«Αμυντικές δαπάνες-εξωτερικό χρέος-οικονομική μεγέθυνση: Υπάρχει αιτιώδης σχέση; Μια εμπειρική έρευνα για Ελλάδα - Τουρκία - Κύπρο»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Διοίκηση και Οικονομία» Κατεύθυνση: Διεθνή και Ευρωπαϊκά Οικονομικά «Αμυντικές δαπάνες-εξωτερικό χρέος-οικονομική μεγέθυνση: Υπάρχει αιτιώδης σχέση; Μια εμπειρική έρευνα για Ελλάδα - Τουρκία - Κύπρο» Η εργασία υποβάλλεται για τη μερική κάλυψη των απαιτήσεων με στόχο την απόκτηση μεταπτυχιακού διπλώματος ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΚΑΤΡΑΚΥΛΙΔΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2017

2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών, εξωτερικού χρέους και οικονομικής μεγέθυνσης έχει απασχολήσει έντονα τους ερευνητές, αν και μέχρι σήμερα δεν υπάρχει σαφής συναίνεση μεταξύ τους αναφορικά με την κατεύθυνση και την ισχύ αυτής της σχέσης. Αν και έχει υποστηριχθεί ότι οι αμυντικές δαπάνες συμβάλλουν στην οικονομική μεγέθυνση μέσω της αύξησης της παραγωγικότητας και της διάχυσης των θετικών εξωτερικοτήτων στην ιδιωτική οικονομία, από την άλλη πλευρά, έχει τεκμηριωθεί ότι οι αμυντικές δαπάνες έχουν αυξητική επίδραση στη διόγκωση του εξωτερικού χρέους και την επιδείνωση των δημοσιονομικών μεγεθών. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η διερεύνηση της σχέσης μεταξύ αμυντικών δαπανών, εξωτερικού χρέους και οικονομικής μεγέθυνσης στην Ελλάδα, την Τουρκία και την Κύπρο για την περίοδο μεταξύ , οι οποίες έχουν παραδοσιακά υψηλές αμυντικές δαπάνες, δεδομένης της γεωστρατηγικής τους θέσης και του ανταγωνισμού εξοπλισμών μεταξύ τους. Σύμφωνα με τα ερευνητικά αποτελέσματα, διαπιστώθηκε ότι οι αμυντικές δαπάνες και το εξωτερικό χρέος επιδρούν μακροχρόνια στο κκ ΑΕΠ στην Ελλάδα και την Τουρκία. Ωστόσο, η διαπίστωση αυτή δεν ισχύει για την περίπτωση της Κύπρου. Παράλληλα, βρέθηκε ότι στην περίπτωση της Ελλάδας, υπάρχει μακροχρόνια σχέση συνολοκλήρωσης με το κκ ΑΕΠ να επιδρά θετικά στις αμυντικές δαπάνες, ενώ αντίθετα, στην περίπτωση της Τουρκίας και της Κύπρου, διαπιστώθηκε αρνητική σχέση μεταξύ τους. Λέξεις κλειδιά: αμυντικές δαπάνες, εξωτερικό χρέος, οικονομική μεγέθυνση, ΑΕΠ. 2

3 ABSTRACT The relationship between defense expenditures, external debt and economic growth has intensely preoccupied researchers, though so far there is no clear consensus among them regarding the direction and strength of this relationship. Although it has been argued that defense spending contribute to economic growth through productivity increase and diffusion of positive externalities in the private sector, on the other hand, it has demonstrated that defense expenditures have an upward impact on raise of the external debt and the deterioration of fiscal measures. The purpose of this study is to investigate the relationship between defense expenditures, foreign debt and economic growth in Greece, Turkey and Cyprus for the period , which have traditionally high defense spending, given their geostrategic position and their mutual arms race. According to the research results, it was demonstrated that defense expenditure and foreign debt have a long-run effect on GDP per capita of Greece and Turkey but not in Cyprus. Also, it was found that in Greece there is a long-term cointegration relationship where GDP per capita effects on defense expenditure positively, but in Turkey and Cyprus was found a negative effect. Keywords: defense expenditures, external debt, economic growth, GDP. 3

4 Υπεύθυνη Δήλωση: Γνωρίζοντας τις συνέπειες της λογοκλοπής, δηλώνω υπεύθυνα ότι η παρούσα εργασία αποτελεί προϊόν αυστηρά προσωπικής εργασίας και όλες οι πηγές που έχω χρησιμοποιήσει έχουν δηλωθεί κατάλληλα στις βιβλιογραφικές παραπομπές και αναφορές. Τα σημεία όπου έχω χρησιμοποιήσει ιδέες, κείμενο ή / και πηγές άλλων συγγραφέων, αναφέρονται ευδιάκριτα στο κείμενο με την κατάλληλη παραπομπή και η σχετική αναφορά περιλαμβάνεται στο τμήμα των βιβλιογραφικών αναφορών με πλήρη περιγραφή. Όνομα: Χαραλαμπίδης Σοφοκλής Υπογραφή: Ημερομηνία: Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου κο Κωνσταντίνο Κατρακυλίδη για την πολύτιμη επιστημονική βοήθεια και καθοδήγηση που μου παρείχε σε όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της εργασίας μου. 4

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΩΝ ΑΜΥΝΤΙΚΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΞΟΠΛΙΣΜΩΝ ΑΜΥΝΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ, ΤΟΥΡΚΙΑ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΑΜΥΝΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ Θεωρητικές προσεγγίσεις Εμπειρικές έρευνες α Θετική σχέση β Αρνητική σχέση γ Μη σημαντική σχέση ΑΜΥΝΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΧΡΕΟΣ ΑΜΥΝΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΧΡΕΟΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΜΠΕΙΡΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ ΜΕΤΑΒΛΗΤΩΝ

6 4.2 ΕΛΕΓΧΟΙ ΜΟΝΑΔΙΑΙΑΣ ΡΙΖΑΣ ΈΛΕΓΧΟΙ ΣΥΝΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗΣ ARDL ΈΛΕΓΧΟΙ ΒΡΑΧΥΧΡΟΝΙΑΣ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

7 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Γράφημα 1: Διαχρονική τάση του λογαριθμικού μετασχηματισμού του κκ ΑΕΠ Γράφημα 2: Διαχρονική τάση του λογαριθμικού μετασχηματισμού του ποσοστού των αμυντικών δαπανών...34 Γράφημα 3: Διαχρονική τάση του λογαριθμικού μετασχηματισμού του ποσοστού του εξωτερικού χρέους ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1:Έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας των χρονολογικών σειρών για την περίπτωση της Ελλάδας Πίνακας 2: Έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας των χρονολογικών σειρών για την περίπτωση της Τουρκίας Πίνακας 3: Έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας των χρονολογικών σειρών για την περίπτωση της Κύπρου Πίνακας 4: Έλεγχος ARDL Bounds test με εξαρτημένη μεταβλητή το LGDP Πίνακας 5: Έλεγχος ARDL Bounds test με εξαρτημένη μεταβλητή το LMEX Πίνακας 6: Εκτιμήσεις μακροχρόνιων συντελεστών και του υποδείγματος διόρθωσης λαθών με εξαρτημένη μεταβλητή το κκ ΑΕΠ για την Ελλάδα Πίνακας 7: Εκτιμήσεις μακροχρόνιων συντελεστών και του υποδείγματος διόρθωσης λαθών με εξαρτημένη μεταβλητή το ποσοστό των αμυντικών δαπανών για την Ελλάδα

8 Πίνακας 8: Εκτιμήσεις μακροχρόνιων συντελεστών και του υποδείγματος διόρθωσης λαθών με εξαρτημένη μεταβλητή το κκ ΑΕΠ για την Τουρκία Πίνακας 9: Εκτιμήσεις μακροχρόνιων συντελεστών και του υποδείγματος διόρθωσης λαθών με εξαρτημένη μεταβλητή το ποσοστό των αμυντικών δαπανών για την Τουρκία Πίνακας 10: Εκτιμήσεις μακροχρόνιων συντελεστών και του υποδείγματος διόρθωσης λαθών με εξαρτημένη μεταβλητή το κκ ΑΕΠ για την Κύπρο Πίνακας 11: Εκτιμήσεις μακροχρόνιων συντελεστών και του υποδείγματος διόρθωσης λαθών με εξαρτημένη μεταβλητή το ποσοστό των αμυντικών δαπανών για την Κύπρο Πίνακας 12: Υπολογισμός άριστου επιπέδου χρονικών υστερήσεων Πίνακας 13: Έλεγχος Wald για την αποτύπωση αιτιώδους επίδρασης προς το κκ ΑΕΠ Πίνακας 14: Έλεγχος Wald για την αποτύπωση αιτιώδους επίδρασης προς τις αμυντικές δαπάνες

