5o Κεφάλαιο: Μετακινήσεις Α

Transcript

1 5o Κεφάλαιο: Μετακινήσεις Α Σύνοψη Αυτό το κεφάλαιο πραγματεύεται μια σειρά από εισαγωγικές έννοιες του Μινιμαλιστικού Προγράμματος, ενός μοντέλου που αποτελεί την πιο σύγχρονη μορφή της συντακτικής θεωρίας και το οποίο έχουμε υιοθετήσει σε αυτό το βιβλίο. Δείχνει πώς η σύγχρονη συντακτική θεωρία αντιμετωπίζει τις ερωτηματικές προτάσεις και τις μετακινήσεις που εμπλέκονται στον σχηματισμό τους, καθώς και τα διάφορα είδη των ερωτηματικών Φράσεων. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η συμπεριφορά παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή καθώς και αφασικών Broca ως προς διάφορα είδη προτάσεων που περιέχουν μετακίνηση ερωτηματικής Φράσης. Το δεύτερο μέρος του κεφαλαίου παρουσιάζει το άλλο είδος προτάσεων που σχηματίζεται με τη μετακίνηση κάποιας Φράσης στον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ, αυτό των αναφορικών προτάσεων. Συνεχίζει με ευρήματα από την Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και τον αγραμματισμό ως προς αυτά τα είδη προτάσεων και αναφέρεται στις ερμηνείες που έχουν δοθεί για τις αποκλίσεις από την τυπική γλώσσα τόσο στις διαταραχές όσο και στην πρώιμη γλώσσα. Καταλήγει με την παράθεση μιας σειράς ερωτηματικών προτάσεων οι οποίες δεν επιτρέπονται από το γλωσσικό σύστημα. 1 Εισαγωγή Στο προηγούμενο Κεφάλαιο αναφερθήκαμε στις ιδιότητες της Φράσης Κλίσης και της Φράσης Συμπληρωματικού Δείκτη (ΦΣΔ), καθώς και στις επί μέρους φράσεις στις οποίες έχουν αναλυθεί. Δείξαμε ότι οι Φράσεις στις οποίες έχει αναλυθεί η Φράση Κλίσης, κυρίως η Φράση Χρόνου και η Φράση Συμφωνίας, προσέφεραν ένα πρώτο εργαλείο για την εξήγηση του επιλεκτικού ελλείμματος που έχουν οι αφασικοί Broca ως προς τη μορφολογία του Χρόνου του Ρήματος. Θα δούμε σε αυτό το Κεφάλαιο, αλλά και σε επόμενα, ότι η Φράση Χρόνου ειδικότερα έχει ιδιαίτερη σημασία και για μια σειρά από άλλα φαινόμενα που αφορούν τη δομή της πρότασης. Σχετικά με τη ΦΣΔ, o διαχωρισμός της σε επιμέρους φράσεις (Force, Fin, κλπ.) δεν έχει συνδεθεί ιδιαίτερα μέχρι τώρα με τη γλωσσική συμπεριφορά ατόμων με διαταραχές. Δεν είμαστε σίγουροι ότι αυτό συμβαίνει επειδή δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον για την κατανόηση της γλωσσικής ικανότητας πληθυσμών με διαταραχές αυτός ο διαχωρισμός είτε γιατί, όπως αναφέθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, όλη η περιοχήπαρουσιάζει εκτενή ελλείμματα, είτε γιατί σε κάποια από τα προβλήματα που εμπλέκουν αυτήν την περιοχή μπορούν να δοθούνπραγματολογικές ερμηνείες. Αναμφίβολα όμως, η ΦΣΔείναι σημαντική περιοχή της πρότασης, πρώτα απ όλα επειδή είναι περιοχή που συμμετέχει στον σχηματισμό των ερωτήσεων. Με τη σειρά τους, οι ερωτήσεις αποτελούν τομέα της γλώσσας ως προς τον οποίο έχουν ιδιαίτερα προβλήματα οι αφασικοί Broca, καθώς και άλλοι πληθυσμοί με μη τυπική γλώσσα. Στο υπόλοιπο αυτού του κεφαλαίου θα δούμε τις συντακτικές ιδιότητες αυτής της περιοχής με έμφαση στο πώς ακριβώς σχηματίζονται οι ερωτήσεις, αλλά και ένα άλλο είδος παρόμοιων προτάσεων, οι αναφορικές. Θα δούμε επίσης πώς σχηματίζεται μία άλλη κατηγορία προτάσεων που εμπλέκει τον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ και παρουσιάζεται ιδιαίτερα προβληματική στις διαταραχές, οι αναφορικές προτάσεις. Προηγουμένως όμως θα παραθέσουμε μία σύντομη εισαγωγή στο θεωρητικό πλαίσιο εντός του οποίου κινούμαστε, δηλ., το Μινιμαλιστικό Πρόγραμμα. 1.2 Βασικά στοιχεία του Μινιμαλισμού Η Συντακτική θεωρία στην οποία θα βασιστούμε είναι το Μινιμαλιστικό Πρόγραμμα (Chomsky 1995 και μετέπειτα). Ήδη αναφερθήκαμε σε κάποια από τα συστατικά στοιχεία του Μινιμαλιστικού Προγράμματος στο κεφάλαιο 3, ενότητα 2.2. Μερικά από αυτά τα στοιχεία επαναλαμβάνονται πιο αναλυτικά αμέσως παρακάτω, μαζί με άλλα καινούρια. 78

2 Στο Μινιμαλιστικό Πρόγραμμα (Minimalist Program) τονίζεται η διάσταση της γλώσσας ως συστήματος επικοινωνίας και συσχετισμού δύο γνωστικών συστημάτων: α) του Αρθρωτικού-Αντιληπτικού (Articulatory-Perceptual) και β) του Εννοιολογικού-Προθετικού (Conceptual-Intentional). Η γλώσσα λοιπόν θεωρείται μηχανισμός που επιλέγει στοιχεία από το Λεξικό και παράγει δομικές περιγραφές, ή αλλιώς, δομές, οι οποίες γίνονται αντιληπτές και ερμηνεύονται από τα παρακάτω δύο γνωστικά συστήματα αντίστοιχα. α) τη Φωνητική Δομή (Phonetic Form) και β) τη Λογική Δομή (Logical Form) Είναι προφανές ότι σ αυτό το βιβλίο θα ασχοληθούμε με το Εννοιολογικό-Προθετικό σύστημα (ή, αλλιώς, τη Λογική Δομή), το σύστημα δηλαδή που ερμηνεύει τις δομές που εκφέρονται. Ας προχωρήσουμε όμως σε μερικά ακόμη από τα βασικά στοιχεία του Μινιμαλιστικού Προγράμματος: 1. Οι Φράσεις και, συνεπώς, και οι προτάσεις είναι αποτέλεσμα: α. συγχώνευσης/συνένωσης (Merge) ή β. μετακίνησης (Move) 2. Υιοθετείται το σχήμα του Χ Μιλήσαμε για το σχήμα του Χ στο 3 ο κεφάλαιο. Η σχέση Κεφαλή Συμπλήρωμα (Head Complement) συνδέεται με τις θεματικές σχέσεις, δηλαδή, η Κεφαλή, μέσα από τις θεματικές της ιδιότητες, επιλέγει το συμπλήρωμά της. Η σχέση Κεφαλή Χαρακτηριστής (Head Specifier) συνδέεται με τη συμφωνία (ταίριασμα) των μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών των διαφόρων στοιχείων που συμμετέχουν στις δομές. 3. Τόσο οι λεξικές όσο και οι λειτουργικές κατηγορίες κάνουν συστηματική χρήση των (μορφο)συντακτικών χαρακτηριστικών (βλέπε κεφάλαιο 3, ενότητα 2.2). Τέτοια χαρακτηριστικά είναι το Γένος, ο Αριθμός, η Πτώση, ο Χρόνος, η Έγκλιση, το Πρόσωπο κλπ., και χωρίζονται σε: α. ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά (interpretable) β. μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά (uninterpretable). Συμβολίζουμε τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά με [u], από το πρώτο γράμμα της λέξης uninterpretable, που σημαίνει μη ερμηνεύσιμα. Τα συντακτικά χαρακτηριστικά χωρίζονται επίσης σε: α. ισχυρά (strong) [τα συμβολίζουμε με: *] β. ασθενή (weak) Δεν έχουμε μιλήσει ακόμη για τον διαχωρισμό σε ισχυρά και ασθενή μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά και θα το κάνουμε αμέσως πιο κάτω. Έχουμε πει όμως ότι τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά πρέπει να ταιριάξουν για να επαληθευτούν με άλλα ερμηνεύσιμα, έτσι ώστε να ερμηνευτούν στη Λογική Δομή. Τα ισχυρά χαρακτηριστικά που χρειάζεται να επαληθευτούν επειδή είναι μη ερμηνεύσιμα, επαληθεύονται μέσα από τοπική σχέση με τα αντίστοιχα ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά άλλου στοιχείου. Το μέσα από τοπική σχέση σημαίνει ότι αν τα δύο στοιχεία των οποίων τα χαρακτηριστικά πρέπει να ταιριάξουν για να επαληθευτούν δεν βρίσκονται κοντά μέσα στην πρόταση, το ένα από τα δύο πρέπει να μετακινηθεί ώστε να βρεθούν κοντά. Όπως θα δούμε, αυτό συμβαίνει με τα ερωτηματικά χαρακτηριστικά του ΣΔ, τα οποία σε κάποιες γλώσσες είναι ισχυρά, γι αυτό και η ερωτηματική φράση μετακινείται κοντά του, δηλ., στον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ. Τα ασθενή μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά δεν χρειάζεται να ταιριάξουν με άλλα σε τοπική σχέση, γι αυτό και δεν προκαλούν μετακίνηση. Να διευκρινίσουμε ότι τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά πρέπει πάντα να ταιριάξουν με κάποια αντίστοιχα ερμηνεύσιμα, ώστε να διαγραφούν στη Λογική Δομή. Απλώς, επειδή είναι ασθενή το ταίριασμα μπορεί να γίνει και από απόσταση. 79

