ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Transcript

1 ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΤΜΗΜΑ: ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ (ΤΕ.ΓΕ.Π.) ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Πολυεττίττεδο εύρος χρησιμότπτας,επαπειλπχικές ασθένειες και ευεργετική αποτελεσματικότητα των θερμοκηπιακώς καλλιεργούμενων ποικιλιών πιπεριάς ΕΠΟΠΤΕΥΟΝΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: ΒΑΡΖΑΚΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ: ΞΕΠΑΠΑΔΕΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ Οκτώβριος 2013

2 Π εριεχόμενα Πρόλογος... 3 Περίληψη... 4 Η καλλιέργεια σε Θερμοκήπιο...5 Ιστορική Αναδρομή...7 Γενικά στοιχεία καλλιέργειας πιπεριάς (θερμοκήπια και υπαίθρια καλλιέργεια)9 Εισαγωγή... 9 Κύρια Χαρακτηριστικά πιπεριάς...11 Τύποι πιπεριάς Capsicum annuum L...13 Capsicum frutescens L...14 Capsicum chinense L Capsicum baccatum var pendulum L...14 Capsicum pubescenw R &P...15 Ποικιλίες...16 Φλάσκες πιπεριές Τύπου Lamuyo μακριές ανοιχτόχρωμες (τύπου κέρατο)...18 καυτερές, γλυκιές πιπεριές (τύπου Φλωρίνης)...19 τύπου φλάσκες σε διάφορα χρώματα Αποστάσεις σποράς της πιπεριάς...22 Λίπανση...23 Συνθήκες και καλλιεργητικές τεχνικές στο θερμοκήπιο Εποχή Σποράς-Διάρκεια καλλιέργειας...26 Υποστύλωση - Κλάδεμα της πιπεριάς...27 Συγκομιδή...30 Ευεργετικές Ιδιότητες Εντομολογικές Προσβολές...33 Εύρος χρησιμότητας...48 Συμπεράσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 51 Σελίδα 1

3 Σελίδα 2

4 Πρόλογ(Κ Με την ολοκλήρωση της διπλωματικής μου εργασίας διαπιστώνω καθημερινώς ότι πέρασε μια ιδιαίτερα εποικοδομητική περίοδος και ιδιαίτερα σημαντική για εμένα, αφού συνέβαλε σημαντικά στην διερεύνηση των πνευματικών μου οριζόντων, φέρνοντας με σε επαφή με τις σύγχρονες επιστημονικές εξελίξεις. Το Τμήμα «Τεχνολογίας Γεωργικών Προϊόντων», του Ανώτατου Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Καλαμάτας, είναι ο χώρος με τον οποίο έχω δεθεί, παρακολουθώντας για αρκετά χρόνια το αντικείμενο που έχω επιλέξει και που συνέβαλε στον καθορισμό της κατεύθυνσης του επαγγελματικού μου τομέα, προσφέροντας μου ένα διευρυμένο πεδίο γνώσεων. Η παρούσα εργασία με τον εν θέματι τίτλο «Πολυεπίπεδο εúpoc χρησιμότητας. επαπειλητικέο ασθένειες και ευεργετική αποτελεσματικότητα των θερμοκηπιακώς καλλιεργούμενων ποικιλιών πιπεριάς», εκπονείται στα πλαίσια της ολοκλήρωσης των υποχρεώσεών μου στο ανωτέρω Εκπαιδευτικό Ίδρυμα, όπου μέσα από βιβλιογραφία και την μέθοδο της συνέντευξης από καταρτισμένους αγρότες και γεωπόνους συλλέχθησαν και καταγράφηκαν όλα τα απαραίτητα στοιχεία. Πραγματικά - αληθινά στο σημείο αυτό νιώθω την ανάγκη να εκφράσω τις ειλικρινείς μου ευχαριστίες στον άνθρωπο, όπου μέσα από τις παρακολουθήσεις των μαθημάτων του, μου έδωσε την ώθηση να ασχοληθώ με την παρούσα πτυχιακή εργασία, τον κο Βαρζακα Θεόδωρο για την υποδειγματική του καθοδήγηση, το συνεχές ενδιαφέρον του και την αμέριστη κατανόηση του, καθόλη την διάρκεια εκπόνησης της παρούσας εργασίας. Θερμές ευχαριστίες οφείλω να αποδώσω και στα υπόλοιπα μέλη της εξεταστικής επιτροπής, καθώς και σε όλους όσους παρείχαν τις απαραίτητες πληροφορίες, δίχως την βοήθεια των οποίων δεν θα ήταν σε καμία περίπτωση εφικτή η ολοκλήρωση της παρούσης εργασίας. Τέλος ευχαριστώ και όλους τους συναδέλφους, φίλους, που ήταν δίπλα μου και που πιστέψανε σε μένα και ακόμη περισσότερο τους γονείς μου και την οικογένεια μου, οι οποίοι μου συμπαρασταθήκανε τόσα χρόνια σε κάθε μου προσπάθεια και τον αγώνα. Σελίδα 3

5 Περίληψη Η γεωργική παραγωγή μέσω των διεργασιών που επιτελούνται σε αυτήν συντελεί στην κλιματολογική αλλαγή, η οποία αναμένεται να επηρεάσει τον αγροτικό τομέα, καθώς τόσο η άνοδος της θερμοκρασίας, όσο και η μείωση των βροχοπτώσεων αποτελούν περιοριστικούς παράγοντες για την παραγωγικότητα. Ήτοι οι καλλιέργειες σήμερα διαδραματίζουν έναν πολύ σημαντικό ρόλο στις αλληλοεπιδράσεις μεταξύ της επιφάνειας της γης και της ατμόσφαιρας, επηρεάζοντας με τον τρόπο αυτό τον καιρό και το κλίμα. Επίσης ανησυχία παρατηρείται σήμερα και για τις εκπομπές των αερίων των θερμοκηπίων από γεωργικές εργασίες, συνέπεια των οποίων είναι η αύξηση της θερμοκρασίας της γης. Σκοπός της παρούσας μελέτης, είναι να εξετασθεί η χρησιμότητα και η ευεργετική αποτελεσματικότητα της θερμοκηπιακώς καλλιεργούμενης πιπεριάς, βάσει της τεχνικής που χρησιμοποιείται, καθώς και η διεργασία που απαιτείται για την παραγωγή της πιπεριάς σε θερμοκήπιο, από την φάση προετοιμασίας του εδάφους, μέχρι τον καθαρισμό της καλλιεργήσιμης έκτασης και την συγκομιδή αυτής. Εξάλλου τα κηπευτικά στα οποία συγκαταλέγονται και οι πιπεριές, αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα καλλιεργούμενα φυτά, αφού αποτελούν βασικό είδος συντήρησης των ανθρώπων και δευτερευόντως των ζώων. Χαρακτηρίζονται από μεγάλη περιεκτικότητα σε νερό, μικρή περιεκτικότητα σε λίπος, υδατάνθρακες και πρωτεΐνες και σημαντική περιεκτικότητα σε άλατα και βιταμίνες. Η ανάγκη εξασφάλισης σχεδόν όλων των ειδών των νωπών κηπευτικών, όλες τις εποχές του χρόνου (κηπευτικά εκτός εποχής), οφείλεται κατά κύριο λόγο στην βελτίωση του βιοτικού επιπέδου του ανθρώπου και στην αλλαγή των διατροφικών συνηθειών του πληθυσμού. Σελίδα 4

6 Η καλλιέργεια σε Θερμοκήπιο Τα θερμοκήπια είναι πολύπλοκες κατασκευές που στοχεύουν να παρέχουν προστασία των καλλιεργειών έναντι δυσμενών καιρικών συνθηκών και ικανοποιητικές συνθήκες για την ανάπτυξη και παραγωγή προϊόντων σε όλη την διάρκεια του χρόνου. Οι παράγοντες ανάπτυξης των φυτών, δηλαδή το φως, η θερμοκρασία, η υγρασία, το 0 0 2, είναι δυνατόν να παρέχονται και εντός του θερμοκηπίου και μάλιστα να διατηρούνται σε βέλτιστα επίπεδα. Ένα σωστά σχεδιασμένο θερμοκήπιο θα πρέπει να εξασφαλίζει και να διατηρεί τους σημαντικούς κλιματολογικούς παράγοντες, όσο πιο κοντά γίνεται στις προκαθορισμένες βέλτιστες. Συνεπώς απαιτείται να επιτρέπουν υψηλό ποσοστό διερχόμενης ακτινοβολίας, χαμηλή κατανάλωση θερμότητας, ικανοποιητική αποδοτικότητα αερισμού, επαρκής κατασκευαστική αντοχή,καλή μηχανική συμπεριφορά και χαμηλό κατασκευαστικό και λειτουργικό κόστος. Οι πιο σπουδαίοι κλιματικοί παράγοντες που έχουν επίδραση στην κατασκευαστική δομή και στην διαμόρφωση του εσωτερικού κλίματος είναι η θερμοκρασία, η ηλιακή ακτινοβολία και η ένταση του ανέμου (Βοοδίβγ, 1999). Ο σχεδιασμός αυτός, γίνεται σύμφωνα με το τοπικό κλίμα, τα υλικά κάλυψης, τον εξοπλισμό που πρέπει να ακολουθούν τις προϋποθέσεις ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες (ΒθοΙ<θΙ, 1998). Η χρήση των θερμοκηπίων εκτείνεται σε όλη την Ευρώπη και με αναφορά το κλίμα, η Ευρώπη χωρίζεται σε δύο (2) ζώνες, ήτοι και τα θερμοκήπια ταξινομούνται - διαχωρίζονται σε δύο (2) είδη: - Τα θερμοκήπια που είναι σχεδιασμένα για εύκρατο κλίμα - Τα θερμοκήπια που είναι σχεδιασμένα για μεσογειακό κλίμα (ΕθεΚΚονθΓ, & ΟθπίΙίίίθ, 1993). Δεδομένου ότι η Ελλάδα βρίσκεται στην περιοχή της Μεσογείου, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην δεύτερη περίπτωση με κύρια προβλήματα αυτών να είναι: - Θερμοκρασίες κάτω από το βιολογικό βέλτιστο τις χειμωνιάτικες νύχτες και υψηλές θερμοκρασίες κατά την διάρκεια της ημέρας. - Υψηλή σχετική υγρασία την νύχτα - Χαμηλή ηλιακή ακτινοβολία - Σημαντικά φορτία ανέμου και χιονιού την χειμερινή περίοδο Σελίδα 5