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι αμυντικές δαπάνες αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό ποσοστό των κυβερνητικών δαπανών τόσο στις ανεπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες ανά τον κόσμο, αν και το ποσοστό αυτό σε σχέση με το ΑΕΠ διαφοροποιείται σημαντικά σε συνάρτηση με τις εκάστοτε κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, λαμβάνοντας υπόψη και το περιβάλλον των διεθνών σχέσεων και στρατηγικών συμμαχιών (Dunne & Perlo-Freeman, 2003). Στο πλαίσιο αυτό, τα οικονομικά της άμυνας (defence economics) έχουν αναδειχθεί ως ένας διακριτός κλάδος της οικονομικής επιστήμης, παρουσιάζοντας ιδιαίτερο ερευνητικό και πρακτικό ενδιαφέρον, ιδιαίτερα μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Hartley & Sandler, 2001). Δεδομένου ότι η εθνική ασφάλεια είναι κρίσιμης σημασίας για την επίτευξη πολιτικής σταθερότητας, οι δαπάνες σε αμυντικό εξοπλισμό και συναφείς τομείς της άμυνας είναι απαραίτητες για κάθε χώρα. Παράλληλα, οι επιπλέον επιπτώσεις τους στην κοινωνική ευημερία και οικονομική μεγέθυνση των κρατών χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής. Πράγματι, αν και μέχρι σήμερα δεν υπάρχει σαφής συναίνεση μεταξύ των ερευνητών αναφορικά με την ισχύ και τη μορφή της σχέσης μεταξύ αμυντικών δαπανών, οικονομικής μεγέθυνσης και άλλων δημοσιονομικών μεγεθών, όπως το εξωτερικό χρέος, το ζήτημα αυτό συνεχίζει να απασχολεί την ερευνητική κοινότητα. Το ενδιαφέρον αυτό ξεκίνησε με το διάσημο έργο του Benoit (1973, 1978), ο οποίος διαπίστωσε ότι υπάρχει θετική σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών και ρυθμού οικονομικής μεγέθυνσης, υποστηρίζοντας ότι οι δαπάνες αυτές συμβάλλουν στην οικονομική μεγέθυνση μέσω της ενίσχυσης των τομέων της εκπαίδευσης, της παροχής υπηρεσιών, υγείας, της επαγγελματικής κατάρτισης και των δημοσίων υποδομών, συμπεριλαμβανομένων δρόμων, αεροδρομίων και δικτύων επικοινωνίας, ωφελώντας έτσι τον ιδιωτικό τομέα. Από τότε, αρκετοί ερευνητές έχουν προσεγγίσει το ζήτημα αυτό από διαφορετικές σκοπιές, και κυρίως από την πλευρά της προσφοράς, από την πλευρά της ζήτησης και από τη σκοπιά της ασφάλειας (Dunne et al, 2005). Όσον αφορά τη σχέση οικονομικής μεγέθυνσης και αμυντικών δαπανών, αρκετοί ερευνητές έχουν υποστηρίξει ότι αυτή είναι θετική, κυρίως λόγω των θετικών εξωτερικοτήτων που προκαλούνται στην ιδιωτική οικονομία (Benoit, 1978; Sandler 9

10 & Hartlet, 1995; Chan, 1995; Stroup & Heckelman, 2001; Hassan et al, 2003; Atesoglu, 2004; Aizenman & Glick, 2006). Άλλοι ερευνητές, ωστόσο, αντικρούουν αυτή τη διαπίστωση, τεκμηριώνοντας ότι η σχέση αυτή είναι αρνητική, έχοντας αρνητικό αντίκτυπο στον ιδιωτικό τομέα, στην παραγωγικότητα και στην αύξηση του δημόσιου χρέους (Deger, 1986; Heo, 1999; Shieh et al, 2002; Kentor & Kick, 2008; Tang et al, 2009; Dunne & Uye, 2009). Παράλληλα, άλλοι ερευνητές επισημαίνουν ότι η σχέση αυτή δεν είναι σημαντική ή εναλλάσσεται ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες (Looney & Frederisken, 1986; Biswas & Ram, 1986; Karagol & Palaz, 2004). Επίσης, έχει διαπιστωθεί ότι οι αμυντικές δαπάνες συμβάλλουν στην αύξηση του ελλείμματος και, άρα, του εξωτερικού χρέους, επιφέροντας δυσμενείς επιπτώσεις στην οικονομία και τη δημοσιονομική υγεία των κρατών (Dunne et al, 2004a; Karagol & Turhan, 2008; Narayan & Narayan, 2008; Narayan & Smyth, 2009; Wolde, 2009; Azam & Feng, 2015; Shahbaz et al, 2016). Μεταξύ των χωρών που έχουν διερευνηθεί αναφορικά με τη σχέση αμυντικών δαπανών και οικονομικής μεγέθυνσης είναι η Ελλάδα, η Τουρκία και η Κύπρος, οι οποίες έχουν παραδοσιακά αρκετά υψηλές αμυντικές δαπάνες ως ποσοστό του ΑΕΠ, δεδομένης της γεωστρατηγικής τους θέσης και της έντασης που υπάρχει μεταξύ τους, ιδιαίτερα μετά την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο το 1974 και την από τότε παράνομη κατοχή εδαφών της. Από τότε, αρκετοί ερευνητές έχουν καταδείξει ότι υπάρχει «ανταγωνισμός εξοπλισμών» μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, αυξάνοντας περαιτέρω τις αμυντικές δαπάνες τους (Kollias, 1991; Kollias & Paleologou, 2002; Ocal, 2003; Yildirim & Sezgin, 2003). Στο πλαίσιο αυτό, διάφορες μελέτες έχουν εξετάσει τη σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών, οικονομικής μεγέθυνσης και εξωτερικού χρέους στην Ελλάδα, την Τουρκία και την Κύπρο, καταλήγοντας ωστόσο σε ασαφή και αντικρουόμενα ευρήματα (Chletsos & Kollias, 1995; Kollias, 1995; Antonakis, 1997; Kollias et al, 2004; Karagol & Palaz, 2004; Stylianou, 2012; Gokmenoglu et al, 2015; Paparas et al, 2016). Στο πλαίσιο αυτό, σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η διερεύνηση των σχέσεων μεταξύ αμυντικών δαπανών, οικονομικής μεγέθυνσης και εξωτερικού χρέους στην Ελλάδα, την Τουρκία και την Κύπρο για το διάστημα μεταξύ 1988 και Συγκεκριμένα, στην παρούσα μελέτη επιχειρείται η αποτύπωση σχέσεων συνολοκλήρωσης ανάμεσα στις αμυντικές δαπάνες, του επίπεδο του ΑΕΠ και του 10

11 εξωτερικού χρέους, αλλά και η διερεύνηση ύπαρξης αιτιώδους σχέσης ανάμεσα στις αμυντικές δαπάνες και το επίπεδο του ΑΕΠ των τριών χωρών. Η δομή της παρούσας εργασίας έχει ως εξής: στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το θεωρητικό υπόβαθρο που διέπει το υπό εξέταση ζήτημα, εστιάζοντας στις έννοιες των οικονομικών της άμυνας, εξετάζοντας τον ανταγωνισμό εξοπλισμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και περιγράφοντας ορισμένα βασικά μεγέθη των αμυντικών δαπανών για τις τρεις χώρες. Στο δεύτερο κεφάλαιο πραγματοποιείται η βιβλιογραφική επισκόπηση σχετικά με τη σχέση αμυντικών δαπανών, οικονομικής μεγέθυνσης και εξωτερικού χρέους, παραθέτοντας τα σχετικά εμπειρικά ευρήματα από μελέτες που έχουν διεξαχθεί διεθνώς και ιδιαίτερα στις τρεις χώρες που εξετάζονται. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ερευνητική μεθοδολογία και στο τέταρτο τα ερευνητικά αποτελέσματα. Τέλος, καταγράφονται τα συμπεράσματα. 11

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΩΝ ΑΜΥΝΤΙΚΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ 1.1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Στο πλαίσιο της οικονομικής επιστήμης, υπάρχουν διάφοροι υποκλάδοι, όπως τα οικονομικά της υγείας και του περιβάλλοντος. Τα οικονομικά της άμυνας (defence economics) αποτελούν έναν διακριτό κλάδο της οικονομίας, ο οποίος παρουσιάζει έντονο ερευνητικό και πρακτικό ενδιαφέρον, ιδιαίτερα μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Hartley & Sandler, 2001). Οι κυβερνήσεις των κρατών αντιμετωπίζουν διάφορες αντικρουόμενες απαιτήσεις όσον αφορά την οικονομική μεγέθυνση, την παροχή καλύτερης εκπαίδευσης, τις δημόσιες υποδομές, τις υπηρεσίες υγείας, τις συνθήκες διαβίωσης και, φυσικά, την ασφάλεια της χώρας. Στο πλαίσιο αυτό, οι αμυντικές δαπάνες αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα κατά τη διαμόρφωση του κυβερνητικού προϋπολογισμού, καθώς στην πολιτική οικονομία, η εθνική ασφάλεια θεωρείται ως ένα δημόσιο αγαθό με σημαντικές θετικές και αρνητικές εξωτερικότητες (Lieberman & Hall, 2005). Επιπλέον, οι αμυντικές δαπάνες αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό ποσοστό των κυβερνητικών δαπανών τόσο στις ανεπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες, αν και το ποσοστό αυτό, ως επιβάρυνση του ΑΕΠ, διαφοροποιείται σημαντικά από χώρα σε χώρα ανάλογα με τις εκάστοτε κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες του εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος (Nicholson, 1997). Αν και αποτελεί γενικό τόπο ότι τουλάχιστον στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι διευρυμένες αμυντικές δαπάνες οδηγούν σε ενίσχυση της εθνικής ασφάλειας, στην πραγματικότητα η διαπίστωση αυτή δεν ευσταθεί πάντα. Επιπλέον, σημαντική είναι η διαπίστωση ότι οι αμυντικές δαπάνες διαφοροποιούνται σημαντικά και μεταξύ των ανεπτυγμένων χωρών, δεδομένων των ιδιαίτερων παραγόντων του χωροταξικού τους περιβάλλοντος και των διεθνών σχέσεων που αναπτύσσουν (Dunne & Perlo-Freeman, 2003). Σε γενικές γραμμές, τα οικονομικά της άμυνας αποτελούν ένα πεδίο κρίσιμης σημασίας για την οικονομική μεγέθυνση και κοινωνική ευημερία των κρατών. Σύμφωνα με τους Hartley & Sandler (2001), τα επίπεδα των αμυντικών δαπανών ως 12

