνη είναι γνωστή καρκινογόνος και μεταλλαξιογόνος ουσία και μολονότι δεν καταγράφηκαν θάνατοι κατά τη διάρκεια του ατυχήματος, οι επιπτώσεις στην υγεία των περιοίκων και στο φυσικό περιβάλλον ήταν δραματικές. Το ατύχημα στην πόλη Seveso καθώς και αυτό του Flixborough, αφύπνισε την κοινή γνώμη και ανέδειξε το θέμα της ασφάλειας χημικών εγκαταστάσεων και συνέβαλε στην υιοθέτηση μέτρων από την Ευρωπαϊκή Ένωση για την ασφάλεια των βιομηχανικών εγκαταστάσεων, στο πλαίσιο της Οδηγίας Seveso που φέρει το όνομα της περιοχής του ατυχήματος. Ένα από τα μεγαλύτερα ατυχήματα στη χημική βιομηχανία συνέβη στο Bhopal της Ινδίας το 1984, στις εγκαταστάσεις παραγωγής παρασιτοκτόνων της εταιρείας Union Carbide. Το 1

2 ατύχημα αυτό προκλήθηκε από διαφυγή μεγάλης ποσότητας τοξικής ουσίας (μεθυλικό ισοκυάνιο) στην ατμόσφαιρα, με αποτέλεσμα να βρουν τραγικό θάνατο πάνω από άτομα και να προκληθούν σοβαρές βλάβες στην υγεία ατόμων. Ενώ υπήρχε επαρκής χρόνος για την αντιμετώπιση του ατυχήματος, δε λήφθηκε κανένα προστατευτικό μέτρο (π.χ. εκκένωση πληθυσμού), ενώ απεναντίας ο κόσμος έσπευδε στο νοσοκομείο της περιοχής στην κατεύθυνση που έπνεε ο άνεμος, με αποτέλεσμα να βρίσκεται συνεχώς κάτω από την επίδραση του τοξικού νέφους. Το ατύχημα αυτό συντέλεσε καταλυτικά στη συνειδητοποίηση της ανάγκης για την εκπόνηση σχεδίων έκτακτης ανάγκης στις επικίνδυνες βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Σχ. 1 Σχ. 1 Πυρκαγιά σε δεξαμενές υγρών καυσίμων στο Buncefield-Λονδίνο, 2005 Το 1986, μετά από πυρκαγιά στις εγκαταστάσεις της βιομηχανίας Santoz στην Ελβετία, μεγάλες ποσότητες τοξικών ουσιών μεταφέρθηκαν στον ποταμό Ρήνο με τα νερά 2

3 τηςπυρόσβεσης, προκαλώντας ανυπολόγιστες καταστροφές στα υδάτινα οικοσυστήματα. Στο ατύχημα αυτό είναι αξιοσημείωτο ότι δεν υπήρξαν νεκροί ή τραυματίες και η οικολογική καταστροφή συντελέστηκε μετά την καταστολή της πυρκαγιάς, γεγονός που επέβαλε την υιοθέτηση μέτρων για τη συγκράτηση των τοξικών νερών πυρόσβεσης στον τόπο του ατυχήματος και την επεξεργασία τους σε κατάλληλες εγκαταστάσεις καθαρισμού. Το 1987 στην πόλη Nantes στη Γαλλία, μετά από πυρκαγιά σε αποθήκες νιτρικής αμμωνίας, εκλύθηκε τοξικό νέφος μήκους 15 km και πλάτους 5 km και οι αρχές αναγκάστηκαν να εκκενώσουν περιοχή με άτομα. Το ατύχημα αυτό είναι ίσως το πρώτο σε χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου λήφθηκαν μέτρα προστασίας του πληθυσμού, γιατί ήδη είχε τεθεί σε εφαρμογή η Οδηγία Seveso. Από τα πιο πρόσφατα ατυχήματα στον ευρωπαϊκό χώρο, αξίζει να γίνει αναφορά στην πυρκαγιά σε δεξαμενές υγρών καυσίμων στο Buncefield, περιοχή κοντά στο Λονδίνο, το Δεκέμβριο του 2005, όπου τεράστια νέφη καπνού κάλυψαν εκτεταμένες περιοχές για τρεις ημέρες προκαλώντας ανυπολόγιστες καταστροφές στα φυσικά οικοσυστήματα, με τη διάλυση των τοξικών ρύπων στα νερά της βροχής. Από τις εκρήξεις που προηγήθηκαν της πυρκαγιάς, τραυματίστηκαν 40 άτομα και προκλήθηκαν εκτεταμένες ζημιές σε ακίνητα και αυτοκίνητα, ενώ μεγάλη έκταση εκκενώθηκε για να μην εκτεθούν οι κάτοικοι στο τοξικό νέφος. Στον ελληνικό χώρο έχουν συμβεί σημαντικά βιομηχανικά ατυχήματα μεγάλης έκτασης τα τελευταία 20 χρόνια, όπως η πυρκαγιά στις δεξαμενές καυσίμων της εταιρείας Jet Oil το 1986, όπου ήταν αποθηκευμένοι τόνοι μαζούτ. Η φωτιά έσβησε μετά από 7 ημέρες και προκλήθηκαν τεράστιες ζημιές στις εγκαταστάσεις και σημαντικές επιπτώσεις στη γεωργία και στο περιβάλλον γενικότερα. Το ατύχημα αυτό συνέβαλε στην επιτάχυνση των διαδικασιών για το σχεδιασμό και τη λήψη μέτρων στη χώρα μας. Το 1992, στις εγκαταστάσεις των διυλιστηρίων της ΠΕΤΡΟΛΑ στην Ελευσίνα, συνέβη διαρροή μεγάλων ποσοτήτων μίγματος υγραερίου και ελαφριάς νάφθας, που διασκορπίστηκε ταχύτατα και ακολούθησε ανάφλεξη και έκρηξη. Από τη θερμική ακτινοβολία 16 εργαζόμενοι υπέστησαν καθολικά εγκαύματα και υπέκυψαν στα τραύματά τους, ενώ άλλοι 24 υπέστησαν εγκαύματα μικρότερης έκτασης. Το 1999 στα Καμένα Βούρλα, έγινε έκρηξη προπανίου σε σταθμευμένο βυτιοφόρο στην Εθνική Οδό, όταν επέπεσε σ αυτό μικρό φορτηγό με μεγάλη ταχύτητα. Από την έκρηξη σκοτώθηκαν 4 άτομα και άλλα 14 άτομα τραυματίστηκαν από το ωστικό κύμα και τα κομμάτια αυτοκινήτων που εκτοξεύτηκαν. Το ατύχημα κατέδειξε την αναγκαιότητα της ανάπτυξης σχεδίων αντιμετώπισης ατυχημάτων και κύρια της εκπαίδευσης του προσωπικού καταστολής. Το Ιούλιο του 2006 στο Λαύριο, έγινε έκρηξη στις δεξαμενές των εγκαταστάσεων της εταιρείας ΧΥΜΑ στις οποίες ήταν αποθηκευμένες εύφλεκτες και εκρηκτικές πρώτες ύλες παραγωγής χρωμάτων. Από τις εκρήξεις καταστράφηκαν 36 από τις 45 δεξαμενές της εγκατάστασης και μεγάλα τμήματα από τα κελύφη τους εκτοξεύτηκαν σε μεγάλη απόσταση, ενώ τοξικό νέφος κάλυψε όλη την περιοχή του Λαυρίου. Κινδύνεψαν παρακείμενες βιομηχανικές εγκαταστάσεις αλλά οι επιπτώσεις του ατυχήματος περιορίστηκαν σημαντικά μετά τη γενική κινητοποίηση δημόσιων και ιδιωτικών φορέων (προληπτική ψύξη γειτονικών δεξαμενών με πλοιάρια, κ.ά.), ενώ για την προστασία του πληθυσμού της πόλης του Λαυρίου 3

4 δόθηκαν οδηγίες για παραμονή σε κλειστούς χώρους. Σχ. 2 Οι εγκαταστάσεις της εταιρείας ΧΥΜΑ στο Λαύριο μετά το ατύχημα της πυρκαγιάς τον Ιούλιο του Βιομηχανικά Ατυχήματα Μεγάλης Έκτασης Τα τεχνολογικά ατυχήματα μεγάλης έκτακτης στα οποία επικεντρώνεται η Οδηγία Seveso II, αφορούν σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις οι οποίες διαχειρίζονται μεγάλες ποσότητες επικίνδυνων ουσιών (εύφλεκτων, εκρηκτικών, τοξικών), όπως είναι τα διυλιστήρια πετρελαίου, οι εγκαταστάσεις φυτοφαρμάκων, υγραερίων, εκρηκτικών υλών, κ.ά. Τα ατυχήματα σχετίζονται με πυρκαγιές, εκρήξεις, διαρροές μεγάλων ποσοτήτων τοξικών ουσιών, που οι συνέπειές τους εκτείνονται πέρα από τα όρια των εγκαταστάσεων και μπορεί να επηρεάσουν γειτονικές βιομηχανικές μονάδες ή κατοικημένες περιοχές. Οι επιπτώσεις αυτές, μακροπρόθεσμες ή βραχυπρόθεσμες, μπορεί να είναι θάνατοι και τραυματισμοί εργαζομένων ή κατοίκων και καταστροφές στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Τα ατυχήματα αυτά κατατάσσονται σε κατηγορίες, ως ακολούθως: 4

