Συγκριτική Σύνταξη. Γλωσσικές Διαταραχές. Αρχόντω Τερζή

Transcript

1 Συγκριτική Σύνταξη και και Γλωσσικές Διαταραχές Αρχόντω Τερζή

2 ΑΡΧΟΝΤΩ ΤΕΡΖΗ Καθηγήτρια Γλωσσολογίας Τμήμα Λογοθεραπείας Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Δυτικής Ελλάδας, Πάτρα Συγκριτική Σύνταξη και Γλωσσικές Διαταραχές ii

3 Συγκριτική Σύνταξη και Γλωσσικές Διαταραχές Συγγραφή Αρχόντω Τερζή Κριτικός αναγνώστης Σπυριδούλα Copyright Πάτρα This work is licensed under a Creative Commons Attribution-Non Commercial-Share Alike 3.0 International License ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ηρώων Πολυτεχνείου 9, Ζωγράφου ISBN: iii

4 Στις φοιτήτριες και τους φοιτητές μας iv

5 Πίνακας περιεχομένων Πίνακας περιεχομένων... v Πρόλογος... ix Πίνακας συντομεύσεων... xiii Ευρετήριο Όρων... xiv 1ο Κεφάλαιο: Συντακτικές Κατηγορίες Εισαγωγή Καθολική Γραμματική: Αρχές και Παράμετροι Ιδιότητες της Γραμματικής Συντακτικές Κατηγορίες Είδη συντακτικών κατηγοριών Φραστικές κατηγορίες (Φράσεις) Λεξικές και λειτουργικές κατηγορίες Σημασιολογικό φορτίο Μορφοφωνολογικό βάρος Είδος συμπληρώματος Λεξικές, λειτουργικές κατηγορίες και γλωσσικές διαταραχές Βιβλιογραφία Κριτήρια αξιολόγησης ο Κεφάλαιο: Θεματική Δομή Εισαγωγή Ορίσματα Προσαρτήματα Θεματικοί Ρόλοι Το Θ-Κριτήριο Η Αρχή της Προβολής Κενές κατηγορίες και πλεοναστικά Η Αρχή της Διευρυμένης Προβολής Συνέπειες για το Λεξικό Θεματική δομή και διαταραχές Η θεματική δομή στην αφασία Η θεματική δομή των Ελληνόφωνων αγραμματικών Θεματικοί ρόλοι και θεραπευτική παρέμβαση v

6 Βιβλιογραφία Κριτήρια αξιολόγησης ο Κεφάλαιο: Η Δομή των Φράσεων και η Πρόταση Εισαγωγή H Θεωρία του Χ Κεφαλή Συμπλήρωμα Χαρακτηριστής Η Δομή της Πρότασης Η Περιοχή της Κλίσης Φράση Κλίσης και Γλωσσικές Διαταραχές Συντακτικά χαρακτηριστικά Η περιοχή του Συμπληρωματικού Δείκτη Η περιοχή του ΣΔ στις γλωσσικές διαταραχές Βιβλιογραφία Κριτήρια αξιολόγησης Κεφάλαιο 4: Η Δομή της Ονοματικής Φράσης Εισαγωγή Η κατηγορία Προσδιοριστικός Δείκτης Είδη Προσδιοριστικών Δεικτών Η σημασιολογία των Προσδιοριστικών Δεικτών Ο Προσδιοριστικός Δείκτης ως Κεφαλή Ομοιότητες με προτασιακή δομή Πειραματικά ευρήματα στη ΦΠΔ Η κατάκτηση των άρθρων της Ελληνικής Η ΟΦ και οι ΠΔ στις διαταραχές Οι ποσοδείκτες Άλλα χαρακτηριστικά της ΟΦ: το Γένος Άλλα χαρακτηριστικά της ΟΦ: η Πτώση Η πλούσια δομή της ΦΠΔ Βιβλιογραφία Κριτήρια αξιολόγησης Κεφάλαιο 5: Μετακινήσεις Α vi

7 1 Εισαγωγή Βασικά στοιχεία του Μινιμαλισμού Ερωτηματικές Προτάσεις μερικής άγνοιας Απλές/κοντινές Ερωτήσεις Μακρινή Ερωτηματική Μετακίνηση Διαγλωσσικές Διαφοροποιήσεις Οι ερωτήσεις μερικής άγνοιας στις γλωσσικές διαταραχές Η ερμηνεία των προβλημάτων ως προς τις ερωτήσεις αντικειμένου Αναφορικές προτάσεις Παράρτημα: Φαινόμενα Νησίδων Βιβλιογραφία Κριτήρια αξιολόγησης o Κεφάλαιο: Μετακινήσεις Α Εισαγωγή Υποκείμενα Μετακίνηση Α Απρόσωπες δομές ανύψωση υποκειμένου Παθητικές προτάσεις Προτάσεις με αναιτιατικά Ρήματα Παιδική γλώσσα και Διαταραχές Παιδική Γλώσσα: παθητικές προτάσεις Παιδική Γλώσσα: Προτάσεις ανύψωσης υποκειμένου Αγραμματισμός και παθητικές προτάσεις Αγραμματισμός και αναιτιατικά ρήματα Μετακινήσεις και θεραπευτική παρέμβαση Βιβλιογραφία Κριτήρια αξιολόγησης Κεφάλαιο 7: Μετακίνηση Κεφαλής Εισαγωγή Μετακίνηση Ρήματος στον ΣΔ Ερωτήσεις ολικής άγνοιας: Αγγλική Ερωτήσεις ολικής άγνοιας: Ελληνική Μετακίνηση Ρήματος στην Κλίση vii

8 3.1 Βοηθητικά Ρήματα Αγγλική Κύρια Ρήματα Αγγλική Βοηθητικά και κύρια Ρήματα Γαλλική, Σουηδική Βοηθητικά και κύρια Ρήματα Ελληνική Μία ακόμη μετακίνηση Ρήματος στον ΣΔ: Verb Second Μετακίνηση Ρήματος στις γλωσσικές διαταραχές Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Αγραμματισμός Βιβλιογραφία Κριτήρια αξιολόγησης viii

9 Πρόλογος Όπως φαίνεται από τον τίτλο του, αυτό το βιβλίο έχει δύο, συμπληρωματικούς μεταξύ τους, στόχους. Καταρχάς, να εξοικειώσει τους αναγνώστες με τις θεμελιώδεις έννοιες και τους διάφορους τομείς της σύνταξης των φυσικών γλωσσών, όπως αυτή έχει μελετηθεί από τη σύγχρονη γλωσσολογική θεωρία. Στη συνέχεια, θέλει να δείξει με ποιον τρόπο πραγματώνονται συγκεκριμένα συντακτικά φαινόμενα στις περιπτώσεις της μη τυπικής γλώσσας και, ειδικότερα, στις περιπτώσεις των γλωσσικών διαταραχών που επηρεάζουν τη σύνταξη και τη μορφολογία. Στόχο του βιβλίου αποτελεί επίσης και η αναφορά στις περιπτώσεις που τα ευρήματα της συντακτικής θεωρίας έχουν χρησιμεύσει στην παρέμβαση και τη θεραπεία των γλωσσικών διαταραχών, μια πρακτική όχι ιδιαίτερα διαδεδομένη μέχρι σήμερα, ούτε για τα ελληνικά, αλλά ούτε και για τα διεθνή δεδομένα. Ο λόγος που με οδήγησε στη συγγραφή του βιβλίου είναι το ότι, παρά το γεγονός ότι έχει διεξαχθεί τα τελευταία χρόνια ένας εξαιρετικά μεγάλος αριθμός μελετών για τη μη τυπική γλώσσα σε σχέση με μια σειρά από μορφοσυντακτικά φαινόμενα και χαρακτηριστικά της, τόσο στην Ελληνική όσο και σε άλλες γλώσσες, αυτές οι μελέτες δεν βρίσκονται συγκεντρωμένες για διδακτικούς σκοπούς σε κάποιο βιβλίο. Επιπλέον, όχι μόνο οι ανωτέρω μελέτες και τα ευρήματά τους δεν είναι συγκεντρωμένα ανά συντακτικό χαρακτηριστικό ή τομέα, ή έστω ανά γλωσσική διαταραχή, αλλά πρόκειται για μελέτες και αποτελέσματα που, αν και στις ημέρες μας αποτελούν κοινό τόπο, μπορεί να τα αναζητήσει κανείς μόνο κατευθείαν στις πηγές, δηλ., στα επιστημονικά περιοδικά ή τους συλλογικούς τόμους που δημοσιεύτηκαν, με αποτέλεσμα να αποθαρρύνονται οι προπτυχιακοί φοιτητές και φοιτήτριες και μόνο από αυτό το γεγονός. Σ αυτή τη δυσκολία προστίθεται και το γεγονός ότι για να γίνει κατανοητή η επιστημονική συμβολή καθώς και η χρησιμότητα αυτών των μελετών απαιτούνται αρκετές γνώσεις της συντακτικής θεωρίας. Όμως, τα λιγοστά διδακτικά εγχειρίδια της σύγχρονης συντακτικής θεωρίας που ήταν διαθέσιμα στην Ελληνική μέχρι τώρα δεν είναι επαρκώς επικαιροποιημένα. Επιπλέον, όπως και θα έπρεπε εξάλλου, ασχολούνται με τις έννοιες και τα φαινόμενα που καταπιάνονται με λεπτομέρεια που δεν είναι πάντα εύπεπτη, κατανοητή ή ακόμη και απαραίτητη ίσως, για φοιτητές που ενδιαφέρονται περισσότερο για τις γλωσσικές διαταραχές ή για την πρώιμη γλώσσα και τη γλωσσική κατάκτηση απ ό,τι για την ίδια τη συντακτική θεωρία. Από την άλλη πλευρά, τα λιγοστά, έως ανύπαρκτα, διδακτικά εγχειρίδια επί της γλωσσικής κατάκτησης και των γλωσσικών διαταραχών δεν αναλύουν επαρκώς, ή και δεν αναλύουν καθόλου, το θεωρητικό υπόβαθρο του συντακτικού τομέα με τον οποίο ασχολούνται οι μελέτες στις οποίες αναφέρονται, είτε επειδή έρχεται σε δεύτερη μοίρα για τους σκοπούς τους, είτε ίσως επειδή συνήθως καλύπτουν όλους τους τομείς της γλώσσας χωρίς ιδιαίτερη έμφαση στη σύνταξη, πιθανώς και λόγω έλλειψης χώρου. Αυτό το βιβλίο φιλοδοξεί να καλύψει τα κενά που αναφέρθηκαν και να βρεθεί κάπου στη μέση της απόστασης, προσφέροντας επαρκείς πληροφορίες και ουσιαστικές γνώσεις σχετικά με θεμελιώδεις έννοιες της συντακτικής θεωρίας από τη μία πλευρά, αναδεικνύοντας παράλληλα τη συμβολή της συντακτικής θεωρίας στην ταξινόμηση μιας σειράς φαινομένων, όπως αυτά πραγματώνονται στις γλωσσικές διαταραχές, καθώς και τις δυνατότητες παρέμβασης με στόχο τη θεραπεία, αλλά, από την άλλη, αναδεικνύοντας και τη συμβολή της μη τυπικής γλωσσικής συμπεριφοράς για την ίδια τη συντακτική θεωρία. Όπως προαναφέρθηκε, το βιβλίο απευθύνεται καταρχάς σε προπτυχιακούς φοιτητές, προσφέροντάς τους τη δυνατότητα να μπορούν να βρουν συγκεντρωμένα τα αποτελέσματα που έχουν προκύψει από τις προεκτάσεις της συντακτικής θεωρίας στο χώρο των γλωσσικών διαταραχών σχετικά εύκολα, χωρίς να χρειαστεί να ανατρέξουν σε πολλές και διαφορετικές επιστημονικές πηγές, οι οποίες, αρκετές φορές, μπορεί να μην είναι ιδιαίτερα κατανοητές, ακόμη και λόγω του ότι δεν είναι γραμμένες στην Ελληνική. Θα ήταν όμως τεράστια επιτυχία αν τελικά οι προπτυχιακοί (και όχι μόνο) φοιτητές αναζητούσαν στη συνέχεια από μόνοι τους, και κατ ευθείαν από τις ίδιες τις πηγές είτε της συντακτικής θεωρίας, είτε των γλωσσικών διαταραχών που επηρεάζουν τη σύνταξη τις επί πλέον πληροφορίες που είναι αναγκαίες για την εμβάθυνση σε διάφορα θέματα, ακριβώς επειδή αυτό το βιβλίο τους έδωσε το κίνητρο. Ένας λόγος που σε αρκετά σημεία θέτω, αλλά δεν απαντώ ερωτήματα, στα οποία είτε δεν έχει δοθεί απάντηση είτε η απάντηση δεν είναι ικανοποιητική, είναι ακριβώς για να λειτουργήσει το βιβλίο και ix

