ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΖΩΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΖΩΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΖΩΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΖΩΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΟΔΙΚΩΝ ΘΑΝΑΤΩΣΕΩΝ ΑΜΦΙΒΙΩΝ ΚΑΙ ΕΡΠΕΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΤΡΟΦΙΛΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ & ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΥΠΡΑΙΟΣ-ΣΚΡΕΚΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ Α.Μ. 546 ΠΑΤΡΑ,

2 Πίνακας περιεχομένων ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η επίδραση των δρόμων στα ενδιαιτήματα και στην άγρια ζωή Οδικές Θανατώσεις: ένας σημαντικός παράγοντας για την άγρια πανίδα Οι επιπτώσεις των οδικών θανατώσεων σε επίπεδο τοπικών και εθνικών πληθυσμών Γιατί οι δρόμοι είναι σημαντικές πηγές θνησιμότητας; Οδικές θανατώσεις σε ερπετά και αμφίβια Χαρακτηριστικά αμφιβίων και ερπετών που καθορίζουν την ευαισθησία τους στις οδικές θανατώσεις Πόσο έχει μελετηθεί ο παράγοντας και τι οφείλει να προσέχει ο ερευνητής Περιοχή μελέτης Καθεστώς προστασίας Ενδιαιτήματα Αμμόλοφοι-θίνες Δάσος Στροφιλιάς Μαύρα Βουνά Υγρά λιβάδια Λιμνοθάλασσες και έλη Η ερπετοπανίδα της περιοχής Θηλαστικά Πτηνά Στόχος της εργασίας ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Περιοχή μελέτης Αναζήτηση ζωντανών ατόμων Καταμέτρηση οχημάτων Υλικά για τη συλλογή Περίοδος, περιοχές και ενδιαιτήματα Κατηγοριοποίηση δεδομένων Οδικές θανατώσεις στις περιοχές μελέτης Διαφορές στις οδικές θανατώσεις μεταξύ των ενδιαιτημάτων Σύγκριση οδικών θανατώσεων με την αφθονία των ζωντανών ατόμων Σχετίζονται οι οδικές θανατώσεις με την κίνηση που παρατηρείται στους δρόμους; ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Τα δεδομένα Οδικές θανατώσεις για κάθε τάξο και περιοχή Συνοπτική παρουσίαση

3 3.2.2 Δείκτες Simpson, Shannon και Eveness Principal Coordinates Analysis (PCoA) Διαφορές στις οδικές θανατώσεις μεταξύ των ενδιαιτημάτων ANOSIM PERMANOVA SIMPER Σύγκριση οδικών θανατώσεων με τα ζωντανά άτομα Mantel- test Αναλύσεις για τα ζωντανά άτομα που παρατηρήθηκαν στον δρόμο, αντίστοιχες με αυτές των οδικών θανατώσεων Σχετίζονται οι οδικές θανατώσεις με την κίνηση που παρατηρείται στους δρόμους; ANOVA Σχέση κίνησης με αφθονία οδικών θανατώσεων ΣΥΖΗΤΗΣΗ Οδικές θανατώσεις ανά τάξο και ανά περιοχή Διαφορές στις οδικές θανατώσεις μεταξύ των ενδιαιτημάτων Σύγκριση οδικών θανατώσεων με ζωντανά άτομα Σχετίζονται οι οδικές θανατώσεις με την κίνηση που παρατηρείται στους δρόμους; Ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις Σύγκριση με άλλες μελέτες Μέτρα διαχείρισης Μελλοντικοί σκοποί ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

4 Τριμελής εξεταστική επιτροπή Σίνος Γκιώκας, Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών (Επιβλέπων) Ευάγγελος Τζανάτος, Λέκτορας Πανεπιστημίου Πατρών Γεώργιος Μήτσαινας, Λέκτορας Πανεπιστημίου Πατρών 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διπλωματική εργασία πραγματοποιήθηκε στον Τομέα Βιολογίας Ζώων του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Θα ήθελα να απευθύνω ευχαριστίες στον καθηγητή Σ. Γκιώκα για την ανάθεση του θέματος, για την επίβλεψη, την καθοδήγησή του κατά την εκτέλεση του πειραματικού μέρους και για τις συμβουλές κατά την συγγραφή της μελέτης. Ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω προς τους καθηγητές Γ. Μήτσαινα και Ε. Τζανάτο για τη συμμετοχή τους στην συμβουλευτική επιτροπή και τη βοήθεια στην συγγραφή της μελέτης. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους υποψήφιους διδάκτορες Ο. Μεττούρη για Ο. Τζωρτζακάκη για τη συνδρομή τους στην ανεύρεση του θέματος της μελέτης καθώς και τον μεταδιδακτορικό ερευνητή Παναγιώτη Κορνήλιο για τη συνδρομή του στο πειραματικό μέρος. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τις Χ. Σκρέκα, Α. Τελώνη, Α. Βαϊρακταράκη και Δ. Τσάκωνα για τη βοήθειά τους στην εκτέλεση του πειραματικού μέρους και στη συγγραφή της εργασίας καθώς και όσους ακόμη βοήθησαν στην εργασία πεδίου. 5

6 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6

7 1.1 Η επίδραση των δρόμων στα ενδιαιτήματα και στην άγρια ζωή Η αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού και η συνακόλουθη αύξηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων προκαλεί πιέσεις προς το φυσικό περιβάλλον. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επιπτώσεις της κατασκευής οδικών δικτύων στα ενδιαιτήματα. Μάλιστα η επίδραση των δρόμων στην άγρια ζωή θεωρείται σημαντικός παράγοντας για τη βιοποικιλότητα σε παγκόσμιο επίπεδο. Η επίδραση αυτή κατηγοριοποιείται διαφορετικά ανάλογα με τον συγγραφέα (Puky, 2005). Ενδεικτικά ο Rudolph (2000), επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στα αμφίβια και τα ερπετά, διαμόρφωσε τις κάτωθι έξι κατηγορίες: απώλεια ενδιαιτημάτων, υποβάθμιση ενδιαιτημάτων, κατακερματισμός ενδιαιτημάτων, άμεση θνησιμότητα προκαλούμενη από τη διέλευση οχημάτων, αυξημένη θνησιμότητα λόγω αυξημένης τρωτότητας σε θήρευση, μεταβολή της συμπεριφοράς. 1.2 Οδικές Θανατώσεις: ένας σημαντικός παράγοντας για την άγρια πανίδα Η επίδραση των δρόμων στην άγρια πανίδα έχει εκτιμηθεί με πολλούς τρόπους όπως αποδεικνύεται από το πλήθος της βιβλιογραφίας και τις διαφορετικές κατηγοριοποιήσεις. Μια σημαντική κατηγορία, η οποία αποτελεί ένα από τα πιο ορατά αποτελέσματα της διάνοιξης δρόμων, είναι η θνησιμότητα άγριας ζωής, προκαλούμενη από την οδική κυκλοφορία (Οδικές Θανατώσεις roadkills). Η βιβλιογραφία αναφέρει ότι οι οδικές θανατώσεις ανήκουν στις απειλές για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας (Carvalho & Mira, 2010). Πολλοί ερευνητές επισημαίνουν ότι οι δρόμοι αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους σύγχρονους παράγοντες μείωσης πληθυσμών αλλά και μείωσης του ποσοστού επιβίωσης μεταξύ γενεών των σπονδυλωτών (Carvalho & Mira, 2010). Η παρούσα εργασία επικεντρώνεται στη μελέτη του συγκεκριμένου παράγοντα. 1.3 Οι επιπτώσεις των οδικών θανατώσεων σε επίπεδο τοπικών και εθνικών πληθυσμών Οι δρόμοι επηρεάζουν όλες τις μορφές ζωής, από τα μικρά ασπόνδυλα μέχρι τα μεγάλα θηλαστικά (Smith- Patten & Patten, 2008). Οι Forman & Alexander (1998) υποστηρίζουν ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, οι οδικές θανατώσεις αποτέλεσαν τον συχνότερο άμεσο παράγοντα πρόκλησης θανάτων ειδών της άγριας ζωής από τον άνθρωπο. Αναφέρονται σε μελέτες όπου για μεγάλο αριθμό ειδών σπονδυλωτών (πτηνών και θηλαστικών) αποδείχτηκε ότι ο ρυθμός αναπαραγωγής ήταν μεγαλύτερος από τον ρυθμό θανάτωσης από οχήματα και επομένως δεν επηρεάζονταν οι πληθυσμοί σε εθνικό επίπεδο. Είναι πιθανή βεβαίως η μείωση τοπικών πληθυσμών, αν ο ρυθμός των οδικών θανατώσεων ξεπερνά τους αντίστοιχους ρυθμούς αναπαραγωγής και μετανάστευσης προς την εκάστοτε περιοχή. Υπάρχουν, λοιπόν, περιπτώσεις τοπικών πληθυσμών σπονδυλωτών που απειλούνται, ενώ οι συνολικοί τους πληθυσμοί δεν κινδυνεύουν. Συμπερασματικά, κατά τους Forman & Alexander (1998), αν και οι οδικές θανατώσεις αποτελούν σημαντική πηγή θνησιμότητας, σπάνια αποτελούν κίνδυνο για τον συνολικό πληθυσμό ενός είδους. Βεβαίως υπάρχει και ο αντίλογος. Η Jochimsen et al. (2004), στην ανασκόπηση της βιβλιογραφίας που κάνουν, υποστηρίζουν ότι έχουν γίνει πολύ λίγες μελέτες που αφορούν στη σχέση των οδικών θανατώσεων με τους πληθυσμούς των αμφιβίων και των ερπετών. Ωστόσο αναφέρουν ότι τα βιβλιογραφικά δεδομένα είναι επαρκή ώστε να τεκμηριώσουν τη μείωση του πληθυσμού των αμφιβίων και των ερπετών, ως αποτέλεσμα των οδικών θανατώσεων και της απομόνωσης. Ακόμη και αν δεχτούμε ότι η θνησιμότητα άγριας ζωής, προκαλούμενη από την οδική κυκλοφορία, δεν επηρεάζει σημαντικά είδη που βρίσκονται σε αφθονία και είδη με υψηλά ποσοστά αναπαραγωγής, έχει 7

8 σίγουρα σημαντικές επιπτώσεις στους πληθυσμούς των απειλούμενων με εξαφάνιση ειδών (Glista et al., 2007). Σε πολλά τέτοια είδη, οι οδικές θανατώσεις ασκούν σημαντική πίεση. 1.4 Γιατί οι δρόμοι είναι σημαντικές πηγές θνησιμότητας; Η Coffin αναφερόμενη το 2007 σε παλαιότερες δημοσιεύσεις παραθέτει τους λόγους για τους οποίους τα οδικά δίκτυα και η κυκλοφορία σε αυτά θεωρούνται σημαντικές πηγές θνησιμότητας για την άγρια ζωή. Οι οδοί μετανάστευσης και οι περιοχές διαβίωσης των ζώων κατακερματίζονται από τους δρόμους. Τα ζώα, επομένως, αναγκάζονται να διασχίσουν τους δρόμους. Επίσης, τα νεκρά ζώα πάνω στους οδικούς άξονες αποτελούν πηγή τροφής για άλλα ζώα, ενώ το περιβάλλον που διαμορφώνεται στις άκρες των δρόμων είναι ελκυστικό και μπορεί να λειτουργήσει ως «οικολογική παγίδα» ή ενδιαίτημα για ορισμένα είδη. Τα ζώα πεθαίνουν όταν προσπαθούν να φθάσουν προς διάφορους πόρους (τροφή, νερό, καταφύγια κ.τ.λ.). Οι οδικές θανατώσεις εξαρτώνται από τη χωρική διάταξη των πόρων και των δρόμων σε μια περιοχή. Οι παράγοντες που σχετίζονται με τους δρόμους και επηρεάζουν τις οδικές θανατώσεις είναι οι εξής: η πυκνότητα του οδικού δικτύου, η πυκνότητα της κυκλοφορίας, οι ταχύτητες που αναπτύσσονται, η θέση και η δομή των δρόμων και η οδική συμπεριφορά (Puky, 2005). Η γνώση της χωρικής ανάλυσης των οδικών θανατώσεων συμβάλλει στην κατάρτιση συγκεκριμένου σχεδιασμού και μέτρων για τη μείωση της θνησιμότητας (Coffin, 2007). 1.5 Οδικές θανατώσεις σε ερπετά και αμφίβια Στη συγκεκριμένη εργασία δίνεται βάρος στη μελέτη των οδικών θανατώσεων στις ομάδες των αμφιβίων και των ερπετών. Για αυτόν τον λόγο παρατίθενται κάποια δεδομένα της βιβλιογραφίας που αφορούν στις συγκεκριμένες ομάδες και στην προκαλούμενη από την οδική κυκλοφορία θνησιμότητα. Τα αμφίβια αποτελούν μια ευπαθή ομάδα και απειλούνται περισσότερο από ότι οι υπόλοιπες ομάδες ζώων σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται σημαντική μείωσή τους σε παγκόσμια κλίμακα (Puky, 2005). Μερικές από αυτές τις απειλές, όπως η καταστροφή των ενδιαιτημάτων και η ρύπανση, είναι γνωστές και ενδελεχώς μελετημένες, άλλες όμως έχουν αναγνωριστεί σχετικά πρόσφατα. Οι Collins & Storfer (2003) διακρίνουν έξι: είσοδος ξένων ειδών, υπερεκμετάλλευση γης, αλλαγή στη χρήση γης, παγκόσμιες αλλαγές, συμπεριλαμβανομένης της υπεριώδους ακτινοβολίας και της κλιματικής αλλαγής, προσμείξεις, αναδυόμενες μολυσματικές ασθένειες. Οι Waldman & Tocher (1998) αναφέρουν εννέα: ακτινοβολία UV-B, κλιματική αλλαγή, όξινη βροχή, φυτοφάρμακα και λιπάσματα, εξαφάνιση ή καταστροφή των ενδιαιτημάτων, ο κατακερματισμός, δημογραφικά αίτια, γενετικά αίτια, ασθένειες. Στις περισσότερες περιπτώσεις μάλιστα, ο συνδυασμός πολλών παραγόντων οδηγεί στη μείωση των πληθυσμών του εκάστοτε είδους, ενώ επίσης διάφορα είδη αποκρίνονται με διαφορετικό τρόπο (Puky, 2005). Η έρευνα της Fahrig et al. (1995) καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ύπαρξη των δρόμων και η αύξηση της κυκλοφορίας σε αυτούς πιθανότατα συνέβαλαν στην παγκόσμια μείωση των αμφιβίων. Όπως αναφέρουν οι Carvalho & Mira (2010), αρκετές μελέτες έχουν αποκαλύψει μια αρνητική συσχέτιση μεταξύ της σχετικής αφθονίας των ειδών αμφιβίων και της κυκλοφορίας οχημάτων, μεταξύ του αριθμού των άνουρων σε λίμνη και της οδικής πυκνότητας (Vos & Chardon 1998), και μεταξύ του πλούτου των ειδών στις περιοχές αναπαραγωγής και στην πυκνότητα του οδικού δικτύου (Findlay et al., 2001, Eigenbrod et al., 2008). Έχει καταγραφεί λοιπόν ότι η μείωση των αμφιβίων σε παγκόσμιο επίπεδο οφείλεται σε ένα σύνολο παραγόντων. Ο συνδυασμός των άμεσων επιπτώσεων των δρόμων στην άγρια ζωή, με τις επιπτώσεις του 8