7 ήτοι τα κύρια χαρακτηριστικά των θερμοκηπίων στα Μεσογειακά κλίματα και εν ήδη και στον Ελλαδικό χώρο είναι: - υψηλή διαπερατότητα ακτινοβολίας - καλή θερμική μόνωση και σύστημα θέρμανσης για αύξηση της ελάχιστης θερμοκρασίας κατά την διάρκεια της νύχτας - αποτελεσματικός εξαερισμός από ρυθμισμένους ανεμιστήρες - υψηλή σταθερότητα σε σχέση με τον άνεμο και τα φορτία χιονιού (ΝοππθοΚθ, 1996). Εικόνα 1-Θερμοκηπιακή καλλιέργεια πιπεριάς Εικόνα 3-Θερμοκηπιακή καλλιεργητική υποδομή Εικόνα 2-Τεχνική της θερμοκηπιακής καλλιέργειας της πιπεριάς Εικόνα 4- Θερμοκήπια τούνελ και καλλιέργεια πιπεριάς Σελίδα 6

8 Ιστορική Αναδρομή Προσπάθειες να εφαρμοστεί το περιβάλλον στις ανάγκες της φυτικής παραγωγής μέσω προστατευτικών κατασκευών, παρατηρήθηκε στην αρχαιότητα στην Κίνα, στην Αίγυπτο και μεταγενέστερα στην Ελλάδα και στην Ρώμη. Μετά το τέλος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, οποιαδήποτε τεχνική για προστατευόμενη παραγωγή, εξαφανίστηκε. Τα θερμοκήπια ξανακάνουν την παρουσία τους στο τέλος του 15ου αιώνα έως τον 18 αιώνα στην Αγγλία, στην Γαλλία κτλ. με την μορφή κλειστών δωματίων για την προστασία των φυτών, καθώς και υπόστεγα με κλειστό τοίχο προς τον Βορρά, ενώ προς τον Νότο με ανοίγματα για αερισμό και ξύλινα παραπετάσματα. Αργότερα βέβαια τα ανοίγματα αυτού του είδους αντικατασταθήκανε από γυάλινα παράθυρα. Φτάνοντας στον 18 αιώνα εμφανίζονται θερμοκήπια με διάφανη αμφικλινής στέγη με τον βόρειο τοίχο όμως και πάλι να παραμένει κλειστός. Με την πάροδο του χρόνου οι κατασκευές αυτές συνεχώς βελτιωνόντουσαν με την αύξηση των συνεχόμενων επιφανειών γυαλιού, με την χρήση νέων υλικών σκελετού (σίδηρός οπλισμός, αλουμίνιο κ.α), με την προσθήκη διαφόρων μηχανισμών, καθώς και την χρήση εξελιγμένων συστημάτων θέρμανσης. Τον 19 αιώνα συστηματοποιήθηκε η χρήση θερμοκηπίων για εμπορική παραγωγή. Όλες πλέον οι επιφάνειες είναι κατασκευασμένες από γυαλί (βόρειος τοίχος) και ο εξαερισμός υλοποιείται με μηχανισμούς και όχι με παράθυρα. Φτάνοντας στον 20 αιώνα η καλλιέργεια σε θερμοκήπια γίνεται σχεδόν επαγγελματική υπόθεση με ραγδαία αύξηση. Το γεγονός αυτό αύξησε την απαίτηση για μεγαλύτερο έλεγχο του περιβάλλοντος και καλύτερες κατασκευές με σκοπό την αύξηση της παραγωγής και τη μείωση του κόστους. Τα θερμοκήπια έγιναν πιο φωτεινά και με μικρότερες απαιτήσεις σε σκελετό. Στην συνέχεια η ευρεία χρήση του πλαστικού έκανε τα θερμοκήπια σημαντικά φθηνότερα, φέρνοντας επανάσταση στην εξάπλωση των θερμοκηπιακών καλλιεργειών. Τα υλικά κατασκευής είναι πλέον πλαστικό, ξύλο, σίδηρο και αλουμίνιο και μεγάλες διαφοροποιήσεις πατρατηρήθηκαν και στον σχεδίασμά αυτών, όπου ανάλογα με τον τύπο ρυθμίζονται και οι συνθήκες (υγρασία αέρα, διαχείριση νερού, τεχνητή νέφωση, θερμοκρασία, έλεγχος ηλιακής ακτινοβολίας, φωτισμός κα) (ΜθΓΌθίίε & Βαβπ Ηοίηταη-ΕήΘΓ, 1997). Σελίδα 7

9 Η Ελλάδα κατέχει την 7η θέση στην Ευρωπαϊκή Ένωση σε θερμοκήπια εδαφική κάλυψη με το 45%~50% να βρίσκεται στην Κρήτη και με πολλά περιθώρια για επιπλέον στρεμματική ανάπτυξη. Τα θερμοκήπια στον ελλαδικό χώρο είναι σε πολύ μεγάλο ποσοστό με πλαστικό κάλυμμα και συνέπεια να διαφαίνεται μια υστέρηση στην διαμόρφωση των ελεγχόμενων συνθηκών για ποσοτική και ποιοτική παραγωγή. Ήτοι παρά τις ευνοϊκές κλιματολογικές συνθήκες της χώρας μας μια σειρά από αιτίες δεν έχουν επιτρέψει να πρωταγωνιστήσει η χώρα μας στην παραγωγή σημαντικών ποσοτήτων θερμοκηπιακών προϊόντων. Ωστόσο η έρευνα γύρω από τα θερμοκήπια συνεχίζεται, επιδιώκοντας την επίλυση προβλημάτων που αφορούν την κατασκευή και τον εξοπλισμό, την αύξηση της ποσότητας και της ποιότητας της παραγωγής, τη μικρότερη επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος και την προστασία της ανθρώπινης υγείας από την παραγωγική διαδικασία στο θερμοκήπιο. Τέλος σήμερα παρατηρείται και η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στα θερμοκήπια, ως εναλλακτικοί τρόποι για την εξοικονόμηση ενεργειακών πηγών (ηλιακή ενέργεια, γεωθερμία, βιομάζα) (Little, Fowler & Coulson, 1973). Σελίδα 8

10 Γενικά στοιχεία καλλιέργειας πιπεριάς (θερμοκήπια και υπαίθρια καλλιέργεια) Εισαγωγή Επιστημονικό όνομα: Capsicum annum L. Οικογένεια: Solanaceae (Σολανώδη) Η πιπεριά καλλιεργείται σήμερα σε μεγάλες εκτάσεις στις εύκρατες και τροπικές ζώνες, κυρίως από τον καρπό της, ο οποίος χρησιμοποιείται σαν λαχανικά, μπαχαρικό -καρύκευμα κ.α. Υπάρχουν πολλά είδη, ποικιλίες πιπεριών, οπότε υπάρχει και μεγάλη διαφοροποίηση όσον αφορά το σχήμα, το μέγεθος, το χρώμα, το βαθμό καυστικότητας κτλ. Ανάλογα με την ποικιλία τους, συλλέγονται οι καρποί τους στο στάδιο του πράσινου, του κόκκινου, του κίτρινου, του πορτοκαλί, του ιώδους κ.α. Χρονολογικά η καλλιέργεια της πιπεριάς τοποθετείται από πολύ παλιά στην Νότιο Αμερική, ήτοι πρόκειται για ένα ενδογενές φυτό των τροπικών περιοχών αυτής. Σπόροι πιπεριάς έχουν βρεθεί σε ανασκαφές αρχαιολογικές στο κέντρο της Αμερικάνικης ηπείρου (Μεξικό), καθώς και στην Νότιο Αμερική (Περού), με ηλικία αρκετών χιλιάδων ετών πριν την ανακάλυψη της ηπείρου από τους Ευρωπαίους. Για τους αρχαίους λαούς της Λατινικής Αμερικής, η πιπεριά κατείχε ξεχωριστή - σημαντική θέση στη ζωή τους, αφού συμμετείχε στις θρησκευτικές τους τελετουργίες. Η ευρεία διάδοση της πιπεριάς σε πολλές τροπικές και υποτροπικές περιοχές του κόσμου έγινε ευρέως δεκτή, με αποτέλεσμα σήμερα να καλλιεργείται σε πάρα πολλά μέρη του κόσμου, τόσο σαν ανοιχτή καλλιέργεια, όσο και υπό κάλυψη (υαλόφρακτα θερμοκήπια, πλαστικά τούνελ, χαμηλά τούνελ κα). Σήμερα οι υπό κάλυψη εκτάσεις απατώνται σε χιλιάδες στρέμματα σε πολλές χώρες και συνεπώς η απόδοση αυτών σε χιλιάδες τόνους ανα στρέμμα. Στην Ελλάδα το ποσοστό έκτασης στις υπό κάλυψη καλλιέργειες είναι το 1/10 σε σχέση με τις υπαίθριες καλλιέργειες. Μία σειρά από αιτίες που ωθούν τους παραγωγούς στην καλλιέργεια θερμοκηπιακής πιπεριάς είναι: - η σημαντική ζήτηση του προϊόντος στην εγχώρια αγορά και η αυξημένη ζήτηση στο εξωτερικό κατά τους χειμερινούς μήνες Σελίδα 9

11 - οι ευνοϊκές κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος - η οικονομική και εύκολη κατασκευή των θερμοκηπίων - το προσοδοφόρο της καλλιέργειας της (ΡουΙοε, 1993). Σελίδα 10