10 ως προτροπή για περαιτέρω έρευνα. Αυτός είναι επίσης ο λόγος που οι βιβλιογραφικές αναφορές στο τέλος κάθε κεφαλαίου είναι περισσότερες απ ό,τι συνηθίζεται σε διδακτικά βιβλία, καθώς και ο λόγος για τον οποίο υπάρχουν παραπομπές σε αυτές μέσα στο κείμενο, χαρακτηριστικό επίσης μάλλον ασυνήθιστο για διδακτικό βιβλίο. Το βιβλίο βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στις διαφάνειες που δημιούργησα για τις ανάγκες των διαλέξεων του μαθήματος «Η Σύνταξη της Ελληνικής» που διδάσκω τα τελευταία χρόνια στο Τμήμα Λογοθεραπείας του ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας (Πάτρα), καθώς και στις ερωτήσεις των φοιτητών και τις συζητήσεις μαζί τους, κυρίως κατά τη διάρκεια του τελευταίου εξαμήνου που δίδαξα το μάθημα (Εαρινό εξάμηνο 2015). Το μάθημα, παρά τον τίτλο του, αφορά τη Συγκριτική Σύνταξη, αλλά τονίζει βέβαια τις ιδιαιτερότητες της Ελληνικής σε συνδυασμό με τις μελέτες των γλωσσικών διαταραχών που επηρεάζουν τη Σύνταξη και τη Μορφολογία και σε άλλες γλώσσες, ιδιαίτερα γλώσσες μέσα από τις οποίες έγιναν γνωστές οι συγκεκριμένες μελέτες. Είναι ενδιαφέρον νομίζω ότι, παρότι η Φωνητική, μαζί με στοιχεία Φωνολογίας, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του Προγράμματος Σπουδών κάθε Τμήματος Λογοθεραπείας, η Σύνταξη δεν έχει εισαχθεί μέχρι τώρα στον κύκλο μαθημάτων παρόμοιων Τμημάτων, παρά την πληθώρα επιστημονικών μελετών σε αυτήν την περιοχή της γλώσσας τα τελευταία χρόνια. Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι, στις περιπτώσεις που υπάρχει κάποιο σχετικό μάθημα, συνήθως δεν πραγματεύεται τη σύγχρονη συντακτική θεωρία, πολύ περισσότερο μάλιστα δεν περιέχει τον όρο Σύνταξη στον τίτλο του, αλλά αναφέρεται είτε ως γραμματική, είτε ως δομή της γλώσσας, κλπ. Εν παρόδω, αισθάνομαι την ανάγκη να πω ότι ακόμη κι όταν πρότεινα το συγκεκριμένο μάθημα για το Πρόγραμμα Σπουδών στο Τμήμα Λογοθεραπείας στάθηκε πιο εύκολο να γίνει αποδεκτό με έναν τίτλο που να προβάλλει την Ελληνική γλώσσα, παρά τη Συντακτική Θεωρία. Μπορώ να εικάσω μόνο γιατί επικρατεί αυτή η κατάσταση πραγμάτων: είτε επειδή τα προβλήματα που αφορούν τη γλώσσα είναι πολύ πιο εμφανή και πιο συχνά στις περιοχές της Φωνητικής και της Φωνολογίας, είτε επειδή η Σύνταξη καθ εαυτή δυσκολεύει και προβληματίζει. Σήμερα, αρκετά χρόνια από τότε που πρωτοδίδαξα το μάθημα, έχει αρχίσει να γίνεται κοινός τόπος νομίζω ότι υπάρχει μια διακριτή περιοχή της γλώσσας, η Σύνταξη, η οποία εμφανίζει ιδιαίτερες διαταραχές. Οι μελέτες και τα αποτελέσματά τους που αναφέρονται σε αυτό το βιβλίο έχουν συμβάλει τα μέγιστα στη δημιουργία αυτού του κοινού τόπου. Παρόλα αυτά, ίσως περάσει αρκετός καιρός ακόμη μέχρι να δούμε λοπαθολόγους/λογοθεραπευτές να παρακολουθούν με συστηματικό ενδιαφέρον την επιστημονική έρευνα επί των συντακτικών ελλειμμάτων, αν και οφείλω να ομολογήσω ότι αρκετοί απόφοιτοι του Τμήματος με ρώτησαν τον τελευταίο χρόνο πώς μπορούν να έχουν πρόσβαση στο βιβλίο που άκουσαν ότι γράφω. Σε κάθε περίπτωση, θα προσπαθήσω να δείξω ότι η έρευνα και η κατανόηση της Σύνταξης όχι μόνο δεν είναι τόσο δύσκολη όσο πιθανώς να εμφανίζεται στην αρχή, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις η μελέτη και γνώση της κάνουν πιο εύκολη τη θεραπευτική παρέμβαση. Από την άλλη πλευρά, αν αποδειχτεί ότι τα πράγματα είναι όντως πολύπλοκα, είναι επειδή η γλώσσα, όπως και άλλα γνωστικά συστήματα εξάλλου, έχει πολυπλοκότητες, τις οποίες όμως πρέπει να μελετήσουμε συστηματικά ξεκινώντας από τα βασικά χαρακτηριστικά τους προκειμένου να τα καταλάβουμε έτσι ώστε, τελικά, να καταλάβουμε και τη γλώσσα στο σύνολό της. Θα πρέπει να επισημανθεί επίσης, κυρίως για τους φοιτητές Λογοθεραπείας που θα διαβάσουν το βιβλίο, ότι ο όρος «γλωσσικές διαταραχές», που εμφανίζεται στον τίτλο του, μάλλον δεν χρησιμοποιείται ιδιαίτερα στη Λογοθεραπεία και πιθανώς να ξενίζει. Ο όρος «διαταραχές λόγου» είναι αρκετά πιο συνηθισμένος, αφού γενικά αποφεύγεται ο όρος «γλώσσα» στα Ελληνικά από τους λογοθεραπευτές, και αντικαθίσταται από τον όρο «λόγος» - αν και νομίζω ότι μάλλον αλλάζει και αυτή η συνήθεια τα πολύ τελευταία χρόνια. Θα πρέπει να έχει γίνει κατανοητό εκτιμώ ότι το περιεχόμενο του βιβλίου είναι επίσης κατάλληλο και για τους φοιτητές Γλωσσολογίας που ενδιαφέρονται τόσο για τις γλωσσικές διαταραχές όσο και για πειραματικές προσεγγίσεις στη συντακτική θεωρία. Γι αυτούς, η προστιθέμενη αξία προέρχεται από το γεγονός ότι θα έχουν την ευκαιρία να δουν πώς πραγματώνονται μία σειρά από συντακτικά φαινόμενα από πληθυσμούς με μη τυπική γλώσσα, φαινόμενα που δεν μπορούν να εξαντληθούν σε ένα μάθημα Ψυχογλωσσολογίας. Να διευκρινίσω ότι προτεραιότητα του βιβλίου είναι να αναδείξει τις συνέπειες ενός αριθμού γλωσσικών διαταραχών σε διάφορα φαινόμενα και περιοχές της Σύνταξης της γλώσσας. Επειδή όμως η μελέτη της Σύνταξης είναι προγενέστερη και καλύτερα τεκμηριωμένη στην περίπτωση της διαδικασίας x

