ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ & ΤΡΑΠΕΖΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ. Άγγελος Α. Αντζουλάτος

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ & ΤΡΑΠΕΖΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Άγγελος Α. Αντζουλάτος ΣΤΟΧΟΙ Κύριος στόχος του μαθήματος είναι η οικονομική ανάλυση της αρχιτεκτονικής, του ανταγωνισμού και του θεσμικού πλαισίου του χρηματοοικονομικού συστήματος, με έμφαση στον ρόλο των τραπεζών, την σαθρότητα του χρηματοοικονομικού συστήματος και την τάση για συνεχή αλλαγή. Με εργαλεία την οικονομική λογική και τις οικονομικές καταστάσεις των τραπεζών και των άλλων χρηματοοικονομικών οργανισμών, το μάθημα παρέχει μία σφαιρική εικόνα του τι κάνουν οι τράπεζες και γιατί το κάνουν. Λόγω της πολυπλοκότητας της οικονομικής ζωής, και της συνακόλουθης πολυπλοκότητας των τραπεζικών εργασιών, το μάθημα ακολουθεί διαθεματική προσέγγιση, συνδυάζοντας στοιχεία από πολλές γνωστικές ενότητες, όπως Διαχείριση Ενεργητικού/Παθητικού Τραπεζών, Τραπεζική Λογιστική, Θεωρία Διαμεσολαβήσεως, Θεσμικό Πλαίσιο & Εποπτεία του Χρηματοοικονομικού Συστήματος, Άσκηση της Νομισματικής Πολιτικής, Επιπλέον, είναι μεν εστιασμένο στην πράξη, αλλά παρέχει ισχυρά θεωρητικά/λογικά θεμέλια. Ως αποτέλεσμα, κανένα συμπέρασμα δεν παρουσιάζεται αξιωματικά: Όλα προκύπτουν από την λογική ανάλυση. Η λογική δε ανάλυση συνίσταται στην εξέταση των κινήτρων και των διλημμάτων τα ο- ποία αντιμετωπίζουν οι συμμετέχοντες στο χρηματοοικονομικό σύστημα: χρηματοδότες, χρηματοδοτούμενοι, ρυθμιστικές και εποπτικές αρχές, Βασικό δε συστατικό είναι ότι όλοι είναι έξυπνοι και ορθολογικοί και επιδιώκουν τη μεγιστοποίηση της ωφελείας τους. Για τις ρυθμιστικές και εποπτικές αρχές αυτό μεταφράζεται σε μεγιστοποίηση της ευημερίας του κοινωνικού συνόλου χωρίς να παραγνωρίζονται τα προσωπικά κίνητρα των στελεχών τους. Αποτέλεσμα της στρατηγικής αλληλεπιδράσεως όλων των συμμετεχόντων, οι οποίοι στις αποφάσεις τους λαμβάνουν υπ όψιν τις πιθανές πράξεις των υπολοίπων, είναι η δομή, οι συμμετέχοντες, τα προϊόντα, οι τιμές και οι ποσότητες των προϊόντων, το θεσμικό πλαίσιο, οι διαδικασίες,... Τίποτε στο χρηματοοικονομικό σύστημα δεν είναι τυχαίο. Ούτε στατικό. Σημαντικό, επίσης, ρόλο διαδραματίζει και η ιστορική εμπειρία κάθε χώρας. Λόγω της προλεχθείσης στρατηγικής αλληλεπιδράσεως, δεν υπάρχουν απόλυτες απαντήσεις στα διάφορα ερωτήματα τα οποία αναφύονται. Η απάντηση συνήθως είναι «εξαρτάται από τις περιστάσεις». Γι αυτό η αποτελεσματικότερη λύση συνήθως είναι η παροχή σωστών κινήτρων σε όλους τους συμμετέχοντες και η ενίσχυση των κινήτρων με αξιόπιστες κυρώσεις για όσους δεν ακολουθούν τους «κανόνες του παιχνιδιού». Επίσης, δεν υπάρχει υποκατάστατο της ανθρωπίνης κρίσεως. Ανεξαρτήτως του πόσο ισχυροί