3 Συμπερασματικά, η διαφοροποίηση ανάμεσα σε ερμηνεύσιμα και μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά έχει σημασία ως προς το ότι τα δεύτερα πρέπει να συμφωνήσουν με άλλα του ίδιου τύπου, ώστε να διαγραφούν πριν εισέλθουν στη Λογική Δομή. Η διαφοροποίηση ανάμεσα σε ισχυρά και ασθενή χαρακτηριστικά έχει σημασία για το ότι τα πρώτα, όταν είναι μη ερμηνεύσιμα, θα πρέπει να ταιριάξουν με άλλα σε τοπική σχέση και με αυτόν τον τρόπο προκαλείται μετακίνηση της μίας από τις γλωσσικές εκφράσεις που τα έχει. 4. Οι λειτουργικές κατηγορίες: α. είναι φορείς (μορφο)συντακτικών χαρακτηριστικών, όπως και οι λεξικές β. αποτελούν το πεδίο στο οποίο οι λεξικές κατηγορίες επαληθεύουν τα χαρακτηριστικά τους. Αν ταιριάζουν, η δομή, δηλ., η γλωσσική έκφραση ή πρόταση, συγκλίνει (converges) και είναι γραμματική, αν όχι, καταρρέει (crashes) και είναι αντιγραμματική. Ένας από τους λόγους για τους οποίους αναφέραμε τα παραπάνω είναι για να εξηγήσουμε τον τρόπο με τον οποίο θα αναλύσουμε τις ερωτήσεις μερικής άγνοιας (wh- questions), καθώς και τις πολύ συγγενείς τους αναφορικές προτάσεις. Επίσης, τα συστατικά του Μινιμαλιστικού Προγράμματος που εκθέσαμε παραπάνω θα χρησιμοποιηθούν και σε θέματαπου θα συζητήσουμε στα επόμενα κεφάλαια. Τέλος, ένας άλλος λόγος για τον οποίο αναφερθήκαμε στις βασικές αρχές του Μινιμαλιστικού Προγράμματος είναι επειδή θεωρούμε ότι πρέπει να είμαστε ενημερωμένοι ως προς τις σύγχρονες εξελίξεις της θεωρίας, ώστε να μπορούμε να τις χρησιμοποιούμε για την επίτευξη των στόχων μας, δηλ., τον εντοπισμό και την κατανόηση των γλωσσικών ελλειμμάτων. Κάτι που θα πρέπει να έχουμε στον νου μας είναι πως όλα τα προηγούμενα αποτελούν εξελίξεις της γλωσσολογικής θεωρίας στην προσπάθεια κατανόησης της δομής της γλώσσας. Συνεπώς, και στον βαθμό που οι θεωρητικές εξελίξεις είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, περιμένουμε να είναι σε θέση να εξηγήσουν και χαρακτηριστικά της διαταραγμένης γλώσσας τα οποία, με τη σειρά τους, μπορούν να οδηγήσουν τόσο σε καλύτερη διάγνωση όσο και καλύτερη θεραπεία. Από την άλλη πλευρά, η μελέτη των διαταραχών είναι συχνά σε θέση να προσφέρει χρήσιμες πληροφορίες και ως προς τη δομή της φυσιολογικής γλώσσας, ακριβώς επειδή τα ελλείμματα είναι επιλεκτικά στις διαταραχές, με τρόπο που δεν είναι στη φυσιολογική γλώσσα για τον απλό λόγο ότι δεν υπάρχουν. 2 Ερωτηματικές Προτάσεις μερικής άγνοιας Οι ερωτήσεις μερικής άγνοιας είναι ερωτήσεις όπως αυτές στο (1), σε αντίθεση με τις ερωτήσεις ολικής άγνοιας στο (2). Τα λεξικά στοιχεία που συμμετέχουν στις ερωτήσεις μερικής άγνοιας στην Ελληνική αρχίζουν με τον φθόγγο π-: «ποιος», «που», «πότε», κλπ. (1) α. Ποιος ήρθε; β. Πού πας; γ. Πότε θα φύγεις; κλπ. (2) α. Ήρθε ο Κώστας; β. Έφαγες το σάντουιτς; Από τις ερωτηματικές λέξεις της Ελληνικής εξαιρείται το «τι», ως προς το ότι δεν αρχίζει με π-, κάτι που συμβαίνει και σε άλλες γλώσσες. Ο παρακάτω πίνακας δείχνει ότι και σε άλλες γλώσσες οι ερωτηματικές φράσεις αρχίζουν με τον ίδιο φθόγγο. Αυτός ο φθόγγος μπορεί να διαφέρει από γλώσσα σε γλώσσα, και συχνά υπάρχει η εξαίρεση μίας ερωτηματικής φράσης, όπως το «τι» στην Ελληνική, το «dónde»στην 80

4 Ισπανική, κλπ. Μετά από τα παραπάνω, μπορεί να καταλάβει κανείς γιατί οι ερωτήσεις μερικής άγνοιας λέγονται wh-questions στα Αγγλικά. Αγγλική who what where when Ισπανική quién qué dónde cuándo Τούρκικη kim ne nerede ne zaman Αλβανική kush cfarë ku Kur Όλες αυτές οι γλωσσικές εκφράσεις έχουν κοινή ερμηνεία, την ερμηνεία του ερωτηματικού ποσοδείκτη. Δηλαδή, οι προτάσεις (3)-(5) έχουν τις παραφράσεις που σημειώνουμε κάτω από την κάθε μία: (3) Ποιος έφαγε το γλυκό; Για ποιόν x, όπου x είναι άνθρωπος, ισχύει ότι ο x έκανε αυτό; (4) Πότε έφαγες το γλυκό; Για ποιο x, όπου x είναι χρονικό σημείο, ισχύει ότι έφαγες το γλυκό στο χρόνο x; (5) Τι έφαγες; Για ποιο x, όπου x είναι κάποιο πράγμα, ισχύει ότι έφαγες το x; Θεωρούμε ότι όλες αυτές οι ερωτηματικές φράσεις έχουν ένα κοινό (μορφο)συντακτικό χαρακτηριστικό, που το ονομάζουμε [ερ], (και στην Αγγλική [wh]). Είναι σαφές ότι δεν έχουν όλες οι Ελληνικές λέξεις που αρχίζουν από π- την ίδια ερμηνεία, δηλ., δεν είναι όλες οι Ελληνικές λέξεις που αρχίζουν από π- ερωτηματικές λέξεις. Συνεπώς, το χαρακτηριστικό αυτό δεν είναι φωνολογικό, αλλά μορφοσυντακτικό. Μία βασική παραδοχή από την οποία ξεκινάμε είναι ότι οι ερωτηματικές φράσεις που απαντώνται στην αρχή της πρότασης, στην Ελληνική, αλλά και σε άλλες γλώσσες, έχουν μετακινηθεί εκεί από κάποιο άλλο σημείο της πρότασης. Υπάρχουν συγκεκριμένα επιχειρήματα που αποδεικνύουν αυτήντην παραδοχή, και είναι τα εξής: α) η πτώση της ερωτηματικής φράσης β) η συμφωνία της ερωτηματικής φράσης με το ρήμα Δείτε καταρχάς την πρόταση (6). Η πτώση της ερωτηματικής φράσης «ποιον» είναι αιτιατική. Αυτό σημαίνει ότι η αιτιατική πτώση δεν μπορεί παρά να προέρχεται από το Pήμα, αφού το ρήμα είναι αυτό που δίνει αιτιατική πτώση (στο αντικείμενό του). Το αντικείμενο ακολουθεί το Pήμα στην Ελληνική. Αφού το «ποιον» βρίσκεται στην αρχή της πρότασης, σημαίνει έχει ξεκινήσει από το σημείο στο οποίο βρίσκεται το ίχνος του, t, δηλ., από κάποιο σημείο μετά από το ρήμα (και έχει μετακινηθεί στην αρχή της πρότασης). (6) Ποιον ι είδες t ι; 1 Δείτε τώρα την πρόταση (7). Βλέπουμε ότι η ερωτηματική φράση «ποιοι άνδρες» είναι πληθυντικού αριθμού αλλά το ρήμα «είπες» ενικού. Στη δευτερεύουσα πρόταση όμως υπάρχει ένα ρήμα πληθυντικού αριθμού που φαίνεται να ταιριάζει και θεματικά με τη φράση«ποιοι άνδρες». Πρόκειται για το ρήμα «θαυμάζουν». Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι το «ποιοι άνδρες» ξεκίνησε από τη θέση στην οποία τώρα υπάρχει το ίχνος, δηλ., τη θέση του υποκειμένου της εξαρτημένης πρότασης, και μετακινήθηκε ως την αρχή της κύριας πρότασης. (7) Ποιοι ι άνδρες είπες ότι t ι θαυμάζουν τη Μαρία; 81