12 Κύρια Χαρακτηριστικά πιπεριάς Η πιπεριά είναι ένα φυτό μονοετές ή διετές, ποώδες με κορμό και βλαστούς, διακλαδίζεται και αναπτύσσεται κυρίως προς τα πάνω. Οι βλαστοί αναπτύσσονται σε ύψος 0,30μ. έως Ο,δΟμ. Είναι εύθραυστοι και από το βάρος της καρποφορίας τους πολλές φορές σπάζουν. Αρχικώς αναπτύσσεται μονοστέλεχο, σχηματίζει κορμό (κυρίως βλαστό) και στην συνέχεια διακλαδίζεται και σχηματίζει δύο και σπανιότερα περισσότερους (βλαστοί πρώτης τάξης). Μεταξύ των δύο βλαστών σχηματίζεται ο πρώτος (1ος) οφθαλμός - άνθος που θα δώσει και τον καρπό. Ο βλαστός αυτός λέγεται βασικός οφθαλμός. Κάθε βλαστός πρώτης τάξης, μετά την παραγωγή ενός ή δύο φύλλων διακλαδίζεται και δίνει δύο βλαστούς που στην διακλάδωση τους φέρνουν ανθοφόρους οφθαλμούς και η ανάπτυξη τους συνεχίζεται με τον ίδιο τρόπο. Με τον τρόπο αυτό το φυτό παίρνει θαμνώδη μορφή. Το φύλλωμα της είναι λεπτά, απλά, ελλειπτικά, ακέραια με πράσινο χρώμα στην άνω επιφάνεια και πιο ανοιχτό πράσινο χρώμα στην κάτω επιφάνεια. Ο μίσχος των φύλλων έχει μήκος 3~5 εκατοστά. Το ρίζωμά τους είναι πασσαλώδη και φτάνει το 90~100 εκατοστά. Αναπτύσσει δυνατή κεντρική ρίζα αρχικά και στην συνέχεια αναπτύσσει πλευρικές διακλαδιζόμενες ρίζες οι οποίες φτάνουν σε ανάλογο βάθος. Τα άνθη τους είναι μονήρη στις διακλαδώσεις των βλαστών και φέρουν μίσχο 1,5 εκατοστό. Φέρνουν κωδωνοειδή κάλυμμα με οδοντωτά σέπαλα τα οποία αναπτύσσονται και περιβάλλουν την βάση του άνθους. Τα πέταλα τους είναι κυρίως λευκά ή λευκοπράσινα. Τα άνθη είναι ερμαφρόδιτα, αυτογονιμοποιούνται και μερικώς σταυρογονιμοποιούνται. Η αυτογονιμοποίηση ευνοείται, γιατί ο ποδίσκος κύρτεται, ώστε το άνθος να βλέπει προς τα κάτω, ήτοι η γύρη πέφτει προς το στίγμα. Όσον αφορά την σταυρογονημοποίηση τα μυρμήγκια είναι εκείνα τα οποία παίζουν τον κύριο ρόλο, αφού οι πιπεριές δεν ελκύουν τις μέλισσες και τα έντομα (Παρασκευόπουλος, 2000). Είναι φυτό ουδέτερο. Στα άνθη της πιπεριάς η ωρίμανση του στίγματος και των ανθήρων είναι ταυτόχρονη, η επικονίαση και η γονιμοποίηση γίνεται μετά το άνοιγμα του άνθους. Το άνθος παραμένει ανοιχτό για 2-3 ημέρες. Τέλος ο καρπός τους είναι σαρκώδη ράγα, ποικίλου σχήματος με ομφαλό στο πάνω μέρος, υποβαστάζεται από έναν ποδίσκο λίγο έως πολύ μακρύ και εμφανίζεται όρθιος ή κυρτός προς τα κάτω. Είναι πολύχρωμος και πολύσπερμος. Αρχικά το χρώμα του είναι πράσινο ή παρασινοιώδες και όταν ωριμάζει χρωματίζεται ερυθρός, καστανέρυθρος, κίτρινος, Σελίδα 11

13 κιτρινοπράσινος, πορτοκαλί ή ιώδες. Το χρώμα του καρπού οφείλεται σε μίγμα καροτινοειδών με κυριότερη ουσία την καψανθίνη και σε μικρότερο βαθμό τα καροτίνια, ξανθοφύλλη, ζεαξανθίνη, κρυπτοφάνη κ.α. (ΕΙ-Τοίταιπγ, ΘΜογογγιθ, & Αόου- Η υ εεθ ίη, 2006). Σελίδα 12

14 Τύποι πιπεριάς Το γένος Capsicum αποτελείται από περισσότερα από 20 διαφορετικά είδη που βρίσκονται σε όλο τον κόσμο. Σύμφωνα με γεωπόνους - βοτανολόγους, όμως πέντε (5) είδη από αυτά έχουν εμπορική αξία για καλλιέργεια.η ταξινόμηση αυτή στηρίζεται κυρίως στον χρωματισμό του άνθους και του σπόρου, το σχήμα του κάλυκα, τον αριθμό των ανθέων σε κάθε κόμβο και την περιοχή προέλευσης του φυτού. Τα 5 σημαντικότερα είδη του γένους Capsicum που καλλιεργούνται σε όλο τον κόσμο είναι τα εξής: Capsicum annuum L. Τα άνθη εμφανίζονται σε αριθμό των 1-2 σε κάθε κόμβο, με λευκό χρωματισμό ή σε σπάνιες περιπτώσεις κόκκινο χρωματισμό πετάλων. Οι καρποί είναι συνήθως κρεμαστοί με πράσινο χρωματισμό (σε άγουρο στάδιο ανάπτυξης) ή κίτρινο, πορτοκαλί, κόκκινο (σε στάδιο πλήρους ωριμότητας). Το μέγεθος, το σχήμα και η καυστικότητα των καρπών παρουσιάζουν μεγάλη παραλλακτικότητα μεταξύ των διαφόρων ποικιλιών. Σε αυτό το είδος ανήκουν οι εξής τύποι: φλάσκες με σχεδόν τετράγωνο σχήμα (bell pepper) κίτρινου χρώματος καρποί (σε άγουρο στάδιο έχουν χρώμα κίτρινο, ενώ σε ώριμο στάδιο αποκτούν πορτοκαλί χρώμα) pimiento με καρπούς σε σχήμα καρδιάς και λεπτά τοιχώματα περικαρπίου cherry με μικρούς και περισσότερο πεπλατυσμένους καρπούς πάπρικα, όπου πρόκειται ουσιαστικά για προϊόν που παράγεται από διάφορους τύπους καρπών ancho, mulato, pasilla, καρποί σε σχήμα καρδιάς, καυστικότητα και με λεπτά τοιχώματα περικαρπίου cayenne πρόκειται για ρυτιδωμένους καρπούς chihuacle, τετράγωνοι καρποί όπως και οι τύπου φλάσκες σε μικρότερο μέγεθος cuban and pepperocíni, καρποί μεγάλου μεγέθους με λεπτά τοιχώματα mirasol, καρποί με πολύ λεπτά τοιχώματα Σελίδα 13

15 cascabel, καρποί όμοιοι με εκείνους της cherry, αλλά με περισσότερο λεπτά τοιχώματα περικαρπίου Jalapeno, καρποί με χονδρά τοιχώματα, κωνικό σχήμα και υψηλό ποσοστό καυστικότητας. New Mexican, ποικιλία με πολύ καυτερούς καρπούς Capsicum frutescens L. Οι περισσότερο γνωστές ποικιλίες αυτού του είδους είναι οι καυτερές πιπεριές Tabasco. Τα άνθη έχουν χρώμα λευκό ή ανοιχτό πράσινο και σε αριθμό των 2-3 σε κάθε κόμβο (συνήθως 2). Οι καρποί συνήθως έχουν μακρόστενο σχήμα με μαλακό περικάρπιο. Η κατανάλωση τους γίνεται είτε σε άγουρο στάδιο (πράσινο χρώμα), είτε σε στάδιο της πλήρους ωρίμανσης(κόκκινο χρώμα). Σε αυτό το είδος ανήκουν οι εξής τύποι καρπών: Tabasco Malaguesta Capsicum chínense L. Είναι ένα αρκετά διαδεδομένο είδος. Τα άνθη έχουν χρώμα λευκό, όπως συμβαίνει και με το είδος Capsicum annuum L. Ο αριθμό των ανθέων σε κάθε κόμβο είναι 2-4 (συνήθως 3). Οι άγουροι καρποί έχουν πράσινο ή κίτρινο χρωματισμό και οι ώριμοι καρποί κόκκινο, πορτοκαλί, κίτρινο ή καφέ χρώμα. Οι περισσότερο συνιθισμένοι τύποι είναι: Habanero, με καυτερούς καρπούς Scotch bonnet Dátil Charapíta, με σφαιρικούς καρπούς Capsicum baccatum var pendulum L. Τα άνθη έχουν χρώμα λευκό με κίτρινες κηλίδες και σχηματίζονται σε αριθμό των 1-2 σε κάθε κόμβο. Οι καρποί έχουν επιμήκες σχήμα και πράσινο ή κίτρινο χρωματισμό σε πρώιμο στάδιο ανάπτυξης και οι ώριμοι καρποί κόκκινο χρώμα. Οι περισσότερο συνιθισμένοι τύποι είναι: Yellow perubian Σελίδα 14

16 Capsicum pubescens R & P. Τα άνθη σχηματίζονται σε αριθμό των 1-2 σε κάθε κόμβο. Το είδος αυτό χρειάζεται μια δροσερή περίοδο κατά την ανάπτυξη των φυτών. Οι περισσότερο συνιθισμένοι τύποι είναι: Manzano (ο καρπός μοιάζει με μήλο) Perón (κίτρινος καρπός με απιοειδές σχήμα) (Μπλέτσας, 2012). Σελίδα 15