9 κατακερματισμού των ενδιαιτημάτων, λόγω της ύπαρξης των δρόμων, επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη δυναμική των πληθυσμών των αμφιβίων. Ένα σημαντικό ποσοστό θνησιμότητας των αμφιβίων συνδέεται με τις οδικές θανατώσεις (Glista et al., 2007). Η αύξηση των οδικών θανατώσεων σε πολλούς τοπικούς πληθυσμούς αμφιβίων συνδέει την αύξηση της κυκλοφορίας των οχημάτων στους δρόμους με τη μείωση του πληθυσμού των αμφιβίων σε παγκόσμιο επίπεδο (Puky, 2005). Ωστόσο, η ποσοτικοποίηση της συγκεκριμένης επίπτωσης για τους πληθυσμούς συγκεκριμένων ειδών είναι δύσκολη, καθώς χρειάζεται ενδελεχής έρευνα σε πεδία πέραν των μετρήσεων των νεκρών, δηλαδή το να ληφθούν υπόψη και άλλοι παράγοντες. Σε κάθε περίπτωση, η μελέτη για τη μείωση των οδικών θανατώσεων οφείλει να τίθεται σε πρώτη προτεραιότητα. Στα ερπετά παρατηρείται θνησιμότητα από φυσικά αίτια, από παράγοντες, όπως οι περιβαλλοντικές αλλαγές, η θήρευση και οι νόσοι. Υπάρχει μια ποικιλία αντισταθμιστικών μηχανισμών σε πολλά είδη ερπετών, η οποία επιτρέπει την αντιμετώπιση της θνησιμότητας από φυσικά αίτια. Ωστόσο από εξελικτική άποψη, η επίδραση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στα ερπετά κρίνεται απότομη (Meek, 2009), επομένως και πιο επικίνδυνη. Για τον παράγοντα που εξετάζεται στη συγκεκριμένη εργασία, τις οδικές θανατώσεις και τις επιπτώσεις τους στα ερπετά, η γνώση είναι περιορισμένη, δηλαδή παρατηρείται υψηλή θνησιμότητα αλλά δεν είναι γνωστές οι επιδράσεις σε επίπεδο πληθυσμών (Rudolph et al., 1999). Η απώλεια ερπετών λόγω των οδικών θανατώσεων κυμαίνεται κατά περίπτωση, από έρευνες που έχουν καταγράψει πολύ μεγάλο αριθμό νεκρών ερπετών στην άσφαλτο, μέχρι έρευνες οι οποίες, παρά την υψηλή αφθονία ερπετών σε μια περιοχή, κατέγραψαν πολύ μικρό αριθμό θανάτων (Meek, 2009). Πολλά είδη ερπετών φαίνεται ότι είναι ιδιαίτερα ευάλωτα σε συγκρούσεις με οχήματα, λόγω της συμπεριφοράς και της κινητικότητάς τους. Επίσης, σε πολλά είδη καθυστερεί η αναπαραγωγική ωριμότητα και τα χαμηλά ποσοστά αναπαραγωγής και ανανέωσης των πληθυσμών τα καθιστούν ευάλωτα στη θνησιμότητα άρα και στις οδικές θανατώσεις (Ashley et al., 2007). Η Jochimsen et al. (2004) ανασκοπώντας τη βιβλιογραφία που αφορά στην επίδραση των δρόμων και της κυκλοφορίας στα αμφίβια και στα ερπετά, προχώρησαν στη δημιουργία ενός πλαισίου καταγραφής το οποίο συνοψίζει όλες αυτές τις επιπτώσεις. Τα χαρακτηριστικά των δρόμων (διεργασίες κατασκευής, ο τύπος του οδοστρώματος, η πυκνότητα του οδικού δικτύου και η κυκλοφορία) επηρεάζουν τα αμφίβια και τα ερπετά άμεσα ή έμμεσα. Στις άμεσες επιπτώσεις συγκαταλέγονται η προκαλούμενη θνησιμότητα κατά την κατασκευή δρόμων ή η φυσική επαφή με τα διερχόμενα οχήματα (οδικές θανατώσεις). Οι έμμεσες επιπτώσεις περιλαμβάνουν την απώλεια, τον κατακερματισμό ή την αλλοίωση των ενδιαιτημάτων (π.χ. αλλαγές στη θερμοκρασία, την υγρασία, την ποιότητα των διαθέσιμων ενδιαιτημάτων, το φως, ο θόρυβος, οι ρύποι). Τέτοιες αλλαγές μπορεί να επηρεάσουν τη συμπεριφορά, την επιβίωση, την ανάπτυξη, και την αναπαραγωγική επιτυχία των ζώων. Αθροιστικά λοιπόν οι άμεσες και οι έμμεσες επιπτώσεις στα άτομα μπορεί να έχουν συνέπειες σε επίπεδο πληθυσμών (στο μέγεθος, στη χωρική κατανομή και στην διατήρηση του). Ομοίως, οι επιπτώσεις σε επίπεδο είδους ενδέχεται να επηρεάζουν τον συνολικό αριθμό των ειδών σε μια περιοχή. Οι επιδράσεις αυτές προκαλούν σοβαρό πρόβλημα όταν επηρεάζουν ευαίσθητα ή απειλούμενα είδη καθώς επιφέρουν και σημαντικές διεργασίες σε ένα οικοσύστημα. 1.6 Χαρακτηριστικά αμφιβίων και ερπετών που καθορίζουν την ευαισθησία τους στις οδικές θανατώσεις Εστιάζοντας στις άμεσες επιπτώσεις και πιο συγκεκριμένα στις οδικές θανατώσεις, παράγοντες που επηρεάζουν τη συχνότητα, την απόσταση, την ταχύτητα και τη στιγμή που γίνεται η κίνηση των ζώων, 9

10 αυξάνουν την τρωτότητα στις οδικές θανατώσεις. Οι απαιτήσεις των ερπετών και των αμφιβίων σε σχέση με τα ενδιαιτήματα ποικίλλουν εποχικά. Έτσι, σε μια περιοχή, έχει σημασία η θέση του οδικού δικτύου σε σχέση με τα ενδιαιτήματα τα οποία εξασφαλίζουν τους απαραίτητους πόρους για αυτές τις ομάδες ζώων. Οι πόροι αυτοί αφορούν στο καταφύγιο, στην τροφή, στους συντρόφους, ενώ είναι πιθανό να κατανέμονται σε διαφορετικό βαθμό στα διάφορα ενδιαιτήματα. Ιδιαίτερα για τα αμφίβια, η βιβλιογραφία αναφέρει ότι μεταναστεύουν μαζικά από τα τέλματα αναπαραγωγής σε χερσαία ενδιαιτήματα (Jochimsen et al., 2004). Η τρωτότητα, λόγω οδικών θανατώσεων, επηρεάζεται από την ικανότητα διασποράς, από την έκταση και τη συχνότητα των κινήσεων των ζώων. Τα πιο κινητικά ζώα κινδυνεύουν περισσότερο από τον παράγοντα των οδικών θανατώσεων. Μάλιστα, τα ανώτατα ποσοστά από οδικές θανατώσεις συνδέονται με την αυξημένη συχνότητα κίνησης, λόγω της εποχής, του φύλου ή και του σταδίου του κύκλου ζωής. Για τα αμφίβια αναφέρεται στην ανασκόπηση της Jochimsen et al. (2004) ότι παρατηρούνται υψηλά επίπεδα από οδικές θανατώσεις όταν προκαλείται αύξηση των μετακινήσεων που συνδέεται με διακυμάνσεις της στάθμης του νερού, με την αναπαραγωγή και τη διασπορά. Όσον αφορά στα ερπετά, οι μετακινήσεις συνδέονται με διακυμάνσεις στη στάθμη των υδάτων, με την αναζήτηση θηλυκού συντρόφου, με τη μετανάστευση προς αναζήτηση καταφυγίου από θηλυκά άτομα την άνοιξη, με τη διασπορά νεαρών ατόμων στο τέλος του καλοκαιριού ή στην αρχή του φθινοπώρου. Η αυξημένη ευπάθεια των ερπετών και των αμφιβίων μπορεί επίσης να συνδέεται με περιόδους όπου η αυξημένη οδική κυκλοφορία συμπίπτει με την αυξημένη μετακίνησή τους. Η γωνία και η ταχύτητα με την οποία διασχίζουν τα άτομα τους δρόμους μπορεί να επηρεάσουν την ικανότητά τους να περάσουν με επιτυχία. Και ενώ η γωνία δεν έχει εξεταστεί επαρκώς, για την ταχύτητα υπάρχουν σαφή δεδομένα τα οποία υποδεικνύουν ότι τα αμφίβια (Hels & Buchwald, 2001), οι χελώνες (Muegel & Claussen, 2002) και κάποια φίδια κινούνται αργά στους δρόμους, αν και οι ταχύτητες διέλευσης μεταξύ ειδών των φιδιών διαφέρουν σημαντικά (Andrews, 2004). Επιπλέον αρκετές συμπεριφορές μπορεί να αυξήσουν την ευαισθησία στις οδικές θανατώσεις. Λόγω της ικανότητας των υλικών του οδοστρώματος να αυξάνουν τη θερμοκρασία του όταν εκτίθενται στην ηλιακή ακτινοβολία, πολλά φίδια τείνουν να επιλέγουν την παραμονή στην επιφάνεια του οδοστρώματος για λόγους θερμορρύθμισης (Rudolph et al., 1999, Ashley & Robinson, 1996). Επίσης, κάποια φίδια είναι πτωματοφάγα και προσελκύονται από τα νεκρά ζώα που βρίσκονται στους δρόμους (Smith & Dodd, 2003). Πολλοί φρύνοι προσεγγίζουν τα φώτα που βρίσκονται στο οδικό δίκτυο, προκειμένου να τραφούν με έντομα (Neill, 1950). Στην εύκρατη ζώνη τα περισσότερα αμφίβια μετακινούνται κατά τη διάρκεια της νύχτας (Ashley & Robinson, 1996), εντούτοις υπάρχουν και είδη που κινούνται και κατά τη διάρκεια της μέρας. Αυτά τα είδη διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο από τα νυκτόβια, λόγω της αυξημένης κίνησης οχημάτων κατά τη διάρκεια της ημέρας (Hels & Buchwald, 2001). Επίσης, η τάση κάποιων αμφιβίων να ακινητοποιούνται μπροστά σε κάποιον κίνδυνο τα καθιστά ευπαθή (D Amico, 2008), ενώ ακινητοποίηση έχει παρατηρηθεί και σε κάποια είδη φιδιών (Andrews & Gibbons, 2005). 1.7 Πόσο έχει μελετηθεί ο παράγοντας και τι οφείλει να προσέχει ο ερευνητής Αναφέρθηκε παραπάνω και είναι γνωστό ότι οι οδικές θανατώσεις έχουν αρνητικές συνέπειες σε κάποιους τοπικούς πληθυσμούς. Μάλιστα ο Puky (2005) εμπλέκει την ταχεία αύξηση της κυκλοφορίας σε παγκόσμιο επίπεδο ως παράγοντα που σχετίζεται με την παγκόσμια μείωση του πληθυσμού των 10