11 κατάκτησης της τυπικής γλώσσας, τόσο στην Ελληνική, όσο και διαγλωσσικά, και μάλιστα πολλές φορές οι γνώσεις για την τυπική παιδική γλώσσα έχουν λειτουργήσει ως οδηγός για τις μελέτες των διαταραχών, δεν θα ήταν δυνατό να παραλειφθούν από το βιβλίο οι μελέτες κατάκτησης κάποιων συντακτικών φαινομένων. Εκτός αυτού, η γνώση της τυπικής γλωσσικής ανάπτυξης είναι συχνά απαραίτητη για την κατανόηση της γλωσσικής συμπεριφοράς των πληθυσμών με αναπτυξιακές διαταραχές, οι οποίοι συχνά πρέπει να συγκριθούν με αυτούς με τυπική γλωσσική ανάπτυξη. Αναπόφευκτα όμως, επειδή εδώ η έμφαση είναι οι γλωσσικές διαταραχές, η αναφορά στον πρώιμο συντακτικό τομέα και την κατάκτησή του δεν μπορεί παρά να είναι ελλιπής και να παρατίθεται μόνο στο βαθμό που αυτό κρίνεται απαραίτητο για την παρουσίαση των διαταραχών που ακολουθεί. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να αναφερθώ σε μία έλλειψη του βιβλίου, η οποία έγινε εμφανής στην πορεία της συγγραφής του, αλλά ήταν αδύνατο να αποφευχθεί, καθώς και σε μία ιδιαιτερότητά του. Η αρχική ιδέα ήταν να παραθέσω, για κάθε κεφάλαιο και, συνεπώς, για κάθε περιοχή ή φαινόμενο της Σύνταξης που παρουσιάζεται, την επιστημονική έρευνα που έχει διεξαχθεί για όλες τις διαταραχές σε αυτή την περιοχή ή φαινόμενο. Καθώς προχωρούσε η συγγραφή όμως, έγινε κατανοητό ότι κάτι τέτοιο ήταν ανέφικτο λόγω του πλήθους των σχετικών ερευνών. Ως εκ τούτου, οι αναφορές στα γραμματικά φαινόμενα που παρουσιάζονται και αποτελούν το θέμα κάθε κεφαλαίου θα περιοριστούν στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (ΕΓΔ) και τον Αγραμματισμό, διαταραχές που αφορούν πρωταρχικά τη γλώσσα και, ακόμη πιο συγκεκριμένα, τα επίπεδα της Σύνταξης και της Μορφολογίας. Η αναφορά σε άλλες διαταραχές δεν είναι ανύπαρκτη στο βιβλίο, αλλά περιορίζεται στις μελέτες εκείνων των διαταραχών ή συνδρόμων που έχουν αναδείξει αποτελέσματα που αποκλίνουν θεμελιωδώς από αυτά που έχει παρατηρηθεί ότι ισχύουν στην ΕΓΔ και τον Αγραμματισμό. Υπάρχουν επίσης αρκετές παραπομπές σε βιβλιογραφικές αναφορές σχετικά με άλλες διαταραχές, στις οποίες μπορεί να προστρέξει ο αναγνώστης. Όσο για την ιδιαιτερότητα στην οποία αναφέρθηκα, αυτή αφορά τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται κάποιες φορές τα αποτελέσματα των ερευνών που συζητούνται. Είναι, νομίζω, πάγια τακτική, σε διδακτικά βιβλία κυρίως, να γίνεται παράθεση του τελικού αποτελέσματος και των ευρημάτων της έρευνας, με μία γενική αξιολόγηση ως προς τη συμπεριφορά των φαινομένων που μελετώνται. Αρκετές φορές, αντί γι αυτό, προτίμησα να παραθέσω τα πραγματικά αποτελέσματα των ερευνών με αριθμούς. Πρόκειται για προσωπική επιλογή που σχετίζεται με τη δική μου καλή σχέση με τους αριθμούς και τον τρόπο που προτιμώ να μου μεταφέρουν αποτελέσματα επειδή έτσι τα θυμάμαι καλύτερα κι επειδή μου δίνεται η δυνατότητα να τα αξιολογώ όπως νομίζω. Κάτι τέτοιο θα ήθελα να κάνουν και αυτοί που θα τα διαβάσουν στο βιβλίο, ή, αν δεν το κάνουν, τουλάχιστον να μην παραξενευτούν. Το βιβλίο αποτελείται από επτά κεφάλαια, στα οποία η αναλογία θεωρητικής Σύνταξης και αναφοράς στην πραγμάτωση της αντίστοιχης συντακτικής περιοχής ή φαινομένου στις γλωσσικές διαταραχές ποικίλλει, σε ανάλογη σχέση με την έκταση με την οποία έχουν απασχολήσει την σχετική έρευνα. Η πρωτοτυπία της οργάνωσης του βιβλίου συνίσταται στο ότι τα κεφάλαιά του δεν χωρίζονται ανάλογα με τις διαταραχές, αλλά ανάλογα με θεμελιώδη θέματα και τομείς που έχουν απασχολήσει τη θεωρητική Σύνταξη, και στα οποία υπάρχει έρευνα επί των γλωσσικών διαταραχών. Έτσι, το 1 ο κεφάλαιο ασχολείται με τις Συντακτικές Κατηγορίες. Το 2 ο ασχολείται με τη δομή των Θεματικών Όρων. Το 3 ο κεφάλαιο εισάγει τη δομή των Φράσεων και ασχολείται στη συνέχεια με τη δομή της Πρότασης. Το 4 ο ασχολείται με τη δομή της Ονοματικής Φράσης. Τα υπόλοιπα τρία κεφάλαια ασχολούνται με τις Μετακινήσεις των γλωσσικών εκφράσεων, ως εξής: το 5 ο με τη Μετακίνηση Ερωτηματικών Φράσεων και τελεστών (Μετακίνηση Α ), το 6 ο με τη Μετακίνηση Ονοματικών Φράσεων χωρίς ιδιότητες τελεστών (Μετακίνηση Α) και το 7 ο με τις Μετακινήσεις Κεφαλής. Υπάρχει η σοβαρή πρόθεση να προστεθεί στο μέλλον κι ένα 8 ο κεφάλαιο, για τη Θεωρία της Αναφορικής Δέσμευσης και τα σχετικά ευρήματα από τις διαταραχές. Τελειώνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω μία σειρά από ανθρώπους που με ενθάρρυναν σε αυτήν τη διαδικασία. Την παλιά μου συνάδελφο, αλλά πάντα φίλη, Μαρία Καμπανάρου, Λογοπαθολόγο, για το σεβασμό και την εκτίμησή της στη θεωρητική Γλωσσολογία και για την πίστη της στη συμβολή των ευρημάτων της στη Λογοθεραπεία. Χωρίς την στήριξή της, το μάθημα για το οποίο γράφτηκε αυτό το βιβλίο αμφιβάλλω αν θα είχε συμπεριληφθεί ποτέ στο Πρόγραμμα Σπουδών του Τμήματος. Τη Μαρίκα Λεκάκου, που όταν διάβασε πριν αρκετό καιρό τις διαφάνειες που χρησιμοποιούσα ακόμη για το μάθημα, xi

12 μου έδωσε το ενθαρρυντικό και εξαιρετικά κολακευτικό για εμένα σχόλιο: «τους πετάς στα βαθιά, αλλά με ωραίο τρόπο». Την Άννα Ρούσσου, που επέμεινε να μη χάσω την τελική καταληκτική ημερομηνία υποβολής της πρότασης στον Κάλλιπο. Τη διεθνή ομάδα γλωσσολόγων φίλων στο facebook, που όταν δειλά τους ανέφερα το θέμα του βιβλίου, αφού είχα ήδη υποβάλει την πρόταση, αλλά πριν ακόμη μάθω αν είχε εγκριθεί, μου έδειξαν με τον ενθουσιασμό τους ότι την είχαν βρει πολύ καλή ιδέα. Τον Μάριο Μαυρογιώργο, με τον οποίο συζητήσαμε αρκετά σημεία της θεωρίας και ο οποίος διάβασε μερικά από τα κεφάλαια στην τελική τους μορφή και μου έδωσε σχόλια. Τη Σπυριδούλα Βαρλοκώστα, που δέχτηκε να γίνει κριτικός αναγνώστης, παρά τα απίστευτα πιεστικά χρονοδιαγράμματα του έργου, και που με τα σχόλιά της συνέβαλε στη βελτίωση και τον εμπλουτισμό πολλών σημείων του βιβλίου. Την Ανθή Ζαφείρη, που πίστεψε από την αρχή στην ιδέα αυτού του βιβλίου και που έβαλε σε τάξη το κείμενο, τα δένδρα και τη βιβλιογραφία. Τη Δήμητρα Τερζή για το εξώφυλλο. Εγώ, μόνη μου, αναλαμβάνω την ευθύνη των λαθών και παραλείψεων, κι ελπίζω το αποτέλεσμα να μην απογοητεύσει. xii