5 Ολική ρήξη δεξαμενής αερίων και πύρινη σφαίρα: προκαλείται από ακαριαία διαφυγή μεγάλης ποσότητας εκρηκτικών αερίων και έκρηξη, με ταυτόχρονο σχηματισμό πύρινης σφαίρας. Αφορά σε εγκαταστάσεις αποθήκευσης υγραερίου και διυλιστήρια. Διαρροή και έκρηξη νέφους αερίων: προκαλείται από διαρροή εκρηκτικών αερίων, τα οποία αναμιγνύονται με αέρα και εκρήγνυται όταν σχηματιστεί εκρηκτικό μίγμα και παράλληλα υπάρξει πηγή ενέργειας (σπινθήρας). Αφορά σε δεξαμενές υγραερίου, αγωγούς αερίου πόλης, κ.ά. Φωτιά σε αποθήκες χημικών ουσιών: αφορά σε πυρκαγιά σε εγκαταστάσεις παραγωγής ή/και αποθήκευσης εύφλεκτων χημικών υλικών (π.χ. υλικά φυτοπροστασίας). Διαρροή τοξικής ουσίας: προκαλείται από διαρροή τοξικών ουσιών (π.χ. υδρόθειο, αμμωνία) και αφορά σε εγκαταστάσεις αποθήκευσης τοξικών ουσιών ή παραγωγής πετρελαιοειδών. Φωτιά σε δεξαμενές υγρών καυσίμων: αφορά σε δεξαμενές υγρών καυσίμων ή σε βυτιοφόρα κατά τη φάση φόρτωσης/εκφόρτωσής τους. Φωτιά λίμνης: προκαλείται από τη διαρροή και ανάφλεξη εύφλεκτων υγρών, όπως το υγραέριο και οι διαλύτες που χρησιμοποιούνται στη χημική βιομηχανία. Τα ατυχήματα διαρροής τοξικών ουσιών και φωτιάς σε δεξαμενές υγρών καυσίμων, χαρακτηρίζονται από μεγάλη χρονική διάρκεια και μεγάλη ακτίνα επιπτώσεων, ενώ σημαντικό ρόλο για την ένταση των επιπτώσεων παίζουν οι μετεωρολογικές συνθήκες που επικρατούν κατά την εκδήλωση του ατυχήματος. Ενδεικτικά αναφέρεται η περίπτωση της πυρκαγιάς στις δεξαμενές της Jet-Oil στο Καλοχώρι Θεσσαλονίκης το 1986, όπου οι συνέπειες θα ήταν κατά πολύ δυσμενέστερες εάν η διεύθυνση των ανέμων ευνοούσε τη μεταφορά του τοξικού πλουμίου προς την πόλη της Θεσσαλονίκης. Τα ατυχήματα που συνδέονται με εκρήξεις αερίων, χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα σοβαρές επιπτώσεις και μικρό χρόνο διάρκειας φαινομένου, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει επαρκής χρόνος για την καταστολή του ατυχήματος ή τη μείωση των επιπτώσεων με την εφαρμογή προστατευτικών μέτρων (π.χ. εκκένωση του πληθυσμού). Πίνακας 1 Επιπτώσεις από ατυχήματα ΒΑΜΕ Είδος ατυχήματος Είδος έκλυσης Ακτίνα επιπτώσεων Διάρκεια φαινομένου Ολική ρήξη δεξαμενής Ωστικό κύμα Θερμική m μέχρι 5 min αερίων και πύρινη σφαίρα ακτινοβολία Διαρροή και έκρηξη νέφους Ωστικό κύμα m μέχρι 30 min αερίων Φωτιά σε αποθήκες Έκλυση τοξικής ουσίας m μέχρι 4 ώρες χημικών ουσιών Διαρροή τοξικής ουσίας Έκλυση τοξικής ουσίας m μέχρι 2 ημέρες Φωτιά σε δεξαμενές υγρών καυσίμων Έκλυση τοξικής ουσίας m μέχρι 5 ημέρες 5

6 Φωτιά λίμνης Θερμική ακτινοβολία 150 m μέχρι 3 ώρες Πηγή: Μ. Χριστόλη, προσωπική δημοσίευση Η φωτιά σε αποθήκες χημικών ουσιών, όπως τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα, χαρακτηρίζεται από σημαντικές επιπτώσεις σε μια ακτίνα της τάξης των m κατά την κατεύθυνση του ανέμου, ενώ υπάρχει χρόνος για την καταστολή του ατυχήματος ή το μετριασμό των επιπτώσεων ανάλογα με την αποτελεσματικότητα των μηχανισμών καταστολής. Τέλος, η φωτιά λίμνης η οποία μπορεί να προκληθεί από διαρροή καυσίμων ή διαλυτών, εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους με την ένταση θερμικής ακτινοβολίας αλλά χαρακτηρίζεται από μικρή ακτίνα επιπτώσεων. Από τα παραπάνω συνάγεται το συμπέρασμα ότι η καταστολή ενός ατυχήματος μεγάλης έκτασης σε εγκαταστάσεις χημικής βιομηχανίας είναι τις περισσότερες φορές αδύνατη, λόγω της μικρής διάρκειάς του και κατά συνέπεια το κύριο βάρος των προσπαθειών θα πρέπει να εστιάζεται στα μέτρα πρόληψης, ώστε να μειώνεται η πιθανότητα να συμβεί κάποιο ατύχημα. 3. Η Οδηγία SEVESO ΙΙ Η Ευρωπαϊκή Ένωση, μετά τα σοβαρά βιομηχανικά ατυχήματα στο Flixborough του Ηνωμένου Βασιλείου (1972) και στο Seveso της Β. Ιταλίας (1976), προχώρησε στη θέσπιση της Οδηγίας 82/501/EC, γνωστής και ως Οδηγίας SEVESO Ι, «για τον κίνδυνο ατυχημάτων μεγάλης έκτασης, που περικλείουν ορισμένες βιομηχανικές δραστηριότητες». Η Οδηγία αυτή τέθηκε σε ισχύ στις και μέχρι το 1988 τροποποιήθηκε δυο φορές, με την έκδοση των Οδηγιών 87/216/EC και 88/610/EC. Στις αρχές της δεκαετίας του 90 άρχισαν συζητήσεις για τη βελτίωση και τη διεύρυνση της Οδηγίας SEVESO Ι, οι οποίες οδήγησαν τελικά στην έκδοση της νέας Οδηγίας SEVESO II (96/82/EC), αντί της τροποποίησης της αρχικής λόγω των σημαντικών αλλαγών που υιοθετήθηκαν. Με την Οδηγία Seveso II, η οποία ενσωματώθηκε στην ελληνική νομοθεσία με την ΚΥΑ 5697/590/2000, καθιερώθηκαν σημαντικοί θεσμοί στην αντιμετώπιση ατυχημάτων, όπως το Σύστημα Διαχείρισης Ασφάλειας στις επικίνδυνες εγκαταστάσεις, η εισαγωγή του κριτηρίου επικινδυνότητας στο σχεδιασμό χρήσεων γης, οι επιθεωρήσειςέλεγχοι, κ.ά. Η Οδηγία Seveso II τροποποιήθηκε το 2003 με την 2003/105/EΚ και η ενσωμάτωσή της στην ελληνική νομοθεσία έγινε με την ΚΥΑ 12044/613/2007 (ΦΕΚ 376/Β`/ ). Η τροποποίηση αυτή αφορούσε κύρια σε βελτιώσεις στον τρόπο εφαρμογής των θεσμών, ενώ έγιναν και διορθωτικές αλλαγές στις κρίσιμες οριακές ποσότητες επικίνδυνων ουσιών. Η Οδηγία SEVESO II αφορά σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις, νέες ή υφιστάμενες, στις οποίες υπάρχουν επικίνδυνες ουσίες οι οποίες είναι δυνατόν να προκαλέσουν την εκδήλωση ατυχήματος μεγάλης έκτασης. Από τις διατάξεις της Οδηγίας Seveso II εξαιρούνται η μεταφορά επικίνδυνων ουσιών μέσω αγωγών, οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις, οι αγωγοί μεταφοράς επικίνδυνων ουσιών, η οδική, σιδηροδρομική, θαλάσσια ή αεροπορική μεταφορά επικίνδυνων ουσιών, κ.ά. Το Τεχνολογικό Ατύχημα Μεγάλης Έκτασης (ΤΑΜΕ), ορίζεται ως «το ατύχημα το οποίο 6

