Χερσώνος θέμα (Κλίματα)

Transcript

1 Για παραπομπή : Παπαγεωργίου Αγγελική,, 2008, Περίληψη : Το θέμα Χερσώνος ιδρύθηκε περί το 840, με στόχο να αποτελέσει το προπύργιο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στην Ταυρική. Σε αντίθεση με άλλα βυζαντινά θέματα, διατήρησε σχετική αυτονομία απέναντι στην κεντρική εξουσία. Αρχικά τα εδάφη του περιορίζονταν στη νοτιοδυτική Κριμαία, αλλά στις αρχές του 11ου αιώνα η βυζαντινή εξουσία επεκτάθηκε προσωρινά προς τα ανατολικά. Το 13ο αιώνα μέρος των εδαφών του θέματος πέρασε στον έλεγχο της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Άλλες Ονομασίες Κλίματα/Θέματα Κλιμάτων Γεωγραφική Θέση χερσόνησος Κριμαίας, Ουκρανία Ιστορική Περιοχή Ταυρική χερσόνησος Διοικητική Υπαγωγή Βυζαντινή Αυτοκρατορία 1. Η ίδρυση του θέματος Χερσώνος Από τα τέλη του 7ου έως τις πρώτες δεκαετίες του 9ου αιώνα η πόλη της Χερσώνας και οι γειτονικές περιοχές (γνωστές με τον όρο κλίματα) 1 διατηρούσαν χαλαρή σχέση με την Κωνσταντινούπολη. Τυπικά αποτελούσαν τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αλλά στην πραγματικότητα επικρατούσε ένα καθεστώς σχετικής αυτονομίας και την εξουσία στις διάφορες πόλεις υπό βυζαντινό έλεγχο την ασκούσαν τοπικοί άρχοντες. Για παράδειγμα, ανώτατη αρχή στην πόλη της Χερσώνας ήταν ο πρωτεύων και οι λεγόμενοι πατέρες της πόλεως, οι οποίοι εκλέγονταν τοπικά, αν και συνήθως λάμβαναν αυτοκρατορικούς τίτλους. 2 Η ένταξη της Χερσώνας και της νοτιοδυτικής Κριμαίας στη θεματική οργάνωση του Βυζαντίου υπήρξε αποτέλεσμα μιας αλυσίδας γεγονότων που ξεκίνησαν το 839, 3 όταν οι Χαζάροι, παλαιοί σύμμαχοι του Βυζαντίου, απέστειλαν πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη, ζητώντας από τον αυτοκράτορα Θεόφιλο ( ) να τους βοηθήσει στην κατασκευή ενός οχυρού στον κάτω ρου του ποταμού Ντον, με στόχο να αποτρέψουν τις επιδρομές των Ρως. 4 Ο Θεόφιλος ανταποκρίθηκε στην έκκληση αποστέλλοντας μια ομάδα μηχανικών υπό το σπαθαροκανδιδάτο Πετρωνά Καματηρό. Μετά την επιτυχή ολοκλήρωση της αποστολής, ο επικεφαλής της ανέφερε στον αυτοκράτορα ότι ήταν προς το συμφέρον της αυτοκρατορίας να υπαχθεί η Χερσώνα (από την οποία είχε διέλθει η αποστολή) και η περιοχή της στην άμεση διοίκηση του Βυζαντίου. Συμφωνώντας με τις εκτιμήσεις του απεσταλμένου του, ο Θεόφιλος αποφάσισε λίγο αργότερα (περί το 840) 5 να οργανώσει τη Χερσώνα και τις γειτονικές περιοχές σε θέμα, πρώτος στρατηγός του οποίου ορίσθηκε ο ίδιος ο Πετρωνάς Καματηρός ως γνώστης των τοπικών πραγμάτων. 6 Όπως φαίνεται από ορισμένες γραπτές πηγές και κάποια σφραγιστικά κατάλοιπα, η αρχική ονομασία της νέας διοικητικής περιφέρειας ήταν θέμα Κλιμάτων. 7 Όμως, καθώς πρωτεύουσα του θέματος και σημαντικότερη πόλη της περιοχής ήταν η Χερσώνα, δεν άργησε να καθιερωθεί και επίσημα η ονομασία θέμα Χερσώνος, ήδη πριν από το 860, εάν όχι νωρίτερα Η οργάνωση του θέματος Χερσώνος Ελάχιστες πληροφορίες διαθέτουμε για την έκταση των εδαφών και την εσωτερική οργάνωση του νέου θέματος. Προφανώς τα κλιμάκια της βυζαντινής διοίκησης έδρευαν στις πόλεις της νότιας Κριμαίας και έλεγχαν τις παρακείμενες περιοχές, τα λεγόμενα κλίματα. Από σφραγίδα χρονολογούμενη στα τέλη του 10ου ή στις αρχές του 11ου αιώνα γνωρίζουμε την ύπαρξη ενός τουρμάρχη Γοτθίας. 9 Η μαρτυρία αυτή οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η οργάνωση του θέματος Χερσώνος δε διέφερε από εκείνη των άλλων βυζαντινών θεμάτων. Επίσης, δείχνει ότι τουλάχιστον στις αρχές του 11ου αιώνα, εάν όχι νωρίτερα, η βυζαντινή εξουσία είχε επεκταθεί στη νοτιοδυτική Κριμαία. Εκτός από τους τοπικούς άρχοντες και τους στρατιωτικούς αξιωματούχους του θέματος, στην περιοχή μαρτυρείται (κυρίως από σφραγιστικά κατάλοιπα) και η ύπαρξη υπαλλήλων της οικονομικής διοίκησης, των λεγόμενων κομμερκιαρίων. 