13 ποσοστό του ΑΕΠ, οι επιπτώσεις τους στον τομέα της απασχόλησης, στις αναπτυξιακές δυνατότητες μίας χώρας, στις διεθνείς σχέσεις και στην τεχνολογική μεγέθυνση αποτελούν στοιχεία αυτού του κλάδου που αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής. Μάλιστα, ο Herrera (1994) σημειώνει ότι το πεδίο των οικονομικών της άμυνας περιλαμβάνει και επιπλέον ζητήματα της διεθνούς ασφάλειας, όπως είναι ο ανταγωνισμός των κρατών αναφορικά με τους αμυντικούς εξοπλισμούς τους. Το ενδιαφέρον που εντοπίζεται στο πεδίο αυτό έχει ξεκινήσει ουσιαστικά μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά έχει αναζωπυρωθεί κατά τα τελευταία χρόνια, δεδομένης της επίδρασης των αμυντικών δαπανών στην οικονομική μεγέθυνση και το δημόσιο χρέος. Το ζήτημα της σχέσης μεταξύ αμυντικών δαπανών και οικονομικής μεγέθυνσης είναι ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς έχει περαιτέρω πολιτικές και δημοσιονομικές επιπτώσεις στις χώρες όπου η κοινή γνώμη απαιτεί περικοπές σε αυτές τις δαπάνες για τη χρηματοδότηση άλλων κοινωνικών προγραμμάτων και την διοχέτευση των κυβερνητικών εσόδων σε περισσότερο παραγωγικούς τομείς (Antonakis, 1997). Ο προβληματισμός αυτός εντείνεται όσο συμβαίνουν ραγδαίες αλλαγές στην παγκόσμια οικονομία, όπως είναι οι δομικές αλλαγές στο χρηματοοικονομικό σύστημα, η ανάγκη για ενίσχυση της εθνικής και διεθνούς ασφάλειας και σταθερότητας, η αύξηση της τιμής του πετρελαίου, η διεθνής κρίση χρέους, η υφεσιακή πορεία ορισμένων αναπτυγμένων χωρών και άλλα προβλήματα δημόσιας πολιτικής στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και τον υπόλοιπο κόσμο (Paparas et al, 2016). Σε γενικούς όρους, πολλοί οικονομολόγοι υποθέτουν ότι οι αυξημένες αμυντικές δαπάνες περιορίζουν την οικονομική μεγέθυνση, ωστόσο, η προσέγγιση αυτή είναι πολύ απλοϊκή. Σήμερα, υπάρχουν εύλογες ερευνητικές αποδείξεις ότι ορισμένα χαρακτηριστικά των αμυντικών δαπανών μπορεί να είναι παραγωγικά και επωφελή για την οικονομία, μία διαπίστωση βέβαια που και πάλι δεν ισχύει για όλες τις περιπτώσεις. Παράλληλα, για τη μελέτη των οικονομικών επιδράσεων των αμυντικών δαπανών έχουν αξιοποιηθεί διάφορες θεωρητικές προσεγγίσεις της οικονομικής επιστήμης. Για παράδειγμα, η σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών και οικονομικής μεγέθυνσης έχει διερευνηθεί βάσει των νεοκλασικών προσεγγίσεων, καθώς και των κεϋνσιανών οικονομικών υποδειγμάτων, όπως εξηγείται αναλυτικότερα στο επόμενο κεφάλαιο. Συνοπτικά, τα οικονομικά της άμυνας αποτελούν έναν κλάδο της οικονομίας με σημαντικό 13

14 ερευνητικό ενδιαφέρον, έχοντας κρίσιμης σημασίας προεκτάσεις σε επίπεδο διεθνών σχέσεων και οικονομικής μεγέθυνσης των κρατών. 1.2 Ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΞΟΠΛΙΣΜΩΝ Όπως προαναφέρθηκε, ο ανταγωνισμός των κρατών σε επίπεδο αμυντικού εξοπλισμού ( arms race ) αποτελεί ένα βασικό στοιχείο των οικονομικών της άμυνας. Σε γενικότερες γραμμές, οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ ομάδων κρατών σε επίπεδο αμυντικών δαπανών έχουν εξεταστεί από διάφορους ερευνητές, κυρίως σε ότι αφορά τα μέλη της ΕΕ και του ΝΑΤΟ. Για παράδειγμα, ο Gadea (2004), αναλύοντας τη μακροχρόνια ζήτηση αμυντικών εξοπλισμών για 15 κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ μεταξύ 1960 και 1999, διαπίστωσε ότι υπάρχουν παρόμοιες τάσεις, αν και διαφοροποιήσεις υφίστανται ανάλογα με το εισόδημα και τις εξωτερικές απειλές που δέχονται τα κράτη. Ομοίως, η Nikolaidou (2008) εξέτασε τις αμυντικές δαπάνες σε 15 χώρες της ΕΕ για την περίοδο , αναδεικνύοντας σημαντικές διαφοροποιήσεις τόσο σε μακροχρόνιο όσο και σε βραχυχρόνιο επίπεδο. Ο ανταγωνισμός των αμυντικών εξοπλισμών, ωστόσο, παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον σε δυαδικό επίπεδο, δηλαδή μεταξύ συνήθως όμορων χωρών που παραδοσιακά ανταγωνίζονται λόγω προηγούμενου ή τρέχοντος ιστορικών συγκρούσεων και πολεμικών καταστάσεων (Brito & Intriligator, 1995). Οι πιο γνωστές δυάδες εξ αυτών είναι το Ιράν και το Ιράκ, η Ινδία και το Πακιστάν, η Βόρεια και Νότια Κορέα, οι ΗΠΑ και η Ρωσία, και, φυσικά, η Ελλάδα και η Τουρκία, οι οποίες μελετώνται και στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας. Ο ανταγωνισμός των δύο χωρών για την απόκτηση περισσότερων και πιο σύγχρονων αμυντικών εξοπλισμών αποτελεί βασικό παράγοντα των αυξημένων αμυντικών τους δαπανών, και έχει ενταθεί μετά την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο το 1974 και την παράνομη κατοχή του 73% της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ο ανταγωνισμός μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας έχει αναδειχθεί ως ένα θέμα ιδιαίτερου ενδιαφέροντος στο πεδίο των οικονομικών της άμυνας, αν και τα εμπειρικά ευρήματα δεν υποστηρίζουν πάντα την ισχύ αυτής της υπόθεσης. Στο πλαίσιο αυτό, ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει τους ερευνητές είναι η επίδραση των αμυντικών δαπανών στην οικονομική μεγέθυνση και σε άλλους δημοσιονομικούς δείκτες των δύο χωρών, δεδομένου ότι οι δαπάνες αυτές έχουν την τάση να 14