7 προκύπτει από ανεξέλεγκτες καταστάσεις κατά τη λειτουργία οποιασδήποτε εγκατάστασης που υπάγεται στην Οδηγία Seveso II και προκαλεί μεγάλους κινδύνους, άμεσους ή απώτερους, για την ανθρώπινη υγεία, εντός ή εκτός της εγκατάστασης, ή/και για το περιβάλλον». Ενδεικτικά αναφέρεται ότι ένα ατύχημα θεωρείται ΤΑΜΕ, εάν συμβεί θάνατος ενός ατόμου ή τραυματισμός έξι ατόμων εντός της εγκατάστασης ή απομάκρυνσηπεριορισμός 250 ατόμων τουλάχιστον για περισσότερες από δύο ώρες ή διακοπή υπηρεσιών πόσιμου ύδατος για περισσότερες από δύο ώρες και για 500 άτομα τουλάχιστον, κ.ά. Η Οδηγία SEVESO ΙΙ εφαρμόζεται σε εγκαταστάσεις στις οποίες αποθηκεύονται επικίνδυνες ουσίες, ως πρώτες ύλες, προϊόντα ή κατάλοιπα, σε ποσότητες μεγαλύτερες από καθορισμένες οριακές ποσότητες. Οι επικίνδυνες ουσίες είτε αναφέρονται ως συγκεκριμένες ενώσεις, όπως το νιτρικό αμμώνιο ή το υδροχλώριο, είτε περιλαμβάνονται σε κατηγορίες ουσιών, όπως οι εύφλεκτες, οι τοξικές και οι οξειδωτικές ενώσεις. Σε Παράρτημα της Οδηγίας, καθορίζεται για κάθε ουσία μια κατώτερη και μια ανώτερη κρίσιμη ποσότητα και ανάλογα με την αποθηκευμένη ποσότητα προσδιορίζονται και οι υποχρεώσεις των εγκαταστάσεων: Οι εγκαταστάσεις που αποθηκεύουν επικίνδυνες ουσίες σε ποσότητες μεταξύ της ανώτερης και κατώτερης οριακής τιμής, υποβάλλουν στην αδειοδοτούσα αρχή Κοινοποίηση, στην οποία αναφέρονται η πολιτική πρόληψης μεγάλων ατυχημάτων καθώς και οι όροι διασφάλισης της ορθής εφαρμογής της. Η σχετική έκθεση περιλαμβάνει στοιχεία τα οποία αφορούν στην εγκατάσταση, τις δραστηριότητες, τις επικίνδυνες ουσίες, το άμεσο περιβάλλον, την εκτίμηση για πρόκληση ατυχήματος μεγάλης έκτασης, την εγγύτητα με άλλες επικίνδυνες εγκαταστάσεις, κ.ά. Οι εγκαταστάσεις που αποθηκεύουν επικίνδυνες ουσίες σε ποσότητες μεγαλύτερες από την ανώτερη οριακή τιμή, υποβάλλουν στην αδειοδοτούσα αρχή Κοινοποίηση και Μελέτη Ασφάλειας. 3.1 Μελέτη Ασφάλειας Η Μελέτη Ασφάλειας περιλαμβάνει τα απαραίτητα στοιχεία με τα οποία αποδεικνύεται ότι έχουν προσδιοριστεί οι κίνδυνοι ατυχημάτων μεγάλης έκτασης και έχουν ληφθεί τα απαραίτητα μέτρα για την πρόληψη ή την καταστολή τους. Πιο συγκεκριμένα περιλαμβάνει την Πολιτική Πρόληψης Ατυχημάτων Μεγάλης Έκτασης, την περιγραφή της εγκατάστασης, την Εκτίμηση Επικινδυνότητας, τις Άμεσες Αιτίες Ατυχημάτων, τα Προστατευτικά Μέτρα, το Εσωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης και το Σύστημα Διαχείρισης Ασφάλειας. Η Πολιτική Πρόληψης Ατυχημάτων Μεγάλης Έκτασης περιλαμβάνει τους γενικούς στόχους και τις αρχές δράσης που καθορίζει ο «ασκών την εκμετάλλευση» για τον έλεγχο των κινδύνων από ατυχήματα μεγάλης έκτασης. Η δήλωση αυτή, η οποία αναρτάται σε εμφανή σημεία εντός της εγκατάστασης, δεσμεύει την εταιρεία για την εφαρμογή της νομοθεσίας, τη διασφάλιση της ασφάλειας και της υγείας εργαζομένων και τρίτων, κ.ά. Η Περιγραφή της Εγκατάστασης περιλαμβάνει όλες τις δραστηριότητες και τις παραγωγικές διαδικασίες της εγκατάστασης καθώς και χάρτες που εμφανίζουν σε κατάλληλη κλίμακα τις σημαντικότερες δραστηριότητες και υποδομές. Επίσης, περιλαμβάνει τις 7

8 επικίνδυνες ουσίες που εμπίπτουν στην Οδηγία SEVESO ΙΙ και λεπτομέρειες σχετικά με τον τύπο, την προέλευση, τις μέγιστες ποσότητες αποθήκευσης, τις φυσικοχημικές ιδιότητες, τα τοξικολογικά χαρακτηριστικά και τις ενέργειες για αντιμετώπιση των συνεπειών τους. Η Εκτίμηση Επικινδυνότητας περιλαμβάνει τον εντοπισμό των περιοχών που είναι σημαντικές για την ασφάλεια της εγκατάστασης, τον προσδιορισμό των πηγών κινδύνου και τον προσδιορισμό των επιπτώσεων από τυχόν εκδήλωση ατυχήματος. Μετά τον εντοπισμό των πηγών κινδύνου, προσδιορίζονται τυπικά σενάρια ατυχημάτων και υπολογίζεται η ένταση των επιπτώσεών τους στον άνθρωπο και το περιβάλλον με τη χρήση μαθηματικών εργαλείων. Κατά το στάδιο του προσδιορισμού της επικινδυνότητας, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και τα λεγόμενα «πολλαπλασιαστικά φαινόμενα» (φαινόμενα «DOMINO»), ήτοι η πιθανότητα ένα ατύχημα σε γειτονική μονάδα να προκαλέσει ατύχημα μεγάλης έκτασης στην εξεταζόμενη εγκατάσταση. Ενδεικτικά, αναφέρεται η περίπτωση μονάδας εμφιάλωσης υγραερίου σε επαφή με διυλιστήριο πετρελαίου, όπου η εκδήλωση ενός μικρού ατυχήματος στα όριά της μπορεί να προκαλέσει μεγάλο ατύχημα στις παρακείμενες εγκαταστάσεις του διυλιστηρίου. Ο προσδιορισμός των Άμεσων Αιτιών που μπορεί να οδηγήσουν σε ατυχήματα μεγάλης έκτασης αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο της Μελέτης Ασφάλειας. Για κάθε άμεση αιτία ατυχήματος, αναφέρονται οι επιπτώσεις και τα προστατευτικά μέτρα τα οποία προβλέπονται για την πρόληψη/ καταστολή του ατυχήματος. Ενδεικτικά, αναφέρεται η πτώση κεραυνού που μπορεί να αποτελέσει άμεση αιτία πυρκαγιάς και για το λόγο αυτό απαιτείται η πρόβλεψη αλεξικεραυνικής προστασίας. Η αναλυτική περιγραφή των Προστατευτικών Μέτρων για κάθε χώρο της εγκατάστασης που μπορεί να εκδηλωθεί ατύχημα, αποτελεί κομβικό σημείο της πολιτικής πρόληψης ατυχημάτων. Ενδεικτικά αναφέρεται η περίπτωση μιας εγκατάστασης φυτοπροστατευτικών προϊόντων, όπου τα μέτρα προστασίας αφορούν όλες τις λειτουργίες και τις υποδομές, από τη φύλαξη του χώρου, την παραγωγή, την αποθήκευση προϊόντων, μέχρι την πυρανίχνευση, την πυρόσβεση, τη συλλογή των νερών πυρόσβεσης, κ.ά. Επίσης, περιλαμβάνουν τα υποστηρικτικά συστήματα ασφάλειας, όπως η εφεδρική δεξαμενή νερού πυρόσβεσης ή το εφεδρικό ηλεκτροπαραγωγό ζεύγος, για την περίπτωση διακοπής στις παροχές νερού ή ηλεκτρικού ρεύματος. Ο υπεύθυνος κάθε εγκατάστασης που υποχρεούται στην υποβολή Μελέτης Ασφάλειας, καταρτίζει ένα Εσωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης, το οποίο περιλαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα, τις ενέργειες, την οργάνωση και τα μέσα για την αντιμετώπιση ατυχημάτων που ενδεχομένως θα εκδηλωθούν και θα έχουν επιπτώσεις μέσα ή/και έξω στα όρια της συγκεκριμένης εγκατάστασης. Το Σύστημα Διαχείρισης Ασφάλειας περιλαμβάνει την οργανωτική δομή, τις αρμοδιότητες, τις πρακτικές, τις διαδικασίες και τους πόρους για την εφαρμογή του. Το αναφερόμενο σύστημα πραγματεύεται θέματα όπως η οργάνωση προσωπικού, η επάρκεια προσωπικού και μέσων, η σύνταξη γραπτών διαδικασιών για τη διαχείριση κινδύνων, η επικοινωνία προσωπικού, η διεπαφή προσωπικού με τον τεχνολογικό εξοπλισμό, το σύστημα ελέγχου προσωπικού, η εκτίμηση κινδύνου, η καταγραφή συμβάντων (ατυχήματα ή «παρ ολίγον ατυχήματα»), η ενημέρωση της εταιρείας σε θέματα ασφάλειας και τέλος η 8