10 Αξίζει να σημειωθεί όμως πως, παρά το γεγονός ότι την εξουσία ασκούσε πλέον στρατιωτικός διοικητής που οριζόταν από την Κωνσταντινούπολη και παρά την παρουσία υπαλλήλων της κεντρικής διοίκησης στη Χερσώνα, οι πόλεις του θέματος διατήρησαν σε μεγάλο βαθμό την αυτονομία τους, εάν κρίνουμε από την παρουσία τοπικών αρχόντων στη Χερσώνα και μετά το 840, 11 καθώς και από τη συνέχιση της λειτουργίας του νομισματοκοπείου της πόλης. 12 Από μαρτυρία του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου (μέσα 10ου αιώνα) γνωρίζουμε ότι την εποχή εκείνη η κεντρική διοίκηση κατέβαλλε στις τοπικές αρχές της Χερσώνας ετήσια χορηγία 10 λιτρών χρυσού και άλλες δύο λίτρες ως πάκτον. Ο κίνδυνος αποστασίας ήταν πάντοτε ορατός, όπως γνωρίζουμε ότι συνέβη περί το , όταν οι κάτοικοι της Χερσώνας στασίασαν και δολοφόνησαν το στρατηγό Συμεών. Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος στο έργο του Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν παραθέτει μια σειρά μέτρα που πρέπει να ληφθούν σε τέτοια περίπτωση και συμβουλεύει το στρατηγό του θέματος να διακόψει την καταβολή της ετήσιας χορηγίας, να εγκαταλείψει τη Χερσώνα και να εγκατασταθεί σε κάποια από τις άλλες πόλεις του θέματος Ο στρατηγικός ρόλος του θέματος Χερσώνος (9ος-10ος αιώνας) Παρά την ένταξη της Χερσώνας και άλλων πόλεων της Κριμαίας στη θεματική οργάνωση του Βυζαντίου, η βυζαντινή στρατιωτική παρουσία στην περιοχή δεν ήταν ισχυρή: από τα λεγόμενα των πηγών φαίνεται ότι οι δυνάμεις του θέματος στελεχώνονταν κυρίως από τοπικά στρατολογημένους άνδρες που ήταν υπό τον έλεγχο των τοπικών αρχών, δηλαδή ένα είδος πολιτοφυλακής. 14 Με άλλα λόγια, ο προσανατολισμός του θέματος ήταν καθαρά αμυντικός και βασισμένος στις οχυρωμένες πόλεις της περιοχής, όπως φαίνεται και από το γεγονός ότι από τα μέσα του 9ου αιώνα και εξής ενισχύθηκαν συστηματικά οι οχυρώσεις της Χερσώνας. Επίσης, με τις συνθήκες των ετών 944 και 971 οι Ρως αναλάμβαναν την υποχρέωση να μην επεμβαίνουν στο θέμα Χερσώνος και να το προστατεύουν από τις επιδρομές των Βουλγάρων του Βόλγα. 15 Καθώς το Βυζάντιο δεν είχε τη δυνατότητα να προβάλει στρατιωτική ισχύ στην περιοχή της Κριμαίας, ο στρατηγικός ρόλος του θέματος Χερσώνος καθίστατο ακόμη σημαντικότερος, όπως αναγνωρίζει και ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος σε πολλά σημεία του έργου του. Το θέμα Χερσώνος αποτελούσε ουσιαστικά το προπύργιο της βυζαντινής εξουσίας και το κέντρο της διπλωματικής δραστηριότητας της Κωνσταντινούπολης απέναντι στους λαούς της περιοχής.η ίδρυσή του συνδέθηκε με τις διπλωματικές επαφές με τους Χαζάρους, ενώ το 10ο αιώνα, μετά την κατάρρευση του κράτους των τελευταίων, τη θέση τους πήραν οι Πετσενέγκοι και οι Ρως. 16 Χαρακτηριστική της στρατηγικής σημασίας του θέματος είναι η δραστηριότητα των τοπικών στρατηγών στο πλαίσιο των πολέμων εναντίον των Βουλγάρων: το 914 ο στρατηγός Χερσώνος Ιωάννης Βογάς, ως αντιπρόσωπος της Κωνσταντινούπολης, συνάπτει συμμαχία με τους Πετσενέγκους εναντίον των Βουλγάρων, ενώ περί το 967 ο Καλοκύρης Δελφινάς, πιθανόν γιος ενός τοπικού άρχοντα της Χερσώνας, αποστέλλεται για τον ίδιο λόγο σε διπλωματική αποστολή στους Ρως. Σημαντικός ήταν ο ρόλος της Χερσώνας και στις διαπραγματεύσεις με τους Ρως επί Βασιλείου Β, οι οποίες τελικά οδήγησαν στον εκχριστιανισμό των πρώτων περί το Το θέμα Χερσώνος από τον 11ο έως το 13ο αιώνα Η κατάληψη της Χερσώνας από τους Ρως το 988, αν και προσωρινή, προκάλεσε τη μερική αποδιοργάνωση του θέματος. Εντούτοις, η περιοχή δεν άργησε να ανακάμψει, εάν κρίνουμε από τις αρχαιολογικές ενδείξεις: στα τέλη του 10ου ή στις αρχές του 11ου αιώνα κατασκευάσθηκαν νέα τείχη στο λιμένα της Χερσώνας, 17 ενώ επιγραφή του 1059 μαρτυρεί την ανακαίνιση των πυλών του οχυρωματικού περιβόλου και του διοικητηρίου της πόλης. Η επιγραφή είναι σημαντική και για έναν ακόμη λόγο: αναφέρεται σε στρατηγό Χερσώνος και Σουγδαίας, δείχνοντας ότι στα μέσα του 11ου αιώνα η επικράτεια του θέματος είχε επεκταθεί και προς τα ανατολικά. 