15 συμπαρασύρονται (Brauer, 2002). Ορισμένοι μελετητές έχουν τεκμηριώσει, πως πράγματι, η ζήτηση για αμυντικό εξοπλισμό στην Τουρκία εξαρτάται από την αντίστοιχη ζήτηση στην Ελλάδα, και αντίστροφα (Kapopoulos & Lazaretou, 1993; Kollias, 1994; Yildirim & Sezgin, 2003), ενώ άλλοι ερευνητές έχουν δείξει ότι η διαπίστωση αυτή δεν ισχύει (Ocal, 2002; Şahin & Özsoy, 2008). Ο Kollias (1991) εφάρμοσε τη μέθοδο των πολλαπλών γραμμικών παλινδρομήσεων για να διαπιστώσει αν πράγματι υπάρχει ανταγωνισμός αμυντικού εξοπλισμού μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, υποθέτοντας ότι το επίπεδο των ελληνικών αμυντικών δαπανών επηρεάζεται από τις αντίστοιχες της Τουρκίας. Στη μελέτη διαπιστώθηκε ότι οι αποφάσεις περί αμυντικών δαπανών στην Ελλάδα επηρεάζεται με καθοριστικό τρόπο από τα επίπεδα αμυντικών δαπανών στην Τουρκία, αν και ο ανταγωνισμός αυτός πραγματοποιείται κυρίως σε επίπεδο ποιότητας και καινοτομίας των εξοπλισμών, δεδομένων των διαφορετικών μεγεθών των δύο χωρών. Οι Kollias & Paleologou (2002) εξέτασαν αν υπάρχει ανταγωνισμός αμυντικών εξοπλισμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας για την περίοδο μεταξύ , τεκμηριώνοντας ότι ο ανταγωνισμός αυτός όχι μόνο υφίσταται αλλά είναι και διπλής κατεύθυνσης, αν και διαφοροποιήσεις υφίστανται ανάλογα με τις εκάστοτε οικονομικές συνθήκες και την ένταξη των χωρών σε διεθνείς συμμαχίες. Οι Kollias & Makrydakis (1997) επίσης απέδειξαν ότι υπάρχει συστηματικός ανταγωνισμός μεταξύ των δύο χωρών, αν και μετά το 1985 παρουσιάζεται μία τάση ανεξαρτητοποίησης των αποφάσεων περί αμυντικών δαπανών στην Ελλάδα σε συνάρτηση με την Τουρκία, λόγω της σταδιακής υποβάθμισης των δημόσιων οικονομικών. Επιπλέον, σε μελέτη του Ocal (2003) διερευνήθηκε το ίδιο ζήτημα για την περίοδο και διαπιστώθηκε ότι το ύψος των αμυντικών δαπανών ως ποσοστό του ΑΕΠ και στις δύο χώρες αλληλοεπηρεάζεται, αν και διάφορες άλλες μεταβλητές επιδρούν σε αυτά τα μεγέθη, ενώ οι Ocal & Yildirim (2009) τεκμηρίωσαν ότι δεν υπάρχει σαφής αιτιώδης και διπλής κατεύθυνσης σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών Ελλάδας και Τουρκίας, αποδίδοντας την εμπειρική επιβεβαίωση του ανταγωνισμού αμυντικών εξοπλισμών μεταξύ των δύο χωρών στις μεθοδολογικές προσεγγίσεις που χρησιμοποιούν οι σχετικές έρευνες. Το πρόβλημα των μεθοδολογικών επιλογών επισημαίνεται και από τους Şahin & Özsoy (2008), οι οποίοι υποστήριξαν ότι δεν είναι σαφές αν οι δύο χώρες δρουν ανεξάρτητα ή όχι σε ό,τι αφορά τις αμυντικές 15

16 δαπάνες, διαπίστωση που επιβεβαιώνεται και από τους Andreou & Zombanakis (2006). 1.3 ΑΜΥΝΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ, ΤΟΥΡΚΙΑ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟ Οι περιπτώσεις της Ελλάδας, της Τουρκίας και της Κύπρου παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον αναφορικά με την εξελικτική πορεία των αμυντικών δαπανών και των σχετικών επιπτώσεών τους στην οικονομική τους μεγέθυνση. Όσον αφορά την Ελλάδα, η γεωπολιτική της θέση και το γεγονός ότι είναι η μόνη χώρα της ΕΕ που δεν έχει φυσικά σύνορα με άλλο κράτος-μέλος καθιστούν την εθνική της ασφάλεια περισσότερη εκτεθειμένη σε εξωτερικές απειλές. Από το 1950, η οικονομία της χώρας αναπτύχθηκε με ταχείς ρυθμούς, ωστόσο, από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 αντιμετώπισε σημαντικά προβλήματα λόγω της διεθνούς ύφεσης και της αύξησης των τιμών του πετρελαίου. Επιπλέον, το 1974, οι διμερείς σχέσεις της χώρας με την Τουρκία εντάθηκαν ως αποτέλεσμα της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, και ως εκ τούτου, οι αμυντικές δαπάνες αυξήθηκαν. Εκτός της Τουρκίας, η Ελλάδα είχε κατά καιρούς εντάσεις με τη FYROM και την Αλβανία, ενώ λόγω της κρίσιμης γεωπολιτικής της θέσης, βρίσκεται παραδοσιακά στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των μεγάλων δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γαλλίας, της Γερμανίας και της Ρωσίας (Kollias & Paleologou, 2002). Οι αμυντικές δαπάνες της χώρας, ως ποσοστό του ΑΕΠ, διπλασιάστηκαν το 2000 συγκριτικά με τις υπόλοιπες χώρες του ΝΑΤΟ και υπερδιπλασιάστηκαν σε σχέση με τα κράτη-μέλη της ΕΕ που συμμετέχουν στη συμμαχία του ΝΑΤΟ. Η διαφοροποίηση αυτή ερμηνεύεται ιστορικά από το γεγονός ότι η Ελλάδα ήταν στην «πρώτη γραμμή» του ΝΑΤΟ κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, αν και οι αμυντικές της δαπάνες συνεχίστηκαν να αυξάνονται και μετά τη λήξη του, σε αντίθεση με τις αντίστοιχες δαπάνες στις χώρες της ΕΕ και του ΟΟΣΑ. Επίσης, η Ελλάδα είναι μέλος της ΕΕ από το 1981 ενώ το 2005 η Τουρκία έγινε υποψήφιο μέλος της, ενώ οι δύο χώρες είναι σύμμαχοι του ΝΑΤΟ από το Παρόλα αυτά, οι δύο χώρες συνεχίζουν να έχουν ανταγωνιστικές σχέσεις σε ό,τι αφορά τους εξοπλισμούς και τις αμυντικές δαπάνες τους (Rumelili, 2003). 16

17 Ομοίως, η Τουρκία βρίσκεται σε μία κρίσιμη γεωπολιτική θέση μεταξύ Δύσης και Ανατολής, καθώς και στην ευρύτερη περιοχή του Καυκάσου και της Μαύρης Θάλασσας. Μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, οι αμυντικές της δαπάνες συνέχισαν να αυξάνονται, λόγω της έλλειψης σταθερότητας στην περιοχή του Καυκάσου, της Μέσης Ανατολής και των Βαλκανίων. Πράγματι, ενώ οι αμυντικές δαπάνες ως ποσοστό του ΑΕΠ μειώθηκαν σημαντικά για τις μεγάλες δυνάμεις, κυρίως των ΗΠΑ και της Ρωσίας, μετά τον Ψυχρό Πόλεμο και μέχρι το 2001, οι αντίστοιχες δαπάνες αυξήθηκαν για τις χώρες της Μέσης Ανατολής και των Βαλκανίων (Atesoglu, 2005). Μετά το 2001 και την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, οι χώρες που ενεπλάκησαν στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας ενίσχυσαν περαιτέρω τις αμυντικές τους δαπάνες, συμπεριλαμβανομένης της Τουρκίας, η οποία αντιμετωπίζει επιπλέον προβλήματα εθνικής ασφάλειας με το PKK. Αξίζει, ακόμη, να σημειωθεί ότι η χώρα έχει ανακοινώσει από το 1996 δύο προγράμματα ανανέωσης του αμυντικού και στρατιωτικού της εξοπλισμού, τα οποία έχουν συμβάλλει σημαντικά στη διόγκωση των αμυντικών της δαπανών. Όσον αφορά την Κύπρο, η εγγύτητα της χώρας με την Τουρκία και η παράνομη κατοχή εδαφών της από τις κατοχικές δυνάμεις από το 1974 δικαιολογούν τις υψηλές αμυντικές δαπάνες της. Η Κύπρος βρίσκεται μέσα στον κατάλογο των δέκα πιο στρατιωτικοποιημένων χωρών του κόσμου, λαμβάνοντας υπόψη τις αμυντικές δαπάνες σε σχέση με το ΑΕΠ, το στρατιωτικό πληθυσμό επί του συνόλου του πληθυσμού και του συνόλου του βαρέως οπλισμού. Βέβαια, οι αρνητικοί ρυθμοί ανάπτυξης και οι απαιτούμενες περικοπές στις κρατικές δαπάνες κατά τα τελευταία χρόνια έχουν οδηγήσει στην περικοπή των σχετικών κονδυλίων, παρόλο που τα τουρκικά στρατεύματα στο κατεχόμενο τμήμα του νησιού παρουσιάζονται ενισχυμένα (ΚΥΚΕΣΜΕ, 2013). Η πρόσφατη και συνεχιζόμενη δημοσιονομική κρίση της Ελλάδας έχει στρέψει εκ νέου το ενδιαφέρον στις υψηλές αμυντικές της δαπάνες, οι οποίες ωστόσο παραμένουν σε αρκετά υψηλά επίπεδα, καθώς η χώρα είναι η μοναδική εκ των υπόλοιπων κρατών-μελών της ΕΕ που δαπανά πάνω από το 2% του ΑΕΠ στην άμυνά της. Ανάμεσα από τις χώρες του ΝΑΤΟ, η Ελλάδα παραμένει δεύτερη παρά τις σχετικές περικοπές που έχουν γίνει στον προϋπολογισμό κατά τα τελευταία χρόνια. Αξίζει να αναφερθεί ότι το 2009, οι αμυντικές δαπάνες ανέρχονταν στο 3,08% του 17

18 ΑΕΠ και το 2016 στο 2,38%, με τα αντίστοιχα ποσοστά για το 2016 να είναι 3,61% και 2,21% για τις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο. Από το 2009 έως και το 2014 οι αμυντικές δαπάνες ακολούθησαν καθοδική πορεία, με παράλληλη ωστόσο πτώση του ΑΕΠ, ενώ μόνο το 2010 μειώθηκαν κατά 18,94%, το 2011 κατά 17,97%, το 2012 κατά 10,81% και το 2013 κατά 6,41%, με πολύ μικρές αυξήσεις να καταγράφονται τα επόμενα δύο χρόνια (0,72% και 7,06%, αντίστοιχα). Αντίστοιχα στην Τουρκία το 2015 οι αμυντικές δαπάνες αντιστοιχούσαν στο 2,12% του ΑΕΠ και τον επόμενο χρόνο στο 1,69%, ενώ στην Κύπρο το 2015 το ποσοστό αυτό ήταν 1,8%, παραμένοντας στα ίδια επίπεδα το 2016 (World Bank, 2017). 18