13 Πίνακας Συντομεύσεων ΕΓΔ ΟΦ ΠΔ ΠροθΦ ΡΦ ΣΔ ΦΚλίσης ΦΠΔ ΦΣΔ Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Ονοματική Φράση, Ονοματικής Φράσης, Ονοματικές Φράσεις, κλπ. Προσδιοριστικός Δείκτης Προθετική Φράση Ρηματική Φράση Συμπληρωματικός Δείκτης Φράση Κλίσης Φράση Προσδιοριστικού Δείκτη Φράση Συμπληρωματικού Δείκτη xiii

14 Ευρετήριο Όρων Αγραμματισμός Αιτιατική Αλυσίδα Α Αλυσίδα Α Αναιτιατικό ρήμα Αναστρέψιμες παθητικές προτάσεις Αναφορικές προτάσεις Ανεργαστικό ρήμα Αντίγραφο Ανύψωση (υποκειμένου) Απλές ερωτηματικές φράσεις Αριθμός Αριστερή Περιφέρεια Άρνηση Αρχές (της Καθολικής Γραμματικής) Αρχή της Διευρυμένης Προβολής Αρχή της Προβολής Ασθενή (χαρακτηριστικά) Γενική Γένος Γλωσσική επιτέλεση Γλωσσική ικανότητα Δέκτης Δίπτυχες προτάσεις Δίπτυχες προτάσεις Δράστης Έγκλιση Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (ΕΓΔ) Επαληθεύει Ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά Ερμηνευτική επάρκεια Ερωτηματικές φράσεις αναφορικότητας Ερωτηματικές φράσεις μη αναφορικότητας Ερωτήσεις μερικής άγνοιας Ερωτήσεις ολικής άγνοιας Εστίαση Θέμα Θεματική Ιεραρχία Θεματικό κριτήριο Θεματικός ρόλος Θεματοποίηση/Θέμα Θεωρία του Χ (Θεωρία του Χ τονούμενου) Ισχυρά (χαρακτηριστικά) Ίχνος Agrammatism Accusative A Chain A Chain Unaccusative verb Reversible passive sentences Relative clauses Unergative verb Copy Raising Non-discourse-linked (non-d-linked) interrogative phrases Number Left Periphery Negation Principles (of Universal Grammar) Extended Projection Principle Projection Principle Weak (features) Genitive Gender Linguistic performance Linguistic competence Patient Cleft sentences Cleft sentences Agent Mood Specific Language Impairment (SLI) Check(s) Interpretable features Explanatory adequacy Discourse-linked (D-linked) interrogative phrases Non-discours- linked (non-d-linked) interrogative phrases Wh- questions Yes-No questions Focus Theme Thematic Hierarchy Theta criterion (θ-criterion) Thematic role (th-role) Topic X Theory (X-bar Theory) Strong (features) Trace xiv

15 Καθολική Γραμματική Universal Grammar Καταρρέει Crush(es) Κατηγόρημα Predicate Κατηγορηματική λογική Predicate logic Κενό υποκείμενο Null subject Κεφαλή Head Κλινικοί Δείκτες Clinical Markers Κλίση Inflection (Infl) Κλιτικές αντωνυμίες (κλιτικά) Clitic pronouns (clitics) Κόμβος Node Λειτουργικές κατηγορίες Functional categories Λεξικές κατηγορίες Lexical categories Λογική Δομή Logical Form (LF) Μέγιστη προβολή Maximal projection Μετακίνηση Move Μετακίνηση Α A Movement Μετακίνηση Α A Movement Μετακίνηση Κεφαλής Head Movement Μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά Non interpretable features Μινιμαλισμός Minimalism Νησίδες Islands Ονομαστική Nominative Ονοματική Φράση (ΟΦ) Noun Phrase (NP) Όργανο Instrument Όρισμα Argument Όψη Aspect Παθητικές προτάσεις Passive sentences Παράμετροι Parameters Παρατηρητική επάρκεια Observational adequacy Παρεμφατικότητα Finiteness (Fin) Περιγραφική επάρκεια Descriptive adequacy Πλεοναστικό Expletive Ποσοδείκτες Quantifiers Προθετική Φράση (ΠροθΦ) Prepositional Phrase (PP) Προσάρτημα Adjunct Προσδιοριστικής Δείκτης (ΠΔ) Determiner (D) Πρόσωπο Person Προτασιακή ισχύς Illocutionary Force (Force) Πτώση Case Ρηματική Φράση (ΡΦ) Verb Phrase (VP) Σαξονική Γενική Saxon Genitive Στόχος Goal Συγκλίνει Converges Συγχώνευση Merge Συμπλήρωμα Complement Συμπληρωματικός Δείκτης (ΣΔ) Complementizer (C ) Συμφωνία Agreement Σύνθετες ερωτηματικές φράσεις Discourse-linked (D-linked) interrogative phrases Σχετική Ελαχιστοποίηση Relativized Minimality xv

16 Σχετικοποίηση της Ελάχιστης Απόστασης Υπόθεση διαγραφής του ίχνους Υπόθεση Ελλείμματος Αλυσίδας Α Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου Φορέας εμπειρίας Φράση Άρνησης (ΦΆρνησης) Φράση Έγκλισης (ΦΈγκλισης) Φράση Κλίσης (ΦΚλίσης) Φράση Όψης (ΦΌψης) Φράση Προσδιοριστικού Δείκτη (ΦΠΔ) Φράση Συμπληρωματικού Δείκτη (ΦΣΔ) Φράση Συμφωνίας (ΦΣυμφ) Φωνητική Δομή Χαρακτηριστής Relativized Minimality Trace Deletion Hypothesis A-Chain Deficit Hypothesis Tree Pruning Hypothesis Experiencer Negation Phrase (NegP) Mood Phrase (MP) Inflectional Phrase (IP) Aspect Phrase (AspP) Determiner Phrase (DP) Complementizer Phrase (CP) Agreement Phrase (AgrP) Phonetic Form Specifier (Spec) xvi

17 1ο Κεφάλαιο: Συντακτικές Κατηγορίες Σύνοψη Αυτό το κεφάλαιο πραγματεύεται μια σειρά από εισαγωγικές έννοιες που θα χρησιμεύσουν στα επόμενα κεφάλαια. Παρουσιάζεται καταρχάς η έννοια της (Καθολικής) Γραμματικής και τα βασικά χαρακτηριστικά της, καθώς και η έννοια της μορφοσύνταξης. Συζητάμε επίσης την έννοια των συντακτικών κατηγοριών και τον διαχωρισμό τους σε λεξικές και λειτουργικές με βάση έναν αριθμό κριτηρίων. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η πραγμάτωση διαφόρων λειτουργικών κατηγοριών σε περιπτώσεις γλωσσικών διαταραχών. Εξηγείται γιατί το μικρό μέγεθος ή η φωνολογική ομοιότητα των λειτουργικών κατηγοριών μεταξύ τους δεν δίνουν πλήρη απάντηση για τα ελλείμματα που παρουσιάζουν ως προς αυτές οι διάφοροι πληθυσμοί με γλωσσικές διαταραχές καθώς και τη χρησιμότητα του να μελετάμε διαφορετικούς πληθυσμούς ως προς το ίδιο γραμματικό φαινόμενο. 1 Εισαγωγή Πριν προχωρήσουμε στην ανάπτυξη των εννοιών που θα μας απασχολήσουν σε αυτό το κεφάλαιο, θα αφιερώσουμε λίγο χρόνο σε κάποιους γενικούς όρους και γνώσεις που αποτελούν απαραίτητη υποδομή για την καλύτερη κατανόηση αυτών που θα ακολουθήσουν. Η πρώτη από αυτές τις έννοιες είναι η έννοια Γραμματική. Η σύγχρονη γλωσσολογία χρησιμοποιεί τον όρο Γραμματική τουλάχιστον με τρεις τρόπους: καταρχάς, για να αναφερθεί στις σιωπηρές γνώσεις που έχει ο φυσικός ομιλητής για τη γλώσσα του. Με άλλα λόγια, με τον όρο Γραμματική η γλωσσολογική θεωρία αναφέρεται σε όλα αυτά που ξέρει ο φυσικός ομιλητής για τη γλώσσα του, χωρίς απαραίτητα να του τα έχουν διδάξει. Αυτά μπορεί να είναι γνώσεις του φωνολογικού συστήματος, του μορφολογικού, του συντακτικού, κλπ. Ο όρος Γραμματική αναφέρεται επίσης στη σαφή και συγκεκριμένη περιγραφή (ή θεωρία) που διατυπώνει ο γλωσσολόγος για τις γνώσεις του φυσικού ομιλητή. Το δημιούργημα του γλωσσολόγου, το οποίο περιγράφει τις γνώσεις του φυσικού ομιλητή, ονομάζεται επίσης Γραμματική, ανεξάρτητα από ποιον από τους τομείς της Γλώσσας περιγράφει, δηλ., το φωνολογικό σύστημα, τη μορφολογία, τη σύνταξη, κλπ. Τέλος, με τον όρο Γραμματική αναφερόμαστε στους τομείς της Σύνταξης και της Μορφολογίας μαζί. Να θυμηθούμε ότι η Μορφολογία μελετά πώς σχηματίζονται οι λέξεις από μικρότερες μονάδες με νόημα, τα μορφήματα, και η Σύνταξη πώς συνδυάζονται οι λέξεις για να σχηματιστούν οι φράσεις και οι προτάσεις. Συχνά αυτοί οι δύο τομείς αναφέρονται και ως Μορφοσύνταξη. Όπως θα διαπιστώσουμε συχνά σε επόμενα κεφάλαια, αυτοί οι δύο τομείς της γλώσσας σε πολλές περιπτώσεις συνδέονται στενά. Για να πάρουμε μία ιδέα από τώρα ως το προς το πότε και πώς συμβαίνει αυτό, ας δούμε μια παθητική πρόταση, (1β), η οποία ουσιαστικά είναι μία πρόταση που έχει προέλθει από μία ενεργητική, (1α), της οποίας το αντικείμενο έγινε υποκείμενο και το υποκείμενο βρέθηκε σε μία προθετική φράση, το γνωστό από την παραδοσιακή γραμματική ποιητικό αίτιο. (1) α. Το ακροατήριο χειροκροτεί τη Μαρία β. Η Μαρία χειροκροτείται <τη Μαρία> [από το ακροατήριο] Αυτές οι διαδικασίες περιγράφονται με τα βελάκια στην πρόταση (1β) και προφανώς αφορούν τη Σύνταξη. Προσέξτε όμως ότι εκτός από τη διαδικασία που περιγράφουν τα βελάκια, ταυτόχρονα αλλάζει και το ρήμα της πρότασης και από «χειροκροτεί», (1α), γίνεται «χειροκροτείται», (1β). Αυτή η αλλαγή αφορά τη Μορφολογία. Μάλιστα έχει υποστηριχτεί, όπως θα δούμε στο κεφάλαιο 6, ότι το αντικείμενο της 1