γίνονται οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, θα παραμείνουν εργαλεία για τους εργαζομένους σε τράπεζες και άλλα χρηματοοικονομικά ιδρύματα. Δεν θα μπορέσουν να υποκαταστήσουν τους ανθρώπους στις σχετικές αναλύσεις και αποφάσεις. Εξ ανάγκης, το μάθημα καλύπτει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν η σχέση του χρηματοοικονομικού συστήματος με την οικονομική ανάπτυξη, ο ρόλος των χρηματαγορών και των χρηματοοικονομικών διαμεσολαβητών (τράπεζες, ), οι αιτίες και το κόστος των χρηματοοικονομικών κρίσεων, ο ρόλος των πληροφοριών και των κινήτρων. Αναλύονται, επίσης, οι στόχοι του θεσμικού πλαισίου και η λεπτή «χρυσή τομή» την οποία πρέπει να βρίσκει μεταξύ της αποτελεσματικότητας και της σταθερότητας του χρηματοοικονομικού συστήματος. Δίνεται έμφαση στο θεσμικό πλαίσιο το οποίο διέπει τη λειτουργία των τραπεζών, όπως οι Συνθήκες της Βασιλείας ΙΙ & ΙΙΙ, στους περιορισμούς τους οποίους θέ- 1

2 τει στη λειτουργία των τραπεζών και στις ευκαιρίες (και πειρασμούς) για regulatory arbitrage. Περαιτέρω, γίνεται εκτενής αναφορά σε παθογένειες του χρηματοοικονομικού συστήματος, όπως φούσκες στις αγορές ακινήτων και αξιογράφων (asset bubbles) και κρίσεις. Όπως, κατά τη γνωστή παροιμία, η φουρτούνα αναδεικνύει τις αρετές του «καλού καπετάνιου», η ανάλυση των παθογενειών αναδεικνύει την αξία ενός ανεπτυγμένου και καλώς λειτουργούντος χρηματοοικονομικού συστήματος. Βοηθά, επίσης, στην βαθύτερη κατανόηση των χρηματαγορών, καθώς και των επενδυτικών κινδύνων και ευκαιριών σε μία ρευστή, ταχύτατα μεταβαλλόμενη και επιρρεπή σε κρίσεις διεθνή οικονομία. Η μεγάλη ποικιλία των εξεταζομένων θεμάτων, καθώς και η πολυπλοκότητα των σχετικών διλημμάτων πολιτικής, δεν αναλύονται επαρκώς σε κάποιο βιβλίο. Γι αυτό η μελέτη και οι εξετάσεις θα βασισθούν στις σημειώσεις του διδάσκοντος, ακαδημαϊκά άρθρα, κεφάλαια από επιλεγμένα βιβλία και στις συζητήσεις στην τάξη. Οι τελευταίες θα έχουν συχνά τη μορφή σεμιναρίου όπου η ενεργός συμμετοχή των φοιτητών θα αξιολογείται. Θα χρησιμοποιηθούν, επίσης, πολλές μελέτες της Τραπέζης Διεθνών Συναλλαγών (BIS) και άλλων διεθνών οργανισμών οι περισσότερες είναι διαθέσιμες στο διαδίκτυο. ΟΡΓΑΝΩΣΗ 1. Βαθμολογία: α) Τελική εξέταση ή εργασία: 50% β) Αναλύσεις πραγματικών καταστάσεων (case studies): 50%. Ο τελικός βαθμός θα προσαυξάνεται έως 10%, ανάλογα με το βαθμό ενεργού συμμετοχής στην τάξη. 2. Για δεδομένα, αναλύσεις και εν γένει επαφή με τον «πραγματικό κόσμο», συνιστάται η συχνή επίσκεψη στις ιστοσελίδες κεντρικών τραπεζών, μεγάλων επενδυτικών τραπεζών, και διεθνών οργανισμών. Ιδιαίτερα συνιστώνται οι κάτωθι ιστοσελίδες: Bank for International Settlements. Ιδιαίτερη προσοχή σε Quarterly Review: International Banking & Financial Market Developments The BIS Consolidated International