18 Δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα το χρόνο της ενσωμάτωσης της νοτιοανατολικής Κριμαίας (Σουγδαία και γύρω περιοχές), αλλά πιθανολογείται ότι ήταν επακόλουθο της ήττας των Χαζάρων από τους Βυζαντινούς το Λίγα χρόνια αργότερα φαίνεται ότι η οργάνωση του θέματος υπέστη αλλαγές, καθώς Δημιουργήθηκε στις 11/3/2017 Σελίδα 1/5

2 Για παραπομπή : Παπαγεωργίου Αγγελική,, 2008, περί το 1066 ένα ρωσικό χρονικό μνημονεύει το στρατιωτικό διοικητή της πόλης να φέρει πλέον τον τίτλο του κατεπάνω. 19 Στα τέλη του 11ου αιώνα οι ανατολικές περιοχές του θέματος πέρασαν στον έλεγχο των Κουμάνων. Την ίδια περίοδο ανακαινίστηκαν οι οχυρώσεις του λιμένα της Χερσώνας. Για την ιστορία του θέματος Χερσώνος το 12ο αιώνα δε γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα. Από τη σιωπή των πηγών συνάγεται το συμπέρασμα ότι δεν επήλθαν σημαντικές αλλαγές στη δομή και το στρατηγικό του ρόλο. Η τελευταία μνεία του θέματος Χερσώνος και των παλαιών βυζαντινών περιοχών της Κριμαίας σε βυζαντινή πηγή σχετίζεται με την επίθεση των Σελτζούκων περί το 1222 και δείχνει ότι μετά το 1204 η περιοχή του παλαιού θέματος Χερσώνος ανήκε πλέον στη σφαίρα επιρροής της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας Για την έννοια του γεωγραφικού όρου κλίματα σε σχέση με τις περιοχές της νοτιοδυτικής Κριμαίας βλ. Zuckerman, C., Two notes on the early history of the thema of Cherson, Byzantine and Modern Greek Studies 21 (1997), σελ Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, Moravcsik, G. Jenkins, R.J.H. (επιμ.), Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio 2 (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 1, Washington 1967), : «Μέχρι γὰρ Θεοφίλου τοῦ βασιλέως οὐ κ ἦ ν στρατηγὸς ἀπὸ τῶν ἐ ντεῦ θεν ἀποστελλόμενος, ἀλλ ἦν ὁ τὰ πάντα διοικῶν ὁ λεγόμενος πρωτεύων μετὰ καὶ τῶν ἐ πονομαζομένων πατέρων τῆ ς πόλεως». Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival (Stanford 1988), σελ. 17, μιλώντας για τη Χερσώνα στα τέλη του 8ου αιώνα, την ονομάζει αρχοντία, υπονοώντας λανθασμένα ότι ήταν ενταγμένη στο διοικητικό σύστημα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, διέθετε φρουρά τακτικού στρατού και ο διοικητής της πόλης διοριζόταν από την Κωνσταντινούπολη. 3. Οι πηγές χρονολογούν την πρεσβεία των Χαζάρων ένα έτος μετά την ανάρρηση του πατριάρχη Ιωάννη Γραμματικού, η ορθή χρονολόγηση της οποίας (Απρίλιος 838) οφείλεται στον Treadgold W.T., The Chronological Accuracy of the Chronicle of Symeon the Logothete for the Years , Dumbarton Oaks Papers 33 (1979), σελ Τα γεγονότα σχετικά με την πρεσβεία των Χαζάρων και την κατασκευή του οχυρού Σάρκελ αφηγείται ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, Moravcsik, G. Jenkins, R.J.H. (επιμ.), Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio 2 (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 1, Washington 1967), Ο Wozniak, F.E., Byzantine Policy on the Black Sea or Russian Steppe in the Late 830s, Byzantine Studies/Etudes byzantines 2 (1975), σελ , αποδίδει την κατασκευή του Σάρκελ στην ανάγκη προστασίας από τους Ούγγρους, αλλά η άποψή του δεν έχει τύχει ευρείας αποδοχής. 5. Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival (Stanford 1988), σελ , χρονολογεί την πρεσβεία των Χαζάρων, την κατασκευή του οχυρού Σάρκελ και την ίδρυση του θέματος Χερσώνος στο ίδιο έτος (839), ενώ ο Zuckerman, C., Two notes on the early history of the thema of Cherson, Byzantine and Modern Greek Studies 21 (1997), σελ , τοποθετεί την πρεσβεία των Χαζάρων στο έτος 839, την κατασκευή του Σάρκελ στο 840 και την ίδρυση του νέου θέματος στο 841. Οι παλαιότεροι ερευνητές, αλλά και ορισμένοι νεότεροι, χρονολογούν την ίδρυση του θέματος Χερσώνος περί το 833 ή 834. Πρβλ. Bury, J.B., A History of the Eastern Roman Empire from the Fall of Irene to the Accession of Basil I (A.D ) (London 1912), σελ. 417 Vasiliev, A.A., The Goths in the Crimea (Cambridge Mass. 1936), σελ. 108 Obolensky, D., The Crimea and the North before 1204, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ 128 Nesbitt, J.W. Oikonomides, N., Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 1: Italy, North of the Balkans, North of the Black Sea (Washington 1991), σελ Οι Pritsak, O. Cutler, A., Cherson, στο Kazhdan, A. (επιμ.), The Oxford History of Byzantium 1 (New York Oxford 1991), σελ , χρονολογούν την ίδρυση του θέματος περί το Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία, Bekker, I. (επιμ.), Theophanes Continuatus (Bonn 1838), Η πρώτη μνεία του θέματος Κλιμάτων απαντά σε έναν κατάλογο των διοικήσεων της αυτοκρατορίας χρονολογούμενο περί το 842, το λεγόμενο Τακτικόν Uspenskij, Oikonomidès, N. (επιμ.), Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles (Paris 1972), σελ. 49, ενώ σώζεται και μία σφραγίδα στρατηγού «Πέντε Κλιμάτων», η οποία αποδίδεται στο νέο θέμα: βλ. Nesbitt, J.W. Oikonomides, N., Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 1: Italy, North of the Balkans, North of the Black Sea (Washington 1991), σελ Ο Baranov, I.A., Administrativnoe ustrojstvo rannesrednevekovogo Hersona, στο Aibabin, A. (επιμ.), Materialy po archeologii, istorii I etnografii Tavrii 3 (Sinferopol 1993), σελ , χωρίς να βασίζεται σε καμία πηγή, θεωρεί ότι το θέμα Κλιμάτων ήταν βραχύβιο, δεν είχε σχέση με τη Χερσώνα και έδρευε σε μια υποθετική πόλη Κλίματα της Κριμαίας, ενώ το μεταγενέστερο θέμα Χερσώνος είχε ιδρυθεί στα μέσα του 10ου αιώνα. 8. Η άποψη αυτή υποστηρίχθηκε από το Zuckerman, C., Two notes on the early history of the thema of Cherson, Byzantine and Modern Greek Studies 21 (1997), σελ , και βασίστηκε στην ταύτιση του Νικηφόρου, στρατηγού του θέματος το 860, με το στρατηγό Χερσώνος Νικηφόρο, σφραγίδες του οποίου δημοσιεύουν οι Seibt, N. Seibt, W., Pecati stratigov vizantijskoj femy Herson, στο Vizantija I Srednevekovyj Krym (Anticnaja drevnost I Srednie Veka 27, Sinferopol 1995), σελ. 92. Η Sokolova, I.V., Les sceaux byzantines de Cherson, στο Oikonomides, N. (επιμ.), Studies in Byzantine Sigillography 3 (Washington 1993), σελ. 99, υποστηρίζει λανθασμένα ότι η ονομασία θέμα Κλιμάτων συνέχισε να χρησιμοποιείται έως τη δεκαετία του Alekséenko, N.A., Un tourmarque de Gothie sur un sceau inédit de Cherson, Revue des Études Byzantines 54 (1996), σελ Alekseyenko, M., La douane du thème de Cherson au IXe et au Xe siècle: les sceaux des commerciaires, στο Aibabin, A. Ivakin, H. (επιμ.), Kiev Cherson Constantinople (Occasional Monographs 1, Kiev Simferopol Paris 2007), σελ Nesbitt, J.W. Oikonomides, N., Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 1: Italy, North of the Balkans, North of the Black Sea (Washington 1991), σελ Οι αυτόνομες κοπές του τοπικού νομισματοκοπείου χρονολογούνται από το 860 περίπου (βασιλεία Μιχαήλ Γ ) έως τη βασιλεία του Βασιλείου Β ( ). Πρβλ. Nystazopoulou-Pélékidou, M., L administration locale de Cherson à l époque byzantine (IVe-XIIe s.), στο ΕΥΨΥΧΙΑ. Mélanges offerts à Hélène Ahrweiler (Byzantina Sorbonensia 16, Paris 1998), σελ Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, Moravcsik, G. Jenkins, R.J.H. (επιμ.), Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio 2 (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 1, Washington 1967), Ο Treadgold, W.T., The Byzantine Revival (Stanford 1988), σελ , χωρίς να βασίζεται σε καμία σύγχρονη μαρτυρία, υποστηρίζει ότι στο νέο θέμα εστάλη φρουρά ανδρών. 