17 Ποικιλίες Στην Ελλάδα υπάρχει μεγάλη ποικιλία εμπορικών τύπων. Οι διάφορες ποικιλίες και τα υβρίδια πιπεριάς που χρησιμοποιούνται στο εμπόριο διαφέρουν ως προς το μέγεθος, το σχήμα του καρπού, τον τύπο του φυτού, την χρησιμότητα του καρπού τους κ.α. Ήτοι οι κύριες ποικιλίες που καλλιεργούνται είναι: ο» φλάσκες πιπεριές Είναι κατάλληλες τόσο για θερμοκηπιακή, όσο και για υπαίθρια καλλιέργεια. Είναι φυτά μέτριας ζωηρότητας, ιδιαίτερα πρώιμα και πολύ παραγωγικά με άριστης ποιότητας καρπούς. Έχουν καρπό τετράγωνο, τετράλοβο, με χοντρά τοιχώματα και ιδιαίτερη αντοχή στη ζέστη και το κρύο. Τελικό χρώμα ωρίμανσης κόκκινο Εικόνα 5-Πράσινες φλάσκες πιπεριές Εικόνα 7-Καρποί πιπεριάς (φλάσκες) (Εικόνα 5-8 ). Εικόνα 6-Πράσινη τετράγωνη-τετράλοβη φλάσκα πιπεριά Εικόνα 8-Καρπός φλάσκας πιπεριάς επί του βλαστού Σελίδα 16

18 οι τύπου Ι_3ΐτηιγο (είναι παρόμοιες με τις φλάσκες, αλλά είναι ελαφρά ετημήκεις) Είναι κατάλληλες τόσο για θερμοκηπιακή, όσο και για υπαίθρια καλλιέργεια. Είναι φυτά αρκετά ζωηρά, με υψηλή παραγωγικότητα και σταθερή ποιότητα.έχουν λεία και παχιά τοιχώματα και άριστη κάλυψη καρπού. Ο καρπός τους έχει πράσινο ή κόκκινο χρώμα και πολύ υψηλή γεύση και διατηρησιμότητα τόσο πάνω στο φυτό, όσο και μετά την κοπή.είναι εύρωστα φυτά με καλή προσαρμοστικότητα στο κρύο (Εικόνα 9 -ιο ). Εικόνα 9- Καρποί πιπεριάς πράσινοι, τύπου ί-αητυγο Εικόνα 10-Πιπεριές ί-θίπυνο-καρποί ώριμοι σε κόκκινο, κίτρινο, πράσινο χρωματισμό Σελίδα 17

19 οι μακριές ανοιχτόγρωμες (τύπου κέρατο) Είναι κατάλληλες τόσο για θερμοκηπιακή, όσο και για υπαίθρια καλλιέργεια. Η καλλιέργεια τους έχει μπει δυναμικά στην θερμοκηπιακή χώρα μας και επικεντρώνει το ενδιαφέρον όλο και περισσοτέρων καλλιεργητών, αφού έχουν πολλά πλεονεκτήματα συγκριτικά με άλλες ποικιλίες, μιας και δεν είναι τόσο ευάλωτες στις ασθένειες, όσο άλλες θερμοκηπιακές καλλιέργειες. Ήτοι η χρήση των φυτοφαρμάκων σε αυτές είναι περιορισμένη, με ότι αυτό συνεπάγεται για την ποιότητα των προϊόντων. Η εμφάνιση του προϊόντος, η γεύση, το άρωμα έχουν χαρακτηρισθεί άριστα.η ανθεκτικότητα τους είναι μεγάλη και μπορεί άνετα με τις κατάλληλες συνθήκες μεταφοράς και συντήρησης να κρατήσουν την ποιότητα τους. Είναι φυτά ζωηρά, με υψηλή παραγωγικότητα και σταθερή ποιότητα. Έχουν λεία και λεπτά τοιχώματα, ιδιαίτερα πρώιμη και πολύ παραγωγική, ορθόκλαδη ποικιλία. Ο καρπός τους έχει πράσινο χρώμα και πολύ υψηλή γεύση και διατηρησιμότητα τόσο πάνω στο φυτό, όσο και μετά την κοπή. (Εικόνα ). Εικόνα 11- Καρπός πιπεριάς μακρύς-τύπου κέρατο Εικόνα 12-Ανοιχτόχρωμοι καρποί-τύπου κέρατο Εικόνα 13- Πιπεριές τύπου κέρατο επάνω στο φυτό Εικόνα14-Μακρόστενος καρπός τύπου κέρατο ώριμος καρπός Σελίδα 18

20 οι καυτερές, οι γλυκές πιπεριές (τύπου Φλωρίνης) Οι πιπεριές Φλωρίνης είναι η μακεδονική ποικιλία της κόκκινης πιπεριάς με την γλυκιά γεύση, οι οποίες καλλιεργούνταν στην ευρύτερη περιοχή της Φλώρινας από όπου προέρχεται και το όνομα τους. Η Φλώρινα είναι ο ιδανικός τόπος για την καλλιέργειά της, καθώς το φυτό της πιπεριάς αντέχει στην ξηρασία και στο ψύχος, όπως ακριβώς είναι οι κλιματικές συνθήκες στο βορειοδυτικό άκρο της χώρας. Είναι ένα από τα λίγα φυτά που έχει τη δυνατότητα να παράγει τόσους διαφορετικούς καρπούς, τόσο στην όψη όσο και στη γεύση, κάτι που εξαρτάται κυρίως από την διαδικασία ωρίμανσής τους. Είναι κατάλληλες τόσο για θερμοκηπιακή, όσο και για υπαίθρια καλλιέργεια. Είναι φυτά με ικανοποιητική ζωηρότητα, με υψηλή παραγωγικότητα και σταθερή ποιότητα. Έχουν λεία επιφάνεια,παχύσαρκα τοιχώματα, ορθόκλαδη ποικιλία με γλυκιά γεύση και καρπό επιμήκη κωνικό, πεπλατυσμένο με λεία επιφάνεια. Το χρώμα του καρπού πρίν την ωρίμανση είναι πράσινο, με την ωρίμανση βαθύ κόκκινο γυαλιστερό.οι πιπεριές Φλωρίνης αποτελούν μια εύγευστη και ολιγοθερμιδική επιλογή, πλούσια σε βιταμίνες Ο, Α, Κ και Ε. (Εικόνα 15-17). Εικόνα 15- Ώριμος καρπός πιπεριάς Φλωρίνης Εικόνα 16-Καρπός επιμήκηςκωνικός τύπου Φλωρίνης Εικόνα 17-Καρποί σε πρώιμο και ώριμο στάδιο τύπου Φλωρίνης Σελίδα 19

21 οι τύπου φλάσκες σε διάφορα χρώματα (κόκκινο, κίτρινο, πορτοκαλί, ανοιχτό πράσινο κτλ) Πιπεριές Φλάσκες - ανοιχτό πράσινο χρώμα: Κατάλληλες τόσο για θερμοκηπιακή, όσο και για υπαίθρια καλλιέργεια. Είναι φυτά ζωηρά, ιδιαίτερα πρώιμα και πολύ παραγωγικά, με εξαιρετικούς πλάγιους βλαστούς ημιόρθιας. Έχουν καρπό τετράγωνο, τετράλοβο και ιδιαίτερη αντοχή στη ζέστη και το κρύο (Εικόνα 18). Πιπεριές Φλάσκες - πορτοκαλί χρώμα: Κατάλληλες τόσο για θερμοκηπιακή, όσο και για υπαίθρια καλλιέργεια. Είναι φυτά συμπαγή, μέτριας ζωηρότητας, μεσοόψιμης ωρίμανσης. Έχουν καρπό τετράγωνο, τετράλοβο με παχιά τοιχώματα και σκούρο πράσινο χρώμα. Τελικό χρώμα ωρίμανση, λαμπερό πορτοκαλί. Κατάλληλο για συγκομιδή και στο στάδιο της τελικής ωρίμανσης (Εικόνα 19). Πιπεριές Φλάσκες - κόκκινο χρώμα: Κατάλληλες τόσο για θερμοκηπιακή, όσο και για υπαίθρια καλλιέργεια. Έχουν καρπό τετράγωνο, τετράλοβο με παχιά τοιχώματα και σκούρο πράσινο χρώμα. Ομοιόμορφη παραγωγή. Τελικό χρώμα ωρίμανση, λαμπερό σκούρο κόκκινο. Κατάλληλο για συγκομιδή και στο στάδιο της τελικής ωρίμανσης (Εικόνα 20). Πιπεριές Φλάσκες - κίτρινο χρώμα: Κατάλληλες τόσο για θερμοκηπιακή, όσο και για υπαίθρια καλλιέργεια. Έχουν καρπό τετράγωνο, τετράλοβο, με παχιά τοιχώματα, πράσινο χρώμα, πολύ ομοιόμορφος. Είναι φυτό συμπαγές, μέτριας ζωηρότητας, μεσοπρώιμης ωρίμανσης, πολύ παραγωγικό. Ομοιόμορφη παραγωγή. Τελικό χρώμα ωρίμανση κίτρινο. Κατάλληλο για συγκομιδή και στο στάδιο της τελικής ωρίμανσης (Εικόνα 21). Σελίδα 20

22 Εικόνα 18-Πιπεριά τύπου Φλάσκα-ανοιχτό πράσινο χρώμα Εικόνα 20 -Πιπεριά τύπου Φλάσκα-καρπός βαθύ κόκκινο χρώμα (τελικό στάδιο ωρίμανσης) Εικόνα 19- Πιπεριά τύπου Φλάσκα-τελικό χρώμα ωρίμανσης- πορτοκαλί χρώμα Εικόνα 21- Πιπεριά τύπου Φλάσκα- κίτρινο χρώμα(τελικό στάδιο ωρίμανσης) Σελίδα 21