11 αμφιβίων. Ωστόσο, απαιτείται περίπλοκη έρευνα πέραν των μετρήσεων του αριθμού των οδικών θανατώσεων, καθώς και να λαμβάνεται υπόψη η φυσική θνησιμότητα και οι πυκνοεξαρτώμενοι μηχανισμοί της (Hels & Buchwald, 2001, Harper & Semlitsch, 2007), προκειμένου να επιτευχθεί ποσοτικοποίηση των επιπτώσεων του συγκεκριμένου παράγοντα σε επίπεδο είδους. Αυτός μάλιστα είναι ο λόγος, όπως αναφέρουν ο Elzankowski et al. (2007), που υπάρχουν μόλις τρεις τεκμηριωμένες μελέτες σχετικά με τις επιπτώσεις των οδικών θανατώσεων σε όλη την Ευρώπη. Ο ερευνητής οφείλει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στην ερμηνεία των δεδομένων όταν μελετά τις οδικές θανατώσεις. Αναφέρθηκαν προηγουμένως αρκετοί παράγοντες που κάνουν τα ζώα να επηρεάζονται με διαφορετικό τρόπο από τους δρόμους και τα οχήματα. Πέραν αυτών όμως, υφίστανται και πιο απρόσμενοι παράγοντες, οι οποίοι πιθανώς θα έπρεπε να λαμβάνονται υπόψη. Έχουν διενεργηθεί έρευνες οι οποίες αποδεικνύουν ότι μεγάλο μέρος των νεκρών ζώων, εξαιτίας οδικών θανατώσεων, απομακρύνεται εντός μίας ημέρας από το οδόστρωμα, λόγω της δράσης πτωματοφάγων ειδών (Antworth et al., 2005). Σε άλλη έρευνα, που χρησιμοποιούσε ομοιώματα ερπετών και άλλα αντικείμενα που βρίσκονται συχνά στους δρόμους (όπως πλαστικό ποτήρι) (Ashley et al., 2007), τα ερπετά χτυπήθηκαν σε ένα υψηλότερο ποσοστό από ότι κατά τύχη με περίπου το 2,7% των οδηγών να τα χτυπούν σκόπιμα. 1.8 Περιοχή μελέτης Οι πληροφορίες οι οποίες εμπεριέχονται στις Ενότητες αντλήθηκαν από την επίσημη ιστοσελίδα του Φορέα Διαχείρισης του υγρότοπου Κοτυχίου-Στροφιλιάς (Φορέας διαχείρισης, 2016). Η παρούσα μελέτη έγινε στην περιοχή του Εθνικού Πάρκου Υγρότοπων Κοτυχίου Στροφιλιάς. Το Εθνικό Πάρκο εκτείνεται από τη Λιμνοθάλασσα του Αράξου στον βορρά μέχρι τις αλυκές Λεχαινών στον νότο και από την Εθνική οδό Πατρών Πύργου ανατολικά μέχρι το Ιόνιο Πέλαγος δυτικά και ουσιαστικά απλώνεται από τον Πατραϊκό Κόλπο μέχρι λίγο πριν την Κυλλήνη. Το μήκος της προστατευόμενης περιοχής φτάνει τα 22 km, ενώ το πλάτος κυμαίνεται από 0,5 μέχρι 4 km. Η ευρύτερη περιοχή καταλαμβάνει έκταση στρεμμάτων, ενώ το Εθνικό Πάρκο, χωρίς το θαλάσσιο οικοσύστημα στρέμματα περίπου. Η περιοχή είναι πεδινή, με δύο χαμηλούς λόφους, τα Μαύρα Βουνά (240 m) και τον λόφο στο ακρωτήριο Κουνουπέλι (47m). Ο πλούτος των ενδιαιτημάτων που συγκεντρώνονται στην περιοχή, διαμορφώνει ένα οικοσύστημα υψηλής οικολογικής αξίας. Βασικό χαρακτηριστικό του πεδινού εδάφους της περιοχής είναι η υψηλή περιεκτικότητα σε άμμο και άργιλο, λόγω της από εξελικτική άποψη υψηλής ποσότητας άμμου που μεταφέρεται από τις ακτές προς το εσωτερικό με τους έντονους δυτικούς ανέμους. Το δυτικό άκρο της περιοχής καταλαμβάνεται από παραλιακές θίνες (αμμουδιές και αμμόλοφους). Αυτές εκτείνονται σε βάθος δεκάδων μέτρων προς τη στεριά, μαζί με φυτά που αναπτύσσονται στην άμμο και πεύκα σε νανώδη μορφή. Την περιοχή διατρέχει ένα σύστημα μόνιμων ή εποχικών, αργά ρεόντων ή στάσιμων υδάτων, απομονωμένων ή σε εποχιακή επικοινωνία, η έξοδος των οποίων προς τη θάλασσα εμποδίζεται από το τείχος που υψώνουν οι παραλιακοί αμμόλοφοι. Ο κύριος όγκος των νερών δημιουργεί τις Λιμνοθάλασσες Κοτύχι, Πρόκοπος και Άραξος. Το έλος Λάμια, οι αλυκές Λεχαινών, ο αύλακας Κέντρος και μικρότερες λίμνες, εποχικά γλυκά ή αλμυρά έλη και νερόλακκοι σε ξέφωτα του δάσους, ρυάκια και χείμαρροι συμπληρώνουν το υδάτινο δίκτυο. Τα υγροτοπικά οικοσυστήματα αποτελούν χώρους υψηλής βιοποικιλότητας. Ακολουθεί το μεγαλύτερο δάσος κουκουναριάς της Ελλάδας και ένα από τα μεγαλύτερα της Ευρώπης, το οποίο αποτελεί ενδιαίτημα προτεραιότητας και προστατεύεται σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Το κλίμα χαρακτηρίζεται ήπιο. Δεν εμφανίζονται ιδιαίτερα υψηλές θερμοκρασίες το καλοκαίρι ή ιδιαίτερα χαμηλές τον χειμώνα. Παρατηρείται ικανοποιητική βροχόπτωση, καθώς η ξηρή περίοδος υπολογίζεται στις 100 ημέρες ανά έτος (Φορέας διαχείρισης, 2016). 11

12 1.9 Καθεστώς προστασίας Η περιοχή αποτελεί Υγρότοπο Διεθνούς Σημασίας από το 1975, σύμφωνα με τη Σύμβαση Ramsar (1971), ανήκει στο δίκτυο «Φύση 2000». Το 2009 χαρακτηρίστηκε Εθνικό Πάρκο, ενώ ένα τμήμα της αποτελεί Καταφύγιο Άγριας Ζωής. Αποτελεί μια από τις 29 προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας, για τις οποίες έχει συσταθεί Φορέας Διαχείρισης με τον Νόμο 3044/2002 (Φορέας διαχείρισης, 2016). Ο φορέας διαχείρισης της περιοχής προστασίας, χωρίζει 13 διαφορετικές ενότητες του Εθνικού Πάρκου: το δάσος Στροφιλιά η Λιμνοθάλασσα Κοτύχι η Λιμνοθάλασσα Πρόκοπος η Λιμνοθάλασσα Άραξος το έλος Λάμια τα βραχώδη υψώματα με την ονομασία Μαύρα Βουνά οι περιοδικά κατακλυζόμενες με νερό εκτάσεις τα υγρά λιβάδια της περιοχής οι αμμώδεις παραλίες όπου σχηματίζονται θίνες οι καλαμιώνες τα υδατορρέματα της ευρύτερης περιοχής που καταλήγουν στις Λιμνοθάλασσες Κοτύχι και Πρόκοπος η αλυκή Λεχαινών τα θαλάσσια οικοσυστήματα Ενδιαιτήματα Αμμόλοφοι-θίνες Στην παράκτια ζώνη βρίσκεται ο απειλούμενος βιότοπος των Αμμοθινών. Σχηματίζονται από την παράκτια άμμο, η οποία μεταφέρεται από τους ανέμους. Οι θίνες αποτελούν αντιπλημμυρικό φράγμα για το θαλασσινό νερό, ενώ επίσης εμποδίζουν τη διάβρωση της παράκτιας ζώνης από τα κύματα. Επίσης, είναι σημαντικές για το οικοσύστημα, επειδή φιλοξενούν πλήθος χλωρίδας και πανίδας. Το ύψος τους φτάνει ως τα 10 μέτρα και το πλάτος τους μπορεί να αγγίξει και τα 500 μέτρα. Καταλαμβάνουν έκταση 2000 στρεμμάτων εντός της προστατευόμενης περιοχής Δάσος Στροφιλιάς Το δάσος βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της προστατευόμενης περιοχής. Καταλαμβάνει έκταση στρεμμάτων. Καλύπτει μια παράκτια λωρίδα πλάτους m. Στο δυτικό περιθώριο του δάσους, προς την ακτή βρίσκεται αμιγές δάσος χαλεπίου πεύκης (Pinus halepensis). Στα εσωτερικά τμήματα του δάσους εμφανίζονται μικτές συστάδες με κυρίαρχο είδος την κουκουναριά (Pinus pinea). Στην ανατολική πλευρά του δάσους υφίσταται αμιγές δάσος με κουκουναριές. Αυτή η ακολουθία είναι λογική, μιας και η κουκουναριά αποτελεί ένα ευαίσθητο είδος και οι συστάδες χαλεπίου πεύκης την προστατεύουν από την αλατότητα του νερού αλλά και τους ανέμους. Το δάσος της Στροφιλιάς είναι το μεγαλύτερο δάσος κουκουναριάς στην Ελλάδα και ένα από τα μεγαλύτερα στην Ευρώπη. Στα ανατολικά όρια του δάσους εμφανίζεται σε μικρούς πληθυσμούς η ήμερη βελανιδιά (Quercus macrolepis), η οποία σχηματίζει είτε 12

13 αμιγείς συστάδες είτε μικτές με κουκουναριές. Στο δάσος δεν εμφανίζεται συνεχής θαμνώδης υποόροφος. Μόνο σε θέσεις που διασπάται η κομοστέγη εμφανίζεται. Αποτελείται από είδη που συνθέτουν μακία βλάστηση ή φρύγανα. Τέλος στα ανατολικά και νότια όρια του δάσους, καθώς και κατά θέσεις, υπάρχουν λιμνάζοντα νερά και φυσικά ή τεχνητά κανάλια, που συντελούν στο σχηματισμό μιας αλληλουχίας υγρών (με γλυκά και υφάλμυρα νερά) και χερσαίων βιοτόπων. Η αλληλουχία αυτή δημιουργεί ένα οικοσύστημα μεγάλης βιοποικιλότητας Μαύρα Βουνά Τα Μαύρα Βουνά βρίσκονται στο βόρειο τμήμα της προστατευόμενης περιοχής, νότια της Λιμνοθάλασσας του Αράξου και βόρεια της Λιμνοθάλασσας Πρόκοπος. Έχουν ύψος 240 m, ενώ κυρίως καλύπτονται από αραιά δάση βελανιδιάς (Quercus macrolepis), από χαμηλή βλάστηση αείφυλλων πλατύφυλλων και από φρύγανα. Οι ασβεστολιθικοί όγκοι των Μαύρων Βουνών είναι οι κύριοι τροφοδότες του δάσους σε γλυκό νερό, ενώ αποτελούν καταφύγιο για μικρά θηλαστικά και είδη ερπετών, καθώς και θέσεις φωλιάσματος για αρπακτικά πουλιά Υγρά λιβάδια Τους θερινούς μήνες τα λιβάδια γύρω από τις Λιμνοθάλασσες και τα έλη της περιοχής είναι στεγνά. Το χειμώνα όμως πλημμυρίζουν, ενώ η βλάστησή τους ποικίλλει. Στα λιβάδια, που υπάρχουν υψηλές συγκεντρώσεις αλάτων, επικρατέστερα είναι αλόφιλα είδη όπως η σαλικόρνια (Salicornia sp.), που παρουσιάζει - ιδιαίτερα τους φθινοπωρινούς μήνες - την χαρακτηριστική εικόνα κόκκινης βλάστησης Λιμνοθάλασσες και έλη Η Λιμνοθάλασσα Κοτύχι είναι η μεγαλύτερη Λιμνοθάλασσα της Πελοποννήσου με έκταση περίπου 7500 στρέμματα και μέσο βάθος 0,4-1 m. Η Λιμνοθάλασσα Πρόκοπος βρίσκεται βόρεια του έλους της Λάμιας. Τα χωρίζει ένας δρόμος και όταν υπάρχουν πολλές βροχοπτώσεις, τότε τα δύο συστήματα επικοινωνούν. Τέλος, στα όρια της προστατευόμενης περιοχής βρίσκεται η Λιμνοθάλασσα του Αράξου, η οποία παρουσιάζει τη μεγαλύτερη αλατότητα σε σχέση με τις υπόλοιπες. Εικόνα 1-1: Τύποι ενδιαιτημάτων της προστατευόμενης περιοχής της Στροφιλιάς. 13

14 1.11 Η ερπετοπανίδα της περιοχής Στην περιοχή Κοτυχίου Στροφιλιάς έχουν βρεθεί οκτώ είδη αμφιβίων και 24 είδη ερπετών. Επτά από τα είδη ερπετών περιλαμβάνονται στο Παράρτημα ΙΙ της οδηγίας 92/43 ως είδη κοινοτικού ενδιαφέροντος. Από αυτά, τα πέντε είναι χελώνες (Πίνακας 8.1) και δύο φίδια, Zamenis situlus και Elaphe quatuorlineata. Όλα τα είδη ερπετών και αμφιβίων περιλαμβάνονται στη σύμβαση της Βέρνης. Δώδεκα από αυτά περιλαμβάνονται στο Παράρτημα ΙΙ ως είδη υπό αυστηρή προστασία. Τα Algyroides moreoticus, Anguis cephallonica και Pelophylax epeiroticus είναι ενδημικά της Πελοποννήσου ή της Νοτιοδυτικής Ελλάδας. Για άλλα είδη αποτελεί το νοτιότερο σημείο της εξάπλωσής τους (Pelobates syriacus, Zamenis longissimus). Είναι χαρακτηριστικό ότι στην περιοχή έχει βρεθεί σχεδόν το σύνολο των ειδών φιδιών της Πελοποννήσου (12 στα 13 είδη). Εκτός από τη μεγάλη ποικιλότητα ειδών της ερπετοπανίδας της περιοχής, παρατηρούνται και μεγάλες πληθυσμιακές αφθονίες. Βασικό πρόβλημα για τα αμφίβια είναι η διέλευση αυτοκινήτων από το οδικό δίκτυο της περιοχής, η οποία προκαλεί θανατώσεις (Arapis et al., 2002). Η γειτνίαση κεντρικών δρόμων με θέσεις αναπαραγωγής έχει ως αποτέλεσμα πολύ υψηλή θνησιμότητα αμφιβίων αλλά και ερπετών που σχετίζονται με το νερό (νερόφιδα και νεροχελώνες). Από τα είδη αμφιβίων το Bufo bufo φαίνεται να βρίσκεται σε πολύ μικρούς αριθμούς. Επίσης, το Pelobates syriacus και το Lissotriton vulgaris δεν είναι άφθονα στην περιοχή, ενώ τα υπόλοιπα αμφίβια είναι άφθονα. Όσον αφορά στις χελώνες, τα είδη του νερού (Emys orbicularis, Mauremys rivulata) έχουν ικανοποιητικούς πληθυσμούς. Αντίθετα οι χερσαίες χελώνες δεν παρουσιάζουν παρόμοια εικόνα. Αν και το είδος Testudo hermanni παρουσιάζει κάποιους ικανοποιητικούς πληθυσμούς ιδιαίτερα στο δρυόδασος, και τα δύο είδη χερσαίας χελώνας παρουσιάζουν εικόνα μείωσης τα τελευταία χρόνια λόγω παράνομης συλλογής. Επτά είδη σαυρών έχουν βρεθεί στην περιοχή μελέτης. Τα λιγότερο κοινά είναι το Algyroides moreoticus και το Anguis cephallonica. Τα είδη Lacerta trilineata και Ablepharus kitaibelii βρίσκονται σε υψηλή αφθονία. Από τα δώδεκα είδη φιδιών που έχουν παρατηρηθεί στην περιοχή, τα πιο άφθονα είναι τα υδρόβια είδη Natrix natrix και Natrix tessellata. Οι ανθρώπινες επεμβάσεις στην περιοχή δημιουργούν σε κάποιες περιπτώσεις σοβαρά προβλήματα. Τέτοιες επεμβάσεις είναι η μετατροπή φυσικών βιοτόπων σε οικιστικές ή έντονα εκμεταλλευόμενες γεωργικές περιοχές, με αποτέλεσμα τον κατακερματισμό των βιοτόπων. Επίσης, η διέλευση οχημάτων προκαλεί αύξηση της θνησιμότητας και αποτελεί παράγοντα πίεσης των τοπικών πληθυσμών (Arapis et al., 2002) Θηλαστικά Στην προστατευόμενη περιοχή βρίσκονται μικροί πληθυσμοί των απειλούμενων ειδών βίδρα (Lutra lutra) και τσακάλι (Canis aureus). Υπάρχουν επίσης αλεπούδες, σκαντζόχοιροι, νυφίτσες, κουνάβια, ποντικοί και είδη μικρών θηλαστικών, όπως νυχτερίδες και μυγαλές Πτηνά Το Εθνικό Πάρκο Υγρότοπων Κοτυχίου Στροφυλιάς είναι διεθνώς σημαντικό για τα πτηνά, καθώς από τα 442 είδη πτηνών που υπάρχουν στην Ελλάδα τα 261 έχουν παρατηρηθεί στην περιοχή (ποσοστό 59% περίπου). Από αυτά, τα 79 αποτελούν είδη προτεραιότητας για την Ευρωπαϊκή Ένωση, σύμφωνα με το Παράρτημα Ι της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ (η μέχρι πρότινος 79/409/ΕΟΚ), ενώ 40 είδη εντάσσονται σε μια από τις κατηγορίες κινδύνου του Κόκκινου Βιβλίου των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων για την Ελλάδα (Legakis & Maragkou, 2009). 14