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ 2.1 ΑΜΥΝΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Θεωρητικές προσεγγίσεις Η σχέση μεταξύ των αμυντικών δαπανών και της οικονομικής μεγέθυνσης αποτελεί ένα ζήτημα ιδιαίτερου ερευνητικού ενδιαφέροντος, αν και μέχρι σήμερα δεν υπάρχει σαφής συναίνεση μεταξύ των ερευνητών σχετικά με την κατεύθυνση και την ισχύ αυτής της αιτιώδους σχέσης. Σε γενικούς όρους, τα θεωρητικά επιχειρήματα σχετικά με τον αντίκτυπο των αμυντικών δαπανών στην μεγέθυνση έχουν προσεγγίσει το ζήτημα με τρεις διαφορετικούς τρόπους, από την πλευρά της προσφοράς, από την πλευρά της ζήτησης και από τη σκοπιά της ασφάλειας (Dunne et al, 2005). Από την πλευρά της προσφοράς, έχει υποτεθεί ότι η επιπλέον αύξηση των αμυντικών δαπανών αυξάνει τη συνολική ζήτηση και την αξιοποίηση του διαθέσιμου κεφαλαίου, μειώνοντας την ανεργία, αν υπάρχει πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα. Μάλιστα, στις περιπτώσεις των αναπτυσσόμενων χωρών, οι αμυντικές δαπάνες έχουν θετικό αντίκτυπο στην οικονομική μεγέθυνση μέσω της επέκτασης των κοινωνικών δομών και της ενίσχυσης του ανθρώπινου κεφαλαίου, αν και από την άλλη πλευρά έχει υποστηριχθεί ότι οι αμυντικές δαπάνες επιφέρουν αύξηση της φορολογίας και μείωση των δημοσίων δαπανών σε άλλους τομείς (Deger, 1986). Από την πλευρά της ζήτησης, έχει υποστηριχθεί ότι οι πόροι και το κεφάλαιο που χρησιμοποιείται από την αμυντική βιομηχανία, δεδομένου ότι αυτά είναι περιορισμένα, έχουν ένα κόστος ευκαιρίας για τους άλλους παραγωγικούς τομείς. Σύμφωνα με τον Chan (1987), οι επενδύσεις σε άλλους τομείς μειώνονται όταν αυξάνονται οι αντίστοιχες επενδύσεις στον αμυντικό τομέα, έχοντας έτσι αρνητικό αντίκτυπο στην οικονομική μεγέθυνση λόγω της μείωσης της παραγωγικότητας σε μακροχρόνιο επίπεδο. Ωστόσο, ο Yakovlev (2007) υποστήριξε ότι οι αμυντικές δαπάνες μπορούν να οδηγήσουν σε τεχνολογική πρόοδο, η οποία ενσωματώνεται στον ιδιωτικό τομέα, επιφέροντας θετικές αναπτυξιακές επιδράσεις σε όλους τους κλάδους της οικονομίας. Από την πλευρά της ασφάλειας, υποτίθεται ότι οι αμυντικές 19

20 δαπάνες μπορούν να ενισχύσουν τα κίνητρα συγκέντρωσης κεφαλαίου, οπότε οδηγούν σε αυξημένη παραγωγικότητα και, άρα, οικονομική μεγέθυνση (Thompson, 1974). Βέβαια, σε πολλές χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου, η έλλειψη ασφάλειας και οι συχνές πολεμικές συγκρούσεις αποτελούν βασικά εμπόδια της μεγέθυνσης (Dunne et al, 2005). Ωστόσο, σύμφωνα με τους Aizenman & Glick (2003), οι αμυντικές δαπάνες που προκαλούνται από εξωτερικές απειλές θα πρέπει να έχουν θετικό αντίκτυπο στην μεγέθυνση, ενώ αυτές που καθοδηγούνται από τη διαφθορά έχουν αρνητική επίδραση. Ως εκ τούτου, οι οικονομικοί πόροι που δαπανώνται πέραν των βασικών αναγκών ασφάλειας οδηγούν σε μία άσκοπη σπατάλη πόρων. Η διχογνωμία σχετικά με τη σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών και οικονομικής μεγέθυνσης έχει ουσιαστικά τις ρίζες της στο διάσημο έργο του Benoit (1973, 1978), ο οποίος διαπίστωσε ότι υπάρχει θετική συσχέτιση μεταξύ των δύο αυτών μεταβλητών. Σύμφωνα με τον Benoit (1973), ο οποίος εξέτασε ένα σύνολο 44 χωρών, οι αμυντικές δαπάνες συμβάλλουν στην οικονομική μεγέθυνση μέσω της ενίσχυσης των τομέων της εκπαίδευσης, της παροχής υπηρεσιών, υγείας, της επαγγελματικής κατάρτισης και των δημοσίων υποδομών, συμπεριλαμβανομένων δρόμων, αεροδρομίων και δικτύων επικοινωνίας, ωφελώντας έτσι τον ιδιωτικό τομέα. Επιπλέον, δεδομένου ότι οι στρατιωτικές δυνάμεις συμμετέχουν ενεργά σε επιστημονικές δραστηριότητες και στον τομέα της Έρευνας και Ανάπτυξης (Ε&Α), υπάρχουν σημαντικές δευτερογενείς επιπτώσεις των αμυντικών δαπανών στην παραγωγικότητα. Ωστόσο, ο Benoit (1978) αναγνώρισε ότι οι αμυντικές δαπάνες μπορούν να έχουν και αρνητικό αντίκτυπο στην οικονομική μεγέθυνση, ιδιαίτερα στις αναπτυσσόμενες χώρες, στις οποίες αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό κόστος ευκαιρίας. Σύμφωνα με τους Hirnissa et al (2009), το βασικό επιχείρημα για τις αμυντικές δαπάνες είναι η διασφάλιση της εθνικής ασφάλειας, η οποία επιτρέπει τις παραγωγικές οικονομικές δραστηριότητες χωρίς το φόβο εξωτερικών απειλών, επηρεάζοντας έτσι θετικά την μεγέθυνση σε μακροχρόνιο ορίζοντα. Ωστόσο, από την άλλη πλευρά, οι υπερβολικές αμυντικές δαπάνες μπορεί να οδηγήσουν σε πόλεμο ή τουλάχιστον σε ένα πολεμικό περιβάλλον, στο οποίο η μεγέθυνση διακυβεύεται, δεδομένης και της αύξησης της φορολογίας για την εξυπηρέτησή τους. Στο πλαίσιο αυτών των θεωρητικών προσεγγίσεων, οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί στο πεδίο αυτό έχουν τεκμηριώσει 20

21 τόσο θετική όσο και αρνητική σχέση μεταξύ των δύο μεταβλητών, ενώ αρκετοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχει σημαντική σχέση μεταξύ τους Εμπειρικές έρευνες α Θετική σχέση Οι ερευνητές που υποστηρίζουν ότι υπάρχει θετική σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών και οικονομικής μεγέθυνσης υποστηρίζουν την κεϋνσιανή θεωρία (Benoit, 1978; Atesoglu, 2004). Σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση, ο Mylonidis (2006) τεκμηρίωσε ότι οι διάφορες κυβερνητικές δραστηριότητες, όπως η εθνική άμυνα, οι οποίες διατηρούν δικαιώματα ιδιοκτησίας, μπορούν να έχουν θετικό αντίκτυπο στην μεγέθυνση με έμμεσο τρόπο, μέσω της ενίσχυσης των κινήτρων των πολιτών αναφορικά με τη συγκέντρωση κεφαλαίου και την παραγωγικότητα. Οι Sandler & Hartlet (1995) αποδεικνύουν ότι οι αμυντικές δαπάνες διατηρούν την εσωτερική και εξωτερική ασφάλεια, οι οποίες είναι ζωτικής σημασίας για την οικονομική δραστηριότητα. Οι Aizenman & Glick (2006) υποστηρίζουν ότι υπάρχει μη γραμμική και θετική σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών και οικονομικής μεγέθυνσης, ενώ ο Chan (1995) ομοίως υποστηρίζει το θετικό αντίκτυπο των αμυντικών δαπανών στην μεγέθυνση, την απασχόληση και τη συνολική ζήτηση. Επίσης, ο Heo (2010) διαπιστώνει ότι η θετική επίδραση των αμυντικών δαπανών στην μεγέθυνση εξηγούνται από τις θετικές τους εξωτερικότητες στην ιδιωτική οικονομία, ενώ οι Cuaresma & Reitschuler (2004) επισημαίνουν θετική σχέση μεταξύ αυτών και της δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας. Επίσης, οι Stroup & Heckelman (2001) αποδεικνύουν ότι οι αμυντικές δαπάνες συνδέονται θετικά με τη διάχυση της τεχνολογικής έρευνας στον ιδιωτικό τομέα, συμβάλλοντας στην οικονομική μεγέθυνση. Οι Hassan et al (2003), εξετάζοντας ένα δείγμα 5 ασιατικών χωρών για μία περίοδο 11 ετών ( ) κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι αμυντικές δαπάνες συσχετίζονται θετικά με την οικονομική μεγέθυνση, μέσω της αύξησης των άμεσων ξένων επενδύσεων, του ανθρώπινου κεφαλαίου, των συνολικών επενδύσεων, των δημοσίων υποδομών και της τεχνολογίας επικοινωνίας και πληροφορίας. Ομοίως, οι Kollias et al (2004), μελετώντας ένα δείγμα 15 ευρωπαϊκών χωρών, επεσήμαναν ότι η 21