9 επανεξέταση και αναθεώρηση του συστήματος. 3.2 Άλλοι σημαντικοί θεσμοί της Οδηγίας Seveso II Επιθεωρήσεις Έλεγχοι: σκοπός των ελέγχων και των επιθεωρήσεων που διενεργούνται από την αδειοδοτούσα αρχή είναι να διασφαλιστεί η εφαρμογή των μέτρων και συστημάτων ασφάλειας που περιγράφονται στη Μελέτη Ασφάλειας και η λειτουργία της εκάστοτε εγκατάστασης σε περιοχή αποδεκτού βαθμού επικινδυνότητας. Ένα σημαντικό αποτέλεσμα του συστήματος ελέγχου είναι η ουσιαστική συμβολή του στην πρόληψη ατυχημάτων, αφού διασφαλίζει την καλή κατάσταση και λειτουργία των επί μέρους συστημάτων ασφάλειας. Πληροφορίες για τα μέτρα ασφάλειας Ενημέρωση κοινού: οι κατά τόπους αρμόδιες υπηρεσίες έχουν την υποχρέωση να πληροφορούν τους περίοικους για την επικινδυνότητα των εγκαταστάσεων που λειτουργούν στην περιοχή, για τα προστατευτικά μέτρα που έχουν ληφθεί, για τη στάση που πρέπει να κρατήσουν οι περίοικοι σε ενδεχόμενο ατύχημα και για τις ασκήσεις ετοιμότητας που πρέπει να διενεργούνται. Επίσης, η αδειδοτούσα αρχή μεριμνά για τη συμμετοχή του κοινού στη διαδικασία αδειοδότησης νέων ή επέκτασης/μετατροπής υφιστάμενων επικίνδυνων εγκαταστάσεων. Σχεδιασμός χρήσεων γης: οι αρμόδιες αρχές μεριμνούν ώστε οι στόχοι της πρόληψης ατυχημάτων μεγάλης έκτασης να λαμβάνονται υπόψη κατά τις διαδικασίες της κατάρτισης σχεδίων χρήσεων γης και έγκρισης περιβαλλοντικών όρων. Στην κατεύθυνση αυτή ελέγχονται η ίδρυση νέων επικίνδυνων εγκαταστάσεων ή η μετατροπή υφιστάμενων μονάδων καθώς και τα νέα έργα και γενικότερα οι δραστηριότητες που λόγω της γειτνίασής τους με αυτές, ενδέχεται να αυξήσουν τον κίνδυνο εκδήλωσης ατυχήματος ή να επιδεινώσουν τις συνέπειές του. 3.3 Η εφαρμογή της Οδηγίας Seveso II στη χώρα μας Στη χώρα μας η εφαρμογή των Οδηγιών Seveso Ι και ΙΙ έχει συνεισφέρει στην ουσιαστική βελτίωση της ασφάλειας των εγκαταστάσεων Seveso, κύρια με την εφαρμογή του θεσμού της Μελέτης Ασφάλειας, την εκπόνηση Σχεδίων Έκτακτης Ανάγκης και την ανάπτυξη Συστημάτων Διαχείρισης Ασφάλειας. Δεν έχει εφαρμοστεί ακόμα ο ιδιαίτερα σημαντικός θεσμός των Επιθεωρήσεων Ελέγχων, προκειμένου να διαπιστώνεται ότι τα αναφερόμενα στη Μελέτη Ασφάλειας ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Στην Οδηγία SEVESO II υπάγονται 114 εγκαταστάσεις, από τις οποίες ποσοστό 36% αφορά στη Β. Ελλάδα, ποσοστό 25% στην Αττική, 17% στην Κεντρική Ελλάδα και 17% στις νησιωτικές περιοχές. Πιο συγκεκριμένα, στην Οδηγία υπάγονται 4 διυλιστήρια πετρελαίου, 17 μονάδες φυτοπροστατευτικών προϊόντων, 21 μονάδες εμφιάλωσης υγραερίων, 8 χημικές βιομηχανίες, 13 μονάδες εκρηκτικών και περισσότερες από 50 μονάδες αποθήκευσης υγρών καυσίμων. Εκτιμάται, ότι με την εφαρμογή της ΚΥΑ 12044/613/2007, οι μονάδες αποθήκευσης υγρών καυσίμων θα περιοριστούν στις 30 περίπου. 9

10 Το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. με την ανάπτυξη σχεδίων αντιμετώπισης ατυχημάτων ΤΑΜΕ σε περιοχές όπως το Θριάσιο Πεδίο, τη ΒΙΠΕ Σίνδου στη Θεσσαλονίκη, την ανάπτυξη Επιχειρησιακού Κέντρου αντιμετώπισης ΤΑΜΕ, την εκπόνηση σχεδίων αντιμετώπισης για όλες τις εγκαταστάσεις Seveso και την προώθηση πιλοτικού προγράμματος για την ενημέρωση του κοινού, έδωσε σημαντική ώθηση στην προώθηση της Οδηγίας Seveso II στη χώρα μας, ενώ σε πολλές περιπτώσεις οι δράσεις που προώθησε υπήρξαν καινοτόμες και σε επίπεδο ΕΕ. Επίσης, ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε και η συνεισφορά του Πυροσβεστικό Σώματος, το οποίο πέρα από το γεγονός ότι έχει το κύριο βάρος στις επιχειρήσεις καταστολής ατυχημάτων, διενεργεί ετήσιες ασκήσεις ετοιμότητας, για την περίπτωση πυρκαγιάς, σε όλες τις εγκαταστάσεις Seveso. Το τελευταίο διάστημα στη χώρα μας εκδηλώθηκαν ατυχήματα μεγάλης έκτασης σε μονάδες που υπάγονται στην κατώτερη κατηγορία της Οδηγίας Seveso II, οι οποίες λόγω των σχετικά μικρών ποσοτήτων των αποθηκευμένων επικίνδυνων ουσιών, δεν υπόκεινται στην υποχρέωση της υποβολής Μελέτης Ασφάλειας. Ενδεικτικά, αναφέρεται το ατύχημα πυρκαγιάς και εκρήξεων στις εγκαταστάσεις της εταιρείας ΧΥΜΑ στο Λαύριο, τον Ιούλιο του 2006, το οποίο είχε όλα τα χαρακτηριστικά ατυχήματος μεγάλης έκτασης, ενώ η εταιρεία υπαγόταν στην κατώτερη κατηγορία της Οδηγίας Seveso II και δεν είχε την υποχρέωση να υποβάλει Μελέτη Ασφάλειας, να αναπτύξει Σχέδιο έκτακτης Ανάγκης ή να υπόκειται σε καθεστώς ελέγχων. Από ειδικούς εμπειρογνώμονες του χώρου έχει διατυπωθεί η άποψη ότι οι εγκαταστάσεις της κατώτερης κατηγορίας της Οδηγίας Seveso II εγκυμονούν σοβαρούς κινδύνους και προτείνεται η επέκταση των μέτρων της ανώτερης κατηγορίας και στις εγκαταστάσεις αυτές, σε άλλη βέβαια κλίμακα και ανάλογα με το μέγεθος της εκάστοτε επικίνδυνης εγκατάστασης. 4. Τεχνολογικά Ατυχήματα προκαλούμενα από Φυσικές Καταστροφές Οι φυσικές καταστροφές είναι δυνατόν να αποτελέσουν την αφετηρία τεχνολογικών ατυχημάτων σε χημικές βιομηχανίες, να προκαλέσουν διακοπή ηλεκτροδότησης σε εκτεταμένες περιοχές, διάρρηξη αγωγών μεταφοράς αερίων ή υγρών καυσίμων, κ.ά. Η έναρξη τεχνολογικού ατυχήματος μεγάλης έκτασης κατά τη διάρκεια φυσικής καταστροφής είναι δυνατόν να εκθέσει σε τεράστιους κινδύνους ολόκληρες περιοχές και οι επιπτώσεις τους είναι περισσότερο καταστροφικές σε περιοχές με μεγάλη πυκνότητα πληθυσμού και έντονη παρουσία χημικής βιομηχανίας. Στη βιβλιογραφία τα τεχνολογικά ατυχήματα που έπονται φυσικών καταστροφών, αναφέρονται με τον όρο NATECH (Natural hazard triggering a Technological disaster). Τα ατυχήματα του είδους αυτού, είναι τεχνολογικά ατυχήματα μεγάλης έκτασης, όπως προσδιορίζονται στην Οδηγία Seveso II, αλλά τα εναρκτήρια γεγονότα ή οι άμεσες αιτίες για την πρόκλησή τους, είναι φυσικές καταστροφές (σεισμοί, πλημμύρες, κ.ά.). Τα σοβαρά ατυχήματα που συνέβησαν στους σεισμούς της Τουρκίας το 1999, προκάλεσαν την προσοχή ερευνητών και εμπειρογνωμόνων πολιτικής προστασίας για τις συνέπειες τέτοιων συμβάντων, ιδιαίτερα σε πυκνοκατοικημένες περιοχές. Στην περιοχή Kocaeli της Τουρκίας, όπου οι επιπτώσεις από τους σεισμούς ήταν ιδιαίτερα έντονες, καταγράφηκαν 10

11 περισσότερες από 21 εκλύσεις επικίνδυνων υλικών σε χημικές βιομηχανίες και μάλιστα σε πολλές από αυτές, υπήρξαν επιπτώσεις έξω από τα όρια των εγκαταστάσεων. Ενδεικτικά αναφέρεται η πυρκαγιά σε δεξαμενές νάφθας, η οποία προκλήθηκε από κατάρρευση καμινάδας και είχε διάρκεια πάνω από 4 ημέρες και ανάγκασε τους τοπικούς αρμόδιους πολιτικής προστασίας να εκκενώσουν την περιοχή από χιλιάδες κατοίκους. Εκτιμάται, με βάση ένα τυχαίο δείγμα 107 βιομηχανικών μονάδων που αποθήκευαν επικίνδυνες ουσίες στην περιοχή, στο 8% των εγκαταστάσεων συνέβησαν διαρροές. Σε ένα άλλο ατύχημα το οποίο συνέβη στη Δημοκρατία της Τσεχίας, κατά τη διάρκεια των μεγάλων πλημμυρών του Αυγούστου του 2002, εκλύθηκαν 400 kg χλωρίου από χημική βιομηχανία η οποία ήταν εγκατεστημένη στον ποταμό Labe, στα βόρεια της Πράγας. Οι αρμόδιοι κήρυξαν την περιοχή γύρω από τη μονάδα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, καλώντας τον τοπικό πληθυσμό να μείνει στα σπίτια και να κρατήσει κλειστά πόρτες και παράθυρα. Στην πόλη Tochami-Oki της Ιαπωνίας το 2003, κατά τη διάρκεια σεισμού μεγέθους 8 της κλίμακας Richter, προκλήθηκε πυρκαγιά σε δεξαμενή υγρών καυσίμων διυλιστηρίου, ενώ σοβαρές ζημιές καταγράφηκαν σε 45 δεξαμενές της εγκατάστασης. Έχει παρατηρηθεί ότι τα ατυχήματα τύπου NATECH αυξάνονται τα τελευταία χρόνια, καθώς βαίνει αυξανόμενη η συχνότητα εμφάνισης φυσικών καταστροφών, ενώ και οι επιπτώσεις τους είναι όλο και πιο καταστροφικές. Επισημαίνεται, ότι ένας από τους λόγους, που κάποια ατυχήματα NATECH ήταν ιδιαίτερα καταστροφικά ήταν γιατί οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις στις οποίες συνέβησαν ήταν χωροθετημένες σε αστικές περιοχές. Οι ανθρώπινες, οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την εκδήλωση ενός ατυχήματος τύπου NATECH θα μπορούσαν να είναι τεράστιες σε πυκνοκατοικημένες αστικές περιοχές, στις οποίες υπάρχουν εγκατεστημένες επικίνδυνες εγκαταστάσεις. Μέχρι σήμερα δεν έχουν αναπτυχθεί τεχνικές και συστήματα ασφάλειας ειδικά για την αντιμετώπιση τέτοιου τύπου ατυχημάτων, τα οποία παρουσιάζουν σοβαρή ιδιαιτερότητα σε σχέση με τα κοινά τεχνολογικά ατυχήματα, όπως αυτά προσδιορίζονται στην Οδηγία Seveso II. Ενδεικτικά αναφέρεται, ότι κατά την εκδήλωση ατυχήματος τύπου NATECH μετά από σεισμούς ή πλημμύρες, ενδέχεται να έχουν τεθεί εκτός λειτουργίας τα δίκτυα επικοινωνιών, να υπάρχει αδυναμία προσέγγισης από τις δυνάμεις καταστολής, να υπάρχουν διακοπές στην ηλεκτροδότηση, κ.ά., οπότε η καταστολή του ατυχήματος καθίσταται εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα, εάν κατά τη φάση του σχεδιασμού αντιμετώπισης δεν έχουν ληφθεί υπόψη τέτοιες ακραίες καταστάσεις. Στο πλαίσιο της εφαρμογής της Οδηγίας Seveso ΙΙ σε επικίνδυνες βιομηχανικές εγκαταστάσεις, δεν υπάρχει ρητή αναφορά στην ιδιαιτερότητα των ατυχημάτων τύπου NATECH και οι όποιες αναφορές είναι μόνον έμμεσες. Πιο συγκεκριμένα: Για τον προσδιορισμό της επικινδυνότητας μιας εγκατάστασης, γίνεται αναφορά σε εξωτερικές αιτίες, όπως οι φυσικές καταστροφές, οι οποίες θα πρέπει να ληφθούν υπόψη. Επίσης, με τη υιοθέτηση της εξέτασης των επιπτώσεων από ατυχήματα σε γειτονικές εγκαταστάσεις (φαινόμενο «DOMINO»), δημιουργείται η βάση για την αντιμετώπιση ατυχημάτων των οποίων τα εναρκτήρια γεγονότα μπορεί να είναι φυσικές καταστροφές στον περίγυρο της εξεταζόμενης μονάδας. 11