18 ενεργητικής πρότασης γίνεται υποκείμενο της παθητικής, ακριβώς επειδή άλλαξε η μορφολογία του ρήματος. Αυτό το βιβλίο εστιάζει κυρίως στη Σύνταξη, παρότι, όπως θα έγινε μάλλον κατανοητό από το προηγούμενο παράδειγμα, ο τομέας της (κλιτικής) μορφολογίας είναι πολλές φορές άμεσα συνδεδεμένος με τη σύνταξη. Η συντακτική θεωρία που υιοθετούμε είναι αυτή της Γενετικής Σύνταξης (ή Γενετικής Γραμματικής), της θεωρίας που οφείλει την ύπαρξή της στον Chomsky. Οι λόγοι που βασιζόμαστε σε αυτήν τη θεωρία, αντί για κάποια άλλη, θα εξηγηθούν αργότερα σε αυτό το κεφάλαιο. Σε κάθε περίπτωση, ήδη από τις αρχές του 60, ο Νoam Chomsky διέκρινε ανάμεσα στις έννοιες: α) γλωσσική ικανότητα (linguistic competence) και β) γλωσσική επιτέλεση (linguistic performance), (Chomsky 1965). Η γλωσσική ικανότητα αναφέρεται σε όλα αυτά που γνωρίζει ο φυσικός ομιλητής για τη μητρική του γλώσσα, χωρίς να του τα έχει διδάξει κανείς. Συνεπώς, ο όρος είναι συνώνυμος με τον πρώτο ορισμό της έννοιας Γραμματική που παραθέσαμε λίγο πιο πριν. Ο φυσικός ομιλητής δεν έχει απαραίτητα συνειδητή γνώση των κανόνων της μητρικής του γλώσσας. Παρόλα αυτά, μπορεί να ξεχωρίσει μία ορθά σχηματισμένη (δηλ., γραμματική) από μία μη ορθά σχηματισμένη (δηλ., αντιγραμματική) πρόταση, ακόμη και χωρίς να μπορεί να εξηγήσει πάντα τον λόγο. Η γλωσσική επιτέλεση, γνωστή και ως γλωσσική συμπεριφορά ή γλωσσική πλήρωση, είναι αυτό που τελικά παράγει ο φυσικός ομιλητής όταν μιλάει. Είναι δηλ., κατά κάποιον τρόπο η εφαρμογή της γλωσσικής του ικανότητας, ή, αλλιώς, η γλωσσική ικανότητα σε πραγματική χρήση. Η γλωσσική επιτέλεση μπορεί να διαφέρει από τη γλωσσική ικανότητα λόγω διαφόρων εξωγλωσσικών παραγόντων που παρεμβάλλονται, όπως η κούραση, η συναισθηματική φόρτιση, περιορισμοί μνήμης, κ.α. Η περιγραφή των γνώσεων του φυσικού ομιλητή, δηλ., η περιγραφή της γλωσσικής του ικανότητας, και η διατύπωσή τους με σαφήνεια είναι ουσιαστικά αυτό που καλείται να κάνει ο γλωσσολόγος και που καλούμαστε να αναπτύξουμε σε ένα βιβλίο Σύνταξης. Γιατί όμως να το κάνουμε; Το κάνουμε γιατί θέλουμε να ξέρουμε τι ξέρει ο τυπικός φυσικός ομιλητής επειδή με αυτόν τον τρόπο: 1 α) θα είμαστε σε θέση να διαπιστώσουμε αν υπάρχει απόκλιση από αυτά που ξέρει ο τυπικός φυσικός ομιλητής, στις περιπτώσεις που μας ενδιαφέρουν, δηλ., στις περιπτώσεις γλωσσικών διαταραχών, και, β) θα μπορούμε να διατυπώσουμε σε τι ακριβώς συνίσταται αυτή η απόκλιση. Στη διαδικασία εύρεσης, περιγραφής και διατύπωσης των κανόνων που διέπουν την ανθρώπινη γλώσσα, θα πρέπει να έχουμε υπόψη δύο αξιοθαύμαστα χαρακτηριστικά που αφορούν την κατάκτησή της από τα παιδιά: την ταχύτητα και την ομοιομορφία της. Ας πάρουμε αυτά τα χαρακτηριστικά με τη σειρά. Θεωρείται ότι η γλώσσα κατακτάται με εξαιρετική ταχύτητα επειδή μεγάλο μέρος της έχει κατακτηθεί πριν ακόμη το παιδί κατακτήσει πλήρως άλλες γνωστικές διαδικασίες, ακόμη και διαδικασίες που έχουν άμεση σχέση με την γραμματική πρόταση που παράγει. Όπως αναφέρουν οι Fromkin et al. (2003: 342), παρότι η γλώσσα είναι ένα πολύπλοκο σύστημα, ήδη πριν από την ηλικία των 5 ετών τα παιδιά έχουν κατακτήσει τις περισσότερες δυσκολίες της. Επίσης, πριν ακόμη είναι σε θέση να προσθέσουν 2+2 ξέρουν να κάνουν ερωτήσεις, να φτιάχνουν αρνητικές προτάσεις, αναφορικές προτάσεις ή να χρησιμοποιούν τις κατάλληλες αντωνυμίες. 2 Θεωρούμε ότι η γλώσσα κατακτάται με αξιοθαύμαστη ομοιομορφία επειδή, ανεξάρτητα από τη συγκεκριμένη γλώσσα και το μέρος του κόσμου στο οποίο μεγαλώνει ένα παιδί, τα βασικά χαρακτηριστικά της γλώσσας του κατακτώνται στην ίδια ηλικία. Για παράδειγμα, και αναφερόμενοι πάντα σε τυπική γλωσσική ανάπτυξη, στην ηλικία του ενός έτους τα παιδιά παράγουν προτάσεις μιας λέξης, στα δύο έτη προτάσεις δύο λέξεων, κλπ., ανεξάρτητα από τη γλώσσα που μαθαίνουν ως μητρική. Η ταχύτητα και η ομοιομορφία με την οποία κατακτάται η γλώσσα θεωρούνται σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα συγκεκριμένων βιολογικών εφοδίων του ανθρώπου. Αυτά τα βιολογικά εφόδια είναι κοινά σε όλους τους ανθρώπους και συνιστούν την Καθολική Γραμματική (Universal Grammar). Αποτέλεσμα της Καθολικής Γραμματικής είναι οι κοινές δομές καθώς και πολλές κοινές γλωσσικές διαδικασίες που παρατηρούνται, ανεξάρτητα από τη γλώσσα των φυσικών ομιλητών. Θα αναφερθούμε σε μερικές από τις κοινές δομές, καθώς και στον τρόπο με τον οποίο διαφέρουν, τόσο σε αυτό όσο και σε επόμενα κεφάλαια. 3 2