Banking Statistics Policy Papers BIS Review Historical Data & Methodology Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Ιδιαίτερη προσοχή σε Financial Stability & Supervision publications Euromoney The Banker Για θέματα ευρωστίας του χρηματοοικονομικού συστήματος, τις εξαμηνιαίες εκδόσεις Financial Stability Review της ΕΚΤ Financial Stability Report της Τραπέζης της Αγγλίας Global Financial Stability Report του ΔΝΤ Για βαθμούς πιστοληπτικής ικανότητος, οικονομικές αναλύσεις, αναλύσεις των χρηματαγορών, και πολλά άλλα ενδιαφέροντα θέματα Standard & Poor's Moody's Fitch IBCA 2

3 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Α. Εισαγωγή ( 2 Εβδομάδες) 1. Βασικές Αρχές Ο ρόλος των κινήτρων, της πληροφορήσεως, των διαφόρων μορφών κόστους, του θεσμικού πλαισίου και της ποιότητας του θεσμικού περιβάλλοντος 2. Περιγραφή του Χρηματοοικονομικού Συστήματος Βασικά Προϊόντα και Χαρακτηριστικά τους o Τράπεζες και αγορές χρήματος & κεφαλαίων Πρώτη σύγκριση Πρωτογενείς και Δευτερογενείς Αγορές Δομή o Bank-based vs. capital market-based συστήματα o Ανάγκες των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων Μερικά ερωτήματα Θεσμοί & Ιστορία Για μία ευρύτερη θεώρηση της αλληλεπιδράσεως των θεσμών και της ιστορικής εμπειρίας, βλέπετε Globalizing Capital A History of the International Monetary System by Barry Eichengreen, Princeton University Press, 1996 (συντομογραφία BE) Corporate Financing and Governance in Japan, by T. Hoshi and A. Kashyap, The MIT Press, 2001 The German Financial System, by J.P. Krahnen and R.H. Schmidt (Editors), Oxford University Press, 2004 Για το πώς επιτυχείς θεσμοί ξεπερνιούνται από την εξέλιξη πέφτουν θύματα της επιτυχίας τους βλέπετε επιπλέον την εμπειρία της Ιαπωνίας μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. 3. Εισαγωγή στην Τραπεζική Τραπεζική Λογιστική Σύντομη Εισαγωγή Διαμεσολάβηση και σχετικοί κίνδυνοι o Επιτελούμενοι μετασχηματισμοί και σχετικοί κίνδυνοι o How do banks make money? Το ευάλωτο και το επιρρεπές σε κρίσεις των τραπεζών Κεφάλαιο Τραπεζών Εισαγωγή Διάκριση των Διαφόρων Μορφών Διαμεσολαβήσεως 4. Το Χρηματοοικονομικό Σύστημα στο Οικονομικό Περιβάλλον Θεωρία Το Υπόδειγμα των Τελείων Αγορών (Arrow-Debreu Model): Κανένας Ρόλος Πραγματικότητα: Σημαντικός Ρόλος Συγκερασμός Θεωρίας και Πραγματικότητας: Οι Κρυφές και Μη Υποθέσεις του Υποδείγματος των Τελείων Αγορών Ο Ρόλος της Πληροφορήσεως o «Τριβές» και σχετικά Κόστη o Οι «Κανόνες του Παιγνιδιού» o Σταθερότητα του Μακροοικονομικού Περιβάλλοντος 5. Λειτουργίες του Χρηματοοικονομικού Συστήματος 3