12 Με τη σύνδεση επικινδυνότητας εγκαταστάσεων και σχεδίων χωροθέτησης, επιβάλλεται να τηρούνται επαρκείς αποστάσεις όχι μόνο μεταξύ επικίνδυνων εγκαταστάσεων αλλά και μεταξύ εγκαταστάσεων και οικιστικών ή οικολογικά ευαίσθητων περιοχών. Η εισαγωγή της επικινδυνότητας στο χωροταξικό σχεδιασμό, αποτελεί ένα από τα σοβαρότερα μέτρα για την πρόληψη ή έστω τη μείωση των συνεπειών ατυχημάτων τύπου NATECH. Οι αναφορές της Οδηγίας Seveso II για τη θεώρηση των φυσικών καταστροφών ως άμεσων αιτιών έναρξης τεχνολογικών ατυχημάτων και η ενσωμάτωση της επικινδυνότητας στα κριτήρια καθορισμού των χρήσεων γης σε μια περιοχή, έχουν καθοριστική σημασία για την αντιμετώπιση ατυχημάτων τύπου NATECH. Όμως, η Οδηγία αυτή δεν περιλαμβάνει μεθοδολογίες και κατευθύνσεις για τη σύνταξη κατάλληλων Μελετών Ασφάλειας και Σχεδίων Έκτακτης Ανάγκης από επικίνδυνες εγκαταστάσεις, στις οποίες να λαμβάνονται υπόψη οι εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες κατά την εκδήλωση ατυχήματος τύπου NATECH. Η πληροφόρηση για ατυχήματα NATECH δεν είναι συστηματική, ενώ η γνώση για τα μέτρα που λαμβάνονται από τις χώρες της ΕΕ είναι πολύ περιορισμένη. Ενδεικτικά αναφέρεται, ότι στη βάση MARS του κέντρου JRC ISPRA της ΕΕ, στην οποία καταγράφονται τα ατυχήματα μεγάλης έκτασης, ελάχιστα ατυχήματα προσδιορίζονται ως τύπου NATECH, δεδομένου ότι η πληροφόρηση που παρέχεται από τα κράτη-μέλη δεν περιλαμβάνει πολλές φορές τις ακριβείς αιτίες έναρξης ατυχήματος. Αναγνωρίζοντας τους μεγάλους κινδύνους από ατυχήματα NATECH και το γεγονός της περιορισμένης πληροφόρησης γύρω από το θέμα, το ερευνητικό κέντρο JRC ISPRA, διοργάνωσε συνάντηση εργασίας το 2003, στην οποία συμμετείχαν εκπρόσωποι από 13 χώρες της ΕΕ και εμπειρογνώμονες από διεθνείς οργανισμούς και από την Ιαπωνία και τις ΗΠΑ. Από όλους τους συμμετέχοντες στη συνάντηση του ISPRA συμφωνήθηκε ότι μια σειρά παράγοντες (περιβαλλοντικοί, οικονομικοί και κοινωνικοί) επηρεάζουν καθοριστικά την εμφάνιση ατυχημάτων τύπου NATECH, όπως η παρουσία βιομηχανικών εγκαταστάσεων σε περιοχές υψηλού φυσικού κινδύνου, οι γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης και εκβιομηχάνισης, η έλλειψη πολιτικής χρήσεων γης, η έλλειψη κανονισμών για τις πρακτικές διαχείρισης κινδύνων σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις, η έλλειψη εκπαίδευσης, κ.ά. Στη συνάντηση αυτή συμφωνήθηκε ότι για την αντιμετώπιση ατυχημάτων τύπου NATECH, θα πρέπει να υιοθετηθούν οι ακόλουθοι άξονες στρατηγικής: Ο σχεδιασμός για την αντιμετώπιση ατυχημάτων NATECH θα πρέπει εξ αρχής να αφορά αποκλειστικά στα ατυχήματα αυτά και να λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητές τους σε όλες τις φάσεις αντιμετώπισης, από την πρόληψη και την καταστολή, μέχρι την προετοιμασία των απαραίτητων υποδομών. Η εκπαίδευση των υπευθύνων σχεδιασμού αντιμετώπισης και οι καμπάνιες ευαισθητοποίησης του κοινού, αποτελούν σημαντική κατεύθυνση της στρατηγικής αντιμετώπισης. Η συμμετοχή του κοινού στο σχεδιασμό αντιμετώπισης αποτελεί επίσης ιδιαίτερα σημαντική παράμετρο της στρατηγικής. Η αναπροσαρμογή των κανονισμών για την εκτίμηση επικινδυνότητας και τη σύνταξη των σχεδίων έκτακτης ανάγκης στις βιομηχανικές εγκαταστάσεις, ώστε να λαμβάνεται 12

13 σοβαρά υπόψη το ενδεχόμενο εκδήλωσης ατυχημάτων τύπου NATECH, θα πρέπει να είναι δράση άμεσης προτεραιότητας για την ΕΕ. Ο σχεδιασμός των χρήσεων γης αποτελεί ιδιαίτερα αποτελεσματικό εργαλείο για το διαχωρισμό ασύμβατων χρήσεων, όπως οι επικίνδυνες εγκαταστάσεις και οι περιοχές κατοικίας. Όπως αναφέρθηκε στη συνάντηση αυτή του ISPRA, σε αρκετές χώρες της ΕΕ έγιναν μετά τις πλημμύρες του 2002, αναπροσαρμογές του θεσμικού πλαισίου, ώστε να λαμβάνονται υπόψη οι κίνδυνοι από ατυχήματα τύπου NATECH. Επισημάνθηκε όμως με έμφαση, ότι ακόμα και εάν υπάρξουν θεσμικές ρυθμίσεις για ατυχήματα NATECH σε επίπεδο ΕΕ, η φύση των ατυχημάτων αυτών, όπως η πιθανότητα να συμβούν παράλληλα δύο ατυχήματα ακόμα και στην ίδια εγκατάσταση ή να καταρρεύσουν τα δίκτυα πρόσβασης στο σημείο ατυχήματος, τα διαφοροποιεί τελείως από τα κοινά τεχνολογικά ατυχήματα. Επειδή υπάρχουν μεγάλες διαφορές μεταξύ των χωρών της ΕΕ αλλά και μεταξύ περιοχών της ίδιας χώρας σε κρίσιμα θέματα όπως το καθεστώς διασποράς βιομηχανιών σε κατοικημένες περιοχές, η σεισμικότητα περιοχών και γενικότερα ο βαθμός τρωτότητας σε φυσικές καταστροφές, θα πρέπει να συνταχθούν λεπτομερειακές οδηγίες για κάθε επί μέρους χώρα ή ακόμα και για επί μέρους περιοχές μιας χώρας. 5. Σχεδιασμός Αντιμετώπισης Τεχνολογικών Ατυχημάτων Μεγάλης Έκτασης (ΣΑΤΑΜΕ) Με βάση το Εσωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης και τη Μελέτη Ασφάλειας μιας εγκατάστασης Seveso, συντάσσεται το Εξωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης το οποίο αποσκοπεί στον έλεγχο και την καταστολή ατυχήματος με επιπτώσεις έξω από τα όρια της συγκεκριμένης εγκατάστασης. Στη χώρα μας, τα σχέδια αυτά προσδιορίζονται ως Ειδικά Σχέδια Αντιμετώπισης Ατυχημάτων Μεγάλης Έκτασης (Ειδικά ΣΑΤΑΜΕ) και εκπονούνται από τις εκάστοτε εγκαταστάσεις Seveso σε συνεργασία με την αρμόδια Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, το Πυροσβεστικό Σώμα και άλλους επιχειρησιακούς φορείς. Επισημαίνεται, ότι τα Ειδικά ΣΑΤΑΜΕ δεν υποκαθιστούν τα επιχειρησιακά σχέδια των επί μέρους φορέων αλλά αποτελούν τη βάση για το συντονισμό όλων των δημόσιων ή ιδιωτικών φορέων οι οποίοι εμπλέκονται στην καταστολή ατυχήματος μεγάλης έκτασης. Για την καλύτερη οργάνωση των δημόσιων φορέων και υπηρεσιών, έχουν εκπονηθεί από το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. τα Γενικά Σχέδια Αντιμετώπισης Ατυχημάτων Μεγάλης Έκτασης (Γενικά ΣΑΤΑΜΕ) για τις περιοχές όπου καταγράφεται υψηλή συγκέντρωση επικίνδυνων εγκαταστάσεων Seveso (Θριάσιο Πεδίο, ΒΙΠΕ Σίνδου Θεσσαλονίκη, Πειραιάς-Πέραμα) και τα σχέδια αυτά αποτελούν τη βάση και το πρότυπο για την εκπόνηση των Ειδικών ΣΑΤΑΜΕ. Το Γενικό ΣΑΤΑΜΕ αναγνωρίζει τις επικίνδυνες εγκαταστάσεις σε μια περιοχή, προσδιορίζει το οργανωτικό πλαίσιο διαχείρισης μεγάλων ατυχημάτων και προσφέρει τη βάση για το συντονισμό των εμπλεκόμενων επιχειρησιακών φορέων και υπηρεσιών. Στο Γενικό ΣΑΤΑΜΕ μιας περιοχής, περιέχονται λεπτομερείς και επικαιροποιημένες πληροφορίες βάσης για τα ακόλουθα θέματα: Νομοθεσία: περιέχει τη νομοθεσία που καλύπτει τις δράσεις αντιμετώπισης ατυχήματος 13