5 Αυτά είναι δύο απλά αλλά πειστικά επιχειρήματα για το ότι οι ερωτηματικές φράσεις που βρίσκονται στην αρχή των πολύ γνωστών μας ερωτηματικών προτάσεων δεν ήταν πάντα εκεί, αλλά έχουν ξεκινήσει από ένα άλλο σημείο της πρότασης και έχουν μετακινηθεί εκεί που τα βλέπουμε. Η γενικά αποδεκτή αντίληψη είναι ότι ξεκινούν από τη θέση στην οποία τους αποδίδεται θεματικός ρόλος (βλέπε 2 ο κεφάλαιο). Θα δούμε βέβαια ότι υπάρχουν γλώσσες στις οποίες οι ερωτηματικές φράσεις δεν μετακινούνται ποτέ ως την αρχή της πρότασης, αλλά πρώτα, στις αμέσως επόμενες ενότητες, θα μιλήσουμε γι αυτές τις γλώσσες στις οποίες οι ερωτηματικές φράσεις μετακινούνται, όπως τα Ελληνικά και τα Αγγλικά. 2.1 Απλές/κοντινές Ερωτήσεις Αφού δείξαμε ότι οι ερωτηματικές φράσεις στην αρχή μιας πρότασης έχουν μετακινηθεί εκεί από κάποιο άλλο σημείο της πρότασης, το ερώτημα που προκύπτει είναι γιατί βρέθηκαν στην αρχή της πρότασης και πώς; Το πώς έχει μεγαλύτερη σημασία για την επόμενη ενότητα, γι αυτό και θα μας απασχολήσει εκεί. Να επισημάνουμε εδώ όμως ότι είναι σημαντικό να δώσουμε απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα, επειδή οι ερωτηματικές προτάσεις είναι προτάσεις που δυσκολεύουν, με διάφορους τρόπους, μια σειρά από ομάδες με γλωσσικές διαταραχές (ΕΓΔ, αγραμματισμό, κλπ.). Έχουν δοθεί διάφορες εξηγήσεις γι αυτές τις δυσκολίες, τις οποίες βοηθάει να ξέρουμε, όπως επίσης βοηθάει να ξέρουμε και ποια ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Θεωρούμε λοιπόν καταρχάς ότι οι Συμπληρωματικοί Δείκτες (ΣΔ) των ερωτηματικών προτάσεων φέρουν ένα ερωτηματικό χαρακτηριστικό που το συμβολίζουμε ως [ερ], από τη λέξη ερωτηματικό. Αυτό το χαρακτηριστικό είναι μη ερμηνεύσιμο στον ΣΔ. Ως εκ τούτου, ο ΣΔ χρειάζεται να ταιριάξει με ένα άλλο στοιχείο που να έχει το ίδιο χαρακτηριστικό, το οποίο όμως είναι ερμηνεύσιμο, έτσι ώστε να διαγραφεί πριν εισέλθει στη Λογική Δομή. Μπορούμε να φανταστούμε εύκολα ότι οι ερωτηματικές φράσεις, όπως «ποιος», «τι», «πότε», «τι φαγητό», «ποιος καθηγητής», κλπ., έχουν επίσης ένα [ερ] χαρακτηριστικό, το οποίο είναι ερμηνεύσιμο. Μπορούμε να πειστούμε εύκολα νομίζω ότι το [ερ] χαρακτηριστικό είναι ερμηνεύσιμο σε αυτές τις Φράσεις από το γεγονός ότι η ίδια η υπόσταση αυτών των φράσεων συνίσταται ακριβώς στο ότι είναι ερωτηματικές. Μια άλλη ιδιότητα του [ερ] χαρακτηριστικού του ΣΔ της Ελληνικής, καθώς και άλλων γλωσσών, είναι ότι είναι ισχυρό. Αυτό σημαίνει ότι το στοιχείο με το οποίο πρέπει να ταιριάξει ώστε να διαγραφεί πρέπει να είναι πολύ κοντά του μέσα στην πρόταση. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει ότι αν η ερωτηματική Φράση δεν είναι ήδη κοντά στον ΣΔ, πρέπει να μετακινηθεί ως εκεί (στη μόνη κατάλληλη θέση, δηλ., στον Χαρακτηριστή του). Ως αποτέλεσμα των παραπάνω λοιπόν, η ΟΦ με [ερ] χαρακτηριστικά, δηλ., η ερωτηματική Φράση «ποιον» στη συγκεκριμένη περίπτωση, μετακινείται στον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ και τα χαρακτηριστικά της επαληθεύουν αυτά του ΣΔ, τα οποία και διαγράφονται. Έτσι, η πρόταση εισέρχεται στη Λογική Δομή χωρίς μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά και είναι γραμματική. (8) Συνοπτικά, ο ΣΔ των ερωτηματικών προτάσεων έχει ένα ερωτηματικόμορφοσυντακτικό χαρακτηριστικό το οποίο είναι μη ερμηνεύσιμο και το συμβολίζουμε ως [uερ]. Ως εκ τούτου, χρειάζεται να ταιριάξει με ένα στοιχείο που να έχει επίσης ένα [ερ] χαρακτηριστικό, αλλά να είναι ερμηνεύσιμο. Αυτό το χαρακτηριστικό το έχουν οι ερωτηματικές φράσεις «ποιος», «τι», κλπ. Αυτό ισχύει για όλες τις γλώσσες, δηλ., σε όλες τις γλώσσες στις ερωτήσεις ολικής άγνοιας ο ΣΔ έχει ερωτηματικά χαρακτηριστικά, τα οποία είναι ερμηνεύσιμα και πρέπει να επαληθευτούν. Οι ερωτηματικές φράσεις τα επαληθεύουν γιατί έχουν επίσης ερωτηματικά χαρακτηριστικά, τα οποία όμως είναι ερμηνεύσιμα. 82

6 Όταν το ερωτηματικό χαρακτηριστικό του ΣΔ είναι ισχυρό, το ταίριασμα και η επαλήθευση πρέπει να γίνουν τοπικά, γι αυτό και η ερωτηματική φράση μετακινείται στον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ, δηλ., στην αρχή της πρότασης. Αυτό όμως δεν ισχύει για όλες τις γλώσσες, δηλ., δεν έχουν οι ΣΔ όλων των γλωσσών ισχυρά ερωτηματικά χαρακτηριστικά. Αυτό θα μας απασχολήσει στην ενότητα 2.3 αυτού του κεφαλαίου. Ας δούμε όμως μία πραγματική ερώτηση στην Ελληνική, όπως αυτή στην πρόταση (9): (9) Τι έφαγε ο Γιάννης; Βλέπουμε καταρχάς στο δέντρο (10) που την αναπαριστά ότι το αντικείμενο «το παγωτό» μετακινείται με την μορφή της ερωτηματικής Φράσης «τι»στον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ. Παρατηρούμε ότι τα πράγματα δεν είναι δυνατόν να σταματούν εδώ όμως γιατί η πρόταση που προκύπτει μετά από αυτή τη μετακίνηση είναι η πρόταση που διαβάζουμε από τα τερματικά του δένδρου, δηλ., η πρόταση: «Τι ο Γιάννης έφαγε»; Προφανώς αυτή δεν είναι η πρόταση (9) που θέλουμε να αναπαραστήσουμε, εκτός του ότι είναι και αντιγραμματική. Τι ακριβώς συμβαίνει λοιπόν; (10) * Τι ο Γιάννης έφαγε. Η συντακτική θεωρία πιστεύει ότι ο ερωτηματικός ΣΔ της Αγγλικής, δηλαδή, ο ΣΔ με ερωτηματικά χαρακτηριστικά, είναι μορφολογικά εξαρτώμενο επίθημα, κάτι σαν κλιτικό δηλαδή, το οποίο δεν έχει φωνολογικό περιεχόμενο, γι αυτό και δεν το βλέπουμε. Επειδή όμως είναι επίθημα χρειάζεται να προσαρτηθεί σε κάποιο άλλο στοιχείο. Γι αυτό τον λόγο το Ρήμα της πρότασης μετακινείται στον ΣΔ, για να προσφέρει δηλ., στον ΣΔ τη δυνατότητα να προσαρτηθεί σε αυτό. Αποτέλεσμα της μετακίνησης του Ρήματος στον ΣΔ, την οποία βλέπουμε στο δένδρο (11), είναι το Υποκείμενο της πρότασης να βρίσκεται μετά από το Ρήμα και να παίρνουμε τελικά την πρόταση (9), δηλ.,«τι έφαγε ο Γιάννης». 2 83

7 (11) Τι έφαγε ο Γιάννης; Να προσθέσουμε ότι ακόμη και στην περίπτωση που έχουμε μετακίνηση ερωτηματικής Φράσης υποκειμένου, π.χ., «ποιος έφαγε το παγωτό», πάλι έχουμε μετακίνηση του Ρήματος (για την ακρίβεια του Χρόνου με το Ρήμα, όπως είπαμε στην υποσημείωση 2) μέχρι τον ΣΔ. Αυτήν τη φορά όμως η μετακίνηση δεν έχει καμία επίπτωση στη σειρά των όρων της πρότασης επειδή το υποκείμενο έχει ήδη μετακινηθεί στον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ κι έτσι εκ των πραγμάτων δεν παίρνουμε την αντιστροφή Ρήματος Υποκειμένου που βλέπουμε στην πρόταση (9). (12) Ποιος έφαγε ένα παγωτό; Σ αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφέρουμε ότι, όσον αφορά την Ελληνική, η πλειψηφία των ερευνητών δεν συμφωνούν ότι το Ρήμα μετακινείται μέχρι τον ΣΔ στις ερωτήσεις μερικής άγνοιας. Πώς προκύπτει τότε η αντιστροφή Ρήματος Υποκειμένου; Η Anagnostopoulou (1994) θεωρεί ότι το Ρήμα μετακινείται μέχρι 84