15 1.14 Στόχος της εργασίας Στόχος της συγκεκριμένης εργασίας είναι, να πραγματοποιηθεί η μελέτη του οδικού δικτύου της περιοχής ως προς τις οδικές θανατώσεις, με σκοπό να προσδιοριστούν τα κάτωθι: α) η εικόνα των οδικών θανατώσεων ανά τάξο και ανά περιοχή, β) αν διαφέρουν οι οδικές θανατώσεις μεταξύ των διαφορετικών ενδιαιτημάτων, γ) αν σχετίζονται με την αφθονία των ζωντανών ατόμων που παρατηρήθηκαν, δ) αν σχετίζονται με την κίνηση που παρατηρείται στους δρόμους. Τελικός στόχος είναι να προταθούν μέτρα διαχείρισης και να εξαχθούν σχετικά συμπεράσματα, λαμβάνοντας υπόψη τη διαθέσιμη βιβλιογραφία (βλ. Κεφάλαιο Εισαγωγής). Στις μετρήσεις συμπεριλαμβάνονται όλα τα δεδομένα και όλα τα είδη, εντούτοις η μεγάλη πλειονότητα των οδικών θανατώσεων αφορά σε ερπετά και αμφίβια, οπότε και αποτελούν το αντικείμενο της παρούσας μελέτης. 15

16 2. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 16

17 2.1 Περιοχή μελέτης Τα στοιχεία συλλέχθηκαν σε μια περίοδο επτά μηνών (Απρίλιος 2015-Νοέμβριος 2015) από μια σειρά δρόμων στo Εθνικό Πάρκο της Στροφιλιάς στη βορειοδυτική Πελοπόννησο. Δεν διεξήχθη έρευνα κατά τη διάρκεια του χειμώνα, λόγω της μειωμένης δυνατότητας ανίχνευσης ζώων που προκύπτει από τις χαμηλές θερμοκρασίες. Ένας παρατηρητής, ο ίδιος για όλες τις δειγματοληψίες, διενήργησε την έρευνα, οδηγώντας αυτοκίνητο με ταχύτητα km/h και έχοντας πάντοτε έναν συνοδηγό δίπλα του. Ίσως το περπάτημα να αποτελεί πιο αξιόπιστη μέθοδο για τον εντοπισμό μικρών ζώων, αλλά επιλέχθηκε η οδήγηση γιατί δίνει τη δυνατότητα κάλυψης σαφώς μεγαλύτερων αποστάσεων. Τα οδικά τμήματα στα οποία έγιναν οι δειγματοληψίες ήταν τα εξής: (α) Επαρχιακή οδός Αράξου Μανολάδας [τμήματα από Λάππα μέχρι παραλία Καλόγριας (9 km, σημεία 1-4 στην Εικόνα 2-1), (β) από είσοδο παραλίας Καλόγριας στο ξενοδοχείο Kalogria beach μέχρι το τείχος Δυμαιών (4,3 km, σημεία 5-6 στην Εικόνα 2-1), (γ) μια διακλάδωση της ΕΟ Κάτω Αχαΐας Αράξου (64) (3,1 km, σημεία 7-8 στην Εικόνα 2-1) που διασχίζει παράλληλα τη Λιμνοθάλασσα Αράξου μέχρι το χωριό Ακρωτήριο Αράξου, (δ) το τμήμα που διαπερνά το έλος Λάμια και φτάνει μέχρι το ακρωτήρι Κουνουπέλι (6,2 km, ο μόνος χωματόδρομος στον οποίο έγιναν δειγματοληψίες, σημεία 9-11 στην Εικόνα 2-1) και (ε) το τμήμα από το Κουνουπέλι μέχρι μετά τη Μανολάδα (7,7 km, σημεία στην Εικόνα 2-1). Συνολικά έγιναν 18 δειγματοληψίες στην περιοχή (Πίνακας 2.1). Πάντα μεσολαβούσε διάστημα μεγαλύτερο των πέντε ημερών ανάμεσα στις δειγματοληψίες, ενώ η ημέρα στην οποία γινόταν η δειγματοληψία μέσα στην εβδομάδα επιλεγόταν τυχαία. Η κάθε δειγματοληψία ξεκινούσε στις το πρωί και ολοκληρωνόταν στις το απόγευμα. Οι δειγματοληψίες έγιναν το 2015, στις ημερομηνίες 9/4, 20/4, 27/4, 4/5, 18/5, 26/5, 4/6, 9/6, 17/6, 25/6, 2/7, 16/7, 6/8, 27/8, 8/9, 24/9, 13/10, 10/11. Όλοι οι δρόμοι ήταν διπλής κυκλοφορίας, με πλάτος το οποίο κυμαινόταν από 4 μέχρι 6 m. Σημειώνεται ότι η αναζήτηση αφορούσε οδικές θανατώσεις ζώων που ανήκουν στα σπονδυλωτά. Όταν εντοπιζόταν ένα νεκρό ζώο, αφού συλλέγονταν τα απαραίτητα δεδομένα, απομακρυνόταν από το οδόστρωμα, έτσι ώστε να αποφευχθεί η διπλή καταμέτρηση. 17

18 Εικόνα 2-1: Δρόμοι στους οποίους έγιναν δειγματοληψίες. (1) lappa (2) eisodos (3) pinus pinea (4) pinus halepensis (5) thines (6) maura vouna (7) arxh limn araxos (8) limn araxos (9) velanidies (10) pinus pinea velanidies (11) lamia (12) kounoupeli (13) halepensis varda (14) varda kalliergeia 2.2 Αναζήτηση ζωντανών ατόμων Ελέγχθηκε αν ο αριθμός των οδικών θανατώσεων σχετίζεται με τον αριθμό των ζωντανών που βρίσκονται πέριξ των δρόμων. Επομένως καταγράφονταν και αν ήταν εφικτό αναγνωρίζονταν τα ζωντανά άτομα που παρατηρούνταν στην επιφάνεια του οδοστρώματος ή στα όρια του δρόμου κατά τη διάρκεια των δειγματοληψιών. Αυτή η διαδικασία συνέβαινε κατά τη διάρκεια της οδήγησης, όταν γινόταν η αναζήτηση 18

19 των νεκρών ατόμων. Επισημαίνεται ότι τα ζωντανά άτομα που καταγράφονταν ήταν μόνο τα ημερόβια (βεβαίως κατά τη διάρκεια της ημέρας παρατηρείται ο κύριος όγκος της διέλευσης των οχημάτων και άρα κυρίως αυτά τα ζώα κινδυνεύουν. Επίσης, ο κύριος όγκος αμφιβίων που βρέθηκαν στους δρόμους ήταν νεαρά και όχι ενήλικα, τα οποία δραστηριοποιούνται κυρίως τις απογευματινές/νυχτερινές ώρες. Παρατηρήθηκαν λοιπόν νεαρά άτομα να μετακινούνται κατά τη διάρκεια της ημέρας). Τα ζώα που ζουν σε κοντινή απόσταση από τον εκάστοτε δρόμο επίσης καταγράφονταν και αναγνωρίζονταν. Αυτά μπορεί να ήταν ζώα που διέσχιζαν τον δρόμο, που κινούνταν παράλληλα στον δρόμο, που βρίσκονταν κάτω από πέτρες ή σε κορμούς και άλλα που απλά κούρνιαζαν. Η διαδικασία που ακολουθήθηκε ήταν αυτή των διατομών (transects) με τη μέθοδο ορισμένου χρόνου (time constrained) σε περιοχές πέριξ των δρόμων στους οποίους έλαβαν χώρα οι δειγματοληψίες. Η αναζήτηση των ζωντανών γινόταν την ίδια μέρα με την αναζήτηση των οδικών θανατώσεων. Οι διατομές γίνονταν νωρίς το πρωί ή αργά το απόγευμα, διότι το μεσημέρι οι θερμοκρασίες είναι αποτρεπτικές, ιδιαίτερα για τα αμφίβια και τα ερπετά και η ανίχνευσή τους αποτελεί μια δύσκολη διαδικασία. 2.3 Καταμέτρηση οχημάτων Σε όλη τη διάρκεια της κάθε δειγματοληψίας καταγραφόταν ο αριθμός των διερχόμενων οχημάτων, αλλά και το χρονικό διάστημα εντός του οποίου γινόταν η καταγραφή για κάθε περιοχή. Η καταγραφή αφορούσε και τις δύο κατευθύνσεις του δρόμου, ενώ ακολούθησε αναγωγή στον αριθμό διέλευσης οχημάτων/h για κάθε περιοχή. Η καταγραφή γινόταν, προκειμένου να ελεγχθεί εκ των υστέρων εάν παρουσιάζεται συσχέτιση μεταξύ των οδικών θανατώσεων και της έντασης της διέλευσης οχημάτων. Παρατηρήθηκε ότι δεν αναπτύσσονταν ιδιαίτερα υψηλές ταχύτητες, διότι οι δρόμοι είναι σχετικά στενοί, ενώ σε αρκετά σημεία το οδικό δίκτυο διασχίζεται από κοπάδια. 2.4 Υλικά για τη συλλογή Χρησιμοποιήθηκε ένα πρωτόκολλο καταγραφής, στο οποίο καταγράφονταν οι εξής πληροφορίες: Λατινική ονομασία (προσπάθεια αναγνώρισης σε επίπεδο είδους), περιοχή στην οποία βρέθηκε, αν ήταν ζωντανό ή πατημένο, συντεταγμένες με τη χρήση GPS, ονομασία φωτογραφιών που τραβήχτηκαν, θερμοκρασία, ημερομηνία και ώρα καταγραφής. Αυτές οι πληροφορίες λαμβάνονταν για κάθε οδική θανάτωση με τον εντοπισμό του ζώου. Επίσης, χρησιμοποιήθηκε μια φόρμα καταγραφής του αριθμού των διερχόμενων οχημάτων σε κάθε περιοχή μαζί με το χρονικό διάστημα που διαρκούσε η δειγματοληψία στην εκάστοτε περιοχή. Το στίγμα λαμβανόταν με το GPSMAP 76 CSx GARMIN και οι φωτογραφίες με την φωτογραφική μηχανή OLYMPUS STYLUS SH-60. Ενδεικτικά καταγραφόταν η θερμοκρασία από το θερμόμετρο του αυτοκινήτου, ενώ αργότερα συλλέχθηκαν πληροφορίες για ημερήσια και μηνιαία θερμοκρασία και βροχόπτωση από τον Μετεωρολογικό Σταθμό Λάππα Αχαΐας. 2.5 Περίοδος, περιοχές και ενδιαιτήματα Το διάστημα στο οποίο έγιναν οι δειγματοληψίες χωρίστηκε σε τρεις περιόδους: Απρίλιος-Ιούνιος, Ιούλιος-Αύγουστος, Σεπτέμβριος-Νοέμβριος. Αυτός ο διαχωρισμός έγινε με βάση το ότι η δεύτερη περίοδος χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία λουόμενων και επισκεπτών στην παραλία της Καλόγριας, επομένως αναμένεται μεγαλύτερη διέλευση οχημάτων. Η περιοχή δειγματοληψίας χωρίστηκε σε 14 τμήματα στα οποία δόθηκαν και διαφορετικές ονομασίες (Εικόνα 2-1, Πίνακας 2.1). Αυτά τα τμήματα αποτελούν σταθμούς δειγματοληψίας, ορίστηκαν για τη διευκόλυνση της πραγματοποίησης της μελέτης και θα χρησιμοποιείται γι αυτά στο υπόλοιπο της εργασίας ο όρος «περιοχές». Με βάση αυτόν 19

20 τον διαχωρισμό έγιναν οι προβλεπόμενες αναλύσεις και συγκρίσεις που θα αναφερθούν παρακάτω. Πίνακας 2.1 Ονομασία περιοχής, αριθμός δειγματοληψιών που διενεργήθηκαν και αριθμός των οδικών θανατώσεων αλλά και των ζωντανών ατόμων που βρέθηκαν σε κάθε περιοχή. Ονομασία περιοχής arxh limn araxos Δρόμος στην αρχή της λ. Αράξου eisodos halepensis varda Δρόμος από Λάππα προς Στροφιλιά Δρόμος από Κουνουπέλι προς Βάρδα με P. halepensis Αρ. Δειγματ. οδικές θανατώσεις σύνολο ζωντανών ατόμων ζωντανά άτομα δρόμου ζωντανά άτομα διατομών kounoupeli Κουνουπέλι lamia Έλος Λάμια lappa Λάππα Αχαΐας limn araxos Άραξος maura vouna Μαύρα Βουνά pinus halepensis pinus pinea pinus pinea velanidies Δρόμος πριν την παραλία καλόγριας με P. halepensis Δρόμος πριν την παραλία καλόγριας με P. pinea Χωματόδρομος πριν το έλος Λάμια με μικτό δάσος P. pinea και Q. macrolepis thines Αμμοθίνες varda kalliergeia velanidies Δρόμος από Κουνουπέλι προς Βάρδα με καλλιέργειες Χωματόδρομος πριν το έλος Λάμια με Q. macrolepis Τα γειτονικά ενδιαιτήματα των δρόμων της προστατευόμενης περιοχής περιλαμβάνουν δάση, αλίπεδα, καλλιεργήσιμες εκτάσεις, φρυγανώδεις εκτάσεις, υδάτινους όγκους και Αμμοθίνες. Γι αυτόν τον λόγο οι 14 περιοχές κατανεμήθηκαν σε 5 ενδιαιτήματα: (1) Δάση-forest, (2) αλίπεδα-alipeda, (3) Μικτό φρύγαναmikto frygana (υγρότοπος από τη μία πλευρά του δρόμου και φρυγανώδης βλάστηση από την άλλη), (4) Καλλιέργειες-kalliergeia, (5) Αμμοθίνες-thines (Πίνακας 2.2). Με βάση τον διαχωρισμό στις 5 κατηγορίες ενδιαιτημάτων έγιναν επίσης αναλύσεις των δεδομένων των οδικών θανατώσεων αλλά και των ζωντανών ατόμων που είχαν εντοπιστεί. Επειδή μόνο μια περιοχή χαρακτηρίστηκε ότι ανήκει στο ενδιαίτημα Αμμοθίνες (thines), ήταν αδύνατον να συμπεριληφθεί στις αναλύσεις που ακολουθούν γιατί όλες 20