4 Κόστη: Συναλλαγών, Πληροφορήσεως, Συγγραφής Αναλυτικών Συμβολαίων, Επαληθεύσεως των Πραγματικών Γεγονότων, Εφαρμογής των Συμβολαίων Σύγκριση: Αριστείδης ο Δίκαιος και Γιάννης ο Καπάτσος Τράπεζες και Αγορές Χρήματος & Κεφαλαίων Πρώτη Σύγκριση o Χαρακτηριστικά των επενδυτικών προϊόντων, με αναφορά στα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των αγοραστών και των πωλητών 6. Χρηματοοικονομικό Σύστημα και Οικονομική Ανάπτυξη HBS Case Study: Santander Consumer Finance B. Ο Ρόλος της Πληροφορήσεως ( 2 Εβδομάδες) 7. Γενικά 8. Ασύμμετρη Πληροφόρηση Προβληματισμοί των Χρηματοδοτών o Τράπεζες: Φερεγγυότητα των Δανειζομένων o Επενδυτές (Αγορές Χρήματος & Κεφαλαίων): Φερεγγυότητα & Προοπτικές των Εκδιδόντων Ομόλογα, Μετοχές και άλλα αξιόγραφα o Καταθέτες: Φερεγγυότητα των Τραπεζών o Monitoring the Monitor Δύο Προβλήματα o Αντίθετη/Δυσμενής Επιλογή (Adverse Selection) o Ηθικός Κίνδυνος (Moral Hazard) Δύο Υποδείγματα o Το κλασικό lemons problem του Ackerlof o Ένα απλό αλλά γενικότερο υπόδειγμα Ο ρόλος των εμπραγμάτων και άλλων εγγυήσεων, της ποιότητας του θεσμικού περιβάλλοντος, και της καθαράς θέσεως των αιτουμένων χρηματοδότηση Πρώτη προσέγγιση 9. Αντιμετώπιση της Ασυμμέτρου Πληροφορήσεως Εγγυήσεις Εκτίμηση της Φερεγγυότητας και των Προοπτικών των Αιτουμένων Χρηματοδότηση o Υποδείγματα Προβλέψεως Πιστωτικού Κινδύνου (Νοικοκυριά, ΜΜΕ, Μεγάλες Επιχειρήσεις) o Τιμολόγηση Δανείων Βαθμοί Πιστοληπτικής Ικανότητας (Credit Ratings) o Κίνητρα και Αξιοπιστία των Οίκων Αξιολογήσεως o Ο Ρόλος του Θεσμικού Πλαισίου HBS Case Study: Private Capital and Public Policy: Standard & Poor s Sovereign Credit Ratings Επενδυτικοί Σύμβουλοι και Αναλυτές o Κίνητρα και Αξιοπιστία Λογιστικά Πρότυπα και Ανεξάρτητοι Λογιστές/Ελεγκτές Χρηματοοικονομικοί Δείκτες o Το Αμφίσημο των Δεικτών Λογιστικά Σκάνδαλα 4

5 Συλλογικές Επενδύσεις «Πειθαρχία της Αγοράς» 10. Ασύμμετρη Πληροφόρηση και Δομή του Χρηματοοικονομικού Συστήματος Τα Συγκριτικά Πλεονεκτήματα των Τραπεζών Προς «που κλίνει η πλάστιγγα»: Τράπεζες ή Αγορές Χρήματος & Κεφαλαίων; Γ. Αντιμετώπιση της Ασυμμέτρου Πληροφορήσεως Εστίαση σε Τράπεζες ( 1½ Εβδομάδα) 11. Εκτίμηση της Καταστάσεως και των Προοπτικών των Τραπεζών Τραπεζική Λογιστική Συνέχεια Μέτρηση της Καθαράς Θέσεως μίας Τραπέζης Κίνητρα Ευρισκόμενων σε Δύσκολη Θέση Τραπεζών o Ο Ρόλος της Καθαράς Θέσεως και της Αξίας της Αδείας Λειτουργίας (Franchise Value) o Εγγύηση των Καταθέσεων Υπέρ & Κατά Χρήση Αριθμοδεικτών o το Σύστημα CAMELS Υποδείγματα Προβλέψεως Πτωχεύσεως (Micro vs. Macro approach) «Πειθαρχία της Αγοράς» HBS Case Study: Citigroup Inc: Accounting for Loan Loss Reserves ή INSEAD Case Study: Societe Generale (A): The Rogue Trader Δ. «Οι Κανόνες του Παιχνιδιού» ( 1 Εβδομάδα) 12. Επιχειρηματικό Περιβάλλον Επιχειρήσεις: Δημιουργία Αξίας ή Ανάπτυξη Ανεξαρτήτως Κόστους; Ο Ρόλος του Κράτους στην Παραγωγική Δραστηριότητα o Κρατικές Επιχειρήσεις: Πολλοί και Ασύμβατοι Στόχοι o Διαπλεκόμενα Συμφέροντα o Ιδιωτικοποιήσεις Μοντέλα Εταιρικής Διακυβερνήσεως Προστασία Μετόχων (Μειοψηφίας) και Πιστωτών Προστασία Επενδυτών 13. Εκπλήρωση Συμφωνιών Εφαρμογή Συμβολαίων Θεσμοί Προστασία Ιδιοκτησίας Εφαρμογή των Νόμων 14. Πτωχεύσεις Βασικές Οικονομικές Αρχές του Πτωχευτικού Δικαίου 5