8 την Κεφαλή του Χρόνου/Κλίσης, αλλά το υποκείμενο παραμένει στον Χαρακτηριστή της ΡΦ (θέση από την οποία θεωρείται γενικά ότι ξεκινά το υποκείμενο της πρότασης, όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο). Και με αυτόν τον τρόπο, το αποτέλεσμα είναι πάλι η σειρά (Αντικείμενο) Ρήμα Υποκείμενο που βλέπουμε στις ερωτήσεις αντικειμένου όπως η (9). Δείτε τον Kotzoglou (2006) για μια καλή επισκόπηση των λόγων που δεν επιτρέπουν τη μετακίνηση του Ρήματος μέχρι τον ΣΔ, καθώς και τη δική του άποψη για το θέμα, η οποία προσφέρει επιπλέον επιχειρήματα για το ότι στην Ελληνική δεν θα πρέπει να θεωρούμε ότι το Ρήμα μετακινείται μέχρι τον ΣΔ στις ερωτηματικές προτάσεις. Προκύπτει βέβαια το ερώτημα τι γίνεται με τον ΣΔ, ο οποίος για την Αγγλική τουλάχιστον, υποστηρίζεται ότι είναι επίθημα και γι αυτόν τον λόγο το Ρήμα πρέπει να μετακινηθεί ως τον ΣΔ (ώστε αυτός να ακουμπίσει επάνω του). Να πούμε συνοπτικά, αλλά παραπέμπουμε στον Kotzoglou (2006) για λεπτομέρειες, ότι, σε αντίθεση με την Αγγλική, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι ο ΣΔ των ερωτήσεων είναι επίθημα στην Ελληνική. Ανεξάρτητα όμως με το σημείο μέχρι το οποίο μετακινείται το Ρήμα στις ερωτηματικές προτάσεις της Ελληνικής και τη θέση στην οποία βρίσκεται το υποκείμενο της πρότασης, παραμένει γεγονός ότι τόσο στις ερωτήσεις αντικειμένου όσο και στις ερωτήσεις υποκειμένου, οι ερωτηματικές φράσεις και το Ρήμα μετακινούνται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Παρόλα αυτά όμως, στις ερωτήσεις αντικειμένου το αποτέλεσμα είναι να προκύπτει μία σειρά των όρων της πρότασης η οποία διαφέρει από την ουδέτερη σειρά Υποκείμενο Ρήμα Αντικείμενο. Η πρόταση (9) για παράδειγμα, η οποία είναι ερώτηση αντικειμένου έχει τη σειρά Αντικείμενο Ρήμα Υποκείμενο, σειρά που σε καμία περίπτωση δεν είναι ουδέτερη ακόμη και στην Ελληνική, στην οποία η σειρά των όρων της πρότασης δεν είναι ιδιαίτερα αυστηρή. Αντίθετα, οι ερωτήσεις υποκειμένου, όπως η (11), καταλήγουν πάλι στη σειρά Υποκείμενο Ρήμα Αντικείμενο. Οι ερωτήσεις αντικειμένου, όπως θα δούμε αργότερα, παρουσιάζουν σημαντικά μεγαλύτερες δυσκολίες στους πληθυσμούς με διαταραχές συγκριτικά με τις ερωτήσεις υποκειμένου και αυτές οι δυσκολίες έχουν αποδοθεί από κάποιους ακριβώς στο ότι η ερωτηματική φράση αντικείμενο βρίσκεται στην αρχή της πρότασης, και η σειρά των όρων είναι Αντικείμενο-Ρήμα-Υποκείμενο, με αντίστοιχη σειρά θεματικών ρόλων Δέκτης (Ρήμα) Δράστης. Τελειώνοντας, να επισημάνουμε ότι στις ερωτήσεις μερικής άγνοιας οι ερωτηματικές φράσεις που μετακινούνται καταλήγουν να καταλαμβάνουν μία θέση Χαρακτηριστή, συγκεκριμένα τη θέση του Χαρακτηριστή της ΦΣΔ. Αυτή είναι θέση στην οποία δεν αποδίδεται θεματικός ρόλος, γι αυτό και λέγεται θέση Α, όπως είπαμε στο κεφάλαιο 2, ενότητα 1.4. Γι αυτό τον λόγο η μετακίνηση των ερωτηματικών Φράσεων ανήκει στην κατηγορία των μετακινήσεων Α (Α movement). 2.2 Μακρινή Ερωτηματική Μετακίνηση Με τον όρο μακρινή ερωτηματική μετακίνηση (long wh-movement), αναφερόμαστε στις περιπτώσεις εκείνες που μία ερωτηματική φράση ξεκινά από την εξαρτημένη πρόταση και μετακινείται στην αρχή της κύριας. Μία τέτοια πρόταση ήταν η (7). Αμέσως παρακάτω βλέπουμε μία άλλη. (13) [Ποιον νομίζεις [ότι απέλυσαν<ποιον>;]] Ένα βασικό ερώτημα που προκύπτει γι αυτές τις ερωτηματικές προτάσεις είναι κατά πόσο η ερωτηματική φράση, «ποιον» σ αυτήν την περίπτωση, μετακινείται μέχρι την αρχή της κύριας πρότασης σε ένα βήμα ή σε δύο, δηλ., όπως στο (14α) ή όπως στο (14β). Με άλλα λόγια, σταματάει η ερωτηματική φράση στον ΣΔ της εξαρτημένης πρότασης, ή μετακινείται με μιας στην αρχή της κύριας πρότασης; (14) [ ΣΔΠοιον [νομίζεις [ ΣΔ ότι [απέλυσαν <ποιον>]]]]; α β. 2 1 Ο τρόπος μετακίνησης που αναπαρίσταται στο (14β) είναι συντομότερος από αυτόν στο (14α), συνεπώς, ικανοποιεί βασικές αρχές οικονομίας (economy principles), από την άποψη του ότι ένα βήμα είναι πιο οικονομικό από δύο βήματα. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Ας δούμε πρώτα αν ο τρόπος μετακίνησης στο (14α) έχει κάποια βάση. 85

9 Για να υιοθετήσουμε την άποψη ότι η ερωτηματική φράση μετακινείται με τον τρόπο που βλέπουμε στο (14α), δηλ., σε δύο βήματα, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι ο ΣΔ της εξαρτημένης πρότασης έχει κι αυτός χαρακτηριστικά [uερ], τα οποία η ερωτηματική φράση πρέπει να επαληθεύσει για να διαγραφούν, και άρα θα πρέπει να περάσει από αυτόν τον ΣΔ πριν προχωρήσει στην αρχή της πρότασης. Υπάρχουν αποδείξεις που να στηρίζουν κάτι τέτοιο; Ο Adger (2003) δίνει τα παρακάτω παραδείγματα από τα Σκωτσέζικα. (15) Bha mi ag radh gun do bhuail i e. ήμουν εγώ όψη έλεγα ότι χτύπησε αυτή αυτόν Έλεγα ότι αυτή τον χτύπησε. (16) Co bha thu ag radh a bhuail i. ποιον ήσουν εσύ όψη έλεγες ότι χτύπησε αυτή Ποιον έλεγες ότι χτύπησε αυτή; Η (15) είναι μία καταφατική πρόταση στα Σκωτσέζικα και δείχνει την εξαρτημένη πρόταση να εισάγεται από τον ΣΔ «gun». Στην (16) βλέπουμε ότι όταν στα Σκωτσέζικα σχηματίζεται ερώτηση που έχει ως ερωτηματική φράση κάποιο όρισμα της εξαρτημένης πρότασης, δηλ., το αντικείμενο του «χτύπησε» σε αυτήν την περίπτωση, ο ενδιάμεσος ΣΔ αλλάζει μορφή και γίνεται «a». Αν υποθέταμε ότι η μετακίνηση στην ερωτηματική πρόταση (16) γινόταν σε ένα βήμα, δεν θα μπορούσαμε να καταλάβουμε γιατί αλλάζει ο ΣΔ. Αντίθετα, υποθέτοντας ότι η ερωτηματική φράση μετακινείται δια μέσου του ενδιάμεσου ΣΔ μπορούμε να δούμε τον λόγο της αλλαγής του. Υποθέτουμε λοιπόν ότι ο ενδιάμεσος ΣΔ είναι διαφορετικός στις ερωτηματικές προτάσεις απ ό,τι στις άλλες εξαρτημένες προτάσεις και, συγκεκριμένα, έχει ένα ισχυρό χαρακτηριστικό [uερ*], το οποίο διαγράφεται όταν μία ΟΦ με ίδιο χαρακτηριστικό, δηλ., μία ερωτηματική φράση μετακινηθεί στον Χαρακτηριστή του και, άρα, βρεθεί σε τοπική σχέση μαζί του. Δηλαδή για τους ενδιάμεσους ΣΔ των ερωτηματικών προτάσεων της Σκωτσέζικης, οι οποίοι έχουν φωνολογικό περιεχόμενο, ισχύουν τα ίδια που ισχύουν και για τους ΣΔ των ερωτηματικών κύριων προτάσεων, οι οποίοι συνήθως δεν έχουν φωνολογικό περιεχόμενο: και οι δύο έχουν ισχυρά ερωτηματικά χαρακτηριστικά και, συνεπώς, οι ερωτηματικές φράσεις πρέπει να περάσουν ή/και να σταματήσουν από τον Χαρακτηριστή και των δύο. Φαίνεται όμως τελικά ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει μόνο για τα Σκωτσέζικα. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, και η Ελληνική προσφέρει ενδείξεις για το ότι η μετακίνηση ερωτηματικών φράσεων από εξαρτημένες προτάσεις περνάει από τον ενδιάμεσο ΣΔ. Αυτές οι ενδείξεις έχουν να κάνουν με τη θέση του Ρήματος σε σχέση με το Υποκείμενο στις εξαρτημένες προτάσεις. Όπως επισημάναμεστην ενότητα 2.1 αυτού του κεφαλαίου, σε ερωτηματικές προτάσεις αντικειμένου το Ρήμα έχει διαφορετική θέση σε σχέση με το υποκείμενο απ ό,τι έχει στις αντίστοιχες καταφατικές. Συγκεκριμένα, στην ερωτηματική πρόταση (17β) το Ρήμα είναι πριν από το Υποκείμενο, ενώ στην καταφατική από την οποία προέρχεται, δηλ., στην (17α), είναι μετά το Υποκείμενο. Αυτό συμβαίνει είτε επειδή στις ερωτηματικές προτάσεις το Ρήμα μετακινείται στον ΣΔ με αποτέλεσμα στις ερωτήσεις αντικειμένου να προκύπτει η σειρά (ερωτηματική φράση) Αντικείμενο Υποκείμενο Ρήμα, (17β). (17) α. Ο Γιάννης είδε τη Μαρία, β. Ποιον είδε ο Γιάννης <ποιον>; γ. *Ποιον ο Γιάννης είδε <ποιον>; Βλέπουμε ότι το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στις σύνθετες ερωτηματικές προτάσεις, όπως αυτές στο (18). Ας επικεντρωθούμε στη δευτερεύουσα πρόταση «... ότι η Μαρία είδε τον Κώστα». Βλέπουμε στην (18α), η οποία είναι καταφατική πρόταση, ότι το Ρήμα «είδε» είναι πριν από το Υποκείμενο «η Μαρία», όπως αναμένεται από τις καταφατικές προτάσεις της Ελληνικής. Στην (18β) όμως, στην οποία το αντικείμενο της εξαρτημένης πρότασης έχει μετακινηθεί στην αρχή της κύριας, το Ρήμα «είδε» είναι μετά το Υποκείμενο «η Μαρία». Μάλιστα, όπως δείχνει η αντιγραμματική (18γ), σε καμία περίπτωση το Ρήμα δεν μπορεί να εξακολουθήσει να είναι μετά το Υποκείμενο. 86