21 απαιτούν τουλάχιστον δύο περιοχές να αντιστοιχούν σε ένα ενδιαίτημα. Επίσης, για την περίπτωση του ενδιαιτήματος καλλιέργεια (kalliergeia) (δύο περιοχές της μελέτης αντιστοιχήθηκαν με το συγκεκριμένο ενδιαίτημα) δεν συμπεριλήφθηκε σε ορισμένες αναλύσεις επειδή αυτές απαιτούσαν τουλάχιστον τρεις περιοχές να αντιστοιχούν σε ένα ενδιαίτημα (Εικόνες 3-7, 3-12). Πίνακας 2.2: Ονομασία περιοχής και αντιστοίχισή της με το ενδιαίτημα που την χαρακτηρίζει. Ονομασία περιοχής arxh limn araxos eisodos halepensis varda kounoupeli lamia lappa limn araxos maura vouna pinus halepensis pinus pinea pinus pinea velanidies thines varda kalliergeia velanidies Αντιστοίχιση με ενδιαίτημα Μικτό υδάτινων και φρυγάνων/ mikto frygana Αλίπεδα/ alipeda Δάσος/ forest Αλίπεδα/ alipeda Αλίπεδα/ alipeda Καλλιεργήσιμη έκταση/ kalliergeia Μικτό υδάτινων και φρυγάνων/ mikto frygana Μικτό υδάτινων και φρυγάνων/ mikto frygana Δάσος/ forest Δάσος/ forest Δάσος/ forest Αμμοθίνες/ thines Καλλιεργήσιμη έκταση/ kalliergeia Δάσος/ forest 2.6 Κατηγοριοποίηση δεδομένων Να σημειωθεί ότι οι κατηγορίες ευρημάτων χωρίστηκαν στις εξής: (1) Οδικές θανατώσεις, (2) ζωντανά άτομα που εντοπίστηκαν στον δρόμο κατά τη διάρκεια της οδήγησης, (3) ζωντανά άτομα που εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια μιας διατομής, και (4) όλα τα ζωντανά άτομα μαζί. Επίσης, όλες οι αναλύσεις έγιναν με βάση τις σχετικές αφθονίες των παραπάνω κατηγοριών. Χρησιμοποιήθηκαν οι σχετικές αφθονίες και όχι οι απόλυτοι αριθμοί των ζώων, διότι όπως παρατηρεί κανείς στον Πίνακα 2.1 δεν έγινε ίδιος αριθμός δειγματοληψιών σε κάθε περιοχή και προκειμένου να είναι συγκρίσιμα τα δεδομένα μεταξύ των περιοχών ήταν αναγκαία η ανωτέρω αναγωγή. Για τον υπολογισμό της σχετικής αφθονίας υπολογίστηκε ο ανά δειγματοληψία αριθμός με αναγωγή. Στην περίπτωση αναλύσεων που απαιτούσαν το σύνολο των δειγματοληψιών ο υπολογισμός της σχετικής αφθονίας έγινε από το σύνολο των δειγματοληψιών. Στην περίπτωση συγκρίσεων ανά περίοδο (Παράγραφος ) ο υπολογισμός της σχετικής αφθονίας για κάθε είδος πραγματοποιήθηκε, με βάση τον αριθμό των δειγματοληψιών που έγιναν μέσα στην υπό μελέτη περίοδο για κάθε περιοχή. Αυτή η διαδικασία ακολουθήθηκε για δύο λόγους: Δεν έγινε ίδιος αριθμός δειγματοληψιών σε κάθε περιοχή και δεν έγινε ίδιος αριθμός δειγματοληψιών μεταξύ των περιόδων. Περισσότερο βάρος δίνεται στις οδικές θανατώσεις, διότι αποτελούν το βασικό θέμα μελέτης της συγκεκριμένης εργασίας. Επίσης, μεγαλύτερη σημασία για τις αφθονίες των ζωντανών ατόμων δίνεται στα ζωντανά άτομα που παρατηρήθηκαν στον δρόμο σε σύγκριση με τις υπόλοιπες ομάδες που διαμορφώθηκαν. Αυτό, διότι είναι η μόνη από τις τρεις ομάδες ζωντανών ατόμων με ακριβώς ίδιο αριθμό δειγματοληψιών με τις δειγματοληψίες για τις οδικές θανατώσεις, άρα και η μόνη πραγματικά συγκρίσιμη. Οι διατομές έγιναν σε κάποιες εκ των περιοχών και επιχειρήθηκαν λιγότερες φορές από ό,τι οι 21

22 δειγματοληψίες στους δρόμους. Επομένως, παρατίθενται μεν αναλύσεις και στοιχεία σε σχέση και με αυτά τα άτομα, αλλά το βάρος δίνεται στη σύγκριση των ομάδων που προαναφέρθηκαν. Στις αναλύσεις που ακολουθούν δεν συμπεριλήφθηκε ο πολύ μεγάλος αριθμός νεαρών (πρόσφατα μεταμορφωμένων) ατόμων του είδους B. viridis που βρέθηκαν νεκρά, λόγω της διέλευσης οχημάτων σε ένα συγκεκριμένο σημείο του οδικού δικτύου στην περιοχή Μαύρα Βουνά. Ο αριθμός ξεπερνούσε τα χίλια άτομα και προφανώς η συγκεκριμένη θέση αποτελεί σημείο διέλευσης των νεαρών ατόμων αυτού του είδους από το υδάτινο περιβάλλον στο χερσαίο, κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης περιόδου του χρόνου. Η αδυναμία ακριβούς καταγραφής και η ήδη πλούσια καταγραφή ατόμων του συγκεκριμένου είδους οδήγησαν στη μη προσμέτρηση των συγκεκριμένων δεδομένων στις αναλύσεις της μελέτης, ώστε να μην επηρεαστεί η εικόνα των υπόλοιπων ειδών στις αναλύσεις που ακολουθούν (Πίνακας 3.1). Για την ανάλυση των δεδομένων χρησιμοποιήθηκαν τα προγράμματα SPSS Statistics 22 και Past3. Για να απαντηθούν τα ερωτήματα που τέθηκαν στην Ενότητα 1.14 χρησιμοποιήθηκαν οι αναλύσεις που θα περιγραφούν παρακάτω, ενώ το επίπεδο σημαντικότητας για τις αναλύσεις ήταν α: 0, Οδικές θανατώσεις στις περιοχές μελέτης Για να διερευνηθούν οι οδικές θανατώσεις στις περιοχές μελέτης, καταρχάς κατασκευάστηκαν διαγράμματα καταγραφής της σχετικής αφθονίας οδικών θανατώσεων ανά περιοχή. Επίσης, έγιναν αναλύσεις ποικιλότητας για τις αφθονίες των οδικών θανατώσεων ως προς την εκάστοτε περιοχή για να ελεγχθούν οι πιθανές διαφορές ποικιλότητας ανάμεσα στις περιοχές ως προς τις αφθονίες. Χρησιμοποιήθηκαν τρεις δείκτες ποικιλότητας, οι Simpson, Shannon και Evenness. Ένας δείκτης ποικιλότητας δεν επηρεάζεται μόνο από τον αριθμό των ειδών, αλλά και από την ισοτιμία της συμμετοχής διαφορετικών ειδών στη σύνθεση της εκάστοτε κοινότητας. Η διαφορά ανάμεσα στους δύο δείκτες είναι ότι ο Simpson είναι δείκτης κυριαρχίας και δίνει βάρος στα κοινά ή κυρίαρχα είδη, ενώ ο Shannon αποτελεί έναν δείκτη στατιστικών πληροφοριών ο οποίος υποθέτει ότι όλα τα είδη εκπροσωπούνται σε ένα δείγμα και ότι η δειγματοληψία είναι τυχαία (Beals et al., 2000). O δείκτης Evenness είναι δείκτης ποικιλότητας που ελέγχει την ισοκατανομή. Τέλος, χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση κυρίων συντεταγμένων (Principal Coordinates Analysis, PCoA). Είναι η μέθοδος που χρησιμοποιείται για τη διερεύνηση και την οπτικοποίηση της ομοιότητας ή της ανομοιότητας των δεδομένων σε έναν ευκλείδιο χώρο μικρών διαστάσεων (Gower, 1966). Χρησιμοποιήθηκε για την οπτικοποίηση των αποστάσεων μεταξύ των περιοχών με βάση τις αφθονίες των οδικών θανατώσεων. Η PCoA μπορεί να διατηρήσει αποστάσεις, οι οποίες προέρχονται από οποιαδήποτε μέτρα ομοιότητας ή ανομοιότητας, επιτρέποντας τη διαχείριση σύνθετων οικολογικών δεδομένων. 2.8 Διαφορές στις οδικές θανατώσεις μεταξύ των ενδιαιτημάτων Για να ελεγχθούν οι διαφορές των οδικών θανατώσεων μεταξύ των ενδιαιτημάτων χρησιμοποιήθηκαν αντιμεταθετικές (Permutational) αναλύσεις. Αυτές ήταν οι ANOSIM και PERMANOVA. Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος ANOSIM για να ελεγχθεί αν παρουσιάζεται ομοιότητα ανάμεσα στους τύπους ενδιαιτημάτων, που αναφέρθηκαν ως προς τη σύνθεσή τους στην αφθονία των οδικών θανατώσεων. Η ANOSIM (Analysis of Similarity - Ανάλυση της Ομοιότητας, Clarke, 1993) παρέχει τη δυνατότητα ελέγχου για την παρουσία στατιστικώς σημαντικής διαφοράς ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες ομάδες μονάδων δειγματοληψίας. Η ANOSIM είναι μια τροποποιημένη έκδοση του Mantel-test, η οποία βασίζεται σε μια σταθμισμένη κατάταξη συσχέτισης μεταξύ δύο μητρών απόστασης. Για τον ίδιο λόγο, με την ANOSIM χρησιμοποιήθηκε 22

23 και η ανάλυση PERMANOVA (Anderson, 2001). Να σημειωθεί ότι για πραγματικά οικολογικά δεδομένα, όπως αυτά της παρούσας εργασίας, η PERMANOVA θεωρείται συνήθως πιο ισχυρή στην ανίχνευση μεταβολών σε σχέση με τις υπόλοιπες αναλύσεις που επίσης χρησιμοποιήθηκαν στην εργασία (ANOSIM, Mantel-test) (Anderson, 2013). Επίσης, εφαρμόστηκε η ανάλυση SIMPER (Similarity percentage analysis, Clarke 1993). Η ανάλυση αυτή δείχνει τη συμβολή κάθε είδους στην παρατηρούμενη ομοιότητα ή ανομοιότητα μεταξύ των ομάδων (δειγμάτων). Επιτρέπει τον προσδιορισμό των ειδών, τα οποία είναι τα σημαντικότερα στη δημιουργία της παρατηρούμενης ομοιότητας ή ανομοιότητας. Η μέθοδος χρησιμοποιεί το μέτρο ομοιότητας Bray-Curtis, συγκρίνοντας κάθε δείγμα της μιας ομάδας με κάθε δείγμα της άλλης. Η μέθοδος Bray-Curtis λειτουργεί σε επίπεδο ειδών και ως εκ τούτου η μέση ομοιότητα μεταξύ των δύο ομάδων μπορεί να λαμβάνεται για κάθε είδος. Και πάλι οι ομάδες που χρησιμοποιήθηκαν ήταν τα ενδιαιτήματα. Οι αναλύσεις SIMPER πραγματοποιήθηκαν, συγκρίνοντας κάθε φορά δύο ενδιαιτήματα (ομάδες) μεταξύ τους ως προς τη σύνθεση της αφθονίας οδικών θανατώσεων. Τέλος, πραγματοποιήθηκαν αναλύσεις SIMPER, οι οποίες εξέτασαν την ανομοιότητα μεταξύ όλων των ενδιαιτημάτων και όχι ανά δύο (περισσότερες από δύο ομάδες δηλαδή) και πάλι ως προς τη σύνθεση της αφθονίας οδικών θανατώσεων. 2.9 Σύγκριση οδικών θανατώσεων με την αφθονία των ζωντανών ατόμων To Mantel-test (Mantel, 1967) χρησιμοποιείται για τον υπολογισμό των συσχετίσεων των αντίστοιχων θέσεων δύο μητρών απόστασης ή ομοιότητας/ανομοιότητας. To Mantel-test εξετάζει την πιθανότητα να μη συσχετίζονται δύο συγκρινόμενες ομάδες. Θεωρείται πιο ισχυρό στην ανίχνευση μεταβολών από την ανάλυση ANOSIM και λιγότερο ισχυρό από την ανάλυση PERMANOVA (Anderson, 2013). Ελέγχθηκε αν παρουσιάζεται ομοιότητα ανά ζεύγη μεταξύ των ομάδων: (αφθονία οδικών θανατώσεων, αφθονία όλων των ζωντανών που βρέθηκαν, αφθονία των ζωντανών ατόμων που βρέθηκαν στον δρόμο, αφθονία των ζωντανών που βρέθηκαν σε διατομή). Επίσης, ελέγχθηκε η ανομοιότητα ανά τρεις ομάδες (όλες οι κατηγορίες ζωντανών ατόμων) και μεταξύ των εξής τριών: αφθονία οδικών θανατώσεων, αφθονία όλων των ζωντανών ατόμων που βρέθηκαν, αφθονία των ζωντανών ατόμων που βρέθηκαν στον δρόμο. Οι αναλύσεις, οι οποίες έγιναν για τις αφθονίες των οδικών θανατώσεων, επαναλήφθηκαν για την περίπτωση των ζωντανών ατόμων που παρατηρήθηκαν στους δρόμους κατά τη διάρκεια των δειγματοληψιών. Τα αποτελέσματα αυτών των αναλύσεων, θα καθιστούσαν εφικτή τη σύγκριση μεταξύ των δύο κατηγοριών για την εξαγωγή συμπερασμάτων. Κατόπιν, παράχθηκαν διαγράμματα της σχέσης αφθονία ζωντανών ατόμων δρόμου/περιοχή και αφθονία ζωντανών ατόμων διατομής/περιοχή. Ακολούθησαν αναλύσεις συσχέτισης ANOSIM και PERMANOVA, εξετάζοντας την αφθονία των ζωντανών ατόμων που παρατηρήθηκαν στον δρόμο. Κατόπιν, πραγματοποιήθηκε η ανάλυση SIMPER, η οποία εξέτασε τη συμμετοχή των ειδών ζωντανών ατόμων που παρατηρήθηκαν στον δρόμο, στη διαμορφούμενη ανομοιότητα μεταξύ των συγκρινόμενων ενδιαιτημάτων. Ήταν εφικτό να ελεγχθεί ποια είδη σε κάθε κατηγορία δεδομένων συμμετέχουν κυρίως στην ανομοιότητα. Τέλος, τα συστήματα αξόνων των αναλύσεων PCoA παρείχαν οπτική πληροφορία για τις αφθονίες των ζωντανών ατόμων που παρατηρήθηκαν στον δρόμο και για τις περιοχές και τα ενδιαιτήματα στα οποία είχαν καταταχθεί (Πίνακας 2.3). 23