22 οικονομική μεγέθυνση έχει αιτιώδη σχέση με τις αμυντικές δαπάνες. Επίσης, οι Yildirim et al (2005), σε δείγμα 14 χωρών της Μέσης Ανατολής, επιβεβαίωσαν τη θετική σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών και οικονομικής μεγέθυνσης για ένα χρονικό διάστημα 11 ετών. Τέλος, ο Haliocioglu (2004) διαπίστωσε ότι η σχέση μεταξύ συνολικών αμυντικών δαπανών και ΑΕΠ είναι θετική σε μακροχρόνιο επίπεδο, εξετάζοντας την περίπτωση της Τουρκίας για ένα διάστημα πάνω από 50 έτη β Αρνητική σχέση Η ομάδα των ερευνητών που υποστηρίζει ότι υπάρχει αρνητική σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών και οικονομικής μεγέθυνσης υιοθετεί την νεοκλασική προσέγγιση (Deger, 1986; Heo, 1999; Shieh et al, 2002). Οι Kentor & Kick (2008), χρησιμοποιώντας ένα δείγμα ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών για την περίοδο μεταξύ 1990 και 2003, απέδειξαν ότι οι αμυντικές δαπάνες ανά στρατιώτη έχει αρνητική επίδραση στην μεγέθυνση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Οι Tang et al (2009) παρέχουν σαφείς ερευνητικές ενδείξεις σχετικά με τη μείωση της παραγωγικότητας λόγω της αύξησης των δημοσίων δαπανών, οι οποίες έρχονται σε συμφωνία με αυτές των Ward & Davis (1992), οι οποίοι απέδειξαν ότι η συνολική παραγωγή μειώνεται όσο αυξάνονται οι αμυντικές δαπάνες. Ο Kaldor (1976), μελετώντας ένα δείγμα 40 αναπτυσσόμενων χωρών για ένα χρονικό διάστημα 10 ετών ( ), κατέδειξε ότι υπάρχει αρνητική συσχέτιση μεταξύ των αμυντικών δαπανών και του ρυθμού μεγέθυνσης. Ομοίως, οι Faini et al (1984), εξετάζοντας τον αντίκτυπο των αμυντικών δαπανών στην οικονομία 69 χωρών για ένα διάστημα 20 ετών, κατέδειξαν ότι αυτές συσχετίζονται σταθερά αρνητικά με την μεγέθυνση των αναπτυσσόμενων χωρών, κάτι ωστόσο που δεν ισχύει για τις ανεπτυγμένες. Οι Cuaresma & Reitschuler (2004), επίσης υποστηρίζουν ότι οι αμυντικές δαπάνες μπορεί να έχουν αρνητική επίδραση στην παραγωγικότητα, ενώ οι Dunne & Uye (2009), πραγματοποιώντας μία μετάανάλυση της σχετικής ερευνητικής βιβλιογραφίας, διαπίστωσαν ότι οι αμυντικές δαπάνες είτε έχουν αρνητική είτε ασήμαντη επίδραση στην μεγέθυνση. Οι Murdock & Sandler (1997) υποστήριξαν ότι οι υπερβολικές αμυντικές δαπάνες διακυβεύουν την μεγέθυνση στις αναπτυσσόμενες χώρες που μαστίζονται από εμφύλιους πολέμους, κατά τους οποίους καταστρέφεται το φυσικό και ανθρώπινο κεφάλαιο, ενώ 22

23 οι Dunne & Skons (2011) τεκμηρίωσαν ότι οι αμυντικές δαπάνες προκαλούν αρνητικές εξωτερικότητες στην οικονομία. Οι Heo & Eger (2005) επίσης καταγράφουν ότι οι αμυντικές δαπάνες έχουν αρνητικό αντίκτυπο στις ιδιωτικές επενδύσεις. Ο Heo (1998), εξετάζοντας ένα δείγμα 80 χωρών για την περίοδο μεταξύ 1961 και 1990, διαπίστωσαν ότι υπάρχει αρνητική συσχέτιση μεταξύ οικονομικής μεγέθυνσης και αμυντικών δαπανών για τα δύο τρίτα των χωρών που μελέτησε. Τέλος, ο Galvin (2003), εφαρμόζοντας διάφορες οικονομετρικές μεθόδους για 64 χώρες, κατέδειξε ότι υπάρχει αρνητική σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών και οικονομικής μεγέθυνσης, ενώ πραγματοποιώντας μία ανακατανομή στο δείγμα μεταξύ χωρών υψηλού και χαμηλού εισοδήματος, βρήκε ότι υπάρχει αρνητική σχέση για τη δεύτερη κατηγορία και μη σημαντική σχέση για την πρώτη γ Μη σημαντική σχέση Η τρίτη κατηγορία της ερευνητικής βιβλιογραφίας υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ των δύο μεταβλητών ή ότι η σχέση αυτή καθίσταται θετική ή αρνητική ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες (Looney & Frederisken, 1986; Biswas & Ram, 1986; Karagol & Palaz, 2004). Οι Biswas & Ram (1986), επανεκτιμώντας το υπόδειγμα του Benoit για 58 χώρες μεταξύ και , βρήκε ότι ο συντελεστής των αμυντικών δαπανών είναι μη στατιστικά σημαντικός για το δείγμα των χωρών χαμηλού εισοδήματος, υποστηρίζοντας ότι τελικά οι αμυντικές δαπάνες μπορεί να επηρεάζουν είτε θετικά είτε αρνητικά την οικονομική μεγέθυνση, αλλά η σχέση αυτή ποικίλει με την πάροδο του χρόνου. Ο Joerding (1986) υποστηρίζει ότι η οικονομική μεγέθυνση προηγείται των αμυντικών δαπανών, ενώ ο Landau (1986) καταδεικνύει ότι ο εκτιμώμενος αντίκτυπος των αμυντικών δαπανών στο ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ είναι σπάνια σημαντικός. Ο Heo (2010) απέδειξε ότι δεν υπάρχει αιτιώδης σχέση μεταξύ οικονομικής μεγέθυνσης και αμυντικών δαπανών στις ΗΠΑ, και ο Ram (1995), εξετάζοντας τα ευρήματα 29 σχετικών μελετών, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχουν επαρκείς ερευνητικές ενδείξεις σύνδεσης μεταξύ των δύο μεταβλητών. Ομοίως, ο Dunne (1996), πραγματοποιώντας μία μετά-ανάλυση 54 ερευνών, διαπίστωσε ότι στην καλύτερη περίπτωση, οι αμυντικές δαπάνες δεν έχουν καμία επίδραση στην 23

24 οικονομική μεγέθυνση, ενώ στη χειρότερη περίπτωση, η επίδραση αυτή είναι αρνητική. Υιοθετώντας μία παρόμοια προσέγγιση, ο Smith (2000) παρατήρησε ότι η πλειοψηφία των ερευνών δεν αποδεικνύουν μία σταθερά στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών και ρυθμού μεγέθυνσης της οικονομίας. Ο Smaldone (2006), εξετάζοντας τις μελέτες που έχουν διεξαχθεί στις χώρες της Αφρικής, διαπίστωσε ότι η επίδραση των αμυντικών δαπανών στην οικονομική μεγέθυνση είναι ασαφής, ενώ αρνητικός αντίκτυπος παρατηρείται σε χώρες που αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα νομιμότητας, διαφάνειας και εσωτερικής ασφάλειας. Οι Dunne & Uye (2009), μελετώντας τα εμπειρικά αποτελέσματα 102 ερευνών που έχουν πραγματοποιηθεί σε ανεπτυγμένες χώρες, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι μόνο στο 20% εξ αυτών υπάρχει θετική επίδραση των αμυντικών δαπανών στην οικονομική μεγέθυνση, αν και αυτή εξηγείται κυρίως από την πλευρά της ζήτησης, χωρίς να εξετάζονται οι επιπτώσεις στις επενδύσεις και στις άλλες μορφές κυβερνητικών δαπανών. Τέλος, οι Dunne & Tian (2013), εξετάζοντας 170 μελέτες, υποστήριξαν ότι σε γενικές γραμμές, ο αντίκτυπος των αμυντικών δαπανών στην μεγέθυνση του ΑΕΠ είναι αρνητικός, αν και η διαπίστωση αυτή δεν μπορεί να θεωρείται δεδομένη και σταθερή για όλα τα προηγούμενα χρόνια. 2.2 ΑΜΥΝΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΧΡΕΟΣ Όταν οι αμυντικές δαπάνες δεν μπορούν να χρηματοδοτηθούν επαρκώς από τα φορολογικά έσοδα, τότε δημιουργείται έλλειμμα, το οποίο με τη σειρά του χρηματοδοτείται από εξωτερικό δανεισμό (Dunne et al, 2004a). Στις χώρες με υψηλές αμυντικές δαπάνες, θεωρείται πως αυτές συμβάλλουν σημαντικά στη διόγκωση του εξωτερικού χρέους, επιφέροντας δυσμενείς επιπτώσεις στην οικονομία, όπως είναι το αρνητικό εμπορικό ισοζύγιο, η υπερτίμηση του εγχώριου νομίσματος και η επιβράδυνση του ρυθμού μεγέθυνσης του ΑΕΠ (Brzoska, 1983). Οι Looney & Frederisken (1986) υποστήριξαν ότι ο εξωτερικός δανεισμός για τη χρηματοδότηση των αμυντικών δαπανών μπορεί να έχει αρνητικό αντίκτυπο στο ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης, ιδιαίτερα όταν μία χώρα αντιμετωπίζει περιορισμούς όσον αφορά το διεθνή δανεισμό. Παράλληλα, τα αμυντικά προϊόντα που αγοράζονται με συνάλλαγμα μειώνουν τους διαθέσιμους πόρους για την εισαγωγή ενδιάμεσων και επενδυτικών αγαθών που προωθούν τη βιώσιμη και μακροχρόνια οικονομική ανάπτυξη (Dunne et al, 2004a). 24