14 και τις αρμοδιότητες των επί μέρους φορέων σε όλα τα επίπεδα αντιμετώπισης. Εγκαταστάσεις Seveso: περιέχει πληροφορίες για την ταυτότητα μιας εγκατάστασης Seveso, τη θέση της, τις επικίνδυνες ουσίες, τις μονάδες αποθήκευσης, τις μονάδες παραγωγικών διεργασιών, τα κτίρια, το υδροδοτικό σύστημα, κ.ά. Υπηρεσίες: περιέχει πληροφορίες για όλους τους εμπλεκόμενους φορείς και υπηρεσίες. Σημεία ενδιαφέροντος: περιέχει πληροφορίες για σχολεία, γηροκομεία, κέντρα άθλησης, σημεία συγκέντρωσης πληθυσμού, ιδιωτικά ιατρεία, κ. ά. Διαθέσιμο δυναμικό και μέσα: περιλαμβάνονται όλοι οι δημόσιοι φορείς που εμπλέκονται στην αντιμετώπιση ατυχημάτων, οι εγκαταστάσεις Seveso και τα μέσα αντιμετώπισης ατυχημάτων που διαθέτουν. Βάσεις δεδομένων για επικίνδυνες ουσίες: αναφέρονται οι ιδιότητες, τα συμπτώματα και οι τρόποι αντιμετώπισης επιπτώσεων επικίνδυνων ουσιών. 5.1 Βασικές Λειτουργίες Σχεδίων ΣΑΤΑΜΕ Αρχική ειδοποίηση και κινητοποίηση: οι υπεύθυνοι των βιομηχανικών εγκαταστάσεων στις οποίες εκδηλώνεται ατύχημα υποχρεούνται να ειδοποιήσουν τους αρμόδιους φορείς, ανάλογα με τη σοβαρότητα του συμβάντος. Τα επίπεδα σοβαρότητας περιστατικών κατατάσσονται ως ακολούθως: Απλά περιστατικά: αντιμετωπίζονται από τις δυνάμεις της εγκατάστασης, ενώ τίθεται σε ετοιμότητα το Πυροσβεστικό Σώμα. Σημαντικά περιστατικά: αντιμετωπίζονται από τις δυνάμεις του Πυροσβεστικού Σώματος και άλλους τοπικούς επιχειρησιακούς φορείς (π.χ. ΕΚΑΒ, Κέντρο Άμεσης Δράσης της Τροχαίας). Πολύ σοβαρά περιστατικά: ενεργοποιούνται όλοι οι αρμόδιοι φορείς, συγκαλείται το αρμόδιο Συντονιστικό Όργανο, ορίζεται Επιχειρησιακός Διοικητής ο οποίος και αναλαμβάνει το συντονισμό των δράσεων καταστολής και προστασίας, ενώ ταυτόχρονα δημιουργείται Τοπικό Επιχειρησιακό Κέντρο. Διεύθυνση και έλεγχος αντιμετώπισης: ο συντονισμός των ενεργειών καταστολής ενός ατυχήματος αποτελεί ευθύνη του ανώτερου αξιωματικού του Πυροσβεστικού Σώματος που είναι παρών στον τόπο του συμβάντος, ο οποίος ορίζεται ως Επιχειρησιακός Διοικητής. Ο Επιχειρησιακός Διοικητής δρα μέσω των υπευθύνων των επιχειρησιακών φορέων (ΕΚΑΒ, Τροχαία, ιδιωτικοί φορείς, κ.ά.), ενώ οι τελευταίοι έχουν την ευθύνη διοίκησης των δικών τους δυνάμεων. Στην περίπτωση πολύ σοβαρών περιστατικών, υπεύθυνος για το συντονισμό της δράσης όλων των υπηρεσιών και των πολιτών είναι ο Νομάρχης, ο οποίος υποβοηθείται από το Συντονιστικό Νομαρχιακό Όργανο (ΣΝΟ), στο οποίο συμμετέχουν όλες οι υπηρεσίες καταστολής και πολιτικής προστασίας. Το ΣΝΟ συγκαλείται με απόφαση του Νομάρχη στον τόπο του περιστατικού και συνεδριάζει σε πλήρως εξοπλισμένο χώρο της Νομαρχίας ή σε Κινητό Επιχειρησιακό Κέντρο, εάν είναι διαθέσιμο. Κρίσιμο σημείο για το συντονισμό των εμπλεκόμενων επιχειρησιακών φορέων είναι η αποκατάσταση τηλεπικοινωνιών μεταξύ τους, δεδομένου ότι η άμεση και αξιόπιστη ροή 14

15 πληροφοριών αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την επιτυχή διαχείριση μιας έκτακτης κατάστασης. Ειδοποίηση/ ενημέρωση κοινού κατά τη διάρκεια ατυχήματος: το κοινό πρέπει να ενημερωθεί για τη θέση του συμβάντος, τα όρια απειλούμενης περιοχής, τους κινδύνους για την υγεία, τις οδηγίες προφύλαξης, τα τηλέφωνα πληροφόρησης, τα μαζικά μέσα ενημέρωσης που εκπέμπουν οδηγίες, κ.ά. Τα μέσα ενημέρωσης μπορεί να είναι: Μαζικά μέσα ενημέρωσης (ΜΜΕ): το ραδιόφωνο και η τηλεόραση αποτελούν τον πιο άμεσο και αποτελεσματικό τρόπο ενημέρωσης. Σειρήνες: εκπομπή ηχητικών σημάτων τα οποία πρέπει να είναι γνωστά εκ των προτέρων. Οχήματα με μεγάφωνα: οχήματα της αστυνομίας ή και ελικόπτερα, εξοπλισμένα με μεγαφωνικές συσκευές. Άλλα μέσα: ειδοποίηση πόρτα-πόρτα, τηλέφωνο σε σχολεία, πινακίδες μεταβλητού μηνύματος, κ.ά. Ασφάλεια προσωπικού επέμβασης και κοινού: Η ασφάλεια του προσωπικού επέμβασης μπορεί να επιτευχθεί με τον περιορισμό της εισόδου ή του χρόνου παραμονής σε επικίνδυνες περιοχές και τη χρήση προστατευτικού εξοπλισμού(αναπνευστικές συσκευές, προστατευτικές στολές, κ.ά.). Οι ομάδες επέμβασης πρέπει να είναι ενημερωμένες για το είδος του συμβάντος, την πιθανή εξέλιξή του, τους ενδεχόμενους κινδύνους για την υγεία, τον απαιτούμενο εξοπλισμό προστασίας, τα ειδικά μέτρα ασφάλειας, τις αποστάσεις ασφάλειας που πρέπει να τηρηθούν, κ.ά. Προστατευτικές δράσεις για το κοινό: κατά τη διάρκεια αντιμετώπισης ατυχήματος μεγάλης έκτασης θα πρέπει να λαμβάνονται μέτρα για την ελαχιστοποίηση των συνεπειών του στη δημόσια υγεία και το περιβάλλον. Ανάλογα με το είδος και την έκταση του ατυχήματος, μπορούν να υιοθετηθούν τα ακόλουθα μέτρα προστασίας πληθυσμού: έλεγχος εισόδου στην πληγείσα περιοχή, παροχή ιατρικής βοήθειας (μεταφορά τραυματιών, απολύμανση, κ.ά.), καταφύγιο σε εσωτερικούς χώρους, εκκένωση πληθυσμού (εφαρμόζεται ως έσχατη λύση και εφόσον υπάρχει διαθέσιμος χρόνος) και άλλες δράσεις όπως η προστασία παροχών νερού και του συστήματος αποχέτευσης, κ.ά. Ασκήσεις και Γυμνάσια: οι ασκήσεις ετοιμότητας διεξάγονται σε ετήσια βάση και αξιολογούνται από έμπειρους παρατηρητές. Διακρίνονται σε ασκήσεις μεγάλης κλίμακας, σε λειτουργικές ασκήσεις, σε ασκήσεις με ειδικό λογισμικό προσομοίωσης και σε ανάπτυξη σεναρίων. Επίσης διεξάγονται ειδικά γυμνάσια, όπως τα ειδικά γυμνάσια επικοινωνίας, τα ιατρικά γυμνάσια και τα γυμνάσια μέτρησης χημικών ουσιών. Οδηγίες σύνταξης ενημερωτικού υλικού για το κοινό: οι φάσεις ενημέρωσης του κοινού για τους κινδύνους από τις εγκαταστάσεις Seveso περιλαμβάνουν τα ακόλουθα στάδια: Φάση αφύπνισης: γενική ενημέρωση για το ΣΑΤΑΜΕ και για τους κινδύνους από βιομηχανικά ατυχήματα. Φάση ενημέρωσης: περιγράφεται ο ενδεδειγμένος τρόπος αντίδρασης του κοινού. Φάση υπενθύμισης: δημοσιοποιούνται οι τυχόν αλλαγές ή εξελίξεις του ΣΑΤΑΜΕ. Οι πληροφορίες που δημοσιοποιούνται αφορούν στις εγκαταστάσεις που εγκυμονούν κινδύνους, στις βιομηχανικές διεργασίες, τις επιπτώσεις από ενδεχόμενα ατυχήματα, τα σχέδια έκτακτης ανάγκης και τα μέτρα ασφάλειας που λαμβάνονται από τις βιομηχανίες και 15