24 Πίνακας 2.3: Αναλύσεις που χρησιμοποιήθηκαν για τη σύγκριση της αφθονίας των οδικών θανατώσεων με την αφθονία των ζωντανών ατόμων και ο λόγος για τον οποίον χρησιμοποιήθηκαν. Όνομα ανάλυσης Mantel-test Διαγράμματα της σχέσης αφθονία ζωντανών ατόμων δρόμου/περιοχή ANOSIM και PERMANOVA SIMPER PCoA Γιατί πραγματοποιήθηκε Υπάρχει ομοιότητα ανάμεσα στην αφθονία των οδικών θανατώσεων και στην αφθονία των ζωντανών ατόμων του δρόμου; Σύγκριση με τα διαγράμματα της αφθονίας των οδικών θανατώσεων Σχέσεις ενδιαιτημάτων ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων του δρόμου και σύγκριση με αποτελέσματα ANOSIM και PERMANOVA για την αφθονία των οδικών θανατώσεων Σύγκριση ειδών που συμμετέχουν στις ανομοιότητες ανάμεσα στα ενδιαιτήματα ως προς τη σύνθεσή τους σε ζωντανά άτομα του δρόμου με τα είδη που συμμετέχουν στις ανομοιότητες ανάμεσα στα ενδιαιτήματα ως προς τη σύνθεσή τους σε οδικές θανατώσεις Σύγκριση της απεικόνισης των περιοχών και των ενδιαιτημάτων ως προς τη σύνθεσή τους σε ζωντανά άτομα του δρόμου με την απεικόνιση των περιοχών και των ενδιαιτημάτων ως προς τη σύνθεσή τους σε οδικές θανατώσεις 2.10 Σχετίζονται οι οδικές θανατώσεις με την κίνηση που παρατηρείται στους δρόμους; Πρώτα ελέγχθηκε αν η διέλευση οχημάτων άλλαζε σημαντικά μεταξύ των χρονικών περιόδων. Η ανάλυση που χρησιμοποιήθηκε ήταν η Univariate Analysis of Variance (ANOVA). Η μονόδρομη ανάλυση διακύμανσης (one-way ANOVA), χρησιμοποιείται για να καθορίσει εάν υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές μεταξύ των μέσων τριών ή περισσότερων ανεξάρτητων ομάδων. Έγινε σύγκριση λοιπόν των μέσων της διέλευσης των οχημάτων των τριών περιόδων (Απρίλιος-Ιούνιος, Ιούλιος-Αύγουστος, Σεπτέμβριος-Νοέμβριος) μεταξύ τους για να ελεγχθεί αν εμφανιζόταν στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ των περιόδων. Η κατάλληλη ανάλυση για την εξέταση της σχέσης ανάμεσα στις οδικές θανατώσεις και στην κίνηση, που παρατηρείται στους δρόμους, ήταν απλή συσχέτιση. Έτσι επιλέχθηκε να γίνουν δύο αναλύσεις απλής συσχέτισης, δηλαδή, μία που να συγκρίνει τις αποστάσεις μιας μήτρας με τα δεδομένα των οδικών θανατώσεων ανά περιοχή με μια μήτρα των δεδομένων της κίνησης οχημάτων ανά περιοχή και μία που να συγκρίνει τις αποστάσεις μιας μήτρας με τα δεδομένα των οδικών θανατώσεων ανά περίοδο με τα δεδομένα της κίνησης οχημάτων ανά περίοδο. Επίσης, έγιναν αναλύσεις απλής συσχέτισης χωρίς τα δεδομένα οδικών θανατώσεων του είδους B. viridis, διότι θεωρήθηκε ότι πιθανώς, λόγω του πολύ μεγαλύτερου αριθμού τους σε σχέση με τα υπόλοιπα είδη (Πίνακας 3.1), θα επηρέαζαν τη συσχέτιση μεταξύ κίνησης και οδικών θανατώσεων των υπόλοιπων ειδών. Επιλέχθηκε η σύγκριση δύο μητρών (αφθονία οδικών θανατώσεων ανά περίοδο και ανά περιοχή με τα δεδομένα της κίνησης οχημάτων ανά περίοδο και ανά περιοχή) με Mantel-test και τέλος, επαναλήφθηκαν οι αναλύσεις με δεδομένα οδικών θανατώσεων μόνο από τις οδικές αρτηρίες που παρουσιάζουν αυξημένη διέλευση οχημάτων το καλοκαίρι (χρησιμοποιούνται από τους λουόμενους, γιατί καταλήγουν στην παραλία της Καλόγριας (Εικόνα 2-1, Παράγραφος ). 24

25 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 25

26 3.1 Τα δεδομένα Η βάση δεδομένων που δημιουργήθηκε περιλάμβανε 38 είδη ζώων, τα 36 αναγνωρισμένα, και το γένος Pelophylax sp. με δύο αντιπροσώπους που ήταν αδύνατον να αναγνωριστούν σε επίπεδο είδους (P. epeiroticus, P. kurtmuelleri). Από αυτά 7 ήταν αμφίβια, 21 ερπετά, 6 θηλαστικά, 1 καρκινοειδές και 3 πτηνά. Επίσης, κάποια άτομα ήταν αδύνατον να αναγνωριστούν σε επίπεδο είδους και κατατάχτηκαν ως την ταξινομική βαθμίδα στην οποία ήταν εφικτό να αναγνωριστούν, άρα στις εξής ομάδες: Anura, Serpentes, Testudines, Lacertidae, Natrix sp., Rattus sp. Αναλυτική καταγραφή παρατίθεται στον Πίνακα 3.1. Πίνακας 3.1*: Καταγραφή των ειδών (ή του ταξινομικού επιπέδου που ήταν εφικτό να αναγνωριστεί) που βρέθηκαν και του αριθμού των οδικών θανατώσεων και των ζωντανών ατόμων. Αρ. ταξινομική ομάδα Ερπετά 1 Ablepharus kitaibelii 2 Algyroides moreoticus οδικές θανατώσεις σύνολο ζωντανών ατόμων 26 ζωντανά άτομα δρόμου ζωντανά άτομα διατομών Eryx jaculus Emys orbicularis Elaphe quatuorlineata 6 Hierophis gemonensis 7 Hemidactylus turcicus 8 Lacerta trilineata 9 Mediodactylus kotschyi 10 Malpolon insignitus 11 Mauremys rivulata Natrix natrix Natrix tessellata Pseudopus apodus 15 Platyceps najadum 16 Podarcis tauricus 17 Telescopus fallax Natrix sp

27 18 Testudo hermanni 19 Testudo marginata 20 Typhlops vermicularis 21 Vipera ammodytes Zamenis situlus Αμφίβια 23 Bufo viridis** Hyla arborea Pelobates syriacus ,27 Pelophylax sp Rana dalmatina Θηλαστικά 29 Apodemus sylvaticus 30 Crocidura suaveolens Martes foina Mus musculus Rattus norvegicus Rattus rattus Rattus sp Πτηνά 35 Hirundo rustica Passer domesticus Sitta neumayer Καρκινοειδή 38 Carcinus maenae Λοιπές ταξ. ομάδες Anura Lacertidae Serpentes Testudines ΣΥΝΟΛΟ *Παρατηρήθηκε το είδος M. kotschyi το οποίο δεν παρατίθεται στα δεδομένα της βιβλιογραφίας καθώς και κάποια θηλαστικά για τα οποία φαίνεται να μην έχει γίνει συστηματική καταγραφή στην περιοχή. 27

28 **Βρέθηκαν ακόμη περισσότερα άτομα στην περιοχή Μαύρα Βουνά (>1000), δεν συμπεριλαμβάνονται, επειδή δεν μπορούσε να υπολογιστεί ο ακριβής αριθμός και για να μην επηρεάσουν την εικόνα των υπόλοιπων ειδών στις αναλύσεις που ακολουθούν. 3.2 Οδικές θανατώσεις για κάθε τάξο και περιοχή Συνοπτική παρουσίαση Αρχικά παρατίθεται το γράφημα το οποίο παρουσιάζει τις αφθονίες των οδικών θανατώσεων. Στην Εικόνα 3-1 παρατηρείται ότι οι περισσότερες οδικές θανατώσεις παρουσιάζονται για το είδος B. viridis. Μεγάλος αριθμός οδικών θανατώσεων παρατηρείται επίσης για τα είδη N. natrix, N. tessellata, για τα είδη του γένους Pelophylax και για το είδος M. insignitus, ενώ ακολουθούν τα E. orbicularis και L. trilineata. Ακολουθεί η παράθεση των γραφημάτων και των Πινάκων που αποτυπώνουν τις αφθονίες των οδικών θανατώσεων των ζώων ανά περιοχή. Στις Εικόνες 3-2, 3-3, παρατηρείται ότι οι περισσότερες οδικές θανατώσεις παρουσιάζονται στην περιοχή της Λιμνοθάλασσας του Αράξου, στις Αμμοθίνες και στα Μαύρα Βουνά. B. viridis N. natrix N. tessellata Pelophylax. sp M. insignitus Anura E. orbicularis L. trilineata H. gemonensis P. apodus E. quatuorlineata V. ammodytes P. tauricus Natrix. sp A. kitaibelii Serpentes T. fallax T. hermanni Rattus. sp P. domesticus P. najadum H. arborea Αθροιστικές αφθονίες οδικών θανατώσεων Αριθμός ατόμων/δειγματοληψία Εικόνα 3-1: Οδικές θανατώσεις (σχετική αφθονία) για κάθε τάξο. 28

29 Εικόνα 3-2: Οδικές θανατώσεις (σχετική αφθονία) στις περιοχές μελέτης. αφθονία οδικών θανατώσεων/περιοχή varda_kalliergeia 4% arxh_limn_araxos velanidies 1% 3% halepensis_varda 4% lamia 1% kounoupeli 4% thines 19% limn_araxos 22% eisodos 5% lappa 2% pinus_pinea_velanidi es pinus_pinea 7% 7% maura_vouna 18% pinus_halepensis 3% Εικόνα 3-3: Σχετικά ποσοστά οδικών θανατώσεων στις περιοχές μελέτης Δείκτες Simpson, Shannon και Eveness Η ανάλυση Simpson (Πίνακας 3.2) δείχνει ότι παρατηρείται μικρή ποικιλότητα στις περιοχές limn. araxos και thines. Πρόκειται για τις περιοχές της Λιμνοθάλασσας του Αράξου και των Αμμοθινών. Στις συγκεκριμένες περιοχές κυριαρχούσε το είδος B. viridis, ενώ δεν παρατηρήθηκαν πολλά ακόμη είδη ή μεγάλοι αριθμοί ατόμων κάποιου άλλου είδους. Τέλος, η περιοχή lamia (έλος Λάμιας) παρουσιάζει μικρότερη ποικιλότητα από άλλες περιοχές (0,56) γιατί εκεί παρατηρήθηκαν σε όλη τη διάρκεια των δειγματοληψιών μόλις τρία άτομα N. natrix, ένα άτομο E. quatuorlineata και ένα μη προσδιορίσιμο είδος φιδιού. Οι υπόλοιπες περιοχές παρουσιάζουν υψηλότερα επίπεδα ποικιλότητας και βρίσκονται στο ίδιο, περίπου, μεταξύ τουςεπίπεδο. Στην ανάλυση Shannon (Πίνακας 3.2) και πάλι εμφανίζονται οι χαμηλότερες ποικιλότητες στις περιοχές της Λιμνοθάλασσας του Αράξου και των Αμμοθινών και κατόπιν στην περιοχή της Λάμιας. Στην ανάλυση Evenness (Πίνακας 3.2) επίσης εμφανίζονται οι χαμηλότερες ποικιλότητες (ισοκατανομή) στις περιοχές της Λιμνοθάλασσας του Αράξου και των Αμμοθινών, αν και σε αυτήν την 29

30 περίπτωση ακολουθεί ως τρίτη η περιοχή των Μαύρων Βουνών. Να σημειωθεί ότι και στις δύο αναλύσεις μεγαλύτερη ποικιλότητα παρατηρείται στις περιοχές kounoupeli, halepensis, maura vouna, varda kalliergeia (ακρωτήρι Κουνουπέλι, Δάσος με P. halepensis, περιοχή Μαύρα Βουνά και Καλλιεργήσιμη έκταση προς Βάρδα- Μανολάδα), ενώ η τρίτη ανάλυση εμφανίζει μεγάλη ποικιλότητα εκτός από τις kounoupeli, halepensis, varda kalliergeia και στην arxh limn. araxos (αρχή Λιμνοθάλασσας Αράξου), ενώ φέρει χαμηλότερη τιμή στα maura vouna. Οι Εικόνες 3-4, 3-5, 3-6 απεικονίζουν την ποικιλότητα στις αφθονίες των οδικών θανατώσεων ανά περιοχή. Πίνακας 3.2: Ποικιλότητες των σχετικών αφθονιών ανά περιοχή. Περιοχή Simpson_1-D Shannon_H Evenness_e^H/S arxh_limn_araxos 0,7222 1,33 0,9449 halepensis_varda 0,8927 2,313 0,9187 kounoupeli 0,8927 2,313 0,9187 lamia 0,56 0,9503 0,8621 limn_araxos 0,1626 0,465 0,1769 maura_vouna 0,8266 2,307 0,4565 pinus_halepensis 0,7336 1,512 0,7559 pinus_pinea 0,8048 2,119 0,5947 pinus_pinea_velanidies 0,7588 1,822 0,562 lappa 0,7 1,498 0,7454 eisodos 0,7596 1,895 0,605 thines 0,2198 0,6217 0,1693 varda_kalliergeia 0,905 2,511 0,8794 velanidies 0,7344 1,542 0,779 Εικόνα 3-4: Γράφημα της ανάλυσης Simpson, το οποίο απεικονίζει την ποικιλότητα στις αφθονίες των οδικών θανατώσεων ανά περιοχή (τα σημεία/τελείες). 30