23 Αποστάσεις σποράς της πιπεριάς Η πιπεριά σπέρνεται σε παράλληλες γραμμές. Το κάθε φυτό πιπεριάς δεν καταλαμβάνει πολύ χώρο. Έχουμε δύο (2) αποστάσεις. Την απόσταση γραμμής από γραμμή και την απόσταση των φυτών επάνω στην γραμμή. Οι αποστάσεις γραμμής από γραμμή είναι 60 έως 90 εκ., ενώ η απόσταση ανάμεσα στα φυτά στην ίδια γραμμή είναι 30 έως 50εκ. (Εικόνα 22). Το βάθος σποράς των σπορείων θα πρέπει να ανέρχεται 0.50 έως 1.00εκ. Το σπορείο πρέπει να βρίσκεται σε ζεστό περιβάλλον με θερμοκρασία τουλάχιστον Όταν τα φυτάκια αποκτήσουν 5-6 πραγματικά φύλλα και φτάσουνε σε ύψος 15-20εκ., είναι έτοιμα για μεταφύτευση, ενώ στην περίπτωση που η σπορά γίνεται απευθείας στο έδαφος, θα πρέπει ο λάκκος να έχει διάμετρο 30εκ. και βάθος 20εκ. Κατά την μεταφύτευση θα πρέπει τα φυτά να στερούνται το νερό, ώστε να σκληραγωγηθούν και η καταπόνηση που θα επομισθούν να είναι η ελάχιστη δυνατή. Μετά την μεταφύτευση ακολουθεί καλό πότισμα για να μπορέσει το φυτό και πάλι να σχηματίσει γρήγορα πλούσιο ριζικό σύστημα. Σελίδα 22

24 Λίπανση Το χώμα πρέπει να είναι υγρό, χωρίς λιμνάζοντα νερά, πλούσιο σε ασβέστιο, άζωτο και φώσφορο. Γι αυτό θα πρέπει να εμπλουτίζεται το χώμα με λίπασμα. Η πιπεριά είναι ένα φυτό με ιδιαίτερα μεγάλες απαιτήσεις σε θρεπτικά συστατικά, δεδομένου ότι είναι λαχανικά που καλλιεργείται για τον καρπό του. Οι ανάγκες του φυτού θα πρέπει να καλύπτονται με επιφανειακή λίπανση. Έτσι πριν την εγκατάσταση της καλλιέργειας θα πρέπει να προηγηθεί χλωρή λίπανση για την προσθήκη των οργανικών αυτών ουσιών.για την άμεση ενσωμάτωση αυτών, απαιτείται η καλλιεργητική εργασία του σκαλίσματος, σε τακτά χρονικά διαστήματα. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί κομπόστ, κοπριά ή άλλα οργανικά λιπάσματα. (Εικόνα 2 3). Εικόνα 23- Βασική λίπανση πιπεριάς (Λιπαντική αγωγή) Σελίδα 23

25 Συνθήκες και καλλιεργητικές τεχνικές στο θερμοκήπιο Η πιπεριά είναι ένα φυτό θερμής εποχής και έχει ανάγκη από υψηλή θερμοκρασία. Η θερμοκρασία την ημέρα θα πρέπει να κυμαίνεται 22 0 ~ 24 0 και την νύχτα 18 Ό ~19 0. Το φυτό αντέχει σε σχετικά υψηλή θερμοκρασία έως 35 (3, ενώ ανω αυτής πρέπει να αποφεύγεται, γιατί προκαλείται ανθόρροια. Όταν η φύτευση γίνεται στο έδαφος, η θερμοκρασία του πρέπει και πάλι να κυμαίνεται μεταξύ 22 0 ~ 24 Ό για καλύτερες συνθήκες ανάπτυξης της βλάστησης. Είναι όμως εξαιρετικά ευαίσθητο στο ψύχος. Σε ορισμένες περιπτώσεις στο θερμοκήπιο εφαρμόζεται δίκτυο υπόγειας θέρμανσης ή εδαφοκάλυψης με διαφανές πλαστικό. Για την καλύτερη ανάπτυξη του φυτού, η υγρασία πρέπει να ανέρχεται στο 50%~70%, όσο δηλαδή και του σπορείου. Η σχετική υγρασία δεν πρέπει να πέφτει κάτω από το 65%, γιατί το πολύ ξηρό περιβάλλον προκαλεί αποβολή των ανθέων και υποβάθμιση της ποιότητας του καρπού (Μαυρογιανόπουλος, 2005, 2007). Η αρχική βλάστηση είναι σημαντικός παράγοντας. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να αφαιρείται ο πρώτος ανθοφόρος οφθαλμός ή και οι δύο ανθοφόροι οφθαλμοί, ώστε να μην επιβαρύνει τα φυτά η ανάπτυξη του καρπού, πριν αυτά αναπτυχθούνε αρκετά, ώστε να εξασφαλίζεται μία καλή παραγωγή. Γενικά θα πρέπει να αποφεύγεται η καρπόδεση στα πρώτα σαράντα (40) εκατοστά του ύψους του φυτού. Η αφαίρεση του άνθους πραγματοποιείται με το χέρι. Μία άλλη εναλλακτική μέθοδος για να εμποδιστεί η ανάπτυξη του καρπών στα πρώτα στάδια των φυτών, είναι η άνοδος της θερμοκρασίας την νύχτα και η θερμοκρασία την ημέρα να διατηρείται στα ίδια επίπεδα. Έτσι επιτυγχάνεται το άνοιγμα των ανθέων πριν καλοσχηματιστούν και απορρίπτονται χωρίς να καρποδέσουν. Η πιπεριά είναι ένα πολύ ευπαθές φυτό, τόσο στο ξηρό έδαφος, όσο και στο πολύ υγρό. Γι αυτό το λόγο το πότισμα, πρέπει να γίνεται συχνά, με μικρές ποσότητες την πρώτη περίοδο, μετά το μεταφύτευμα και να εφαρμόζονται μεγαλύτερες ποσότητες, καθώς αυξάνει η φυτομάζα. Η ποιότητα του νερού είναι ένας εξίσου σημαντικός παράγοντας για την επιτυχία της καλλιέργειας, όπως και το νερό που χρησιμοποιείται για τον ψεκασμό θα πρέπει να είναι καλής ποιότητας, γιατί η παρουσία μεγάλης ποσότητας ιόντων Νατρίου (Να+) και χλωρίου (ΟΓ) μπορεί να προκαλέσει εγκαύματα στα φύλλα. Τα κύρια χαρακτηριστικά που πρέπει να έχουν οι διάφορες θερμοκηπιακώς καλλιεργούμενες ποικιλίες πιπεριάς είναι: Σελίδα 24

26 μεγάλη απόδοση σε μικρό χρονικό διάστημα -$η καλλιέργεια τους να είναι στην κατάλληλη περίοδο (πρώιμη) ->να υπάρχει ανθεκτικότητα στις ασθένειες από τις οποίες πρόκειται να προσβληθούν -ϊτα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους (χρώμα, σχήμα, μέγεθος, καυστικότητα) να είναι τα επιθυμητά (καρποί αρεστοί), ώστε να υπάρχει υψηλή ζήτηση (Ολυμπίου, 2011). Ο πολλαπλασιασμός των πιπεριών στα θερμοκήπια γίνεται με όμοιο τρόπο με την υπαίθρια καλλιέργεια. Ήτοι πραγματοποιείται η σπορά του σπόρου σε δίσκους σποράς. Οι σπόροι μπορούν να διασκορπιστούν είτε σε κιβώτια σποράς, όπου αφού βλαστήσουν μεταφυτεύονται σε ατομικά γλαστράκια στο στάδιο της πλήρους ανάπτυξης των κοτυλιδόνων,είτε απευθείας σε ατομικά γλαστράκια και στην συνέχεια στην μόνιμη τους θέση, στο θερμοκήπιο, ενώ υπόστρωμα για την σπορά της πρέπει να είναι καλά απολυμασμένο, ελαφριάς σύστασης, να στραγγίζει καλά και να περιέχει όλα τα απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία. Κατά το νεαρό της ηλικίας της, εξαιτίας του λεπτού ινώδους ριζικού συστήματος, δεν πρέπει να αφήνεται να στεγνώσει εντελώς, γιατί η ρίζα θα υποστεί σοβαρή βλάβη και η εγκατάσταση του φυτού στο έδαφος του θερμοκηπίου θα είναι προβληματική. Το νερό θα πρέπει να χορηγείται σε μικρές δόσεις, ανάλογα με τις συνθήκες του σπορίου. Αν το υπόστρωμα είναι φτωχό σε θρεπτικά στοιχεία, εφαρμόζεται η υγρή λίπανση, από το πρώτο στάδιο, εάν όχι, τότε εφαρμόζεται στις επόμενες εβδομάδες σε κάθε πότισμα, ώστε να δημιουργηθεί ένα κατάλληλο θρεπτικό καθεστώς, που απαιτείται για την ανάπτυξη της. Η μεταφύτευση στο θερμοκήπιο και στον χώρο όπου θα αναπτυχθούνε, γίνεται όταν τα φυτά αποκτήσουν 2~3 πραγματικά φύλλα και το ριζικό σύστημα των νεαρών φυτών έχει καταλάβει όλον τον όγκο του υποστώματος στο γλαστάκι. Το έδαφος απαιτείται να είναι αρκετά ψιλοχωματισμένο και ελαφρά συμπιεσμένο στη επιφάνεια και ακολουθεί πότισμα για καλύτερη επαφή και ανάπτυξη των ριζών τους στο έδαφος του θερμοκηπίου (Κανάκης, 2004). Σελίδα 25

27 Εποχή Σποράς-Διάρκεια καλλιέργειας Στις πρώιμες υπαίθριες καλλιέργειες η σπορά γίνετα σε θερμά σπορεία μέσα στον χειμώνα, Ιανουάριο και μέσα στις αρχές της Άνοιξης γίνεται η μεταφύτευση, ενώ στις όψιμες καλλιέργειες η σπορά γίνεται στην ύπαιθρο σε ψυχρά σπορεία τους μήνες Μάρτιο -Απρίλιο. Η διάρκεια της καλλιέργειας επηρεάζεται από την χρησιμοποιούμενη καλλιεργητική τεχνική (κλάδεμα, υποστύλωση) και με τις επικρατούσες κλιματικές συνθήκες (Ανδριτσόπουλος & Πορέβης, 2011). Σελίδα 26