10 (18) α. Ο Γιάννης είπε [ότι η Μαρία είδε τον Κώστα]. β. Ποιον είπε ο Γιάννης [ότι είδε η Μαρία <ποιον>;] γ. *Ποιον ο Γιάννης είπε [ότι η Μαρία είδε <ποιον>;] Θεωρούμε λοιπόν ότι η θέση του Ρήματος σε σχέση με το υποκείμενο της εξαρτημένης πρότασης είναι διαφορετική στις ερωτηματικές προτάσεις επειδή το Ρήμα (για την ακρίβεια ο Χρόνος στον οποίον βρίσκεται το Ρήμα, βλέπε υποσημείωση 2) μετακινείται μέχρι τον ΣΔ της εξαρτημένης πρότασης, κι έτσι εμφανίζεται πριν από το υποκείμενο. Γιατί όμως μετακινείται το Ρήμα της εξαρτημένης πρότασης μέχρι τον ΣΔ της εξαρτημένης πρότασης; Προφανώς, επειδή και αυτός ο ΣΔ είναι όπως και ο ΣΔ των κύριων ερωτηματικών προτάσεων. Αφού λοιπόν ο ΣΔ των εξαρτημένων προτάσεων είναι όπως ο ΣΔ των κύριων ερωτηματικών προτάσεων, σημαίνει ότι έχει ερωτηματικά χαρακτηριστικά τα οποία είναι μη ερμηνεύσιμα και πρέπει να τα ταιριάξει με άλλα ερμηνεύσιμα, ώστε να επαληθευτούν και να διαγραφούν. Πώς μπορεί να γίνει αυτό; Σε προτάσεις όπως η (18) η ερωτηματική φράση «ποιον», η οποία μετακινείται από τη θέση αντικειμένου της εξαρτημένης πρότασης σταματάει πρώτα στον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ της εξαρτημένης πρότασης και συνεχίζει μέχρι τον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ της κύριας πρότασης και παραμένει εκεί. Ακολουθεί δηλ., την πορεία που βλέπουμε στο (14α). Συνεπώς, όπως η εναλλαγή του ΣΔ στις εξαρτημένες προτάσεις της Σκωτσέζικης, έτσι και το φαινόμενο της αντιστροφής Ρήματος Υποκειμένου στις εξαρτημένες προτάσεις της Ελληνικής, μας δίνει επιχειρήματα για το ότι η μετακίνηση ερωτηματικών φράσεων από εξαρτημένες προτάσεις διέρχεται από τους ενδιάμεσους ΣΔ. Αυτό σημαίνει ότι σε ερωτήσεις που εμπλέκουν μετακίνηση ερωτηματικής φράσης από εξαρτημένη πρόταση, η ερωτηματική φράση ακολουθεί την πορεία που βλέπουμε στο (14α), δηλ., γίνεται σε δύο βήματα, ή και περισσότερα αν είναι περισσότερες οι εξαρτημένες προτάσεις. Κλείνοντας, να προσθέσουμε αν και θα επανέρθουμε σε αυτό το θέμα στο τέλος αυτού του κεφαλαίου ότι η μετακίνηση της ερωτηματικής φράσης από τους ενδιάμεσους ΣΔ των εξαρτημένων προτάσεων των γλωσσών που είδαμε γίνεται επειδή τα ερωτηματικά χαρακτηριστικά του κύριου ΣΔ είναι ισχυρά και δεν είναι δυνατόν να επαληθευτούν από τα χαρακτηριστικά της ερωτηματικής φράσης και, συνεπώς, να διαγραφούν, όταν η ερωτηματική φράση βρίσκεται μακριά. 2.3 Διαγλωσσικές Διαφοροποιήσεις Όπως έχει ήδη αναφερθεί, οι μετακινήσεις των ερωτηματικών φράσεων προκαλούνται από τα μη ερμηνεύσιμα και ισχυρά χαρακτηριστικά του ΣΔ, [uερ*]. Αφού τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά χωρίζονται σε ισχυρά και ασθενή, και τα πρώτα διαφέρουν από τα δεύτερα ως προς το ότι θα πρέπει να επαληθεύονται σε τοπική σχέση με τα ίδια χαρακτηριστικά κάποιου άλλου στοιχείου, με αποτέλεσμα να προκαλείται μετακίνηση, θα πρέπει να περιμένουμε να συναντήσουμε και περιπτώσεις στις οποίες τα ερωτηματικά χαρακτηριστικά του ΣΔ είναι ασθενή, με συνέπεια οι ερωτηματικές φράσεις να μην μετακινούνται στην αρχή της πρότασης. Να επαναλάβουμε ότι τα ερωτηματικά χαρακτηριστικά του ΣΔ είναι μη ερμηνεύσιμασε όλες τις γλώσσες και τα ερωτηματικά χαρακτηριστικά των ερωτηματικών φράσεων, π.χ., «ποιος», «τι», «πότε», κλπ., είναι ερμηνεύσιμα επίσης σε όλες τις γλώσσες. Αντίθετα, το αν τα ερωτηματικά χαρακτηριστικά του ΣΔ είναι ισχυρά ή ασθενή μπορεί να διαφέρει από γλώσσα σε γλώσσα. Στις γλώσσες που είδαμε ως τώρα τα ερωτηματικά χαρακτηριστικά του ΣΔ ήταν ισχυρά, γι αυτό και προκαλείται μετακίνηση των ερωτηματικών φράσεων στον Χαρακτηριστή τηςφσδ, με συνέπεια να βλέπουμε τις ερωτηματικές φράσεις στην αρχή της πρότασης, δηλ., (19) Τι αγόρασε ο Γιάννης; Υπάρχουν όμως γλώσσες, μεταξύ των οποίων η Ιαπωνική και η Κορεάτικη, στις οποίες τα ερωτηματικά χαρακτηριστικά του ΣΔ είναι ασθενή κι έτσι δεν προκαλείται ορατή μετακίνηση των ερωτηματικών φράσεων στον Χαρακτηριστή του ΣΔ. Συνέπεια αυτής της διαφοράς είναι η ερωτηματική φράση αντικειμένου, «mwuessul», της παρακάτω πρότασης από την Κορεατική να είναι στην ίδια θέση με την αντίστοιχη ΟΦ της καταφατικής πρότασης «aiskhulimul», αντί να μετακινείται στην αρχή της πρότασης. 87

11 Να υπενθυμίσουμε ότι η ουδέτερη σειρά των όρων της Κορεάτικης πρότασης είναι: Υποκείμενο Αντικείμενο Ρήμα. (20) Johnun aiskhulimul mekessta. John-θέμα παγωτό-αιτ. έφαγε-κατάφαση Ο John έφαγε παγωτό. (21) Johnun mwuessul mekessni? John-θέμα τι-αιτ. έφαγε-ερώτηση Τι έφαγε ο John? Να διευκρινίσουμε πως το γεγονός ότι η ερωτηματική φράση στην Κορεάτικη δεν μετακινείται στην άκρη της πρότασης, δεν έχει σχέση με το ότι η σειρά των όρων της πρότασης είναι Υποκείμενο Αντικείμενο Ρήμα, αλλά με το ότι ο ερωτηματικός ΣΔ της Κορεάτικης έχει ασθενή ερωτηματικά χαρακτηριστικά. Απόδειξη γι αυτό είναι ότι στην Τούρκικη, στην οποία η ουδέτερη σειρά των όρων είναι επίσης Υποκείμενο Αντικείμενο Ρήμα, στις ερωτήσεις μερικής άγνοιας οι ερωτηματικές φράσεις εμφανίζονται στην αρχή της πρότασης. Ο ερωτηματικός ΣΔ της Τούρκικης δηλαδή έχει, όπως και αυτός της Ελληνικής, ισχυρά μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά, τα οποία προκαλούν μετακίνηση των ερωτηματικών φράσεων στον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ, (23). Αντίθετα από την Ελληνική όμως, η σειρά των όρων της Τουρκικής είναι όπως και στην Κορεάτικη, δηλ., Υποκείμενο Αντικείμενο Ρήμα, (22). (22) Murat dondur mayedi Μουράτ παγωτό έφαγε Ο Μουράτ έφαγε παγωτό. (23) Ne yedi Murat? τι έφαγε Μουράτ Τι έφαγε ο Μουράτ; 3 Βλέπουμε λοιπόν στο παράδειγμα (23) ότι η ερωτηματική φράση αντικειμένου «ne» μετακινείται στην αρχή της πρότασης, προφανώς στον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ, σε αντίθεση με την ερωτηματική φράση αντικειμένου «mwuessul» της Κορεάτικης, (21), η οποία εμφανίζεται στην ίδια θέση με την ΟΦ στην αντίστοιχη καταφατική πρόταση, (20). Να επαναλάβουμε ότι αυτό συμβαίνει επειδή ο ΣΔ δείκτης της Τουρκικής έχει ισχυρά ερωτηματικά χαρακτηριστικά, ενώ αυτό της Κορεάτικης ασθενή. 3 Οι ερωτήσεις μερικής άγνοιας στις γλωσσικές διαταραχές Είναι γνωστό από την έρευνα στη κατάκτηση της γλώσσας ότι οι ερωτηματικές προτάσεις δεν καθυστερούν να εμφανιστούν στη γλώσσα των παιδιών, ανεξάρτητα από τη γλώσσα του περιβάλλοντός τους (βλέπε Guasti 2000 για πολλές σχετικές αναφορές). Παρόλα αυτά, οι ερωτηματικές προτάσεις αποτελούν προβληματικές περιοχές για μία σειρά από διαταραχές. Ήδη σε προηγούμενα κεφάλαια αναφέραμε τα προβλήματα που έχουν οι αγραμματικοί ως προς τα πιο υψηλά μέρη της προτασιακής δομής, με συνέπειες, μεταξύ άλλων, και για την παραγωγή των ερωτήσεων (κεφάλαιο 3, ενότητα 2.1.1). Θυμηθείτε ότι η Friedmann (2002) ήταν αυτή που επεσήμανε ότι οι αγραμματικοί συχνά αφήνουν την ερωτηματική λέξη στο τέλος της πρότασης ή παράγουν απλά και μόνο μία ερωτηματική λέξη, αντί για την πρόταση ολόκληρη, υποστηρίζοντας έτσι την Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου. Ας πούμε καταρχάς κάποια πράγματα για τα είδη των ερωτηματικών Φράσεων που συμμετέχουν στις ερωτηματικές προτάσεις. Πρόκειται για διαχωρισμό στον οποίο δεν έχουμε αναφερθεί ως τώρα και ο οποίος έχει αποδειχτεί ιδιαίτερα σημαντικός στις περιπτώσεις των διαταραχών, αλλά και της πρώιμης 88