31 Εικόνα 3-5: Γράφημα της ανάλυσης Shannon, το οποίο απεικονίζει την ποικιλότητα στις αφθονίες των οδικών θανατώσεων ανά περιοχή (τα σημεία/τελείες). Εικόνα 3-6: Γράφημα της ανάλυσης Evenness, το οποίο απεικονίζει την ποικιλότητα (ισοκατανομή) στις αφθονίες των οδικών θανατώσεων ανά περιοχή (τα σημεία/τελείες). 31

32 3.2.3 Principal Coordinates Analysis (PCoA) Τα αποτελέσματα της ανάλυσης PCoA για την απεικόνιση των αποστάσεων των περιοχών και των ενδιαιτημάτων με βάση τις αφθονίες των οδικών θανατώσεων (Εικόνα 3-7) φέρνουν κοντά μεταξύ τους τις περιοχές με τα πολλά άτομα B. viridis (Αμμοθίνες, Λιμνοθάλασσα Αράξου και Μαύρα Βουνά), και κοντά όλες τις περιοχές με δασικό ενδιαίτημα μαζί με το έλος Λάμιας και την Είσοδο. Οι δύο τελευταίες περιοχές, που αναφέρθηκαν, στην πραγματικότητα βρίσκονται ανάμεσα και δίπλα στις περιοχές με τα δασικά ενδιαιτήματα. Οι υπόλοιπες περιοχές που βρίσκονται κοντά είναι το Κουνουπέλι με τη δασική έκταση προς Βάρδα, Μανολάδα αλλά και την Καλλιεργήσιμη έκταση προς Βάρδα, Μανολάδα, που ουσιαστικά αποτελούν σταθμούς δειγματοληψίας, οι οποίοι βρίσκονται στον ίδιο δρόμο, ενώ κοντά εμφανίζονται η περιοχή Λάππα (καλλιέργεια) και η αρχή της Λιμνοθάλασσας του Αράξου. Επί της ουσίας, τα δασικά ενδιαιτήματα βρίσκονται πλησίον το ένα στο άλλο ως προς τις αφθονίες, τα καλλιεργήσιμα επίσης, ενώ οι περιοχές, οι οποίες έχουν καταταχθεί στα αλίπεδα ή στα μικτά ενδιαιτήματα, είναι πιο περιπλεγμένες (π.χ. Λάμια και Είσοδος, που είναι αλίπεδα μαζί με Μαύρα Βουνά, που είναι μικτό, τοποθετούνται κοντά στα δασικά ενδιαιτήματα), (Κουνουπέλι που κατατάσσεται στα αλίπεδα μαζί με την αρχή της Λιμνοθάλασσας του Αράξου, που είναι μικτό, τοποθετούνται μαζί με καλλιεργήσιμες εκτάσεις και μια δασική). Τέλος, η περιοχή της Λιμνοθάλασσας του Αράξου η οποία αποτελεί μικτό ενδιαίτημα τοποθετείται μαζί με τις Αμμοθίνες. Και στα δύο συστήματα αξόνων παρατηρείται απομόνωση των περιοχών των Αμμοθινών και της Λιμνοθάλασσας του Αράξου και σχετικά κοντινές αποστάσεις μεταξύ των δασικών περιοχών και μια ομαδοποίηση μεταξύ όλων των υπολοίπων. Εικόνα 3-7: Γραφική απεικόνιση της ανάλυσης PCoA, με καταγραφή της θέσης των περιοχών, αλλά και των ενδιαιτημάτων (κόκκινο χρώμα) σε σύστημα αξόνων, ως προς την αφθονία των οδικών θανατώσεων που παρατηρήθηκαν στη μελέτη. Το μέτρο ομοιότητας το οποίο χρησιμοποιήθηκε ήταν το Bray Curtis. 32

33 3.3 Διαφορές στις οδικές θανατώσεις μεταξύ των ενδιαιτημάτων ANOSIM Ακολουθεί Πίνακας με τα αποτελέσματα της ανάλυσης ANOSIM. Συνολικά παρατηρείται στατιστικώς σημαντική διαφορά στη σύγκριση των ενδιαιτημάτων ως προς την αφθονία των οδικών θανατώσεων (ANOSIM, R=0,325, p= 0,0226). Στις κατά ζεύγη συγκρίσεις (Πίνακας 3.3) παρατηρείται στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ του ενδιαιτήματος του δάσους (forest), με το μικτό ενδιαίτημα (mikto frygana). Κοντά στο όριο της στατιστικώς σημαντικής διαφοράς βρίσκεται το ενδιαίτημα του δάσους με την καλλιεργήσιμη έκταση. Πίνακας 3.3: Αποτελέσματα ανάλυσης ΑNOSIM και σύγκριση ενδιαιτημάτων ως προς την αφθονία οδικών θανατώσεων. ANOSIM Αφθονία οδικών θανατώσεων p values uncorrected significance Bray-Curtis mikto frygana forest alipeda mikto frygana forest 0,0359 alipeda 0,2001 0,6247 kalliergeia 0,3032 0,0508 0, PERMANOVA Συνολικά παρατηρείται στατιστικώς σημαντική διαφορά ως προς την αφθονία των οδικών θανατώσεων ανάμεσα στους τύπους ενδιαιτήματος (PERMANOVA, F=1,432, p=0,04). Στον Πίνακα 3.4, παρατηρείται επίσης στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ του ενδιαιτήματος της καλλιεργήσιμης έκτασης (kalliergeia), με το ενδιαίτημα του δάσους (forest). Κοντά στο όριο της στατιστικώς σημαντικής διαφοράς βρίσκεται το ενδιαίτημα του δάσους με το μικτό. Πίνακας 3.4: Αποτελέσματα ανάλυσης PERMΑNOVA και σύγκριση ενδιαιτημάτων ως προς την αφθονία οδικών θανατώσεων. PERMANOVA Αφθονία οδικών θανατώσεων p values uncorrected significance Bray-Curtis mikto frygana forest alipeda mikto frygana forest 0,054 alipeda 0,2 0,7854 kalliergeia 0,302 0,046 0,2991 Και οι δύο αναλύσεις λοιπόν παρουσιάζουν στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ των ενδιαιτημάτων όσον αφορά στην αφθονία των οδικών θανατώσεων SIMPER Με τις αναλύσεις SIMPER έγινε προσπάθεια προσδιορισμού των ειδών τα οποία είναι τα σημαντικότερα στη δημιουργία της παρατηρούμενης ανομοιότητας ανάμεσα στα ενδιαιτήματα. Ο Πίνακας 8.3 παρουσιάζει μόνο τα είδη που συμμετέχουν κυρίως στη δημιουργία ανομοιότητας ως προς τις αφθονίες των συγκρινόμενων ενδιαιτημάτων, για λόγους οικονομίας χώρου. Από τη σύγκριση του μικτού ενδιαιτήματος με αυτό του δάσους ως προς την αφθονία των οδικών θανατώσεων τα σημαντικότερα είδη 33

34 στη δημιουργία ανομοιότητας είναι το B. viridis και δευτερευόντως τα N. natrix και N. tessellata, ενώ ακολουθούν τα είδη του γένους Pelophylax. Από τη σύγκριση του μικτού ενδιαιτήματος με αυτό των αλίπεδων ως προς την αφθονία των οδικών θανατώσεων τα σημαντικότερα είδη στη δημιουργία ανομοιότητας είναι το B. viridis και δευτερευόντως τα N. natrix και N. tessellata, ενώ ακολουθεί το H. gemonensis. Από τη σύγκριση του μικτού ενδιαιτήματος με αυτό της καλλιεργήσιμης έκτασης ως προς την αφθονία των οδικών θανατώσεων, τα σημαντικότερα είδη στη δημιουργία ανομοιότητας είναι το B. viridis και δευτερευόντως το N. tessellata, ενώ ακολουθούν τα M. insignitus και Pelophylax sp. και το είδος H. gemonensis. Από τη σύγκριση του δάσους με τα αλίπεδα ως προς την αφθονία των οδικών θανατώσεων, τα σημαντικότερα είδη στη δημιουργία ανομοιότητας είναι το N. natrix και δευτερευόντως τα Pelophylax sp., E. οrbicularis, B. viridis, ενώ ακολουθούν τα M. insignitus, L. trilineata και V. ammodytes. Από τη σύγκριση του δάσους με την καλλιεργήσιμη έκταση ως προς την αφθονία των οδικών θανατώσεων, τα σημαντικότερα είδη στη δημιουργία ανομοιότητας είναι το N. natrix και δευτερευόντως το M. insignitus, ενώ ακολουθούν τα είδη του γένους Rattus, τα είδη B. viridis, E. οrbicularis και τα είδη του γένους Pelophylax. Από τη σύγκριση των αλιπέδων με την καλλιεργήσιμη έκταση ως προς την αφθονία των οδικών θανατώσεων, τα σημαντικότερα είδη στη δημιουργία ανομοιότητας είναι το N. natrix και δευτερευόντως τα M. insignitus και τα είδη του γένους Rattus. Από τη σύγκριση όλων των ενδιαιτημάτων ως προς την αφθονία των οδικών θανατώσεων, τα σημαντικότερα είδη στη δημιουργία ανομοιότητας είναι κυρίως τα B. viridis, N. natrix και δευτερευόντως το N. tessellata, ενώ ακολουθούν τα είδη του γένους Pelophylax και το είδος M. insignitus. 3.4 Σύγκριση οδικών θανατώσεων με τα ζωντανά άτομα Mantel- test Στον Πίνακα 3.5 εξετάζεται η συσχέτιση ανάμεσα στις αφθονίες των ομάδων δεδομένων που διαμορφώθηκαν ανά δύο ή ανά τρεις. Η σημαντικότερη ανάλυση είναι αυτή στην οποία παρουσιάζεται η σύγκριση μεταξύ των οδικών θανατώσεων και των ζωντανών ατόμων του δρόμου. Δεν υπάρχει λοιπόν συσχέτιση ανάμεσα στην αφθονία των οδικών θανατώσεων και των ζωντανών ατόμων, τα οποία παρατηρήθηκαν στον δρόμο (p: 0,9862). Πίνακας 3.5: Αποτελέσματα της ανάλυσης Mantel- test, όπου συγκρίνονται οι αφθονίες των ομάδων (αφθονία οδικών θανατώσεων, αφθονία όλων των ζωντανών ατόμων που βρέθηκαν, αφθονία των ζωντανών ατόμων που βρέθηκαν στον δρόμο, αφθονία των ζωντανών ατόμων που βρέθηκαν σε διατομή) ανά δύο ή ανά τρεις. Mantel- test Correlation R p (uncorr; onetailed) Οδικές θανατώσεις- όλα ζωντανά 0,0283 0,3752 άτομα Οδικές θανατώσεις- ζωντανά άτομα -0,1852 0,9862 δρόμου Οδικές θανατώσεις- ζωντανά άτομα -0,2172 0,9939 δρόμου- όλα ζωντανά άτομα Οδικές θανατώσεις- ζωντανά άτομα 0,2118 0,0369 από διατομή Ζωντανά άτομα δρόμου- όλα 0,4193 0,0013 ζωντανά άτομα Ζωντανά άτομα δρόμου- ζωντανά 0,0054 0,0235 άτομα από διατομή Όλα ζωντανά άτομα- ζωντανά άτομα 0,2129 0,

35 από διατομή Όλα ζωντανά άτομα- ζωντανά άτομα από διατομή- ζωντανά άτομα δρόμου 0,232 0, Αναλύσεις για τα ζωντανά άτομα που παρατηρήθηκαν στον δρόμο, αντίστοιχες με αυτές των οδικών θανατώσεων Στην Εικόνα 3-8 παρατηρείται ότι οι υψηλότερες αφθονίες των ζωντανών ατόμων που εντοπίστηκαν στον δρόμο κατά τη διάρκεια της οδήγησης ανήκουν στα είδη L. trilineata, P. tauricus, N. natrix, T. hermanni, N. tessellatta και A. kitaibelii. Υψηλές αφθονίες λοιπόν, παρατηρούνται και στην περίπτωση των οδικών θανατώσεων για τα είδη N. natrix, N. tessellatta και λιγότερο για το L. trilineata (Εικόνα 3-1). Στις Εικόνες 3-9, 3-10, παρατηρείται ότι οι μεγαλύτερες αφθονίες των ζωντανών ατόμων που εντοπίστηκαν στον δρόμο, κατά τη διάρκεια της οδήγησης, αφορούν στην περιοχή με το Μικτό Δάσος από P. pinea και Q. macrolepis (χωματόδρομος), στα Μαύρα Βουνά και στην περιοχή με Δάσος από Q. macrolepis (ο ίδιος χωματόδρομος). Παρατηρείται ότι οι περιοχές με P. pinea/q. macrolepis και τα Μαύρα Βουνά (Εικόνες 3-9, 3-10) παρουσιάζουν και στην περίπτωση των ζωντανών ατόμων του δρόμου, αλλά και στην περίπτωση των οδικών θανατώσεων (Εικόνες 3-2, 3-3), υψηλές αφθονίες. Κατά τα άλλα, δεν είναι ίδια τα πρότυπα των δύο κατηγοριών δεδομένων. Αθροιστικές αφθονίες ζωντανών ατόμων του δρόμου L. trilineata P. tauricus N. natrix T. hermanni N. tessellata A. kitaibelii Lacertidae Pelophylax. sp M. insignitus E. quatuorlineata T. marginata P. apodus M. rivulata H. gemonensis E. orbicularis B. viridis 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 Αριθμός ατόμων/δειγματοληψία Εικόνα 3-8: Ζωντανά άτομα που εντοπίστηκαν στον δρόμο (σχετική αφθονία). 35

36 Εικόνα 3-9: Σχετική αφθονία όλων των ζωντανών ατόμων που εντοπίστηκαν στον δρόμο κατά τη διάρκεια της οδήγησης ανά περιοχή μελέτης. αφθονία ζωντανών ατόμων του δρόμου/περιοχή varda_kalliergeia 0% eisodos 1% thines 0% lappa 5% arxh_limn_araxos 2% velanidies 17% halepensis_varda 2% lamia 8% maura_vouna 21% limn_araxos 4% kounoupeli 3% pinus_pinea_velanidi es 36% pinus_halepensis 1% pinus_pinea 0% Εικόνα 3-10: Σχετικά ποσοστά αφθονίας όλων των ζωντανών ατόμων που εντοπίστηκαν στον δρόμο κατά τη διάρκεια της οδήγησης ανά περιοχή μελέτης. Παρατίθενται ενδεικτικά τα αποτελέσματα των διατομών που έγιναν στην περιοχή. Στην Εικόνα 3-11, παρατηρείται ότι η μεγαλύτερη αφθονία των ζωντανών ατόμων, που εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια μιας διατομής, παρουσιάζεται στην Είσοδο της περιοχής μελέτης (κυρίως αλίπεδα). Οι μηδενικές αφθονίες σε κάποιες περιοχές εξηγούνται με βάση το ότι ήταν αδύνατη η διεξαγωγή διατομών στις περιοχές αυτές. 36