28 Υποστύλωση - Κλάδεμα της πιπεριάς Η πιπεριά έχει επιπόλαιο ριζικό σύστημα και είναι ευαίσθητη στους δυνατούς ανέμους. Κατά την ανάπτυξη αυτών απαιτείται η υποστήλωση και το κλάδεμα, είτε με στερέωση των βλαστών με κατακόρυφους σπάγκους, είτε με τη στερέωση των φυτών με οριζόντια δίκτυα, στύλους ή άλλα υλικά. Είναι απαραίτητη καλλιεργητική φροντίδα, καθώς βελτιώνει τις συνθήκες ανάπτυξης του φυτού και των καρπών της (καλύτερος αερισμός και φωτισμός του καρπού), μειώνει τις συνθήκες ανάπτυξης ασθενειών και βοηθά στον καλύτερο εντοπισμό και συλλογή των καρπών της. Ο στύλος μπορεί να είναι ξύλινος ή πλαστικός. Θα πρέπει να αποφεύγεται η χρήση μεταλλικών στύλων (εκτός και αν είναι καλυμμένοι με ουδέτερο υλικό), γιατί θερμαίνονται πολύ από τον ήλιο και το φυτό θέλει να τους αποφύγει. Εισέρχεται ο στύλος στο έδαφος πριν την σπορά ή την μεταφύτευση των φυτών,για την αποφυγή τραυματισμού του ριζικού σύστημα του φυτού κατά την τοποθέτηση αυτού. Καθώς το φυτό αναπτύσσεται θα πρέπει να κόβονται οι πλάγιοι βλαστοί που αναπτύσσονται, ώστε να ενθαρρύνεται η προς τα επάνω ανάπτυξη με το δέσιμο κατά διαστήματα του μίσχου του φυτού, στο στύλο. Εικόνα 24-Υποστύλωση βλαστών πιπεριάς με στύλους (ξύλινους) Για την υποστύλωση της πιπεριάς, αντί για στύλους μπορεί να εφαρμοστεί ένα σύστημα από οριζόντια σύρματα και κατακόρυφους σπάγκους. Τα οριζόντια σύρματα τοποθετούνται σε ύψος 1.80μ έως 2.00μ, πάνω από τη Σελίδα 27

29 γραμμή φύτεψης των πιπεριών. Από το σύρμα και πάνω από κάθε φυτό, ξεκινούν κατακόρυφοι σπάγκοι οι οποίοι καταλήγουν στο χώμα. Το άκρο του σπάγκου καταλήγει στο χώμακαι στερεώνεται σε ένα πασσαλάκι τοποθετημένο δίπλα στο φυτό ή δένεται στο κάτω μέρος του κορμού του φυτού με τρόπο που δε σφίγγει το κορμό. Εννοείται ότι στις άκρες και ενδιάμεσα του συστήματος, θα υπάρχουν στύλοι που στηρίζουν το όλο σύστημα. Εικόνα 25-Υποστύλωση πιπεριάς (στερέωση βλαστών με οριζόντια σύρματα και κατακόρυφους σπόγγους) Εικόνα 26-Υποστύλωση των φυτών με κατάκόρυφους σπόγγους και οριζόντια σύρματα Τέλος η υποστύλωση πραγματοποιείται με την τοποθέτηση ενός κυλίνδρου από πλέγμα περίφραξης με μεγάλα μάτια, γύρω από το μέρος που αναπτύσσεται η πιπεριά. Οι βλαστοί της περνούν μέσα από τα ανοίγματα του πλέγματος και στηρίζονται. Ο τρόπος αυτός στήριξης παρουσιάζει όμως και μειονεκτήματα. Είναι πιθανό να μην είναι δυνατή η συγκομιδή των καρπών που μεγαλώνουν μέσα στο κλουβί. Δεν είναι δυνατή η πρόσβαση στα μέρη του φυτού που είναι μέσα στο κλουβί. Τα τμήματα του φυτού που μεγαλώνουν μέσα στο κλουβί είναι επιρρεπή στις μυκητιακές μολύνσεις, λόγω του κακού αερισμού και της έλλειψης φωτός. Σελίδα 28

30 Εικόνα 27 -Υποστύλωση φυτών με πλέγμα περίφραξης και στύλο Το κλάδεμα σχετίζεται άμεσα με τον τύπο της καλλιέργειας (υπαίθρια ή θερμοκηπιακή) και το σύστημα της υποστύλωσης του φυτού. Στις υπαίθριες καλλιέργειες δεν εφαρμόζεται κάποιο κλάδεμα, κάτι που δεν ισχύει στην θερμοκηπιακή. Όταν η υποστύλωση γίνεται με κατακόρυφους σπάγκους, τότε στο φυτό εφαρμόζεται το κλάδεμα, ενώ όταν η υποστύπωση πραγματοποιείται με δίκτυα δεν είναι απαραίτητο το κλάδεμα. Σελίδα 29

31 Συγκομιδή Η συγκομιδή της γίνεται στο στάδιο του ώριμου πράσινου (σκούρο γυαλιστερό χρώμα). Ο καρπός έχει το μέγιστο μέγεθος και διατηρείται περισσότερο χρόνο μετά την συγκομιδή. Ο καρπός κόβεται με το χέρι ή με μαχαίρι και μαζί κόβεται και ένα μέρος του μίσχου του, με αποτέλεσμα το προϊόν να αντέχει μεγαλύτερο διάστημα, επειδή ο μίσχος είναι σκληρός και δεν χάνεται εύκολα η υγρασία από την τομή. Η συγκομιδή αρχίζει 2-3 μήνες μετά την μεταφύτευση και επαναλαμβάνεται ημέρες, όταν οι θερμοκρασίες είναι χαμηλές, ενώ 1-2 φορές την εβδομάδα όταν οι θερμοκρασίες είναι υψηλές. Η συγκομιδή στο θερμοκήπιο ξεκινά τον Νοέμβριο και τελειώνει τον Ιούνιο. Οι αποδόσεις αυτών επηρεάζονται από διάφορους παράγοντες και κυρίως από τις συνθήκες της καλλιέργειας και την ποικιλία. Η μέση απόδοση στην Ελλάδα από καλλιέργειες γλυκιάς πιπεριάς κυμαίνεται 5~8 τόνους ανά στρέμμα (Ciro, χχ; Δημητράκης, 1998). Σελίδα 30

32 Ευεργετικές Ιδιότητες Οι ευεργετικές- θεραπευτικές ιδιότητες από την ευρεία χρήση της πιπεριάς στον ανθρώπινο οργανισμό είναι πάμπολλες, μιας και είναι ένα από τα πιο διαδεδομένο δημοφιλή λαχανοκομικά φυτά και αντιπροσωπεύουν μια ολόκληρη οικογένεια των ΞοΙβηθοβθΙ. Καλλιεργείται σε όλο τον κόσμο για τους καρπούς της, οι οποίοι έχουν διπλή χρήση, αφού εκτός από νωποί χρησιμοποιούνται και στην βιομηχανία, όπου με κατάλληλες διεργασίες μετατρέπονται σε πληθώρα προϊόντων που έχουν ευρεία χρήση και κατανάλωση (κονσερβοποίηση, τουρσί, κατάψυξη κα). Η πιπεριά θεωρείται σήμερα πολύ σημαντικό λαχανικά στην διατροφή του ανθρώπου. Σύμφωνα με διάφορες ιατρικές μελέτες, η πιπεριά είναι η κυριότερη πηγή βιταμίνης Ο ανάμεσα στα λαχανικά και κυρίως η κόκκινη πιπεριά, με τετραπλάσια ποσότητα βιταμίνης σε σχέση με τα πορτοκάλια. Χρησιμοποιείται για την θεραπεία διαφόρων ασθενειών, αφού η καψαϊκίνη, ουσία που καθιστά τις πιπεριές καυτερές, βρίσκεται και στον ανθρώπινο οργανισμό στις περιοχές του πόνου. Οι διάφοροι τύποι πιπεριών πέραν των έντονων ορεκτικών ιδιοτήτων τους, της πλούσιας περιεκτικότητας τους σε βιταμίνες και ιχνοστοιχεία,θεωρούνται και ως φυσικά αναλγητικά. Χρησιμοποιούνται αρχικά ως τοπική αλοιφή για μετριασμό του πόνου στους μυώνες που συνδέονται με την αρθρίτιδα, τους πόνους στην πλάτη, και τις εξαρθρώσεις. Ευρύτατα είναι διαδεδομένη η χρήση των διαφόρων «θερμαντικών» εμπλάστρων καψαϊκίνης. Η καψαϊκίνη χρησιμοποιείται σε διάφορες κλινικές μελέτες θεραπείας του καρκίνου του προστάτη και του παχέος εντέρου. Τα αποτελέσματα είναι θετικά, αλλά ακόμη δεν έχουν καταλήξει στην δημιουργία - παρασκευή αντικαρκινικών φαρμάκων. Πειράματα στον χώρο της υγείας απέδειξαν ότι κυρίως οι καυτερές πιπεριές βοηθούν στην ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης, της χοληστερίνης, στην αποφυγή της αρτηριοσκλήρυνσης και σταματούν την αιμορραγία. Βελτιώνουν την κυκλοφορία του αίματος σε όλο το σώμα. Η μεγάλη περιεκτικότητα της καυτερής πιπεριάς σε βιταμίνη Ο και Α αναζωογονεί τον οργανισμό, περιορίζει την πείνα και δυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα.επίσης διευκολύνει την πέψη και βοηθά στην ισορροπία του μεταβολισμού, στην απώλεια βάρους και δημιουργεί αίσθημα κορεσμού. Περιέχουν πολύ σημαντικές αντιοξειδωτικές και αντιβακτηριδιακές ιδιότητες, γεγονός που βοηθά στην καλή υγεία του γαστρεντερικού συστήματος.είναι εξαιρετική πηγή σιδήρου, Σελίδα 31