12 γλώσσας. Προσοχή: δεν μιλάμε για είδη ερωτηματικών προτάσεων, αλλά για είδη ερωτηματικών Φράσεων. Υπάρχουν λοιπόν δύο τέτοια είδη ερωτηματικών Φράσεων: οι απλές, όπως οι (24α), και οι σύνθετες, όπως οι (24β). 4 (24) α. Ποιον είδες; Ποιος ήρθε; Τι έφαγες; β. Ποιον καθηγητή συνάντησες; Ποιος φοιτητής ήρθε; Τι παγωτό έφαγες; Αρκετά νωρίς στη γλωσσολογική θεωρία, παρατηρήθηκε ότι οι σύνθετες ερωτηματικές φράσεις δίνουν κάποιους βαθμούς ελευθερίας που δεν μπορούν να δώσουν οι απλές. Παρατηρήθηκε δηλαδή ότι ενώ προτάσεις με πολλαπλές απλές ερωτηματικές φράσεις, όπως η (25α), δεν είναι αποδεκτές, αν αντικαταστήσουμε τις απλές ερωτηματικές φράσεις με σύνθετες, (25β), το αποτέλεσμα βελτιώνεται (Pesetsky 1987, Cinque 1990). Έχουν δοθεί μία σειρά από ερμηνείες ως προς αυτές τις διαφοροποιήσεις και παραπέμπουμε στους Alexopoulou & Keller (2013) για μία καλή πρόσφατη επισκόπηση. (25) α. *Τι ποιος αγόρασε; β.?ποιο αυτοκίνητο ποιος βουλευτής αγόρασε; Παρ όλα αυτά, ο Avrutin (2000) βρήκε ότι, σε αντίθεση ίσως από αυτό που θα περίμενε κανείς μετά τα παραπάνω, τόσο τα μικρά παιδιά, όσο και οι αγραμματικοί με μητρική γλώσσα την Αγγλική έχουν μεγαλύτερες δυσκολίες ως προς την κατανόηση των σύνθετων ερωτηματικών φράσεων, απ ό,τι των απλών. Αυτό το εύρημα το απέδωσε στο γεγονός ότι οι σύνθετες ερωτηματικές φράσεις απαιτούν τόσο χρήση της σύνταξης, όσο και σύνδεση με το περικείμενο κι αυτό τις κάνει πιο απαιτητικές, από πλευράς συνολικών γνωστικών ικανοτήτων οι οποίες πρέπει να συνδυαστούν ταυτόχρονα. Με άλλα λόγια, όταν ρωτάει κανείς «ποιο παιδί» θα πρέπει να έχει αναφερθεί κάτι για κάποιο παιδί στο περικείμενο, σε αντίθεση με το «ποιος», το οποίο δεν προϋποθέτει κάτι τέτοιο. Να σημειωθεί όμως ότι αυτός ο βαθμός δυσκολίας εμφανίζεται κυρίως στις σύνθετες ερωτήσεις αντικειμένου, και όχι ιδιαίτερα στις ερωτήσεις υποκειμένου, ως προς τις οποίες σε γενικές γραμμές τα παιδιά δείχνουν καλή απόδοση, ανεξάρτητα από το αν περιέχουν απλές ή σύνθετες ερωτηματικές φράσεις. Για να μη δημιουργηθούν παρανοήσεις ως προς το τι εννοούμε με το κάθε είδος πρότασης, ας δώσουμε αντιπροσωπευτικά παραδείγματα: (26) α. Ποιος <ποιος> έφαγε το παγωτό; (Απλή ερωτηματική φράση υποκειμένου) β. Τι έφαγε η μαθήτρια <τι>; (Απλή ερωτηματική φράση αντικειμένου) γ. Ποια μαθήτρια <ποια μαθήτρια> έφαγε το παγωτό; (Σύνθετη ερωτηματική φράση υποκειμένου) δ. Ποιο παγωτό έφαγε η μαθήτρια <ποιο παγωτό>; (Σύνθετη ερωτηματική φράση αντικειμένου) Δύο πρώτα πολύ κατατοπιστικά άρθρα για την Ελληνική ειδικότερα, τόσο ως προς τα ευρήματά τους, όσο και ως προς την εκτενή βιβλιογραφία που περιλαμβάνουν γι αυτό το θέμα, είναι αυτά των Stavrakaki (2006) και Fyndanis et al. (2010). Το πρώτο μελετά τις ερωτήσεις μερικής άγνοιας στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και το δεύτερο, μεταξύ άλλων, τις ερωτήσεις μερικής άγνοιας στον αγραμματισμό. Η Σταυρακάκη μελέτησε την παραγωγή ερωτηματικών προτάσεων υποκειμένου και αντικειμένου, τόσο με απλές όσο και με σύνθετες ερωτηματικές φράσεις. Παραθέτουμε πιο κάτω ενδεικτικά παραδείγματα από τις προτάσεις που έδωσε στα παιδιά, (27), καθώς και τα αποτελέσματα που πήρε, (28): (27) α. Ποιος έσπρωξε τον ελέφαντα; (Απλή υποκειμένου, α) β. Ποιόν έσπρωξε ο ελέφαντας; (Απλή αντικειμένου, β) γ. Ποια μαϊμού έσπρωξε τον ελέφαντα; (Σύνθετη υποκειμένου, γ) δ. Ποια μαϊμού έσπρωξε ο ελέφαντας; (Σύνθετη αντικειμένου, δ) 89

13 Το δείγμα της μελέτης αποτέλεσαν 7 παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή τα οποία αξιολογήθηκαν με πείραμα εκμαίευσης ερωτηματικών προτάσεων δύο φορές, δηλ., στη φάση Α και τη φάση Β. Οι δύο φάσεις αξιολόγησης απείχαν μεταξύ τους 5 χρόνια, διάστημα κατά το οποίο τα παιδιά παρακολουθούσανσυνεδρίες λογοθεραπείας. Η ηλικία των παιδιών την πρώτη φορά ήταν από 6;1 έως 10;0 (Μ=8;1). Τα αποτελέσματα αφορούν τις σωστές απαντήσεις τους. (27) Α Β α. Ποιος έσπρωξε τον ελέφαντα; 52% 71% β. Ποιόν έσπρωξε ο ελέφαντας; 7% 54% γ. Ποια μαϊμού έσπρωξε τον ελέφαντα; 66% 99% δ. Ποια μαϊμού έσπρωξε ο ελέφαντας; 19% 64% Βλέπουμε ότι στην Α φάση τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή έχουν σχετικά χαμηλές αποδώσεις σε όλες τις κατηγορίες προτάσεων. Όμως οι ερωτήσεις υποκειμένου (α, γ) είναι κατά πολύ καλύτερες από τις ερωτήσεις αντικειμένου (β, δ), και στις δύο φάσεις, όπως εξάλλου είναι αναμενόμενο από αυτά που είπαμε πιο πριν. Από την άλλη πλευρά όμως, οι σύνθετες ερωτήσεις, τόσο υποκειμένου (γ) όσο και αντικειμένου (δ), έχουν καλύτερη απόδοση από τις αντίστοιχες απλές (α, β). Η Stavrakaki δεν συζήτησε τα αποτελέσματα της έρευνάς της ως προς αυτήν τη διάσταση, αλλά θα πρέπει να αναρωτηθεί κανείς για τους λόγους που δεν παρουσιάζεται η αναμενόμενη διαφοροποίηση μεταξύ απλών και σύνθετων ερωτήσεων, ή, για την ακρίβεια, παρουσιάζεται, αλλά προς την αντίθετη κατεύθυνση. Θα πρέπει να επισημανθεί πάντως ότι τα ευρήματα που οδήγησαν τον Avrutin (2000) στους ισχυρισμούς που παραθέσαμε νωρίτερα, και που δεν επιβεβαιώνονται από την παραπάνω μελέτη, προέρχονται από δοκιμασίες κατανόησης και δεν αφορούν παιδιά με ΕΓΔ, αλλά παιδιά με τυπική γλωσσική ανάπτυξη, αρκετά μικρότερης ηλικίας. Από την άλλη πλευρά, σε μία πιο πρόσφατη μελέτη, οι Varlokosta & Pantoula (2013) βρήκαν ότι οι ερωτήσεις αντικειμένου ήταν όντως πιο δύσκολες από τις ερωτήσεις υποκειμένου για τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, αλλά μόνο όσον αφορά αυτές με απλές ερωτηματικές φράσεις. Δεν υπήρχαν σημαντικά περισσότερα προβλήματα στις ερωτήσεις με σύνθετες απ ό,τι με απλές ερωτηματικές φράσεις, χωρίς να σημαίνει ότι ήταν καλύτερες (συγκεκριμένα, οι απλές υποκειμένου ήταν λίγο καλύτερες από τις σύνθετες υποκειμένου, και οι απλές αντικειμένου λίγο χειρότερες από τις σύνθετες αντικειμένου). Τα παιδιά που μελέτησαν οι Varlokosta & Pantoula ήταν 12 στο σύνολο, ηλικίας 5;6 έως 8;5 (Μ=6;8) και η δοκιμασία που τους χορηγήθηκε, όπως και αυτή της Stavrakaki (2006), ήταν δοκιμασία εκμαίευσης/παραγωγής προτάσεων. Προσέξτε και πάλι, ότι, σε αντίθεση με την προηγούμενη μελέτη, δεν υπήρξε χειρότερη απόδοση στις ερωτήσεις με σύνθετες ερωτηματικές φράσεις. Προσέξτε επίσης ότι δεν έχουμε πει τίποτα ακόμη γιατί οι ερωτήσεις αντικειμένου παρουσιάζουν περισσότερα προβλήματα από τις ερωτήσεις υποκειμένου. 5 Τέλος, επισημαίνουμε και πάλι ότι και οι δύο παραπάνω μελέτες δεν αφορούν παιδιά τυπικής ανάπτυξης, αλλά παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή αρκετά πιο μεγάλης ηλικίας. Οι Fyndanis et al. (2010) μελέτησαν τη συμπεριφορά τριών αγραμματικών, ως προς την παραγωγή και την κατανόηση ερωτηματικών προτάσεων. Εξέτασαν ερωτήσεις υποκειμένου και ερωτήσεις αντικειμένου, αλλά μόνο με απλές ερωτηματικές φράσεις. Εξέτασαν επίσης και ερωτήσεις προσαρτημάτων, συγκεκριμένα, ερωτηματικές προτάσεις που αρχίζουν με «πού» και «πότε». Όπως είναι αναμενόμενο, οι συμμετέχοντες με αγραμματισμό τα πήγαν καλύτερα στην κατανόηση απ ό,τι στην παραγωγή. Παρακάτω παραθέτουμε αποτελέσματα παραγωγής, συγκεκριμένα, λανθασμένες απαντήσεις, των δύο από τους τρεις αγραμματικούς, #1 και #2. (28) #1 #2 Υποκείμενο 50% 0% Αντικείμενο 55% 18% Προσαρτήματα 73% 67% 90