15. Smedley, J., Archaeology and the History of Cherson. A Survey of Some Results and Problems, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ Obolensky, D., The Crimea and the North before 1204, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ Obolensky, D., The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe, (London 1971), σελ Smedley, J., Archaeology and the History of Cherson. A Survey of Some Results and Problems, Αρχείον Πόντου 35 (1978), σελ. 176, Latyšev, V., Sbornik grečeskich nadpisej christianskich vremen iz Južnoj Rossii (St. Petersburg 1896), αρ Minns, H.E., Scythians and Greeks (Cambridge 1913), σελ Πρβλ. Honigmann, E., Studies in Slavic Church History, Byzantion 17 ( ), σελ Το ρωσικό χρονικό αναφέρει ότι ο κατεπάνω λιθοβολήθηκε από τους πολίτες, διότι είχε δολοφονήσει ένα Ρώσο ηγεμόνα, ο οποίος λίγα χρόνια νωρίτερα είχε καταλάβει τα Ταμάταρχα (Tmutorokan), στη βόρεια ακτή του Εύξεινου Πόντου. 20. Ιωσήφ Λαζαρόπουλος, Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων, Papadopoulos-Kerameus, A. (επιμ.), Fontes Historiae Imperii Trapezuntini 1 (Amsterdam 1965), σελ Το συγκεκριμένο χωρίο αναφέρεται στην αφορμή της σύγκρουσης μεταξύ Σελτζούκων και Τραπεζουντίων την κατάσχεση ενός πλοίου το οποίο επέστρεφε από την Κριμαία μεταφέροντας τον ετήσιο φόρο του θέματος: «πεφορτισμένη μετὰ τῶν δημοσιακῶν τελεσμάτων τῆ ς Χερσῶνος καὶ τῶν ἐ κεῖ σε κλιμάτων Γοτθίας καὶ δημοσιακοῦ ἄρχοντος Ἀλεξίου τοῦ Πακτιάρη καὶ ἀρχόντων τινῶν Χερσωνιτῶν, ἐ ρχομένη ἐ νταῦ θα συγκομίσαι τῷ βασιλεῖ Γίδῳ τὰ ἐ πέτεια τέλη». Βιβλιογραφία : Zuckerman C., "The Early-Byzantine Strongholds in Eastern Pontus", Travaux et Mémoires, 11, 1991, Bury J.B., Α History of the Eastern Roman Empire from the Fall of Irene to the Accession of Basil I (A.D ), London 1912 Δημιουργήθηκε στις 11/3/2017 Σελίδα 2/5

3 Για παραπομπή : Παπαγεωργίου Αγγελική,, 2008, Haldon J.F., Warfare, State and Society, in the Byzantine World , London 1999 Treadgold W.T., The Byzantine Revival , Stanford California 1988 Vasiliev A.A., The Goths in the Crimea, Cambridge Mass Treadgold W.T., "The Chronological Accuracy of the Chronicle of Symeon the Logothete for the Years ", Dumbarton Oaks Papers, 33, 1979, Poppe A., "The Political Background to the Baptism of Rus", Dumbarton Oaks Papers, 30, 1976, Minns E.H., Scythians and Greeks. A Survey of Ancient History and Archaeology on the North Coast of the Euxine from the Danube to the Caucasus, Cambridge 1913 Obolensky D., The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe, , London 1971 Obolensky D., "The Crimea and the North before 1204", Αρχείον Πόντου, 35, 1978, Romančuk A.I., Studien zur Geschichte und Archäologie des byzantinischen Cherson, Leiden Boston 2005, Colloquia Pontica 11 Cutler A., Pritsak O., "Cherson", Kazhdan, A. (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium 1, New York Oxford 1991 Treadgold W.T., "Notes on the Numbers and Organization of the Ninth-Century Byzantine Army", Greek, Roman and Byzantie Studies, 21, 1980, Honigmann E., "Studies in Slavic Church History", Byzantion, 17, , Oikonomides N., Nesbitt J.W., Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 1: Italy, North of the Balkans, North of the Black Sea, Washington 1991 Alekséenko N.A., "Un tourmarque de Gothie sur un sceau inédit de Cherson", Revue des Études Byzantines, 54, 1996, Alekseyenko M., "La douane du thème de Cherson au IXe et au Xe siècle: les sceaux des