37 Εικόνα 3-11: Σχετική αφθονία των ζωντανών ατόμων που εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια μιας διατομής ανά περιοχή μελέτης. Ακολουθούν οι αναλύσεις ANOSIM και PERMANOVA ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων που εντοπίστηκαν στον δρόμο. Συνολικά δεν παρατηρείται στατιστικώς σημαντική διαφορά στη σύγκριση των ενδιαιτημάτων ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων που εντοπίστηκαν στον δρόμο κατά τη διάρκεια της οδήγησης (ANOSIM, R=-0,033, p= 0,553). Στον Πίνακα 3.6 δεν παρατηρείται στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ κάποιου ζεύγους ενδιαιτημάτων. Πίνακας 3.6: Αποτελέσματα ανάλυσης ΑNOSIM και σύγκριση ενδιαιτημάτων ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων που εντοπίστηκαν στον δρόμο. ANOSIM Αφθονία οδικών θανατώσεων p values uncorrected significance Bray-Curtis mikto frygana forest alipeda mikto frygana forest 0,4235 alipeda 1 0,864 kalliergeia 0,0965 0,8137 0,3996 Συνολικά δεν παρατηρείται στατιστικώς σημαντική διαφορά στη σύγκριση των ενδιαιτημάτων ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων που εντοπίστηκαν στον δρόμο κατά τη διάρκεια της οδήγησης (PERMANOVA, F=1,06, p=0,364). Στον Πίνακα 3.7 δεν παρατηρείται στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ κάποιου ζεύγους ενδιαιτημάτων. Πίνακας 3.7: Αποτελέσματα ανάλυσης PERMANOVA και σύγκριση ενδιαιτημάτων ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων που εντοπίστηκαν στον δρόμο. PERMANOVA Αφθονία οδικών θανατώσεων p values uncorrected significance Bray-Curtis mikto frygana forest alipeda mikto frygana forest 0,

38 alipeda 0,8993 0,4975 kalliergeia 0,3042 0,7645 0,4128 Από τις παραπάνω αναλύσεις προκύπτει ότι στατιστικώς σημαντικές διαφορές μεταξύ των ενδιαιτημάτων προκύπτουν στην περίπτωση που συγκρίνονται οι αφθονίες των οδικών θανατώσεων και όχι στην περίπτωση που συγκρίνονται οι αφθονίες των ζωντανών ατόμων. Στη συνέχεια παρατίθεται η ανάλυση SIMPER για τα ζωντανά άτομα που παρατηρήθηκαν στον δρόμο και κυρίως διαμορφώνουν την ανομοιότητα μεταξύ των ενδιαιτημάτων. Ο Πίνακας 8.4 δείχνει τη σύγκριση των ενδιαιτημάτων ανά δύο ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων, τα οποία παρατηρήθηκαν στον δρόμο κατά τη διάρκεια της οδήγησης στις δειγματοληψίες. Από τη σύγκριση του μικτού ενδιαιτήματος με αυτό του δάσους ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων, τα οποία παρατηρήθηκαν στον δρόμο, τα σημαντικότερα είδη στη δημιουργία ανομοιότητας είναι κυρίως το L. trilineata και δευτερευόντως N. tessellata. Από τη σύγκριση του μικτού ενδιαιτήματος με αυτό των αλίπεδων ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων, τα οποία παρατηρήθηκαν στον δρόμο, τα σημαντικότερα είδη στη δημιουργία ανομοιότητας είναι κυρίως το L. trilineata και δευτερευόντως τα N. tessellata και T. hermanni. Από τη σύγκριση του μικτού ενδιαιτήματος με αυτό της καλλιεργήσιμης έκτασης ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων, τα οποία παρατηρήθηκαν στον δρόμο, τα σημαντικότερα είδη στη δημιουργία ανομοιότητας είναι κυρίως το L. trilineata και δευτερευόντως τα P. tauricus και N. tessellata. Από τη σύγκριση του δάσους με τα αλίπεδα ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων, τα οποία παρατηρήθηκαν στον δρόμο, προκύπτει συνολική μέση ανομοιότητα και το σημαντικότερο είδος στη δημιουργία ανομοιότητας είναι κυρίως το L. trilineata και δευτερευόντως μη αναγνωρισμένα είδη της οικογένειας Lacertidae και το είδος T. hermanni. Από τη σύγκριση του δάσους με την καλλιεργήσιμη έκταση ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων, τα οποία παρατηρήθηκαν στον δρόμο, τo σημαντικότερο είδος στη δημιουργία ανομοιότητας είναι κυρίως το P. tauricus και δευτερευόντως μη αναγνωρισμένα είδη της οικογένειας Lacertidae και το είδος P. apodus. Από τη σύγκριση των αλιπέδων με την καλλιεργήσιμη έκταση ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων, τα οποία παρατηρήθηκαν στον δρόμο, τα σημαντικότερα είδη στη δημιουργία ανομοιότητας είναι κυρίως το L. trilineata, το P. tauricus, μη αναγνωρισμένα είδη της οικογένειας Lacertidae και δευτερευόντως το είδος T. hermanni. Από τη σύγκριση όλων των ενδιαιτημάτων ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων, τα οποία παρατηρήθηκαν στον δρόμο, τα σημαντικότερα είδη στη δημιουργία αυτής της ανομοιότητας είναι κυρίως το L. trilineata, και δευτερευόντως το P. tauricus, μη αναγνωρισμένα είδη της οικογένειας Lacertidae και το είδος T. hermanni. Εξετάζοντας τα αποτελέσματα των αναλύσεων SIMPER, προκύπτει ότι διαφορετικά είδη διαμορφώνουν κυρίως τις ανομοιότητες ανάμεσα στα ενδιαιτήματα στην περίπτωση των αφθονιών των οδικών θανατώσεων και διαφορετικά στην περίπτωση των ζωντανών ατόμων που παρατηρήθηκαν στον δρόμο. Δηλαδή, στον Πίνακα 8.3 (οδικές θανατώσεις) συμμετέχουν κυρίως τα B. viridis, N. tessellata, N. natrix, Pelophylax sp., M. insignitus και λιγότερο τα H. gemonensis, E. orbicularis και Rattus sp. Αντίθετα στον Πίνακα 8.4 (ζωντανά άτομα που παρατηρήθηκαν στον δρόμο) διαμορφώνουν κυρίως τις ανομοιότητες τα L. trilineata, P. tauricus, μη αναγνωρισμένα άτομα της οικογένειας Lacertidae, το T. hermanni και λιγότερο τα N. natrix, N. tessellata, P. apodus και M. insignitus. Ανάμεσα λοιπόν στα παρατηρούμενα νεκρά και ζωντανά άτομα των δρόμων που διαμορφώνουν τις ανομοιότητες, κοινά είναι τα N. natrix, N. tessellata και M. insignitus, με διαφορετική όμως βαρύτητα σε κάθε περίπτωση (αυτά τα είδη διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο στην περίπτωση των οδικών θανατώσεων και δευτερεύοντα ρόλο στην περίπτωση των 38

39 ζωντανών ατόμων που παρατηρήθηκαν στον δρόμο). Τέλος, παραθέτονται τα αποτελέσματα της ανάλυσης PCoA (Εικόνα 3-12) ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων που παρατηρήθηκαν στον δρόμο. Στη συγκεκριμένη ανάλυση μόνο οι περιοχές, οι οποίες κατατάσσονται στα μικτά ενδιαιτήματα, βρίσκονται κοντά (Μαύρα Βουνά, αρχή Λιμνοθάλασσας Αράξου και Λιμνοθάλασσα Αράξου), ενώ όλες οι υπόλοιπες περιοχές είναι διάσπαρτες. Bρέθηκαν τρία κοινά είδη στην περιοχή της Εισόδου και στην περιοχή με το Δάσος του P. halepensis και αυτός είναι ο λόγος που τοποθετούνται κοντά. Στα αρνητικά του άξονα των Χ, η καλλιεργήσιμη έκταση βρίσκεται κοντά στις Αμμοθίνες και στην περιοχή με τις κουκουναριές (P. pinea), επειδή και στις τρεις περιπτώσεις δεν βρέθηκε κανένα ζωντανό άτομο στο δρόμο. Σε αντίθεση λοιπόν με την περίπτωση της Εικόνας 3-7, όπου καταγράφεται μια σχετικά στιβαρή τοποθέτηση των περιοχών, ανάλογα με το ενδιαίτημα, στο οποίο έχουν τοποθετηθεί, στην περίπτωση της Εικόνας 3-12 παρουσιάζονται περιοχές ίδιων ενδιαιτημάτων σε εντελώς διαφορετικές θέσεις στο σύστημα αξόνων. Εικόνα 3-12: Γραφική απεικόνιση της ανάλυσης PCoA, με καταγραφή της θέσης των περιοχών, αλλά και των ενδιαιτημάτων (κόκκινο χρώμα) σε σύστημα αξόνων, ως προς την αφθονία των ζωντανών ατόμων που παρατηρήθηκαν στον δρόμο. Το μέτρο ομοιότητας το οποίο χρησιμοποιήθηκε ήταν το Bray Curtis. 3.5 Σχετίζονται οι οδικές θανατώσεις με την κίνηση που παρατηρείται στους δρόμους; ANOVA Πρώτα παρουσιάζεται, μέσω της ανάλυσης ANOVA, αν η διέλευση οχημάτων άλλαζε σημαντικά μεταξύ των χρονικών περιόδων. Να σημειωθεί ότι οι παρακάτω αναλύσεις έγιναν για τις περιοχές στις οποίες τελέστηκε καταμέτρηση της διέλευσης αυτοκινήτων. Αν και είναι λιγότεροι από τους δεκατέσσερις 39

40 συνολικά σταθμούς στους οποίους έγιναν δειγματοληψίες, θεωρούνται επαρκείς για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων γύρω από την κυκλοφορία, καθώς πολλοί σταθμοί βρίσκονταν σε επόμενα τμήματα του ίδιου δρόμου. Στον παρακάτω Πίνακα 3.8, παρατηρείται ότι δύο περίοδοι (η πρώτη και η τρίτη) παρουσιάζουν στατιστικώς σημαντική διαφορά από την δεύτερη περίοδο (η τουριστική περίοδος Ιουλίου-Αυγούστου) ως προς τη διέλευση οχημάτων, ενώ δεν διαφέρουν μεταξύ τους. Αυτό σημαίνει ότι στην περίοδο Απριλίου-Ιουνίου η κυκλοφορία οχημάτων στην περιοχή είναι περίπου ίδια, σε σχέση με την φθινοπωρινή περίοδο Σεπτεμβρίου-Νοεμβρίου. Πίνακας 3.8: Η σύγκριση των τριών περιόδων ως προς την κυκλοφορία των οχημάτων. Sig. περίοδος Από τον Πίνακα 3.9 προκύπτουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές ως προς τη σύγκριση της διέλευσης οχημάτων μεταξύ των εξής περιοχών: Είσοδος με όλες τις άλλες, Βελανιδιές (Q. macrolepis) με P. halepensis, P. pinea και Αμμοθίνες και P. pinea με Άραξο. Πίνακας 3.9: Η σύγκριση των περιοχών ως προς την κυκλοφορία των οχημάτων. Sig. περιοχή araxos eisodos kounoupeli maura vou pinus ha pinus pi thines araxos eisodos kounoupeli maura vou pinus ha pinus pi thines velanidies Στον Πίνακα 3.10 παρατηρείται ότι εμφανίζεται αλληλεπίδραση περιόδου και περιοχής (p=0,000). Η κάθε περιοχή επηρεάζεται, επομένως, με διαφορετικό τρόπο από την κάθε περίοδο. Για να υπήρχε σαφής εικόνα της σχέσης μεταξύ των περιόδων (Πίνακας 3.8) ως προς την κίνηση, θα έπρεπε η περίοδος με την κάθε περιοχή να μην εμφανίζουν στατιστικώς σημαντική αλληλεπίδραση. Πίνακας 3.10: Έλεγχος πιθανής αλληλεπίδρασης μεταξύ της Περιόδου και της εκάστοτε Περιοχής. Sig. Περίοδος 0,000 Περιοχή 0,000 Περίοδος*Περιοχή 0,000 40

41 Ωστόσο, στην γραφική απεικόνιση που ακολουθεί (Εικόνα 3-13), παρατηρείται ότι στους δρόμους που οδηγούν προς την παραλία της Καλόγριας εμφανίζεται σαφής αύξηση της κυκλοφορίας κατά τη διάρκεια της περιόδου Ιουλίου-Αυγούστου (Είσοδος, P. pinea, P. halepensis και Αμμοθίνες), και στον Άραξο παρατηρείται μια μικρή αύξηση μάλλον λόγω της παραλίας του Γιανισκαρίου. Στα Μαύρα Βουνά (διέλευση σε όλη τη διάρκεια της χρονιάς μεγάλων οχημάτων για τα λατομεία) και στο Κουνουπέλι δεν παρατηρείται μεγάλη αλλαγή στη διέλευση των οχημάτων, κατά τη διάρκεια των διαφορετικών περιόδων. Άρα, παρότι εμφανίζεται αλληλεπίδραση μεταξύ περιόδου και κάθε περιοχής, η γραφική παράσταση δίνει μια σαφή εικόνα για την αύξηση της κίνησης την δεύτερη περίοδο καθώς για την πλειοψηφία των περιοχών ακολουθείται ένα τέτοιο πρότυπο. Εικόνα 3-13: Γραφική απεικόνιση της μέσης διέλευσης οχημάτων ανά περιοχή σε κάθε μία από τις τρεις προκαθορισμένες χρονικές περιόδους Σχέση κίνησης με αφθονία οδικών θανατώσεων Ανάλυση απλής Συσχέτισης ανά περιοχή Δεν παρατηρήθηκε στατιστικώς σημαντική συσχέτιση (η οποία ήταν αρνητική) ανάμεσα στην κίνηση των διερχομένων οχημάτων και των αφθονιών των οδικών θανατώσεων για κάθε περιοχή (r: -0,204, p: 0,628). Το γράφημα της Εικόνας 3-14 εμφανίζει ότι κάποιες περιοχές με μεγαλύτερη διέλευση οχημάτων παρουσιάζουν μικρότερη σχετική αφθονία οδικών θανατώσεων, συγκριτικά με περιοχές με μικρότερη διέλευση. 41