16 τους δημόσιους φορείς. Απαιτούμενες αναφορές: η υπεύθυνη αρχή κάθε χώρας ετοιμάζει επίσημη αναφορά προς την ΕΕ (Ευρωπαϊκή Επιτροπή) μετά από κάθε ατύχημα μεγάλης έκτασης, στην οποία περιλαμβάνονται η περιγραφή της εγκατάστασης του ατυχήματος και των υπηρεσιών που είχαν εμπλοκή, οι επιπτώσεις μέσα και έξω από την εγκατάσταση, οι χημικές ουσίες που απελευθερώθηκαν και οι περιβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούσαν. Επίσης παρατίθενται συμπεράσματα και προτάσεις ώστε να αποφευχθεί παρόμοιο συμβάν στο μέλλον. Αποκατάσταση περιβάλλοντος και δημόσια υγεία: η αποκατάσταση της πληγείσας περιοχής μετά από τυχόν καταστροφικό συμβάν, αφορά στο περιβάλλον και στο κοινωνικό σύνολο και οι σχετικές ενέργειες διακρίνονται: Σε βραχυπρόθεσμες δραστηριότητες, που αποσκοπούν στην επαναφορά των ζωτικών συστημάτων στα ελάχιστα λειτουργικά επίπεδα (απολύμανση θυμάτων, προσωρινή στέγαση, κ.ά.). Σε μακροπρόθεσμες δραστηριότητες, που αποσκοπούν στην επαναφορά της ζωής και της πληγείσας περιοχής σε κανονικά επίπεδα (π.χ. απορρύπανση εδάφους, αντιμετώπιση προσωρινής ανεργίας, κ.ά.). Εκσυγχρονισμός Γενικών ΣΑΤΑΜΕ: τα Γενικά ΣΑΤΑΜΕ θα πρέπει να εκσυγχρονίζονται σε τακτά διαστήματα (π.χ. ανά τρία χρόνια) και στο ενδιάμεσο διάστημα θα πρέπει να ενημερώνονται για τις αλλαγές σε εγκαταστάσεις, υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης, βάσεις δεδομένων και εργαλεία υπολογισμού, κ.ά. Επίσης, έκτακτα θα πρέπει να γίνεται εκσυγχρονισμός τους μετά από άσκηση ή μετά από πραγματικό περιστατικό, μετά από τροποποιήσεις του θεσμικού πλαισίου ή μετά από πρόταση κάποιας υπηρεσίας ή εγκατάστασης. Εκπαίδευση προσωπικού: για την αποτελεσματική αντιμετώπιση ενδεχόμενου ΤΑΜΕ είναι απαραίτητο να καθοριστεί εκπαιδευτικό πρόγραμμα τόσο για το προσωπικό που είναι υπεύθυνο για τη λήψη αποφάσεων, όσο και για το προσωπικό που αναλαμβάνει την εκτέλεση των ενεργειών αντιμετώπισης. Η εκπαίδευση περιλαμβάνει: Σύντομη ανάλυση ρόλων και αρμοδιοτήτων ομάδας ή φυσικού προσώπου. Σεμινάρια ενημέρωσης για τα Ειδικά ΣΑΤΑΜΕ. Επίδειξη χειρισμού συσκευών και εργαλείων. Παρακολούθηση ασκήσεων ετοιμότητας. 5.2 Ζώνες προστασίας Για την προστασία των δυνάμεων καταστολής και του πληθυσμού κατά την εκδήλωση ατυχήματος ΤΑΜΕ, έχουν υιοθετηθεί από το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. οι ακόλουθες ζώνες: Ζώνη Ι Προστασίας Δυνάμεων Καταστολής: στη ζώνη αυτή είναι πιθανόν να συμβούν θάνατοι, από εισπνοή τοξικής ουσίας, σε ποσοστό του πληθυσμού μέχρι 50% ή εγκαύματα γ βαθμού, από θερμική ακτινοβολία, σε ποσοστό του πληθυσμού μέχρι 50% ή σοβαρές ζημιές στους εξωτερικούς τοίχους κτιρίων από ωστικό κύμα. Η είσοδος στη ζώνη αυτή είναι απαγορευμένη ακόμα και στις δυνάμεις καταστολής του ατυχήματος. Ζώνη ΙΙ Προστασίας Πληθυσμού Σοβαρές επιπτώσεις: στη ζώνη αυτή είναι πιθανόν να 16

17 συμβούν θάνατοι, από εισπνοή τοξικής ουσίας, σε ποσοστό του πληθυσμού μέχρι 1% ή εγκαύματα γ βαθμού, από θερμική ακτινοβολία, σε ποσοστό του πληθυσμού μέχρι 1% ή καταρρεύσεις στεγών και ζημιές σε τοίχους και πόρτες από ωστικό κύμα. Επιβάλλεται η εκκένωση του πληθυσμού με τη βοήθεια των δυνάμεων επέμβασης. Ζώνη ΙΙΙ Προστασίας Πληθυσμού Μέτριες επιπτώσεις: στη ζώνη αυτή είναι πιθανόν να συμβούν ανατάξιμες βλάβες στην υγεία από εισπνοή τοξικής ουσίας ή εγκαύματα πρώτου βαθμού από θερμική ακτινοβολία σε σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού ή μικρές ζημιές σε κτίρια από ωστικό κύμα. Θεωρείται αποδεκτό ότι η απομάκρυνση εργαζομένων και περιοίκων μπορεί να γίνει με ίδια μέσα. Πίνακας 2 ΣΑΤΑΜΕ ΘΡΙΑΣΙΟΥ Ζώνες Επικινδυνότητας Συγκέντρωση τοξικής ουσίας Θερμική Ακτινοβολία Ωστικό Κύμα Ζώνη Ι Προστασίας LC50 15 KW/m mbar Δυνάμεων Καταστολής Ζώνη II Προστασίας Πληθυσμού LC1 6 KW/m mbar Σοβαρές Επιπτώσεις Ζώνη III Προστασίας Πληθυσμού Μέτριες Επιπτώσεις IDLH 3 KW/m 2 50 mbar (1) Πηγή: Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε./ Δ/νση ΕΑΡΘ/ Γραφείο Οδηγίας Seveso (2) LC50/LC1 (Lethal Concentration): η συγκέντρωση τοξικής ουσίας στην οποία είναι πιθανόν να συμβεί θάνατος στο 50%/ 1% του πληθυσμού, με εισπνοή για 30 min. (3) IDLH (Immediately Dangerous to Life and Health): η συγκέντρωση τοξικής ουσίας στην οποία μπορεί να εκτεθεί υγιής εργαζόμενος για 30 min και να διαφύγει χωρίς να υποστεί μη-ανατάξιμες βλάβες στην υγεία του. 5.3 Επιχειρησιακό Κέντρο Αντιμετώπισης ΤΑΜΕ Θριασίου Πεδίου Για την εφαρμογή του Γενικού ΣΑΤΑΜΕ Θριασίου Πεδίου αναπτύχθηκε το Επιχειρησιακό Κέντρο Αντιμετώπισης ΤΑΜΕ το οποίο αποτελεί ένα υπολογιστικό εργαλείο για την απεικόνιση των χαρακτηριστικών και παραμέτρων τεχνολογικών ατυχημάτων, την εκτίμηση των ποσοτικών πληροφοριών που σχετίζονται με τις επιπτώσεις ενός συγκεκριμένου ατυχήματος και την επιλογή δράσεων καταστολής του ατυχήματος και προστασίας του πληθυσμού. Το Επιχειρησιακό Κέντρο Θριασίου Πεδίου αποτελεί το βασικό πληροφοριακό σύστημα για την εφαρμογή των Ειδικών ΣΑΤΑΜΕ, ενώ πέρα από τη χρησιμότητά του σε επιχειρησιακό επίπεδο, προσφέρεται για την εκπόνηση σχεδίων αντιμετώπισης, την ανάπτυξη τυπικών σεναρίων ατυχημάτων καθώς και για τη διεξαγωγή ασκήσεων ή την εκπαίδευση του 17