6 15. Αναδιαπραγμάτευση Χρέους (Debt Rescheduling) Debt Laffer curve Η Παγίδα του Χρέους (Debt Trap) Οικονομική Λογική Εφαρμογή: Αναδιαπραγμάτευση Κρατικού Χρέους Καινοτόμες προσεγγίσεις: Debt-equity swaps, Debt-for-nature swaps Η Πτώχευση και η Αναδιαπραγμάτευση Χρέους ως Στρατηγική Μεταβλητή Αποφάσεως, ex-ante και ex-post HBS Case Study: The Barber of Buenos Aires: Argentina s Debt Renegotiation ή HBS Case Study: Creditor Activism in Sovereign Debt: Vulture Tactics or Market Backbone 16. Σύνοψη: Τι Χρειάζεται για την Εύρυθμη Λειτουργία του Χρηματοοικονομικού Συστήματος; Ε. Σταθερότητα του Μακροοικονομικού Περιβάλλοντος ( ½ Εβδομάδα) Πληθωρισμός και Αντιπληθωρισμός Επιτόκια και Συναλλαγματική Ισοτιμία Ενδογενείς Πιστωτικοί Κύκλοι (Endogenous Credit Cycles) Φούσκες στις Αγορές Ακινήτων και Αξιογράφων (Αsset Βubbles) Αποσταθεροποιητική Δυναμική HBS Case Study: Korea Stock Exchange ΣΤ. Οι Δυνάμεις της Αλλαγής ( 1 Εβδομάδα) 17. Καταστολή & Απελευθέρωση του Χρηματοοικονομικού Συστήματος Μέτρα Καταστολής Υπέρ και Κατά Απελευθέρωση o Στρατηγική Συμπεριφορά των Τραπεζών Νέοι Κίνδυνοι, Νέες Ευκαιρίες Νέες Δραστηριότητες Επίδραση στην Κερδοφορία και τον Κίνδυνο των Τραπεζών Εφαρμογή: Στρατηγική των Τραπεζών Τότε και Τώρα 18. Χρηματοοικονομική Καινοτομία 19. Τεχνολογία 20. Χρηματοοικονομική Ολοκλήρωση (Financial Integration) Z. Οικονομική Ανάλυση του Θεσμικού Πλαισίου Εστίαση σε Τράπεζες ( 1 Εβδομάδα) 21. Γενικές Αρχές 22. Συνθήκη της Βασιλείας ΙΙ & ΙΙΙ 6

7 Περιγραφή Φιλοσοφία Εστίαση: Κανόνες Κεφαλαιακής Επαρκείας o Κεφάλαιο Τραπεζών Επανεξέταση Μέτρηση Λειτουργικού Κινδύνου Μέτρηση Κινδύνου Ρευστότητας Αδυναμίες Θεωρητικές & Πρακτικές 23. Άλλοι Κανόνες Δραστηριοτήτων Διαρθρώσεως Ενεργητικού Προστασίας Επενδυτών/Καταθετών Σχετιζόμενοι με την Άσκηση της Νομισματικής Πολιτικής 24. Εποπτεία Regulatory Forbearance IVEY Case Study: Basel III: An Evaluation of New Banking Regulations Η. Κρίσεις ( 1 Εβδομάδα) 25. Ανατομία & Δυναμική 26. Πρόβλεψη Υποδείγματα και (αν)αποτελεσματικότητά τους 27. Resolution of Financial Crises Θ. Το Νέο Χρηματοοικονομικό Περιβάλλον ( 1 Εβδομάδα) 28. Το Νέο Περιβάλλον Τα «Απόνερα» της Κρίσεως ( ½ Εβδομάδα) Θεσμικό Πλαίσιο Credit Ratings Λογιστικά Πρότυπα Financial Fragility Macro vs. Μicro approach Χρηματοοικονομική Καινοτομία Νέα Προϊόντα και Υπηρεσίες Ο Ρόλος της Τεχνολογίας Χρηματοοικονομική Ολοκλήρωση (Financial Integration) (Πιθανή) Διάρθρωση του Χρηματοοικονομικού Συστήματος Στρατηγική των Τραπεζών Ι. Επίλογος Απελευθέρωση των Αγορών: Οι Σκεπτικιστές 7