19 1.1 Καθολική Γραμματική: Αρχές και Παράμετροι Οι κανόνες της Καθολικής Γραμματικής είναι γνωστοί ως Αρχές της Καθολικής Γραμματικής, δηλαδή, αρχές ή κανόνες που είναι κοινοί για όλες τις γλώσσες. Είναι προφανές όμως ότι, παρά την ύπαρξη κοινών κανόνων, δεν είναι όλες οι γλώσσες ίδιες. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η κάθε γλώσσα δεν περιγράφεται μόνο από τις Αρχές της Καθολικής Γραμματικής, αλλά περιλαμβάνει και επιπλέον στοιχεία, τα οποία χαρακτηρίζουν τη συγκεκριμένη γλώσσα και διαφέρουν διαγλωσσικά, δηλ. από γλώσσα σε γλώσσα. Καταλήγουμε λοιπόν στο ότι κάθε γλώσσα περιλαμβάνει και τη εκμάθηση των παρακάτω τομέων: α) λεξιλόγιο, και β) δομή Η δομή περιλαμβάνει και την ρύθμιση των Παραμέτρων, οι οποίες ουσιαστικά είναι οι τρόποι με τους οποίους διαφέρουν οι Αρχές. Κάθε Αρχή διαφοροποιείται ως προς δύο Παραμέτρους μόνο, όπως θα δούμε αμέσως πιο κάτω. Για να έχουμε μία ιδέα για το πώς μπορεί να είναι η Καθολική Γραμματική και οι Παράμετροί της, ας πάρουμε τη διαφοροποίηση μεταξύ των γλωσσών ως προς το αν έχουν ή όχι τη δυνατότητα να μην εκφράζουν το υποκείμενό τους. Η Ελληνική ανήκει στην πρώτη κατηγορία και επιτρέπει στις προτάσεις να μην εμφανίζουν το υποκείμενό τους, (2), κάτι που οδηγεί σε αντιγραμματική πρόταση στην Αγγλική, (3). (2) Πήγε στο γυμναστήριο. (3) *(She) went to the gym. 4 Υποθέτουμε λοιπόν ότι υπάρχει μία Αρχή της Καθολικής Γραμματικής σύμφωνα με την οποία: Κάθε πρόταση έχει υποκείμενο. Αυτή η Αρχή έχει δύο Παραμέτρους: Παράμετρος 1: Το Υποκείμενο της Πρότασης πρέπει να έχει φωνολογικό περιεχόμενο (δηλ., να είναι ορατό). Παράμετρος 2: Το Υποκείμενο της Πρότασης δεν χρειάζεται να έχει φωνολογικό περιεχόμενο. Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε περιβάλλον που μιλιέται η Ελληνική, αρκετά νωρίς ρυθμίζουν τη συγκεκριμένη Αρχή ως προς την Παράμετρο 2, δηλ., επιλέγουν την Παράμετρο 2. Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε περιβάλλον που μιλιέται η Αγγλική, αρκετά νωρίς, επιλέγουν την Παράμετρο 1. Το πώς ακριβώς γίνεται η ρύθμιση ως προς την συγκεκριμένη παράμετρο, έχει αποτελέσει θέμα μεγάλης επιστημονικής αντιπαράθεσης, και ένα κλασσικό άρθρο για τη ρύθμιση της συγκεκριμένης Παραμέτρου είναι αυτό της Valian (1990). 1.2 Ιδιότητες της Γραμματικής Είπαμε ότι στόχος της Γενετικής Σύνταξης είναι να ανακαλύψει και να διατυπώσει τους κανόνες που διέπουν τον συντακτικό τομέα της ανθρώπινης γλώσσας. Στη διαδικασία αυτή, όπως και στη διαδικασία διατύπωσης οποιωνδήποτε κανόνων της γλώσσας, θα πρέπει, σύμφωνα με τη Γενετική Γλωσσολογία, να φροντίζουμε ώστε οι κανόνες να πληρούν κάποιες «προδιαγραφές». Αυτές οι προδιαγραφές εκφράζονται μέσα από τις τρεις ιδιότητες που ακολουθούν: α) την ιδιότητα της παρατηρητικής επάρκειας, β) την ιδιότητα της περιγραφικής επάρκειας, γ) την ιδιότητα της ερμηνευτικής επάρκειας Σύμφωνα με την παρατηρητική επάρκεια (observational adequacy), οι κανόνες θα πρέπει να είναι σε θέση να διαχωρίζουν τις γραμματικές από τις αντιγραμματικές προτάσεις. Σύμφωνα με την περιγραφική επάρκεια (descriptive adequacy), οι κανόνες πρέπει να είναι σε θέση να εξηγούν γιατί οι γραμματικές προτάσεις είναι γραμματικές και οι αντιγραμματικές είναι αντιγραμματικές. Τέλος, σύμφωνα με την 3

20 ερμηνευτική επάρκεια (explanatory adequacy) οι κανόνες θα πρέπει να είναι εύλογοι προς μάθηση από το παιδί. Με άλλα λόγια, με βάση αυτήν την ιδιότητα οι κανόνες θα πρέπει να είναι σε θέση να απαντούν γιατί το παιδί δημιουργεί τη γραμματική που δημιουργεί μέσα από τα γλωσσικά δεδομένα που δέχεται από το περιβάλλον του, αντί να δημιουργήσει κάποια άλλη. Γιατί δηλαδή επιλέγει ένα συγκεκριμένο κανόνα, αντί για κάποιον άλλο, και τι κάνει αυτόν τον κανόνα πιο εύλογο ή πιο εύκολο. Η τελευταία ιδιότητα αποτελεί θεμελιώδη συμβολή της Γενετικής Γλωσσολογίας στη μελέτη της Γλώσσας, και έναν από τους πιο σημαντικούς λόγους για τον οποίο χρησιμοποιούμε αυτό το γλωσσολογικό μοντέλο σε πολλές σχετικές μελέτες αλλά και σε αυτό εδώ το βιβλίο: το συγκεκριμένο γλωσσολογικό μοντέλο δεν ενδιαφέρεται μόνο να περιγράψει και να διατυπώσει τους κανόνες της γλώσσας, αλλά και να λάβει υπόψη του και τον τρόπο με τον οποίο ενσωματώνει τους κανόνες ο φυσικός ομιλητής, καθώς και πώς επιλέγει μέσα από εναλλακτικούς πιθανούς κανόνες. Λίγο-πολύ οι ίδιες ανησυχίες απασχολούν, ή θεωρούμε ότι πρέπει να απασχολούν, και τη μελέτη των γλωσσικών διαταραχών, τόσο ως προς την κατανόηση, όσο και ως προς την αντιμετώπισή τους. Συχνά στην προσπάθειά αντιμετώπισης των γλωσσικών διαταραχών η έμφαση δίνεται στο δεύτερο παράγοντα, δηλ. στον ομιλητή και στο πώς πρέπει να αντιμετωπιστεί το γλωσσικό του πρόβλημα. Θεωρούμε όμως ότι θα πρέπει να μας απασχολεί, εξίσου σοβαρά ίσως, και το ποιους κανόνες θα πρέπει να περιμένουμε να ξέρει ο φυσικός ομιλητής, κάτι που κατά τη γνώμη μου συχνά παραμελείται. Αντίστοιχα, στη Γενετική Σύνταξη, παρότι συχνά διατυπώνονται οι πλέον λεπτομερείς και άρτιοι κανόνες για την περιγραφή και κατανόηση μιας σειράς γλωσσικών φαινομένων, παραμελείται συχνά η ανθρώπινη διάσταση, το πώς δηλαδή, τα ευρήματα και οι κανόνες που διατυπώνονται συμβαδίζουν με την αρχή της ερμηνευτικής επάρκειας. Σε κάθε περίπτωση, το γεγονός και μόνο ότι η αρχή της ερμηνευτικής επάρκειας περιλαμβάνεται στις βασικές διακηρύξεις της Γενετικής Γλωσσολογίας, κάνει την επιλογή της ως την πλέον κατάλληλη για την πρωταρχική επιδίωξη αυτού του βιβλίου, δηλ., τη μελέτη και την κατανόηση του συντακτικού τομέα της γλώσσας στην περίπτωση των γλωσσικών διαταραχών. 2 Συντακτικές Κατηγορίες Οι λέξεις, ή οι ομάδες λέξεων που φτιάχνουν μια πρόταση δεν είναι όλες του ίδιου τύπου. Χωρίζονται σε διάφορες συντακτικές, ή αλλιώς, γραμματικές, κατηγορίες. Είναι τα παλιά, γνωστά, μέρη του λόγου τα οποία για την παραδοσιακή γραμματική είναι κατηγορίες όπως: ρήμα, ουσιαστικό, επίθετο, άρθρο, πρόθεση, επίρρημα, κλπ. Η ύπαρξη αυτών των κατηγοριών χαρακτηρίζει όλες τις γλώσσες του κόσμου, αποτελεί δηλαδή στοιχείο της Καθολικής Γραμματικής. Πώς θα μπορούσαμε να ορίσουμε όμως την έννοια της συντακτικής, κατηγορίας; Ένας αρκετά ακριβής τρόπος ορισμού της είναι ότι συνιστά ένα σύνολο γλωσσικών εκφράσεων που έχουν κοινά γραμματικά χαρακτηριστικά. Τα Ρήματα, για παράδειγμα, εμφανίζουν τα κοινά γραμματικά χαρακτηριστικά του Προσώπου, του Αριθμού, του Χρόνου και της Έγκλισης. Τα Ουσιαστικά, τα οποία εδώ αποκαλούμε Ονόματα, εμφανίζουν τα χαρακτηριστικά του Γένους, του Αριθμού και της Πτώσης, και εισάγονται από άρθρο. Να επισημάνουμε ότι αυτά στα οποία αναφερθήκαμε ως γραμματικά χαρακτηριστικά στα δύο προηγούμενα παραδείγματα πραγματώνονται ως μορφολογικά χαρακτηριστικά, υποδεικνύοντας άλλη μία περίπτωση άμεσης σχέσης ανάμεσα στη σύνταξη και τη μορφολογία. Με βάση λοιπόν τα παραπάνω χαρακτηριστικά, σε μια πρόταση όπως η (4), οι λέξεις «Γιάννης» και «Μαρία» είναι Ονόματα, η λέξη «φύγει» είναι (κύριο) Ρήμα, η λέξη «είχε» είναι (βοηθητικό) Ρήμα και η λέξη «μετά» είναι Πρόθεση. (4) Ο Γιάννης είχε φύγει μετά τη Μαρία. Παρόλα αυτά, τα μορφολογικά κριτήρια από μόνα τους δεν είναι πάντα αρκετά για να αποφανθούμε σε ποιες γραμματικές κατηγορίες ανήκουν οι λέξεις. Αυτό γίνεται περισσότερο εμφανές: α) στις γλώσσες που δεν έχουν πλούσια μορφολογία, αλλά και 4