25 Ο Brzoska (1983) ήταν ο πρώτος που έδωσε έμφαση στη σημασία των αμυντικών δαπανών, ως βασικό συστατικό του εξωτερικού χρέους στις αναπτυσσόμενες χώρες, υπολογίζοντας ότι αυτές αντιπροσωπεύουν περίπου το 20-30% του χρέους. Οι Looney & Frederiksen (1986) επιβεβαίωσαν αυτά τα ευρήματα, ενώ αργότερα ο Looney (1989) διαπίστωσε ότι οι αμυντικές δαπάνες και οι εισαγωγές οπλικού εξοπλισμού συμβάλλουν σημαντικά στο εξωτερικό χρέος 61 αναπτυσσόμενες χωρών. Σε μετέπειτα μελέτη του, ο ίδιος ερευνητής κατέδειξε ότι οι υψηλότερες αμυντικές δαπάνες επηρεάζουν αρνητικά τις ικανότητες εξωτερικού δανεισμού του Πακιστάν (Looney, 1998), ενώ ο Bruck (2000) βρήκε ότι ο εμφύλιος πόλεμος στη Μοζαμβίκη είχε ως αποτέλεσμα τη δραματική αύξηση του εξωτερικού χρέους, λόγω της αντίστοιχης αύξησης των αμυντικών δαπανών. Οι Dunne et al (2004a) εξέτασαν το εξωτερικό χρέος της Αργεντινής, της Βραζιλίας και της Χιλής σε συνάρτηση με τις αμυντικές δαπάνες, το ΑΕΠ, τις εξαγωγές, τα διαθέσιμα ξένου συναλλάγματος και το εξάμηνο τραπεζικό επιτόκιο στο Ηνωμένο Βασίλειο για την περίοδο μεταξύ 1970 και 2000, καταδεικνύοντας ότι οι αμυντικές δαπάνες έχουν θετικό αντίκτυπο στην αύξηση του εξωτερικού χρέους μόνο για την περίπτωση της Χιλής. Ο Feridun (2005) εξέτασε την αιτιώδη σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών και εξωτερικού χρέους στην Αργεντινή για την περίοδο 1971 και 2002, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι δύο μεταβλητές αλληλοσυσχετίζονται. Οι Dunne et al (2004b) μοντελοποίησαν το εξωτερικό χρέος ως συνάρτηση του ΑΕΠ, των συναλλαγματικών διαθεσίμων, των συνολικών εξαγωγών, των εισαγωγών όπλων, της επιβάρυνσης των αμυντικών δαπανών, των πληρωμών τόκων, της εξωτερικής χρηματοδότησης, των φορολογικών εσόδων και της εξυπηρέτησης του χρέους, για 11 μικρές εκβιομηχανισμένες χώρες για την περίοδο , αποδεικνύοντας ότι οι αμυντικές δαπάνες έχουν θετική επίδραση στο εξωτερικό χρέος. Σε άλλες μελέτες, οι Narayan & Smyth (2009) εξέτασαν τη σχέση χρέους και αμυντικών δαπανών σε 6 χώρες (Μπαχρέιν, Ιράν, Ιορδανία, Ομάν, Συρία, Υεμένη) για την περίοδο , αναδεικνύοντας μία μακροχρόνια και θετική σχέση μεταξύ των δύο μεταβλητών και καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι αμυντικές δαπάνες συμβάλλουν σημαντικά στην αύξηση του εξωτερικού χρέους των κρατών της Μέσης Ανατολής. Οι Karagol & Turhan (2008) εκτίμησαν τη σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών, εξωτερικού χρέους και πολιτικών κύκλων (πολιτικά κόμματα στην εξουσία και εκλογές) στην Τουρκία για πάνω από 40 χρόνια ( ) και 25

26 επιβεβαίωσαν τη θετική σχέση μεταξύ εξωτερικού χρέους και αμυντικών δαπανών, επισημαίνοντας ωστόσο το σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει η κυρίαρχη πολιτική ιδεολογία και η οικονομική πολιτική που εφαρμόζεται κατά καιρούς. Οι Feridun & Sissoko (2008) μελέτησαν τον αντίκτυπο των αμυντικών δαπανών στο εξωτερικό χρέος της Βραζιλίας για τα χρόνια μεταξύ 1971 και 2002, επιβεβαιώνοντας τα παραπάνω ευρήματα. Σε έρευνα των Narayan & Narayan (2008) σχετικά με την επίδραση των αμυντικών δαπανών στα νησιά Φίτζι στο χρονικό διάστημα , αποδείχθηκε ότι αυτές έχουν θετική επιρροή στη διόγκωση του εξωτερικού και εσωτερικού χρέους, ενώ ο Wolde (2009) πραγματοποίησε παρόμοια έρευνα στην Αιθιοπία για τα χρόνια μεταξύ 1970 και 2005, καταλήγοντας σε ίδια ευρήματα και αποδεικνύοντας μία αιτιώδη και μακροχρόνια σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών, εξωτερικού χρέους και εισοδήματος. Οι Shahbaz et al (2016) εξέτασαν τη σχέση αμυντικών δαπανών και εξωτερικού χρέους στο Πακιστάν για την περίοδο , καταδεικνύοντας θετική σχέση μεταξύ των δύο μεταβλητών και βρίσκοντας ότι υπάρχει μακροχρόνια αιτιώδης σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών, εξωτερικού χρέους, επενδύσεων και ρυθμού οικονομικής μεγέθυνσης. Οι Sheikh et al (2013) επιβεβαίωσαν την αιτιώδη σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών και εξωτερικού χρέους για το Πακιστάν και την Ινδία για τα χρόνια μεταξύ 1972 και Οι Azam & Feng (2015), χρησιμοποιώντας ένα δείγμα ασιατικών χωρών, απέδειξαν ότι υπάρχει θετική σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών και εξωτερικού χρέους, υποστηρίζοντας ότι το γεγονός ότι οι δαπάνες αυτές συχνά χρηματοδοτούνται από εξωτερικό δανεισμό διακυβεύει την οικονομική μεγέθυνση σε μακροχρόνιο επίπεδο. Επίσης, πρόσφατα οι Ahmed & Kamran (2017) διαπίστωσαν ότι η αύξηση των αμυντικών δαπανών οδηγεί σε αντίστοιχη αύξηση του εξωτερικού χρέους σε χώρες χαμηλού εισοδήματος και με ήδη διογκωμένο χρέος (Ινδία, Πακιστάν, Βραζιλία, Φιλιππίνες). Από την άλλη πλευρά, αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν και μελέτες που δεν επιβεβαιώνουν τις παραπάνω διαπιστώσεις. Παραδειγματικά, οι Georgantopoulos & Tsamis (2011), εξετάζοντας τις αιτιώδεις σχέσεις μεταξύ αμυντικών δαπανών και εξωτερικού χρέους για τέσσερις αναδυόμενες οικονομίες της Βόρειας Αφρικής (Αίγυπτος, Τυνησία, Αλγερία, Μαρόκο) για τα χρόνια μεταξύ , κατέδειξαν ότι δεν υπάρχει δυναμική αιτιώδης σχέση μεταξύ των δύο μεταβλητών για τις τρεις από τις τέσσερις χώρες, με εξαίρεση την Αίγυπτο. 26