14 Βλέπουμε ότι οι δύο αγραμματικοί τα πήγαν καλύτερα στις ερωτήσεις ορίσματα (υποκείμενο, αντικείμενο) απ ό,τι στις ερωτήσεις προσαρτήματα. Όμως δεν υπήρξαν διαφορές μεταξύ ερωτήσεων υποκειμένου και αντικειμένου, αντίθετα με το τι θα περίμενε κανείς ίσως, δεδομένου του ότι ο ισχυρισμοί του Avrutin αφορούσαν σύνθετες ερωτηματικές προτάσεις. Η έλλειψη διαφοροποίησης αποδόθηκε στο ότι ο ΣΔ δείκτης είναι ελλειμματικός, άρα, είναι το ίδιο ελλειμματικός τόσο για τις μετακινήσεις υποκειμένων όσο και για τις μετακινήσεις αντικειμένων. Σε αυτό το σημείο θα μπορούσε να ρωτήσει κανείς: γιατί οι ερωτήσεις των προσαρτημάτων, δηλ., ερωτήσεις που χρησιμοποιούν ερωτηματικές φράσεις όπως «πού», «πότε», κλπ., είναι περισσότερο προβληματικές; Αν αυτό που φταίει είναι ο ΣΔ, θα περιμέναμε να θέτει τα ίδια προβλήματα σε όλες τις ερωτήσεις. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η χειρότερη συμπεριφορά ως προς αυτού του είδους τη μετακίνηση εξηγείται από τη συντακτική θεωρία, η οποία έχει δει και έχει περιγράψει συστηματικά διάφορα αντιγραμματικά αποτελέσματα που προκύπτουν σε περιπτώσεις μετακινήσεων μέσα από κάποιοπροσάρτημα. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το παρακάτω, το οποίο θα συζητήσουμε πάλι στην τελευταία ενότητα αυτού του κεφαλαίου. (29) α. Η Μαρία είχε φύγει [πριν δει τον Γιάννη]. β. *Ποιον είχε φύγει η Μαρία [πριν δει <ποιον>]; Βλέπουμε στο προηγούμενο ζεύγος προτάσεων ότι, αν και η (29α) είναι μία καθ όλα γραμματική πρόταση, δεν είναι γραμματικό να μετακινηθεί μία ΟΦ από την πρόταση προσάρτημα, δηλ., το αντικείμενο του Ρήματος «δει» στη συγκεκριμένη περίπτωση. Οι λόγοι που καθιστούν τέτοιες μετακινήσεις αντιγραμματικές έχουν μελετηθεί πολύ από τη θεωρητική σύνταξη και θα μπορούσαν πιθανώς να εξηγήσουν και τη συμπεριφορά των αγραμματικών της μελέτης των Fyndanis et al. (2010) ως προς τις ερωτήσεις προσαρτημάτων, αν και οι δομές που μελέτησαν οι Fyndanis et al. δεν είναι ακριβώς ίδιες με αυτές στην (29β), παρ ό,τι επίσης προσαρτήματα. Σε κάθε περίπτωση όμως, δομές όπως οι (29) θα μπορούσαν ίσως να δώσουν χρήσιμες κατευθύνσεις. Τελειώνοντας, να επανέλθουμε με συντομία σε ένα σημαντικό θέμα που αναφέρθηκε στην ενότητα2.1, ότι, δηλ., οι ερωτηματικές προτάσεις μερικής άγνοιας της Ελληνικής θεωρούνται από πολλούς ότι δεν εμπλέκουν μετακίνηση του Ρήματος μέχρι τον ΣΔ, αλλά μόνο μέχρι μέχρι τον Χρόνο/Κλίση, με το υποκείμενο της πρότασης να παραμένει σε χαμηλή θέση. Αυτή η άποψη δεν έχει ληφθεί υπόψη ως παράγοντας που μπορεί να επηρεάζει τις επιδόσεις των μη τυπικών πληθυσμών ως προς τις συγκεκριμένες δομές της Ελληνικής. Εκ πρώτης όψεως δεν φαίνεται να τις επηρεάζει όμως αφού,όπως θα δούμε στην επόμενη ενότητα, αυτό που έχει σημασία είναι η θέση των ΟΦ της πρότασης μεταξύ τους, η οποία δεν αλλάζει ανάλογα με το ποια είναι η θέση του Ρήματος ως προς τη μία από τις ΟΦ (το υποκείμενο). 3.1 Η ερμηνεία των προβλημάτων ως προς τις ερωτήσεις αντικειμένου Αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο ότι οι ερωτήσεις αντικειμένου παρουσιάζουν περισσότερα προβλήματα για τους αγραμματικούς, για τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά μικρότερης ηλικίας, αλλά και για τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, συγκριτικά με τις ερωτήσεις υποκειμένου. Γιατί όμως συμβαίνει κάτι τέτοιο; Μία πρώτη προσέγγιση του προβλήματος συνιστά η παρατήρηση ότι, στις ερωτήσεις αντικειμένου, το αντικείμενο μετακινείται διασχίζοντας το υποκείμενο, βλέπε (11). Ως αποτέλεσμα αυτής της μετακίνησης, αλλάζει η κανονική σειρά των όρων της πρότασης, η οποία, φαίνεται να είναι Υποκείμενο Ρήμα Αντικείμενο. Αντίθετα, όταν μετακινείται το υποκείμενο, (12), δεν περνά πάνω από κάποια άλλη ΟΦ όρισμα, κι έτσι δεν αλλάζει η σειρά των όρων της πρότασης. Αυτός είναι και ο ισχυρισμός των Bastiaanse & von Zonneveld (1998) ως προς τα προβλήματα των αγραμματικών, ότι δηλ., εμφανίζονται προβλήματα, τόσο ως προς την παραγωγή, όσο και ως προς την κατανόηση των ερωτηματικών προτάσεων, όταν εμπλέκονται μετακινήσεις οι οποίες αλλάζουν τη γενικώς αποδεκτή ως ουδέτερη σειρά των όρων της πρότασης, δηλ., τη σειρά Υποκείμενο Ρήμα Αντικείμενο. Και πάλι όμως, πώς ακριβώς θα μπορούσε να εξηγηθεί η δυσκολία που προκύπτει από αυτήντην αλλαγή; Επίσης, το γεγονός ότι σε γλώσσες όπως η Ελληνική, η ουδέτερη σειρά των όρων της πρότασης δεν είναι μόνο η σειρά Υποκείμενο Ρήμα Αντικείμενο, αλλά και η σειρά Ρήμα Υποκείμενο Αντικείμενο 91