21 β) στις γλώσσες με πλούσια μορφολογία, όταν πρόκειται για κάποιες γλωσσικές εκφράσεις/λέξεις που τυχαίνει να μην έχουν κλιτική μορφολογία. Αρχίζοντας με τη δεύτερη περίπτωση, δείτε τις παρακάτω δύο προτάσεις της Ελληνικής, μιας γλώσσας που είναι ιδιαίτερα πλούσια μορφολογικά. Είναι δύσκολο να ισχυριστούμε ότι η έκφραση επάνω ανήκει στην ίδια κατηγορία και στις δύο προτάσεις, και η αδιαφανής έως ανύπαρκτη μορφολογία της δεν μας βοηθάει να αποφασίσουμε: (5) Ο Γιάννης έτρεξε επάνω. (6) Ο Γιάννης ακούμπησε το βιβλίο επάνω της. Έτσι, ενώ στην πρόταση (5) το «επάνω» είναι αναμφισβήτητα (τοπικό) Επίρρημα, στην πρόταση (6) δεν μπορεί να θεωρηθεί Επίρρημα, αφού τα επιρρήματα δεν παίρνουν αντικείμενο. Καταλήγουμε λοιπόν ότι στην πρόταση (6), το «επάνω» θα πρέπει να θεωρηθεί Πρόθεση, ακριβώς επειδή έχει αντικείμενο. Αυτό βέβαια είναι κάτι που αρκετοί θα το δεχτούν με δυσκολία, αν και χωρίς καλά επιχειρήματα, απλά και μόνο επειδή είναι επηρεασμένοι από την παραδοσιακή γραμματική του σχολείου. Προκειμένου να αποφασίσουμε σε ποια συντακτική κατηγορία ανήκει μία γλωσσική έκφραση σε τέτοιες περιπτώσεις, δηλ. σε περιπτώσεις που δεν βοηθάει η μορφολογία, επιστρατεύουμε τα συντακτικά κριτήρια, δηλ. τη θέση που καταλαμβάνει η έκφραση μέσα στην πρόταση. Αυτό ακριβώς κάναμε με τις προτάσεις (5) και (6): παρότι η Ελληνική είναι μία γλώσσα με πλούσια μορφολογία, στη συγκεκριμένη περίπτωση η μορφολογία δεν μας βοήθησε να καταλήξουμε σε ποια συντακτική κατηγορία ανήκει η λέξη «επάνω». Αυτό συνέβη επειδή η συγκεκριμένη λέξη αποτελείται από ένα και μόνο μόρφημα, το οποίο δεν δίνει κάποια ένδειξη. Άλλες εμφανείς περιπτώσεις της χρησιμότητας των συντακτικών, αντί μορφολογικών, κριτηρίων προκειμένου να αποφασίσουμε για τη συντακτική κατηγορία στην οποία ανήκει μία γλωσσική έκφραση (ή, απλά, λέξη), προέρχονται από την Αγγλική. Αυτό συμβαίνει επειδή η Αγγλική δεν έχει πλούσια μορφολογία, δηλ., η κλιτική μορφολογία των ρημάτων, ουσιαστικών και επιθέτων συχνά είναι η ίδια, και πολύ συχνά, μηδενική: (7) α. Take a guess! β. I don t think I can guess. (8) α. I had a bad cough last week. β. I think these patients cough a lot. (9) α. He looked very worried. β. He worried a lot about the exams. Δείτε ότι στα τρία παραπάνω ζεύγη προτάσεων, η ίδια λέξη ανήκει σε διαφορετική κατηγορία: στην (7α) η λέξη «guess» είναι Όνομα, αλλά στην (7β) είναι Ρήμα, στις (8α) και (8β) η λέξη «cough» είναι Όνομα και Ρήμα αντίστοιχα, και στις (9α) και (9β) η λέξη «worried» είναι Επίθετο και Ρήμα αντίστοιχα. Τι συμπεριφορά μπορούμε να περιμένουμε ότι θα έχουν τα άτομα με γλωσσικές διαταραχές ως προς λέξεις που είναι οι ίδιες φωνολογικά, αλλά ανήκουν σε διαφορετικές συντακτικές κατηγορίες; Θα περίμενε κανείς, για παράδειγμα, ότι οι αφασικοί Broca, οι οποίοι, εκτός από το ότι έχουν προβλήματα με τις λειτουργικές κατηγορίες γενικά, έχουν και προβλήματα με τα ρήματα ειδικότερα, θα δυσκολεύονται στις (β) προτάσεις των ζευγαριών (7)-(9), αλλά όχι στις (α) παρά το γεγονός ότι οι λέξεις που έχουμε συζητήσει, και που έχουν σημειωθεί με πλαγιαστά γράμματα στις προτάσεις (7)-(9), έχουν ακριβώς το ίδιο φωνολογικό περιεχόμενο. Είναι ενδιαφέρον ότι πράγματι υπάρχουν τέτοια ευρήματα, αν και από άλλες συντακτικές κατηγορίες. H Froud (2001) μελέτησε έναν αφασικό ασθενή με μητρική γλώσσα την Αγγλική, ο οποίος είχε πρόβλημα ως προς την ανάγνωση λειτουργικών κατηγοριών. Θα συζητήσουμε με λεπτομέρεια τις διαφορές μεταξύ λειτουργικών και λεξικών κατηγοριών αργότερα σε αυτό το κεφάλαιο, αλλά θεωρούμε 5

22 προς το παρόν ότι η βασική τους διαφορά είναι γνωστή. Ο ασθενής που μελέτησε η Froud, αν και κατανοούσε τη σημασία των λειτουργικών κατηγοριών, δεν μπορούσε να τις διαβάσει. Όταν έπρεπε να το κάνει, για τις ανάγκες του πειράματος, τις αντικαθιστούσε με άλλες λέξεις. Αντίθετα, δεν είχε πρόβλημα ως προς την ανάγνωση των λεξικών κατηγοριών. Η Froud λοιπόν ότι ο συγκεκριμένος ασθενής μεταχειριζόταν διαφορετικά κάποιες λέξεις που ήταν ομόηχες, αλλά ανήκαν σε διαφορετική κατηγορία, και συγκεκριμένα κάποιες τοπικές προθέσεις. Για παράδειγμα, ενώ διάβαζε τις λέξεις (10α-β) διαφορετικά από αυτό που έβλεπε, διάβαζε εκφράσεις όπως η (10γ) σωστά. Προφανώς αυτό γινόταν επειδή στην πρόταση (10γ) το «behind» είναι Όνομα, ενώ στις άλλες περιπτώσεις ήταν Πρόθεση. 5 (10) α. behind forward, β. behind the elephant the elephant, before, after, before the elephant, γ. the behind of the elephant the behind of the elephant. Τέτοια επιλεκτική συμπεριφορά ως προς τις γλωσσικές εκφράσεις και τις συντακτικές κατηγορίες που είναι οι ίδιες φωνολογικά μας δείχνει πρώτα απ όλα ότι αυτό που φαίνεται δεν είναι πάντα μόνο αυτό που είναι στη γλώσσα. Μας δείχνει επίσης ότι, αφού το φωνολογικό περιεχόμενο από μόνο του, προφανώς, δεν μπορεί να εξηγήσει τη διαφορετική συμπεριφορά των ομόηχων εκφράσεων δεδομένου ότι παραμένει αμετάβλητο κάτι άλλο θα πρέπει να είναι υπεύθυνο για τη διαφορετική συμπεριφορά. Αυτό το κάτι άλλο δεν μπορεί παρά να είναι οι συντακτικές ιδιότητες των γλωσσικών εκφράσεων, εύρημα που προβάλλει τη συμβολή της σύνταξης στην κατανόηση των γλωσσικών διαταραχών, καθώς και την ανάγκη διερεύνησης πέρα από το πώς φαίνονται τα πράγματα με πρώτη ματιά. 2.1 Είδη συντακτικών κατηγοριών Οι συντακτικές κατηγορίες χωρίζονται ως προς δύο διαστάσεις: καταρχάς, ως προς το αν είναι μόνες τους ή ακολουθούνται από κάποια άλλη λέξη (ή ομάδα λέξεων) με την οποία σχηματίζουν ένα αυτοτελές σύνολο. Ως προς αυτήν τη διάσταση, οι συντακτικές κατηγορίες χωρίζονται σε λεξικές και φραστικές κατηγορίες, ή Φράσεις. Οι συντακτικές κατηγορίες χωρίζονται επίσης ανάλογα με το ποια λειτουργία επιτελούν στην πρόταση. Ως προς αυτήν τη διάσταση χωρίζονται σε λεξικές κατηγορίες και λειτουργικές κατηγορίες Φραστικές κατηγορίες (Φράσεις) Ας εξετάσουμε τον πρώτο διαχωρισμό των συντακτικών κατηγοριών, λαμβάνοντας υπόψη την παρακάτω πρόταση: (11) Ο Γιάννης συνάντησε το κορίτσι με το καπέλο. Οι Φράσεις «ο Γιάννης» και «το κορίτσι» είναι Ονοματικές Φράσεις (ΟΦ). Η Φράση «με το καπέλο» είναι Προθετική Φράση (ΠροθΦ), η Φράση «συνάντησε το κορίτσι» είναι Ρηματική Φράση (ΡΦ), κοκ. Όλες τους είναι φραστικές κατηγορίες ή Φράσεις. Η κάθε Φράση παίρνει το όνομά της από την κατηγορία της λέξης που την εισάγει, και η οποία λέγεται Κεφαλή της αντίστοιχης Φράσης. Για παράδειγμα, η Πρόθεση «με» είναι η Κεφαλή της Προθετικής Φράσης «με το καπέλο» στην πρόταση (11), το Ρήμα «συνάντησε» είναι η Κεφαλή της Ρηματικής Φράσης «συνάντησε το κορίτσι», κλπ. Μπορούμε να ξεχωρίσουμε ποια λέξη αποτελεί την Κεφαλή κάθε Φράσης με βάση τα παρακάτω κριτήρια: (12) α. Η Κεφαλή καθορίζει την κατανομή της φράσης της οποίας είναι μέρος. β. Η Κεφαλή είναι το πιο σημαντικό στοιχείο της φράσης σημασιολογικά. Είναι προφανές ότι στην περίπτωση μίας Ρηματικής Φράσης δεν χρειάζεται απαραίτητα να επικαλεστούμε αυτά τα κριτήρια, επειδή βλέποντας μία Φράση που περιέχει Ρήμα είναι εύκολο να πούμε ποια είναι η Κεφαλή της. Με άλλα λόγια, είναι εύκολο να πούμε ότι η γλωσσική έκφραση «συνάντησε το κορίτσι» είναι ΡΦ, και η Κεφαλή της είναι το Ρήμα «συνάντησε». Τα κριτήρια (12) είναι πολύ πιο χρήσιμα για τον 6