33 μαγνησίου, μαγγανίου και άλλων στοιχείων τα οποία είναι ημερησίως απαραίτητα.έχουν αντιφλεγμονώδη και αντιθρομβωτική δράση. Λειτουργεί και ως ένα φυσικό αναλγητικό. Ανακουφίζει το αναπνευστικό σύστημα μειώνοντας την έκκριση της βλέννας (καταπολέμηση του κρυολογήματος), βοηθά στην καταπολέμηση του άσθματος, της βρογχίτιδας, ακόμη και στον καταρράκτη των ματιών. Πρόκειται για ένα ισχυρό διεγερτικό για ολόκληρο το σώμα, ιδρωταγωγός και αντιβακτηριακός. Βοηθά στην θεραπεία του λαιμού και ανακουφίζει ακόμη και από τον δυνατό πόνο του έρπητα ζωστήρος και της ημικρανίας. Ως ένα λαχανικά, δεν θα μπορούσε να μην κρατά το δέρμα υγειές. Είναι πολύ πλούσιο σε πρωτεΐνες και ενισχύει την δημιουργία των μυών.τέλος σήμερα χρησιμοποιείται και ως αντικαταθλιπτικό. Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι η πιπεριά ανεξαρτήτως ποικιλίας -είδους, αποτελεί αληθινό θησαυρό χρήσιμων υγιεινών συστατικών και οι θεραπευτικές της ιδιότητες στη λαϊκή και παραδοσιακή ιατρική δεν αμφισβητήθηκαν ποτέ (Luning, Vries, Yuksei, Ebberhorst- Seller, Wichers & Roozen, 1994). Σελίδα 32

34 Εντομολογικές Προσβολές Η καλλιέργεια της πιπεριάς αντιμετωπίζει σημαντικά προβλήματα προσβολών, που οφείλονται κυρίως σε παθογόνους μικροοργανισμούς, οργανισμούς (έντομα) του εδάφους, την ξηρασία, ιώσεις, βακτήρια κ.α. (Δημητριάδης, 1993; Ηλιόπουλος, 2004) Οι σημαντικότερες εντομολογικές προσβολές της πιπεριάς (συμπτώματα και τρόποι αντιμετώπισης τους), είναι (Παναγόπουλος, 2000): V Αφίδες V Αγροτίδες V Τετράνυχος V Αλευρώδης V Θρίπες V Λιριόμυζα V Έντομα Εδάφους V Νηματώδες V Βρωμούσες Σελίδα 33

35 Αφίδες Η αφίδα ή μελίγκρα ή ψείρα είναι μυζητικά έντομα και προσλαμβάνουν το φυτό της πιπεριάς. Πρόκειται για έντομα τα οποία είναι πολύ δραστήρια και προκαλούν τάχιστα τεράστια καταστροφή. Είναι αρθρόποδα μικρών διαστάσεων, έντομα πτερυγωτά τα οποία κατατάσσονται στην οικογένεια των Αφιδίδων, η οποία ανήκει στην υποδιαίρεση των Στερνορύγχων της τάξεως των Ημιπτέρων. Είναι φυτοφάγα και ανάλογα με την φυλή τους διαθέτουν και διάφορους χρωματισμούς. Κατά την καλλιέργεια της πιπεριάς στα θερμοκήπια, αυτά πολλαπλασιάζονται παρθενογενειών και γεννούν ζωντανά μικρά. Τα νεαρά φυτώρια της πιπεριάς καταστρέφονται ολοκληρωτικά από τις ραφίδες. Σε εξωτερικούς χώρους (υπαίθρια καλλιέργεια πιπεριάς), οι ραφίδες κάνουν αισθητή την παρουσία τους μήνες Μάρτιο-Οκτώβριο, ενώ όταν η καλλιέργεια αυτής γίνεται στα θερμοκήπια όλο τον χρόνο. Η παρουσία - ύπαρξη αυτών στην πιπεριά δημιουργεί - προκαλεί δύο προβλήματα. Αρχικά προσβάλλει τη νεαρή βλάστηση της (φύλλα, βλαστοί), όπου ρουφάνε τον χυμό, προκαλώντας έτσι συστροφή των βλαστών και των φύλλων και στίγματα στην πάνω επιφάνεια, ενώ παράλληλα εκκρίνουν μία κολλώδη ουσία σαν μέλι, πάνω στην οποία και αναπτύσσεται ένας άλλος μύκητας, η καπνιά. Για να καταφέρει όμως η μελίγκρα να πάρει τον χυμό από τον βλαστό της πιπεριάς, εισάγει μια χημική ουσία που καταστρέφει το φυτικό υλικό και έτσι μπορεί να ξεράνει ή και να εξασθενήσει όλο το φυτό της πιπεριάς ή μέρος του. Η βιολογική αντιμετώπιση και η αποφυγή-προφύλαξη από τα φυτοφάρμακα, που είναι πάντα η τελευταία λύση (Σαββίδου, χχ), συνίσταται στην δημιουργία κάποιων συσκευασμένων τα οποία αφενός μεν έχουνε σαν κύριο στόχο τους την αντιμετώπιση των εφόδων και αφετέρου επιβάλλουν σεβασμό στη φύση και προστασία στο περιβάλλον. Ήτοι οι πιο διαδεδομένες βιολογικές μέθοδοι είναι: Σαπουνόνερο ή οινόπνευμα με σαπούνι. Πραγματοποιείται μία καλή ανάδευση αυτών και ακολουθεί ο ψεκασμός στα φύλλα της πιπεριάς. Δρα προληπτικά, αλλά και κατασταλτικά και προστατεύει το φυτώριο της πιπεριάς και από άλλους μικροοργανισμούς.τέλος με την μέθοδο αυτή η πιπεριά δείχνει ακόμη πιο «ζωντανή» και όμορφη, αφού γυαλίζει το φύλλωμα της. Σελίδα 34

36 Τσουκνιδόζουμο Είναι μία ακόμη βιολογική μέθοδος στην καταπολέμηση της μελίγκρας από το φύλλωμα της πιπεριάς και ο οποίος είναι εξίσου αποτελεσματικός. Πασχαλίτσες Οι γνωστές σε όλους μας πασχαλίτσες είναι οι πιο φανατικοί κυνηγοί των αφίδων, αφού αποτελούν την κύρια πηγή τροφής τους. Ήτοι κατά την θερμοκηπιακή καλλιέργεια της πιπεριάς η τροφοδοσία των θερμοκηπίων με αυτές είναι ένα καλό προληπτικό μέτρο για την μείωση του φαινομένου. Τέλος ως προληπτικά μέτρα αναφέρονται η χρησιμοποίηση υγιών φυταρίων κατά την μεταφύτευση, η χρήση κίτρινων κολλητικών παγίδων, η αφαίρεση των προσβεβλημένων βλαστών κ.α Η παρουσία των αφίδων πάνω στο φύλλωμα της πιπεριάς, είναι ένας προάγγελος και για την ύπαρξη μυρμηγκιών, μιας και μυρμήγκια με αφίδες είναι αυτοκόλλητοι.τα μυρμήγκια συντελούν στο να παίρνουν τις αφίδες και να τις μεταφέρουν από το ένα φυτό στο άλλο για να βρούνε τροφή, καθώς πολλές είναι άπτερες και αργές και τα μυρμήγκια ανταμείβονται με πλούσιο φαγητό που δεν είναι άλλο από το μελιτώδη έκκριμά τους (Τσαπικούνης, 1995). Εικόνα 28-Πράσινη αφίδα Εικόνα 29 -Αρθρόττοδο,τττερυγωτό-αφίδα Σελίδα 35

37 Εικόνα 32-Προσβολή του φυτού της ττιττεριάς Εικόνα 33-Παρουσία αφίδων από την ύπαρξη των αφίδων Σελίδα 36

38 Αγροτίδες Η αγροτίδα ή καραφατμέ ή κοφτοσκούληκας συναντάται στην καλλιέργεια της πιπεριάς. Οι προνύμφες (κάμπιες) κόβουν τα νεαρά φυτώρια της πιπεριάς στο «λαιμό», συνήθως πάνω από το έδαφος. Τα φύλλα τους στην αρχή παρουσιάζουν δυσδιάκριτα φαγώματα τα οποία στην συνέχεια εξελίσσονται σε τρύπες, σχισίματα ή περιφερειακά φαγώματα. Οι μεγαλύτερες ηλικίας προνύμφες είναι περισσότερο αδηφάγες και τρώνε ολοκληρωτικά τις ρίζες της πιπεριάς. Αυτές έχουν γκρίζο χρώμα, είναι άτριχες και κυλινδρικές. Η κεφαλή τους είναι καστανή και φέρουν τρία ζεύγη ποδιών στο θώρακα και πέντε ζεύγη κοιλιακών ψευδοπόδων. Ακόμη φέρουν τρεις σκούρες επιμήκεις ραβδώσεις. Όταν νοιώσουν κάποιο άγγιγμα κουλουριάζονται αμέσως με την κεφαλή στο κέντρο. Έχει περισσότερες από τρεις γενεές το χρόνο. Η δράση τους ευνοείται με ξηρές και ζεστές καιρικές συνθήκες και είναι ευαίσθητα στην υπερβολική εδαφική υγρασία. Ο υγρός καιρός και η υπερβολική άρδευση των φυτών της πιπεριάς, μπορεί να προκαλέσει τον πνιγμό των αγροτίδων. Ακολουθούν τα νυχτερινά ήθη, ήτοι τρέφονται κατά την διάρκεια της νύχτας, ενώ την ημέρα κρύβονται στο έδαφος στην βάση των φυτών της πιπεριάς. Για την αντιμετώπιση και την εξαφάνιση συνιστάται αρχικώς το βαθύ όργωμα, πριν τη καλλιέργεια των φυτών της πιπεριάς, ή πριν την μεταφύτευση στο θερμοκήπιο, ενώ μια άλλη μέθοδος για την απομάκρυνση αυτών είναι η χρήση εμπορικών δολωμάτων τα οποία τοποθετούνται πάντα μετά το σούρουπο, ώστε να παραμένουν υγρά και να διατηρήσουν περισσότερο την ελκυστική τους δράση. Εικόνα 34- Μορφή Αγροτίδας Εικόνα 35-Κουλούργιασμα κοφτοσκού- Εικόνα 36- Αγροτίδες επάνω σε ληκα φύλλωμα πιπεριάς Σελίδα 37