15 (βλέπε, για παράδειγμα, Alexiadou & Anagnostopoulou 1998), επιβάλλει μία πιο καλά τεκμηριωμένη εξήγηση. Τέτοιααπάντησε δόθηκε σε αρκετό ικανοποιητικό βαθμό από τον Grillo (2003, 2009). Ο Grillo θεώρησε ότι, στον πληθυσμό με τον οποίο ασχολήθηκε, δηλ., τους αγραμματικούς, το πρόβλημα με τις μετακινήσεις αντικειμένου εξηγείται από μια βασική αρχή της συντακτικής θεωρίας, τη Σχετικοποίηση της ελάχιστης απόστασης (Relativized Minimality; Rizzi 1990, 2004). 6 Παρά το πομπώδες όνομά της στα Ελληνικά, αυτή η αρχή λέει κάτι σχετικά απλό. Ισχυρίζεται ότι, σε περιπτώσεις μετακίνησης, η Φράση που έχει μετακινηθεί θα πρέπει να μπορεί να συνδέεται με το ίχνος της, δηλ., με το σημείο απ όπου έχει ξεκινήσει. Αυτή η σύνδεση όμως δεν καθίσταται δυνατή αν παρεμβάλλεται κάποιο άλλο στοιχείο με παρόμοια χαρακτηριστικά. Αυτός είναι ο λόγος που προτάσεις όπως η (30β), για παράδειγμα, είναι αντιγραμματικές. Το «πώς» είναι ερωτηματικός τελεστής, ο οποίος πρέπει να έχει σχέση με το ίχνος του, <πώς>. Παρεμβάλλεται όμως ένα άλλο στοιχείο με παρόμοια χαρακτηριστικά, ο ερωτηματικός τελεστής «ποιος», γι αυτό και η πρόταση καταλήγει να είναι αντιγραμματική. Στην (30α) δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο, γι αυτό και η πρόταση είναι γραμματική. Το ίδιο και στην (30γ): παρ ό,τι παρεμβάλλεται ο ίδιος, ή και μεγαλύτερος, αριθμός στοιχείων μεταξύ του «πώς» και του ίχνους του, η πρόταση είναι γραμματική, γιατί κανένα από αυτά τα στοιχεία δεν έχει παρόμοια χαρακτηριστικά με το «πώς». (30) α. Πώς έλυσες το πρόβλημα <πώς>; β. *Πώς αναρωτιέσαι ποιος έλυσε το πρόβλημα <πώς> γ. Πώς νομίζει η Μαρία ότι έλυσε (ο Γιάννης) το πρόβλημα <πώς> Το τι ακριβώς σημαίνει παρόμοια χαρακτηριστικά και ποια από αυτά προκαλούν προβλήματα στις μετακινήσεις έχει αποτελέσει θέμα εκτεταμένων ερευνών, αλλά εδώ θα αναφερθούμε σε μερικά μόνο από αυτά. 7 Κάτι ανάλογο με τις προτάσεις (30), ή μάλλον με την πρόταση (30β) φαίνεται να συμβαίνει και με τις παρακάτω προτάσεις στους πληθυσμούς που αναφέραμε στην αρχή αυτής της ενότητας. Στην ερώτηση αντικειμένου (31α), η ΟΦ «ελέφαντας» παρεμβάλλεται ανάμεσα στην ερωτηματική Φράση «ποιον» ή«ποιον πίθηκο» και το ίχνος της στο σημείο < >. Αντίθετα, στην ερώτηση υποκειμένου, (31β), δεν παρεμβάλλεται κάποια ΟΦ ανάμεσα στην ερωτηματική Φράση «ποιος» ή «ποιος πίθηκος» και το ίχνος της ερωτηματικής Φράσης στο σημείο < >. Έτσι λοιπόν εξηγούνται τα προβλήματα που παρουσιάζουν προτάσεις όπως οι (31α), δηλαδή οι ερωτήσεις αντικειμένου γενικά για μία σειρά από μη τυπικούς πληθυσμούς. (31) α. Ποιον /ποιον πίθηκο έσπρωξε ο ελέφαντας <ποιον/ποιον πίθηκο> 8 β. Ποιος /ποιος πίθηκος<ποιος/ποιος πίθηκος> έσπρωξε τον ελέφαντα; Πριν προχωρήσουμε, να διευκρινίσουμε ότι δεν έχουμε αναπαραστήσει τις παραπάνω προτάσεις με δένδρα, για λόγους ευκολίας. Δείχνουμε όμως με πλαγιαστά γράμματα τις ερωτηματικές φράσεις που έχουν μετακινηθεί, καθώς και τα ίχνη τους. Θυμηθείτε ότι τα ίχνη τα συμβολίζουμε με < > (βλέπε υποσημείωση 1). Δεν έχουμε δείξει ούτε τη μετακίνηση του Ρήματος στον ΣΔ, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την αντιστροφή Ρήματος Υποκειμένου (δηλ., «έσπρωξε ο ελέφαντας», αντί για «ο ελέφαντας έσπρωξε»), στην (31α), πάλι για λόγους ευκολίας, κι επειδή εξάλλου δεν είναι απαραίτητο για τους σκοπούς μας. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να διακρίνουμε την ερωτηματική Φράση που έχει μετακινηθεί, το ίχνος της, καθώς και την ΟΦ που παρεμβάλλεται σε αυτήν που έχει μετακινηθεί και το ίχνος της, και νομίζω ότι αυτό επιτυγχάνεται στις προτάσεις (31), αλλά και σε αυτές που θα ακολουθήσουν ακόμη και χωρίς τα δενδροδιαγράμματα. Ας ξαναγυρίσουμε όμως στο παραπάνω ζεύγος προτάσεων. Προσέξτε ότι στην πρόταση (31α) η ΟΦ «ο ελέφαντας», η οποία παρεμβάλλεται ανάμεσα στην ερωτηματική φράση «ποιον πίθηκο» και το ίχνος της, δεν είναι ερωτηματική φράση. Με άλλα λόγια, δεν βλέπουμε οι δύο ΟΦ να έχουν κάποιο κοινό μορφοσυντακτικό χαρακτηριστικό. Άρα, γιατί να προκαλείται πρόβλημα σύμφωνα με τους ισχυρισμούς της Σχετικοποίησης της ελάχιστης απόστασης;σε αυτό ακριβώς το σημείο συνίσταται η συμβολή του Grillo (2009). Για την ακρίβεια ήδη από το (2003) ο Grillo ισχυρίζεται ότι οι αγραμματικοί, και προφανώς και άλλες ευπαθείς ομάδες, έχουν πρόβλημα με την περιοχή του ΣΔ, κι έτσι οι ερωτηματικές φράσεις τους δεν 92

16 έχουν ερωτηματικά χαρακτηριστικά. Παρόλα αυτά, χρειάζεται να συνδέονται με το ίχνος τους. Επειδή όμως δεν έχουν ερωτηματικά χαρακτηριστικά, είναι απλές ΟΦ, δηλ., παρόμοιες με τις ΟΦ που παρεμβάλλονται. Αυτό σημαίνει ότι στην περίπτωση της (31α) τόσο η ερωτηματική Φράση «ποιον πίθηκο» όσο και η ΟΦ «τον ελέφαντα» δεν έχουν ερωτηματικά χαρακτηριστικά, κι έτσι η δεύτερη παρεμβάλλεται ανάμεσα στην πρώτη και το ίχνος της. Στην (31α), από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχουν τέτοιες παρεμβολές, γι αυτό και οι αγραμματικοί δεν έχουν προβλήματα. Αυτή η λογική μπορεί να εξηγήσει και τα ευρήματα της Stavrakaki (2006), σύμφωνα με τα οποία και τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή έχουν χαμηλότερη συμπεριφορά στις ερωτήσεις αντικειμένου, παρά στις ερωτήσεις υποκειμένου, αντίθεση την οποία αποφύγαμε να εξηγήσουμε προηγουμένως. Σε συνέχεια των παραπάνω, έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον ότι ακόμη πιο πρόσφατες μελέτες βρίσκουν ότι όσο πιο παρόμοια είναι η ερωτηματική φράση που έχει μετακινηθεί με την ΟΦ που παρεμβάλλεται, τόσο πιο έντονα είναι τα προβλήματα που παρουσιάζονται. Αντίθετα, όσο πιο διαφορετικά είναι τα χαρακτηριστικά της ΟΦ που παρεμβάλλεται από την ερωτηματική φράση που έχει μετακινηθεί, τόσο λιγότερα είναι τα λάθη. Κι αυτό συμβαίνει ως προς μία σειρά από χαρακτηριστικά τους, όχι μόνο τα ερωτηματικά (βλέπε υποσημείωση 7). (32) α. Ποιους ελέφαντες έσπρωξε ο πίθηκος <ποιους ελέφαντες>; β. Ποιον ελέφαντα έσπρωξε ο πίθηκος <ποιον ελέφαντα>; Οι δύο παραπάνω προτάσεις, για παράδειγμα, διαφέρουν από την άποψη ότι η ερωτηματική φράση «ποιους ελέφαντες» είναι πληθυντικού αριθμού, ενώ η ΟΦ «ο πίθηκος», η οποία παρεμβάλλεται ανάμεσα σε αυτήν και το ίχνος της, είναι ενικού στην (32α). Αντίθετα, στην (32β) η ερωτηματική φράση «ποιον ελέφαντα» είναι ενικού αριθμού και η ΟΦ «ο πίθηκος», η οποία παρεμβάλλεται ανάμεσα σε αυτήν και το ίχνος της, είναι επίσης ενικού αριθμού. Δηλαδή, στην (32β), η ΟΦ που παρεμβάλλεται ανάμεσα σε αυτήν που μετακινήθηκε και το ίχνος της είναι πιο ίδια με αυτήν απ ό,τι στην (32α). Έτσι αναμένονται περισσότερα προβλήματα στην (32β) απ ό,τι στην (32α), πράγμα που όντως έχει βρεθεί να ισχύει για παιδιά με μητρική γλώσσα την Ιταλική (Adani et al. 2010). Κάτι ανάλογο έχει βρεθεί και σε άλλες περιπτώσεις για την παιδική γλώσσα (Friedmann et al. 2009, και Belletti et al. 2012). Η τελευταία μελέτη μάλιστα περιλαμβάνει και προτάσεις στις οποίες το στοιχείο που παρεμβάλλεται διαφέρει ως προς το Γένος. Σε ζευγάρια όπως το παρακάτω, η (33α) παρουσιάζει περισσότερα προβλήματα απ ό,τι η (33β), επειδή η ερωτηματική φράση «ποια κυρία» δεν διαφέρει από την ΟΦ που παρεμβάλλεται, «η μαγείρισσα», ως προς το Γένος. Να σημειωθεί ότι, όσον αφορά τα παιδιά με τυπική γλωσσική εξέλιξη, τέτοιου είδους διαφοροποιήσεις και προβλήματα εμφανίζονται μέχρι την ηλικία των έξη ετών περίπου. Δηλαδή μέχρι αυτήν την ηλικία πάνω-κάτω τα τυπικά παιδιά αναμένεται να έχουν προβλήματα με προτάσεις του τύπου (33α), αλλά όχι του τύπου (33β). Πιθανώς αυτός να είναι ο λόγος που δεν βρέθηκαν ιδιαίτερα περισσότερα προβλήματα στις ερωτήσεις αντικειμένου με σύνθετες ερωτηματικές φράσεις, απ ό,τι στις αντίστοιχες με απλές στις δύο μελέτες με παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή που αναφέραμε πιο πριν: τα παιδιά ήταν μεγαλύτερης ηλικίας. (33) α. Ποια κυρία έσπρωξε η μαγείρισσα <ποια κυρία>; β. Ποια κυρία έσπρωξε ο μάγειρας <ποια κυρία >; Σε αυτό ακριβώς το μήκος κύματος οι Varlokosta et al. (2015), σε μία εκτενή μελέτη κατανόησης ερωτηματικών (και αναφορικών) προτάσεων Ελληνόφωνων παιδιών από 4;0 μέχρι 6;4 ετών, βρήκαν ενδιαφέρουσες διαφορές ως προς τις αποδόσεις τους. Οι ερευνήτριες μελέτησαν τη μετακίνηση μίας σύνθετης ερωτηματική φράσης, (34α), και δύο απλών, (34β)-(34γ). Είδαμε ήδη στην υποσημείωση 5, ότι τα παιδιά είχαν σημαντικά χαμηλότερες αποδόσεις σε προτάσεις όπως η (34α), απ ό,τι η (34β), κάτι που περιμένει κανείς μετά τους ισχυρισμούς του Avrutin (2000). Το ενδιαφέρον όμως είναι ότι τα παιδιά είχαν καλύτερες αποδόσεις σε προτάσεις με απλές ερωτηματικές φράσεις όπως η (34γ), απ ό,τι με απλές ερωτηματικές φράσεις όπως η (34β); Γιατί να συμβαίνει κάτι τέτοιο, δεδομένου του ότι και τα δύο είδη προτάσεων περιέχουν απλές ερωτηματικές φράσεις; 93