23 εντοπισμό της Κεφαλής μίας Φράσης όταν η Φράση αποτελείται από ίδιες συντακτικές κατηγορίες. Δείτε για παράδειγμα τις παρακάτω Φράσεις που είναι και οι δύο Ονοματικές Φράσεις, (13). Πώς βρίσκουμε ποιο από τα δύο Ονόματα (=ουσιαστικά) που τις αποτελούν («δαμαστής» - «λιοντάρια» και «πλατείες» - «Πάτρα» αντίστοιχα) είναι η Κεφαλή της κάθε Φράσης; (13) α. Ο δαμαστής των λιονταριών β. Οι πλατείες της Πάτρας Σε αυτήν την περίπτωση το κριτήριο της κατανομής (12α) είναι ιδιαίτερα χρήσιμο. Βλέπουμε πως όταν η κάθε μία από αυτές τις Ονοματικές Φράσεις είναι σε θέση υποκειμένου, το ρήμα της πρότασης συμφωνεί ως προς τον αριθμό με το πρώτο Όνομα, όχι με το δεύτερο, (14). (14) α. Ο δαμαστής των λιονταριών κατάγεται/*κατάγονται από την Καλαμάτα. β. Οι πλατείες της Πάτρας σκουπίζονται/*σκουπίζεται συχνά Όταν πάλι οι παραπάνω Φράσεις είναι σε θέση αντικειμένου, θέση η οποία συνήθως δέχεται αιτιατική πτώση, μόνο το πρώτο Όνομα φέρει αιτιατική πτώση (ενώ η πτώση του δεύτερου δεν αλλάζει). (15) α. Γνώρισα τον δαμαστή των λιονταριών. β. Επισκέφτηκα τις πλατείες της Πάτρας Βλέπουμε λοιπόν ότι και στις δύο προηγούμενες περιπτώσεις Ονοματικών Φράσεων, το Όνομα που αλλάζει χαρακτηριστικά ανάλογα με την κατανομή του, είναι το πρώτο. Συνεπώς, το πρώτο Όνομα είναι η Κεφαλή της Ονοματικής Φράσης που αποτελείται από δύο Ονόματα. Θα μπορούσαμε να φανταστούμε μια Φράση που έχει Κεφαλή αλλά όχι συμπλήρωμα. Η Ρηματική Φράση στην πρόταση (16), για παράδειγμα, αποτελείται μόνο από την Κεφαλή, δηλαδή το Ρήμα «κολυμπάει». (16) Η Μαρία κολυμπάει. Παρότι μπορεί να υπάρξει Φράση με Κεφαλή, αλλά χωρίς Συμπλήρωμα, όπως η παραπάνω Ρηματική Φράση, δεν μπορεί να υπάρξει Συμπλήρωμα χωρίς Κεφαλή. Το αν η Κεφαλή προηγείται ή ακολουθεί τη Φράση Συμπλήρωμα διαφέρει από γλώσσα σε γλώσσα, αλλά σε γενικές γραμμές, δεν υπάρχουν διαφοροποιήσεις μέσα στην ίδια γλώσσα. Στην Ελληνική, για παράδειγμα, το Ρήμα είναι στην αρχή, δηλαδή, στα αριστερά, της Ρηματικής Φράσης, (18) και (20α), και η Πρόθεση είναι στην αρχή της Προθετικής Φράσης, (19) και (20β). (17) Ο Γιώργος διαβάζει ένα βιβλίο. (18) ΡΦ: διαβάζει ένα βιβλίο [Ρ ΟΦ] (19) Η Μαρία δουλεύει στην Αθήνα. (20) α. ΡΦ: δουλεύει στην Αθήνα. [Ρ ΠροθΦ] β. ΠροθΦ: στην Αθήνα [Προθ ΟΦ] Στα Τούρκικα συμβαίνει το αντίθετο, το ίδιο και στα Βασκικά. Για την ακρίβεια, το ίδιο συμβαίνει και σε πολλές άλλες γλώσσες, αλλά αναφέρουμε αυτές τις δύο επειδή είναι οι πιο κοντινές μας γεωγραφικά. Τα παρακάτω παραδείγματα είναι από τα Τούρκικα και βλέπουμε ότι το Ρήμα είναι στα δεξιά της Ρηματικής Φράσης, (22) και (24α), και η Πρόθεση είναι στα δεξιά της Προθετικής Φράσης, (24β). 7

24 (21) Elif kitabi okuyo Ελήφ βιβλίο διαβάζει Η Ελήφ διαβάζει το βιβλίο. (22) ΡΦ: βιβλίο διαβάζει [ΟΦ Ρ] (23) Ahmet Antalya da çalişiyor Αχμέτ Ατάλεια-σε δουλεύει Ο Αχμέτ δουλεύει στην Ατάλεια. (24) α. ΡΦ: Αττάλεια-σε δουλεύει [ΠροθΦ Ρ] β. ΠροθΦ: Αττάλεια-σε [ΟΦ Προθ] Η θέση της Κεφαλής μέσα στη Φράση, αν δηλαδή η Κεφαλή είναι αριστερά ή δεξιά από το συμπλήρωμά της, αποτελεί μια ακόμη από τις Παραμέτρους της Γενετικής Σύνταξης, την Παράμετρο της Κεφαλής (Head Parameter). Θεωρούμε λοιπόν ότι υπάρχει η Καθολική Αρχή σύμφωνα με την οποία: Κάθε φράση έχει μία μόνο κεφαλή. Αυτή η Αρχή έχει τις εξής δύο Παραμέτρους: (25) α. Παράμετρος 1: Η Κεφαλή της Φράσης βρίσκεται πριν από το Συμπλήρωμά της. β. Παράμετρος 2: Η Κεφαλή της Φράσης βρίσκεται μετά από το Συμπλήρωμά της. Αυτές οι γνώσεις που έχουμε είναι μέρος της Καθολικής Γραμματικής, άρα μέρος των βιολογικών καταβολών του ανθρώπου σε σχέση με τη γλώσσα. Αυτό που κάνει ο φυσικός ομιλητής στη διαδικασία κατάκτησης της γλώσσας είναι να ρυθμίσει την αντίστοιχη παράμετρο για τη γλώσσα του, δηλ., να ανακαλύψει αν στη γλώσσα μέσα στην οποία μεγαλώνει η Κεφαλή είναι πριν ή μετά από το συμπλήρωμά της. Το πώς γίνεται κάτι τέτοιο, δηλ., ποια στοιχεία της γλώσσας βοηθούν τον φυσικό ομιλητή στη διαδικασία ρύθμισης των παραμέτρων, δεν είναι απλό θέμα, και έχει αποτελέσει αντικείμενο εκτεταμένων ερευνών, όπως αναφέραμε ήδη στην περίπτωση της Παραμέτρου του Κενού Υποκειμένου. Ας επανέλθουμε στο θέμα μας όμως, δηλαδή, το διαχωρισμό των γλωσσικών εκφράσεων σε λεξικές και φραστικές κατηγορίες, θέτοντας την ερώτηση: γιατί χρειάζεται να ξέρουμε να χωρίζουμε τις προτάσεις, ή τις γλωσσικές εκφράσεις γενικότερα, σε Φράσεις; Πρώτα απ όλα, επειδή οι λέξεις που απαρτίζουν μια πρόταση δεν τοποθετούνται τυχαία, αλλά συμμετέχουν με συγκεκριμένη δομή φτιάχνοντας τις Φράσεις. Ο συνδυασμός των Φράσεων μας δίνει την πρόταση, που είναι κι αυτή μια Φράση. Ο τομέας της Σύνταξης μελετά ακριβώς τη δομή της πρότασης και των επιμέρους Φράσεων που την αποτελούν. Γιατί όμως μας αφορά αυτή η μελέτη και αυτή η γνώση; Επειδή θα πρέπει να είμαστε σε θέση να καταλαβαίνουμε αν η γλώσσα των ατόμων με γλωσσικά ελλείμματα έχει δομή ή αποτελείται απλά από λέξεις τη μία μετά την άλλη. Θα πρέπει να ξέρουμε δηλαδή ποια σύνολα λέξεων αποτελούν Φράσεις και ποια όχι, ώστε να μπορούμε να αναλύσουμε τη γλώσσα. Εναλλακτικά, θα πρέπει να ξέρουμε κατά πόσον ο ομιλητής με γλωσσική διαταραχή μπορεί να σχηματίσει μια Ρηματική Φράση, μια Ονοματική Φράση, κλπ., γιατί αυτή η γνώση μας επιτρέπει να καταλάβουμε σε τι συνίσταται η διαταραχή του και σε ποιο βαθμό διαφέρει η γλώσσα του από την τυπική γλώσσα, δηλαδή, τη γλώσσα που δεν παρουσιάζει προβλήματα. 2.2 Λεξικές και λειτουργικές κατηγορίες Ένας ακόμη τρόπος διαχωρισμού των συντακτικών κατηγοριών είναι σε λεξικές κατηγορίες (lexical categories) και λειτουργικές κατηγορίες (functional categories). Οι λεξικές διαχωρίζονται από τις λειτουργικές κατηγορίες με βάση μία σειρά από κριτήρια, τα οποία παρουσιάζονται στη συνέχεια Σημασιολογικό φορτίο Το σημασιολογικό κριτήριο αποτελεί το πιο γνωστό κριτήριο διαχωρισμού των συντακτικών κατηγοριών σε λεξικές και λειτουργικές. Σύμφωνα με αυτό το κριτήριο οι λεξικές κατηγορίες έχουν σημασιολογικό περιεχόμενο (ή, αλλιώς, σημασιολογικό φορτίο), γι αυτό είναι γνωστές και ως λέξεις περιεχομένου 8