commerciaires", Aibabin, A. Ivakin, H. (eds), Kiev Cherson Constantinople, Kiev Simferopol Paris 2007, Occasional Monographs 1, Baranov I.A., "Administrativnoe ustrojstvo rannesrednevekovogo Hersona", Aibabin, A. (ed.), Materialy po archeologii, istorii I etnografii Tavrii 3, Sinferopol 1993, Nystazopoulou-Pélékidou M., "L administration locale de Cherson à l époque byzantine (IVe-XIIe s.)", ΕΥΨΥΧΙΑ. Melanges offerts à Hélène Ahrweiler, Paris 1998, Byzantina Sorbonensia 16, Smedley J., "Archaeology and the History of Cherson. A Survey of Some Results and Problems", Αρχείον Πόντου, 35, 1978, Sokolova I.V., "Les sceaux byzantines de Cherson", Oikonomides, N. (ed.), Studies in Byzantine Sigillography 3, Washington 1993, Wozniak F.E., "Byzantine Policy on the Black Sea or Russian Steppe in the Late 830s", Byzantine Studies/Etudes byzantines, 2, 1975, Zuckerman C., "Two notes on the early history of the thema of Cherson", Byzantine and Modern Greek Studies, 21, 1997, Δικτυογραφία : Byzantium and the Slavs by Dimitri Obolensky id=jv6jcwjw9wuc&pg=pa40&lpg=pa40&dq=theme+of+cherson&source=web&ots=laehu8xrnp&sig=toizw45iqg5gdxy0qqtltptuff0&hl=en&sa=x&oi=book_result&resnum=4&ct=result Themes and Order of Battle. The New Roman Empire Γλωσσάριo : κατεπάνω, ο Κυβερνήτης μιας ευρύτερης διοικητικής ενότητας. Ο όρος χρησιμοποιούνταν από τον 9ο αιώνα για να προσδιορίσει συγκεκριμένες διοικητικές θέσεις, όπως ο κατεπάνω των βασιλικών. Ο ίδιος όρος συχνά δήλωνε και το διοικητή στρατιωτικής μονάδας. Από τα τέλη του 10ου έως τα τέλη του 11ου αιώνα προσδιόριζε κατά κύριο λόγο τους διοικητές μεγάλων επαρχιών, όπως της Ιταλίας και της Αντιόχειας. Ο όρος με την έννοια του διοικητή-δούκα εγκαταλείφθηκε μετά το 1100, ωστόσο συνέχισε να υφίσταται και να αποδίδεται σε άτομα τα οποία καταλάμβαναν τοπικές διοικητικές θέσεις. κομμερκιάριος, ο Αξιωματούχος επιφορτισμένος με την είσπραξη της δεκάτης, του δασμού (κομμερκίου) 10% που βάρυνε τη μετακίνηση και την πώληση των εμπορευμάτων. Η δικαιοδοσία του περιλάμβανε είτε κάποιο από τα μεγάλα αστικά κέντρα με έντονη εμπορική ζωή (οι πόλεις αυτές πολλαπλασιάζονται τον 8ο και 9ο αιώνα) είτε μια εκτεταμένη περιοχή της αυτοκρατορίας. Εφόσον είχε διοριστεί από τον αυτοκράτορα, ονομαζόταν βασιλικός κομμερκιάριος. Κατά την Ύστερη περίοδο, ο κομμερκιάριος ήταν επιχειρηματίας που εμπορευόταν μετάξι για δικό του λογαριασμό. λίτρα, η (λατ. libra) Μονάδα βάρους που ποικίλλει ανάλογα με τα μεγέθη. Η πιο διαδεδομένη ήταν η «λογαρική λίτρα», που καθιερώθηκε επί Κωνσταντίνου Α, το 309/310, ως βάση του νομισματικού συστήματος. Η λίτρα υπολογίζεται ότι ζύγιζε περ. 319 ή 324 γραμμ. και διαιρoύνταν σε 72 χρυσά νομίσματα (σόλιδους). Οι εκατό λίτρες συμπλήρωναν ένα κεντηνάριον. πάκτον, το Όρος της βυζαντινής διπλωματίας με τον οποίο δηλωνόταν η συνθήκη μεταξύ δύο κρατών ή λαών, αλλά και το χρηματικό ποσό που συνήθως καταβαλλόταν ως φόρος υποτέλειας (λατ. pactum= συμφωνία). πατήρ πόλεως, ο (pater civitatis) Αξίωμα που χρονολογείται στην Ύστερη Αρχαιότητα. Tην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο πρόκειται για αξίωμα της τοπικής αστικής αυτοδιοίκησης και αφορά αξιωματούχο επιφορτισμένο με τη διαχείριση των οικονομικών της πόλης και την αποκατάσταση ή τη συντήρηση των πόλεων. πρωτεύων, πρώτος, ο Τίτλος γνωστός στη Δύση ήδη από την Αρχαιότητα, που αναφερόταν στους τοπικούς δημοτικούς αξιωματούχους (λατ. principalis). Στην Ανατολή εμφανίζεται στα τέλη του 3ου αιώνα, ενώ χάνεται από τις πηγές στις αρχές του 7ου. Αφορά τα μέλη της τοπικής βουλής (curia). σπαθαροκανδιδάτος, ο Κατώτερος τίτλος της βυζαντινής αυλικής ιεραρχίας. Ο τίτλος πρωτοεμφανίζεται το έτος 645 και αφορά, το πιθανότερο, τους κανδιδάτους που τιμώνται και με τον τίτλο του σπαθαρίου. στρατηγός, ο Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο τα καθήκοντα του στρατηγού ήταν πολιτικά. Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο στρατηγός ήταν αξιωματούχος επικεφαλής του θέματος (στρατός και περιοχή δικαιοδοσίας) συγκέντρωνε στα χέρια του τόσο στρατιωτική όσο και πολιτική εξουσία. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο περιορίστηκε στο στρατιωτικό ρόλο του. τουρμάρχης, ο Δημιουργήθηκε στις 11/3/2017 Σελίδα 3/5