27 2.3 ΑΜΥΝΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΧΡΕΟΣ Εκτός της διερεύνησης των διμερών σχέσεων μεταξύ αμυντικών δαπανών και οικονομικής μεγέθυνσης ή αμυντικών δαπανών και εξωτερικού χρέους, ορισμένες μελέτες έχουν επιχειρήσει να εξετάσουν τις τρεις αυτές μεταβλητές μαζί, χρησιμοποιώντας διάφορες μεθοδολογικές προσεγγίσεις. Ο Karagol (2004) εξέτασε τις σχέσεις μεταξύ εξωτερικού χρέους, αμυντικών δαπανών και οικονομικής μεγέθυνσης, αποδεικνύοντας ότι υπάρχει μακροχρόνια αιτιώδης σχέση μεταξύ τους. Ο Ahmed (2012) διερεύνησε τη σχέση μεταξύ των τριών αυτών μεταβλητών για ένα δείγμα χωρών της Υποσαχάριας Αφρικής για την περίοδο μεταξύ , παρατηρώντας ότι οι αμυντικές δαπάνες έχουν θετικό και στατιστικά σημαντικό αντίκτυπο στο εξωτερικό χρέος των χωρών, αλλά το πραγματικό ΑΕΠ συνδέεται αντίστροφα με το απόθεμα χρέους, καθώς σε μακροχρόνιο επίπεδο, μία αύξηση του ΑΕΠ κατά 1% οδηγεί σε μείωση του χρέους κατά 1,52%. Οι Zaman et al (2012) μελέτησαν τη σχέση μεταξύ πραγματικών αμυντικών δαπανών, επιπέδου της οικονομικής δραστηριότητας και πραγματικού εξωτερικού χρέους με τη μέθοδο της συνολοκλήρωσης για το Πακιστάν στην περίοδο , εστιάζοντας στα μακροχρόνια αποτελέσματα και τη βραχυχρόνια δυναμική της αύξησης των αμυντικών δαπανών. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, σε μακροχρόνιο επίπεδο μία αύξηση κατά 1% στις αμυντικές δαπάνες οδηγεί σε αύξηση κατά 3,96% στο εξωτερικό χρέος, ενώ μία αύξηση 1% του ρυθμού αύξησης του ΑΕΠ έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση του εξωτερικού χρέους κατά 2,13%. Σε βραχυχρόνιο επίπεδο, αποδείχτηκε ότι όταν ο ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ αυξάνεται κατά 1% τότε το εξωτερικό χρέος μειώνεται κατά 2,9%. Η Paleologou (2013) εξέτασε τη σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών, οικονομικής μεγέθυνσης και κυβερνητικού χρέους σε 25 ευρωπαϊκές χώρες και διαπίστωσε ότι μία αύξηση στις αμυντικές δαπάνες οδηγεί σε αντίστοιχη αύξηση του εξωτερικού χρέους, ενώ αντίθετα, σχετίζεται αρνητικά με το ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης. Οι Zaman et al (2013) επιχείρησαν να εξετάζουν τον αντίκτυπο των αμυντικών δαπανών και της οικονομικής μεγέθυνσης στο εξωτερικό χρέος πέντε χωρών (Ινδία, Μπαγκλαντές, Νεπάλ, Πακιστάν, Σρι Λάνκα) για τα χρόνια μεταξύ 1988 και 2008, αποδεικνύοντας ότι υπάρχει μακροχρόνια αιτιώδης σχέση μεταξύ των τριών 27

28 μεταβλητών, επισημαίνοντας ότι το εξωτερικό χρέος είναι ελαστικό ως συνάρτηση των αμυντικών δαπανών μακροχρόνια αλλά ανελαστικό σε βραχυχρόνιο επίπεδο. Σύμφωνα με τους ερευνητές, μία αύξηση κατά 1% στις αμυντικές δαπάνες οδηγεί σε αύξηση του εξωτερικού χρέους από 0,64% μέχρι 0,79%, ενώ σε βραχυχρόνιο επίπεδο, μία αύξηση κατά 1% του ρυθμού αύξησης του ΑΕΠ συνδέεται με μείωση του εξωτερικού χρέους κατά 0,47%. Οι Anfofum et al (2014) επιβεβαίωσαν ότι υπάρχει μακροχρόνια αιτιώδης σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών, εξωτερικού χρέους και οικονομικής μεγέθυνσης στη Νιγηρία για την περίοδο Τέλος, ο Farhani (2016) κατέδειξε ότι ο ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ, οι αμυντικές δαπάνες, το εξωτερικό χρέος και η εξυπηρέτηση του χρέους συνδέονται μεταξύ τους με μακροχρόνια αιτιώδη σχέση για την περίπτωση της Ινδίας και για την περίοδο μεταξύ 1970 και ΜΕΛΕΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ Η Ελλάδα, η Τουρκία και η Κύπρος αποτελούν τρεις χώρες που δαπανούν μεγάλα ποσά στην άμυνά τους, παρά τη γενική τάση μείωσης των αμυντικών δαπανών σε παγκόσμιο επίπεδο μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, όπως αναλύθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Στο πλαίσιο αυτό, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον όσον αφορά τη σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών, οικονομικής μεγέθυνσης και εξωτερικού χρέους, ενώ αρκετές μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί με δεδομένα αυτών των χωρών, είτε συνολικά είτε μεμονωμένα. Σε σχετικά πρόσφατη μελέτη του Stylianou (2012) εξετάστηκαν και οι τρεις χώρες μαζί, για τις οποίες διερευνήθηκε η σχέση μεταξύ αμυντικών δαπανών και οικονομικής μεγέθυνσης για την περίοδο μεταξύ 1960 και Σύμφωνα με τα εμπειρικά αποτελέσματα της έρευνας, διαπιστώθηκε ότι υπάρχει μακροχρόνια αιτιώδης σχέση μεταξύ των δύο εξεταζόμενων μεταβλητών και για τις τρεις χώρες. Οι Paparas et al (2016) μελέτησαν την επίδραση των αμυντικών δαπανών στην οικονομική μεγέθυνση στην Ελλάδα και στην Τουρκία για τα χρόνια μεταξύ 1957 και 2013, με απώτερο στόχο να διερευνήσουν την ισχύ της υπόθεσης του «πολέμου των όπλων» μεταξύ των δύο κρατών, δηλαδή αν το πολεμικό κλίμα μεταξύ τους οδηγεί στην υπερβάλλουσα αύξηση των αμυντικών δαπανών που διακυβεύει τις αναπτυξιακές προοπτικές τους. Βάσει των ερευνητικών αποτελεσμάτων, ωστόσο, δεν 28

29 επιβεβαιώθηκε η υπόθεση, αν και διαπιστώθηκε ότι οι αμυντικές δαπάνες έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην οικονομική μεγέθυνση της Ελλάδας, διαπίστωση που δεν ισχύει για την περίπτωση της Τουρκίας. Οι Chletsos & Kollias (1995) διαπίστωσαν ότι μπορεί οι αμυντικές δαπάνες στην Ελλάδα να έχουν ένα σχετικά μικρό θετικό αντίκτυπο στα οικονομικά της μεγέθη, ωστόσο αυτά οφείλονται κυρίως στους μισθούς που αποδίδονται στο στρατιωτικό προσωπικό παρά στην πλευρά της παραγωγής, ενώ ο Kollias (1994) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι επενδύσεις σε αμυντικό εξοπλισμό έχουν αρνητική επίδραση στα δημοσιονομικά ελλείμματα και στο ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ. Ο ίδιος ερευνητής εξέτασε την επίδραση των αμυντικών δαπανών στην Ελλάδα και την Τουρκία για το διάστημα , βρίσκοντας ότι αυτές έχουν θετικό αντίκτυπο στην οικονομική μεγέθυνση μέσω της αυξημένης ζήτησης, υποστηρίζοντας ωστόσο ότι αυτή είναι αμελητέα και, για το λόγο αυτό, οι δύο χώρες θα πρέπει να έρθουν σε διμερή συμφωνία σχετικά με τη μείωση των αμυντικών δαπανών (Kollias, 1995). Οι Kollias & Paleologou (2003) επισημαίνουν ότι η αύξηση των αμυντικών δαπανών στην Ελλάδα απορρέει κυρίως από τις εξωτερικές απειλές από την Τουρκία, ενώ παλιότερα ο Antonakis (1997) διαπίστωσε ότι οι αμυντικές δαπάνες της χώρας κατά την περίοδο είχαν αρνητική επίδραση στην οικονομική μεγέθυνση, υποστηρίζοντας τον επαναπροσδιορισμό της κατανομής των δημοσίων εσόδων προς την κατεύθυνση περισσότερο παραγωγικών δραστηριοτήτων. Ο Manamperi (2016) μελέτησε την επίδραση των αμυντικών δαπανών στο ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης της Ελλάδας και της Τουρκίας, βρίσκοντας ότι αυτές έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην περίπτωση της Τουρκίας τόσο σε μακροχρόνιο όσο και σε βραχυχρόνιο επίπεδο, χωρίς ωστόσο να έχουν στατιστικά σημαντική επίδραση στην περίπτωση της Ελλάδας. Οι Dunne & Nikolaidou (2001), εξετάζοντας τους παράγοντες που επιδρούν στη διαμόρφωση των υψηλών αμυντικών δαπανών στην Ελλάδα, καθώς και την επίδρασή τους στις κακές οικονομικές επιδόσεις της χώρας στην περίοδο , κατέληξαν στο εύρημα ότι οι αμυντικές δαπάνες έχουν άμεσο αρνητικό αντίκτυπο στην οικονομική μεγέθυνση και έμμεσες αρνητικές επιπτώσεις στο εμπορικό ισοζύγιο. Επίσης, σε μελέτη των Kollias et al (2004) αποδείχθηκε ότι το ποσοστό των αμυντικών δαπανών συγκριτικά με το ΑΕΠ της Ελλάδας σχετίζεται θετικά με το εξωτερικό χρέος, καθώς βρέθηκε ότι μεταξύ 1960 και 2001, όσο αυξάνεται το ποσοστό αυτό τόσο αυξάνεται και το χρέος της χώρας. 29