18 προσωπικού των εμπλεκόμενων φορέων. Το Επιχειρησιακό Κέντρο έχει αρθρωτή αρχιτεκτονική και περιλαμβάνει το Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών, τη Βάση Δεδομένων και τα Περιφερειακά Εργαλεία Λογισμικού, όπως ο Προσομοιωτής Ατυχημάτων και το Σύστημα Στήριξης Αποφάσεων. Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών (ΓΣΠ): αποτελεί την καρδιά του Επιχειρησιακού Κέντρου, αφού εκτελεί τις περισσότερες από τις λειτουργίες του σε σύνδεση με τη Βάση Δεδομένων. Η εκτέλεση των επιμέρους ενεργειών και η ενεργοποίηση των αντίστοιχων περιφερειακών εργαλείων εκτίμησης επιπτώσεων και επιλογής κατάλληλων δράσεων γίνεται μέσω κατάλληλων όψεων του ΓΣΠ. Κάθε όψη περιέχει χαρτογραφικές πληροφορίες που κατανέμονται σε αντίστοιχους χάρτες υποβάθρου επικαιροποιημένους με φωτογραμμικές μεθόδους κατάλληλης κλίμακας και λεπτομέρειας. Με το ΓΣΠ είναι δυνατή η απεικόνιση δεδομένων μιας περιοχής όπως οι χρήσεις γης, οι υψομετρικές καμπύλες, το σιδηροδρομικό δίκτυο, οι επικίνδυνες εγκαταστάσεις, κ.ά. Βάση Δεδομένων: στη Βάση Δεδομένων αποθηκεύονται τα κυριότερα χαρακτηριστικά της τοπικής βιομηχανικής και διοικητικής δραστηριότητας: τα όρια των δήμων και οι χρήσεις γης, οι υψομετρικές καμπύλες, τα οικοδομικά τετράγωνα, το οδικό και το σιδηροδρομικό δίκτυο, οι αγωγοί φυσικού αερίου, οι επικίνδυνες εγκαταστάσεις, λεπτομερείς κατόψεις των εγκαταστάσεων αυτών, τα σημεία ενδιαφέροντος, οι δημόσιοι οργανισμοί, τα μέσα επέμβασης και κατάσβεσης, οι περιοχές συγκέντρωσης πληθυσμού σε μεταφοράς του πληθυσμού, κ.ά. Η Βάση Δεδομένων αποτελεί επίσης αποθηκευτικό χώρο για τα δεδομένα των περιφερειακών εργαλείων λογισμικού, όπως τα αποτελέσματα της προσομοίωσης των επιπτώσεων ενός ατυχήματος. Περιλαμβάνεται επίσης βιβλιοθήκη με προϋπολογισμένα τυπικά σενάρια ατυχημάτων για κάθε εγκατάσταση Seveso, ώστε να είναι δυνατή η απεικόνιση στο ΓΣΠ των επιπτώσεων από τυχόν ατύχημα, στις περιπτώσεις που δεν είναι δυνατή η εκτέλεση υπολογισμών σε συνθήκες πραγματικού χρόνου, ήτοι κατά την εκδήλωση ατυχήματος. Από τα περιεχόμενα στοιχεία της βάσης, ιδιαίτερη μνείας αξίζει ο πίνακας με τα δεδομένα των ουσιών που εμπλέκονται σε πιθανά βιομηχανικά ατυχήματα: εκτός από τα βασικά χαρακτηριστικά και τις φυσικοχημικές ιδιότητες των ουσιών, περιέχονται σημαντικές πληροφορίες που αφορούν στις αναγκαίες δράσεις για την προστασία του πληθυσμού. Προσομοιωτής Ατυχημάτων: οι επιπτώσεις από την εκδήλωση βιομηχανικού ατυχήματος υπολογίζονται με τη βοήθεια μαθηματικών προτύπων που προσδιορίζουν την ένταση και την έκταση των επιπτώσεων, με βάση το είδος του ατυχήματος και τις πληροφορίες που δίδονται από το χρήστη. Μέσω του προσομοιωτή αντιμετωπίζονται συνολικά οι βασικές περιπτώσεις ατυχημάτων (εκρήξεις, πυρκαγιές, διαρροή τοξικών, διαρροή αερίου βαρύτερου του αέρα) και οι αντίστοιχες επιπτώσεις τους στον άνθρωπο και το περιβάλλον. Σύστημα Στήριξης Αποφάσεων: το σύστημα αυτό είναι υπεύθυνο για την τροφοδότηση του χρήστη με το κατάλληλο υπόβαθρο δράσεων που θα μπορούσαν να προστατέψουν αποτελεσματικότερα τον πληθυσμό. Ενδεικτικά, αναφέρεται η δυνατότητα του συστήματος να υποστηρίξει το χρήστη στην περίπτωση που αποφασιστεί η εκκένωση πληθυσμού σε μια περιοχή, δράση ιδιαίτερα σύνθετη και δύσκολη στην υλοποίησή της. Στην περίπτωση εκκένωσης μιας περιοχής επιλέγεται το πληθυσμιακό κομμάτι που πρόκειται να μεταφερθεί αλλά και τα επιθυμητά σημεία μεταφοράς, με βάση τη δυνατότητα φιλοξενίας του 18

19 πληθυσμού σε αυτά. Στο Σχ. 3 απεικονίζεται μια εφαρμογή του Επιχειρησιακού Κέντρου για ατύχημα πυρκαγιάς σε εγκατάσταση τυποποίησης φυτοπροστατευτικών προϊόντων στη Μάνδρα - Θριασίου Πεδίου. Στην απεικόνιση περιλαμβάνονται οι χρήσεις, το οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, οι περιοχές κατοικίας της περιοχής καθώς και οι ζώνες επικινδυνότητας γύρω από την μονάδα στην οποία υποτίθεται ότι εκδηλώθηκε το ατύχημα (3 ομόκεντροι κύκλοι). 19

20 6. Συμπεράσματα Τα μεγάλα ατυχήματα σε χώρες της ΕΕ και κύρια αυτά που συνέβησαν στο Flixborough του Ηνωμένου Βασιλείου το 1974 και στην πόλη Seveso της Β. Ιταλίας το 1976, με δραματικές επιπτώσεις στο ανθρώπινο και φυσικό περιβάλλον, ανέδειξαν το θέμα της υιοθέτησης μέτρων για την ασφάλεια των χημικών εγκαταστάσεων. Η ΕΕ προχώρησε το 1982 στη σύνταξη και εφαρμογή της Οδηγίας Seveso Ι και το 1986 της Οδηγίας Seveso II, που περιλαμβάνουν ρυθμίσεις για θέματα βιομηχανικής ασφάλειας όπως ο προσδιορισμός των επικίνδυνων βιομηχανικών εγκαταστάσεων, ο εντοπισμός κινδύνου στις εγκαταστάσεις αυτές, η ανάπτυξη μηχανισμών για την εφαρμογή των πολιτικών πρόληψης και προστασίας, κ.ά. Η Οδηγία Seveso ΙΙ αφορά σε χημικές εγκαταστάσεις οι οποίες αποθηκεύουν οι χειρίζονται επικίνδυνες ουσίες που είναι δυνατόν να προκαλέσουν την εκδήλωση ατυχήματος μεγάλης έκτασης. Οι κύριες επιπτώσεις από την εκδήλωση ατυχήματος σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις είναι το ωστικό κύμα από την έκρηξη αερίων καυσίμων, η θερμική ακτινοβολία από την καύση εύφλεκτων υλικών και η έκλυση τοξικών ουσιών. Στα περισσότερα ατυχήματα, η διάρκεια εκδήλωσης ενός ατυχήματος είναι πολύ μικρή, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει χρόνος για την καταστολή του ατυχήματος και για το λόγο αυτό η προσπάθεια αντιμετώπισης θα πρέπει να επικεντρώνεται στην πρόληψη των ατυχημάτων. Η Οδηγία SEVESO II εφαρμόζεται σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις, νέες ή υφιστάμενες, στις οποίες υπάρχουν επικίνδυνες ουσίες οι οποίες είναι δυνατόν να προκαλέσουν την εκδήλωση ατυχήματος μεγάλης έκτασης. Η Μελέτη Ασφάλειας, το Εσωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης και το Σύστημα Διαχείρισης Ασφάλειας αποτελούν ιδιαίτερα σημαντικούς θεσμούς για την εφαρμογή πολιτικής πρόληψης ατυχημάτων ή ελαχιστοποίησης των επιπτώσεών τους, εάν αυτά εκδηλωθούν. Είναι ευρύτατα αποδεκτό ότι η Οδηγία Seveso II συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στη βελτίωση της ασφάλειας επικίνδυνων βιομηχανικών μονάδων και στη δραστική μείωση των επιπτώσεων ατυχημάτων που τυχόν εκδηλώθηκαν σε εγκαταστάσεις Seveso. Τα ατυχήματα τα οποία αναφέρονται ως NATECH (Natural hazard triggering a Technological disaster) είναι τεχνολογικά ατυχήματα μεγάλης έκτασης, των οποίων τα εναρκτήρια γεγονότα είναι φυσικές καταστροφές (π.χ. σεισμοί και πλημμύρες). Η συζήτηση για τα ατυχήματα του είδους αυτού άρχισε κύρια μετά τις πυρκαγιές σε διυλιστήρια της περιοχής Kocaeli της Τουρκίας κατά τη διάρκεια των σεισμών του 1999 και τη διαρροή τοξικών ουσιών σε χώρες της κεντρικής Ευρώπης στις πλημμύρες του Η πιθανότητα εκδήλωσης ατυχημάτων NATECH γίνεται όλο και πιο μεγάλη καθώς αυξάνεται η συχνότητα εμφάνισης φυσικών καταστροφών και καθώς όλο και περισσότερες επικίνδυνες εγκαταστάσεις συνυπάρχουν με οικιστικές περιοχές. Τα ατυχήματα του τύπου αυτού αναφέρονται έμμεσα στην Οδηγία Seveso II, αλλά δεν περιλαμβάνονται κατευθύνσεις και μεθοδολογίες για την αντιμετώπιση των ατυχημάτων του τύπου αυτού, τα οποία έχουν τελείως διαφορετικό χαρακτήρα από ένα κοινό τεχνολογικό ατύχημα. Τα ατυχήματα τύπου NATECH, θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως χωριστή κατηγορία τεχνολογικών ατυχημάτων 20