4 Για παραπομπή : Παπαγεωργίου Αγγελική,, 2008, Πολιτικός και στρατιωτικός διοικητής τούρμας, υποδιαίρεσης του θέματος. Πηγές Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, Moravcsik, G. Jenkins, R.J.H. (eds), Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio 2 (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 1, Washington 1967). Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περὶ θεμάτων, Pertusi, A. (ed.), Constantino Porfirogenito, De Τhematibus (Studi e Testi 160, Città del Vaticano 1952). Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία, Bekker, I. (ed.), Theophanes Continuatus (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1838). Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Iστοριών, Thurn, I. (ed.), Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5, Berlin New York 1973). Συμεών Μάγιστρος, Χρονικόν, Wahlgren, S. (ed.), Symeonis Magistri et Logothetae Chronicon (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 44/1, Berlin New York 2006). Oikonomidès, N. (ed.), Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles (Paris 1972). Latyšev, V. (ed.), Sbornik grečeskich nadpisej christianskich vremen iz Južnoj Rossii (St. Petersburg 1896). Ιωσήφ Λαζαρόπουλος, Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερικὴ εκ των πλείστων, Papadopoulos Kerameus, A. (ed.), Fontes Historiae Imperii Trapezuntini 1 (Amsterdam 1965). Παραθέματα Βυζαντινός συγγραφέας του 10ου αιώνα περιγράφει το καθεστώς της Χερσώνος πριν από την ίδρυση του θέματος: Ἡ δὲ Χερσὼν τὸ παλαιὸν οὐκ ἦν εἰς ὄνομα θέματος, οὐδὲ ἐν μητροπόλεως σχήματι ἀλλ οἱ τοῦ Βοσπόρου κρατοῦντες ἐκράτουν καὶ Χερσῶνος αὐτῆς καὶ τῶν λοιπῶν κλιμάτων, ὥστε καὶ βασιλεύειν τοὺς ἐν τῷ Βοσπόρῳ κατοικοῦντας λέγεται. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί θεμάτων, Pertusi, A. (ed.), Constantino Porfirogenito, De Τhematibus (Studi e Testi 160, Città del Vaticano 1952), Η ίδρυση του θέματος Χερσώνος τον 9ο αιώνα, όπως περιγράφεται από μεταγενέστερο Βυζαντινό χρονογράφο: ἐδίδου δὲ καὶ περὶ τοῦ Χερσῶνος τῷ βασιλεῖ γνώμην τε καὶ βουλήν, οἷς εἰς πεῖραν τῶν ἀνθρώπων ἦλθεν καὶ τῶν τόπων ὁμοῦ, καὶ «οὐκ ἄλλως ἄρξεις τῆς χώρας καὶ τῶν τόπων ὁλοσχερῶς ἢ στρατηγὸν προχειριζόμενος ἴδιον, ἀλλ οὐ τοῖς ἐκείνων ἄρχουσί τε καὶ πρωτεύουσι καταπιστεύων σαυτόν». οὐδὲ γὰρ οὐδ ἡμέτερός πω τῆς ἐκείνων προνοούμενος ἐξαπεστέλλετο στρατηγός, ἀλλ ὁ λεγόμενος πρωτεύων μετὰ καὶ τῶν πατέρων τῆς πόλεως τὰ πάντα ἦν διοικῶν. ἐπὶ τούτῳ ὁ βασιλεὺς Θεόφιλος οὐκ ἄλλον ἀλλὰ τὸν εἰρημένον Πετρωνᾶν, ὡς ἔμπειρον κρίνας τοῦ τόπου, πρωτοσπαθάριόν τε ἐτίμησεν καὶ στρατηγὸν ἐξαπέστειλεν, τόν τε πρωτεύοντα καὶ τοὺς ἄλλους θεσπίσας ὑπείκειν ἀνενδοιάστως αὐτῷ ἐξ ὅτου περ καὶ μέχρι ἡμῶν ἐκράτησεν ἀπὸ τῶν ἐντεῦθεν εἰς Χερσῶνα προβάλλεσθαι στρατηγούς. Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία, Bekker, I. (ed.), Theophanes Continuatus (Bonn 1838), Εξέγερση των κατοίκων του θέματος Χερσώνος περί το : ἐπὶ τούτου ἔσφαξαν καὶ ἐν Χερσῶνι οἱ τοῦ κάστρου τὸν στρατηγὸν αὐτῶν Συμεῶνα, τὸν υἱὸν Ἰωνᾶ. Συμεών Μάγιστρος, Χρονικόν, Wahlgren, S. (ed.), Symeonis Magistri et Logothetae Chronicon (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 44/1, Berlin New York 2006), Επιγραφή του Απριλίου 1059 την οποία ανέθεσε ο Λέων Αλυάτης, στρατηγός Χερσώνος και Σουγδαίας: +Ἐγένοντο αἱ πόρται τοῦ πραιτωρίου σιδηραῖ, ἐνεκαινίσθησαν καὶ αἱ λοιπαὶ τοῦ κάστρου ἐπὶ Ἰσακίου μεγάλου βασιλέ(ως) καὶ αὐτοκράτορ(ος) Ρωμαί(ων) τοῦ Κομνηνοῦ κ(αὶ) Αἰκατερίνης τῆς εὐσεβεστάτης Αὐγούστης διὰ Λέοντ(ος) π(ατ)ρικίου κ(αὶ) στρατηγοῦ Χερσῶνο(ς) κ(αὶ) Σουγδ(αίας) τοῦ Ἀλιάτ(ου), μη(νὸς) Ἀπρι(λίου), ἰνδ(ικτιῶνος) ιβʹ, ἔτ(ους) Ϛφξζʹ+ Latyšev, V. (ed.), Sbornik grečeskich nadpisej christianskich vremen iz Južnoj Rossii (St. Petersburg 1896), αρ. 8, 1 8. Μεταγενέστερος συγγραφέας περιγράφει τη διοικητική υπαγωγή μέρους του παλαιού θέματος Χερσώνος στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας το 1222: ναῦς τις πεφορτισμένη μετὰ τῶν δημοσιακῶν τελεσμάτων τῆς Χερσῶνος καὶ τῶν ἐκεῖσε κλιμάτων Γοτθίας καὶ δημοσιακοῦ ἄρχοντος Ἀλεξίου τοῦ Πακτιάρη καὶ ἀρχόντων τινῶν Χερσωνιτῶν, ἐρχομένη ἐνταῦθα συγκομίσαι τῷ βασιλεῖ Γίδῳ τὰ ἐπέτεια τέλη, κυμαινομένης τῆς θαλάττης, εἰς Σινώπην προσώκειλε καὶ ὁ ῥηθεὶς δὲ Ραΐσης τὸ πλοῖον τοῦτο καὶ τὰ χρήματα καὶ τοὺς ἐντὸς ἅπαντας σὺν τοῖς ναύταις καταπορθήσας ἀφεῖλε, καὶ κατάφρακτα μετὰ ταῦτα πλοῖα κατὰ Χερσῶνος ἀπέστειλε καὶ καθεῖλον τὰς χώρας αὐτῆς ἄκρως. τοῦτο μαθόντων τῶν Τραπεζουντίων, ἔγνω καὶ ὁ βασιλεὺς τὴν συμφορὰν τῶν Βαρβάρων καὶ τῶν συνθηκῶν τοῦ σουλτάνου τὴν κατάλυσιν, ἐφ ᾧ καὶ ὁ τῆς Σινώπης ἄρχων τοιαύτην ἐπήγαγεν. ὅθεν καὶ στόλον ἀγείρουσι κατὰ Σινώπης καὶ στέλλουσιν ἐκεῖ πανοπλίαν, καὶ εὐθέως εἰς Κάρουσαν προσωρμίσθησαν καὶ ἐληίσαντο τὰς αὐτόθι χώρας ἁπάσας, αἳ παρέκειντο ἄχρι καὶ αὐτοῦ ἐμπορίου Σινώπης. καὶ αὐτὰς δὲ τὰς ναῦς, ἃς ἐν τῷ λιμένι εὗρον, εἷλον καὶ πολλοὺς ἀπέκτειναν ἐξ αὐτῶν καὶ τοὺς ἄλλους ᾐχμαλώτισαν. οἱ δέ γε τούτοις προσήκοντες καὶ οἱ τῶν πλοίων ναυηγοὶ ἐπανέστησαν τῷ Ραΐσῃ καὶ λοίδορον γλῶτταν ἠκόνησαν κατ αὐτοῦ. στέλλει τοίνυν τοῖς τριηράρχαις μὴ μελήσας ὁ Ραΐσης πρέσβεις διαλλαγῆναι ζητῶν. καὶ μετὰ πολλὰ τὸν Πακτιάρην καὶ τὸ Σέριον, τὴν ναῦν ἐκείνην, μετὰ τῶν χρημάτων εἰς αἰχμαλώτους μόνους ἀμείψαντες οἱ τριηράρχαι οἴκαδε ἐπανίεσαν χαίροντες μετὰ πολλῶν χρημάτων. ἀλλὰ καὶ ὅσα ἐκ τῶν κλιμάτων Χερσῶνος ἐκεῖνοι ἐληίσαντο, οὗτοι καὶ ταῦτα ἐκομίσαντο. Ιωσήφ Λαζαρόπουλος, Έτι σύνοψις των του αγίου θαυμάτων μερικὴ εκ των πλείστων, Papadopoulos Kerameus, A. (ed.), Fontes Historiae Imperii Trapezuntini 1 (Amsterdam 1965), Χρονολόγιο περί το 840: Ένταξη της Χερσώνας και των γειτονικών περιοχών στη θεματική οργάνωση του Βυζαντίου. Ίδρυση του θέματος των Κλιμάτων πριν από το 860: Μετονομασία του θέματος Κλιμάτων σε θέμα Χερσώνος περί το : Εξέγερση των πολιτών της Χερσώνας. Δολοφονία του στρατηγού Συμεών 914: Ο στρατηγός Χερσώνος Ιωάννης Βογάς, ως αντιπρόσωπος της Κωνσταντινούπολης, συνάπτει συμμαχία με τους Πετσενέγκους εναντίον των Βουλγάρων περί το 967: Ο Καλοκύρης Δελφινάς, πιθανώς γιος ενός τοπικού άρχοντα της Χερσώνας, αποστέλλεται σε διπλωματική αποστολή στους Ρως : Ο Βλαδίμηρος, ο ηγεμόνας των Ρως του Κιέβου, καταλαμβάνει προσωρινά τη Χερσώνα και την περιοχή της Δημιουργήθηκε στις 11/3/2017 Σελίδα 4/5

5 Για παραπομπή : Παπαγεωργίου Αγγελική,, 2008, τέλη 10ου αρχές 11ου αιώνα: Σταδιακή ανόρθωση της βυζαντινής εξουσίας στο θέμα Χερσώνος. Κατασκευή νέων οχυρώσεων μεταξύ : Επέκταση των εδαφών του θέματος Χερσώνος προς τα ανατολικά, μετά την ήττα των Χαζάρων. Προσωρινή ενσωμάτωση της Σουγδαίας και των γειτονικών περιοχών περί το 1066: Αναφορά σε κατεπάνω Χερσώνος τέλη 11ου αιώνα: Απώλεια των ανατολικών περιοχών του θέματος, οι οποίες περνούν στον έλεγχο των Κουμάνων. Ανακαίνιση των οχυρώσεων της Χερσώνας μετά το 1204: Η περιοχή του θέματος Χερσώνος περνά στον έλεγχο της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας Δημιουργήθηκε στις 11/3/2017 Σελίδα 5/5