39 Κοινός Τετράνυγος Ανήκει στην οικογένεια «Ακάρεα». Είναι ένα πολυφάγο έντομο, το οποίο προσβάλλει το φύλλωμα της πιπεριάς. Διαχειμάζει σαν ακμαίο θηλυκό, κυρίως στο έδαφος. Η διάρκεια του βιολογικού του κύκλου και η γονιμότητα του θηλυκού εξαρτώνται από τις περιβαλλοντικές συνθήκες (θερμοκρασία και υγρασία) και από την κατάσταση του φυτού της πιπεριάς.οι χαμηλές θερμοκρασίες, η υψηλή υγρασία και οι ισχυρές βροχές ελαττώνουν την γονιμότητα του και πολλές φορές επιφέρουν ακόμη και τον θάνατο. Έτσι με το πολύ καλά αναπτυγμένο ρύγχος τους απομυζά τους χυμούς από τους φυτικούς ιστούς, προκαλώντας μείωση της φωτοσυνθετικής επιφάνειας και της διαπνοής του φυτού της πιπεριάς. Στην άνω επιφάνεια του φυλλώματος της πιπεριάς παρουσιάζεται χλώρωση κατά κηλίδες, ενώ στην κάτω επιφάνεια διακρίνονται οι θέσεις διατροφής των αποικιών τους (ασημόχρωμα) και με την χρήση μεγεθυντικού φακού, οι Τετράνυχοι. Σημάδι της προσβολής της είναι οι μεταξένιοι αραχνοειδείς ιστοί. Σε έντονη προσβολή τα φύλλα της πιπεριάς καρουλιάζουν, ξηραίνονται και πέφτουν. Η μείωση που προκαλεί στην παραγωγή της, είναι σημαντική. Ευνοούνται από το ξηρό και ζεστό κλίμα. Έχουν πολύ μικρό μέγεθος, σχήμα ωοειδές και χρώμα που ποικίλλει από ανοιχτοκίτρινο έως πρασινοκίτρινο. Πλευρικά φέρνει μία σκούρα κηλίδα και τέσσερα ζεύγη ποδιών, ενώ η προνύμφη έχει τρία. Η αντιμετώπιση τους θεωρείται πάρα πολύ δύσκολη, στην περίπτωση που προσβάλλεται το φυτό της πιπεριάς. Οι πιο σοβαρές ζημίες παρατηρούνται στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες αυτής, όπου και η αντιμετώπιση τους είναι και εξαιρετικά δύσκολη και δαπανηρή. Η πιο συνήθης μέθοδος αντιμετώπισης που εφαρμόζεται από τους γεωργούς σήμερα στα θερμοκήπια, είναι η χρήση ωφέλιμων οργανισμών (φυσικοί εχθροί, μικροοργανισμοί κ.α), μέθοδος η οποία είναι κυρίως διαδεδομένη στο εξωτερικό, καθώς και η χρήση χημικών παρασκευασμάτων (εντομοκτόνα), η οποία θα πρέπει και να αποφεύγεται. Η συχνή και αλόγιστη χρήση των φυτοπροστατευτικών ουσιών, οδηγεί σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα στην ανάπτυξη της ανταγωνιστικότητας. Σελίδα 38

40 Οι πιο συνηθισμένοι βιολογικοί τρόποι αντιμετώπισης τους είναι: - ο ψεκασμός των φύλλων της πιπεριάς με νερό, αρκετά συχνά, νωρίς το πρωί ή αργά το απόγευμα και σε καμία περίπτωση κατά την διάρκεια της ημέρας, κατά την οποία το φυτό δέχεται ηλιακές ακτίνες, καθώς υπάρχει κίνδυνος εγκαυμάτων. - Ο ψεκασμός με σαπουνόνερο, σκόρδο, κ.α Εικόνα 37 -Όψη κοινού Τετράνυχου (Ακάρεο) Εικόνα 38 - Τετράνυχοι επάνω σε φύλλωμα πιπεριάς Εικόνα 39- Ακάρεο(κοινός τετράνυχος) Σελίδα 39

41 Αλευρώδης: Κατά την καλλιέργεια της πιπεριάς ενδέχεται να έχουμε την προσβολή του φυτού από τον εχθρό αλευρώδης, ο οποίος προσβάλλει κυρίως το φύλλωμα. Η απομύζηση των φυτικών χυμών, κάνει το φύλλωμα εύθραυστο και υποβαθμίζει την ποιότητα τους. Το έντομο εκκρίνει κολλώδη ουσίες, τα ζάχαρα-(μελίτωμα), λερώνοντας τα.το ακμαίο μοιάζει με λευκή μύγα και είναι ένας από τους πιο σπουδαίους εχθρούς. Τα φύλλα κολλούν γίνονται ευαίσθητα στην ανάπτυξη των μυκήτων. Ο αλευρώδης αποτελεί μεγάλο κίνδυνο, γιατί μεταφέρει ιούς. Περνά έξι στάδια γονιμότητας: αυγό (πρώτο, δεύτερο, τρίτο) τέταρτο νυμφικό στάδιο τέλειο έντομο, το οποίο πετάει και μπορεί να βρεθεί τις κορυφές του φυτού της πιπεριάς και στην κάτω επιφάνεια των φύλλων. Όταν κουνήσουμε την πιπεριά, τα έντομα πετούν σαν σύννεφο και επιστρέφουν λίγο αργότερα. Τις νύμφες τις συναντούμε στα χαμηλότερα σημεία. Και τα δύο στάδια, τέλειο έντομο και νύμφες απομυζούν τροφή από τα φυτά. Οι νύμφες εκκρίνουν μελίτωμα, ενώ διατρέφονται. Τα φύλλα τους κολλάνε και η ανάπτυξη της καθυστερεί. Οι καρποί λερώνονται και υποβαθμίζεται η αξία τους. Για την βιολογική αντιμετώπιση αυτών χρησιμοποιούνται ορισμένοι φυσικοί εχθροί, οι πασχαλίτσες, το αρπακτικό ημίπτερο και οι παρασιτικές σφήκες. Στις περιπτώσεις που έχουμε την θερμοκηπιακή καλλιέργεια της πιπεριάς, η αντιμετώπιση αυτών θα πρέπει να γίνει στο στάδιο που ξεκινά και αναπτύσσεται, με την τήρηση κανόνων καθαριότητας και την χρήση κατάλληλου εντομολογικού δικτύου. Η χημική αντιμετώπιση τώρα των αλευρωδών είναι πολύ δύσκολη, αφού θα πρέπει να στηρίζεται σε συνδυασμούς εντομοκτόνων με διαφορετικές δραστικές ουσίες. Σελίδα 40

42 Σελίδα 41

43 Θρίπες: Οι Θρίπες μολύνουν τις καλλιέργειες της πιπεριάς. Εξαιτίας της μεγάλης μόλυνσης που προκαλεί και τις δυνατότητες πολλαπλασιασμού τους με την εύκολη μετάδοση, ο ιός προκαλείται από το σημαντικότερο έντομο των περιοχών,όπου παράγεται η πιπεριά. Τα εξελικτικά στάδια τους είναι τα εξής: αυγό κάμπια I κάμπια II προνύμφη νύμφη ενήλικο Στην αρχή το αυγό είναι υαλώδης και στην άνθιση υπόλευκο. Τότε καθίστανται ορατοί. Μπορούν και προκαλούν άμεσες ζημιές και είναι ολέθριες για τα φυτά της πιπεριάς. Είναι πολύ μικρά έντομα. Το ενήλικο βρίσκεται στα άνθη και στα φύλλα της και εναποθέτει εκεί τα αυγά του. Στο φύλλωμά τους τα σημεία εναπόθεσης των αυγών τους εύκολα μπορούν να αναγνωριστούν σαν παραμορφώσεις με την μορφή κρεατοελιάς. Οι θρίπες προκαλούν ζημιά στο φυτό με το να τρυπούν και να απομυζούν τα κύτταρα της φυλλικής κυρίως επιφάνειας. Σε υψηλές συχνότητες προσβολών παρουσιάζεται ζημιά ακόμη και στους καρπούς αυτών με αποτέλεσμα να δημιουργούνται παραμορφώσεις. Στις πιπεριές οι θρίπες έρπονται ανάμεσα στον κάλυκα και στον καρπό και τυπικό σύμπτωμα της προσβολής από θρίπες είναι ο ασημί χρωματισμός των φύλλων (αργυροφυλλιά), λόγω της παρουσίας αέρα στα κύτταρα που έχουν αδειάσει από τον κυτταρικό χυμό. Στα φύλλα της πιπεριάς παρατηρούνται χλωρωτικές και ανοιχτοκάστανες ή κοκκινωπές κηλίδες, σχηματισμός μικρών κηλίδων και παραμόρφωση τους. Οι έμμεσες ζημίες που προκαλεί η προσβολή της πιπεριάς από Θρίπες, στη λύση της συνέχειας των φυτικών ιστών, που διευκολύνει την εγκατάσταση παθογόνων μυκήτων, βακτηρίων, ιών κ.α. Για την αντιμετώπιση αυτών χρησιμοποιούνται διάφορα αυτοκόλλητα μπλε χρώματος (παγίδες), οι οποίες αναρτώνται πάνω από τις γραμμές των φυτών της πιπεριάς και βοηθούν στον έλεγχο των προσβολών. Επίσης η εδαφοκάλυψη των καλλιεργειών είναι ένας άμεσος τρόπος παρεμπόδισης του θρίπα, να διαχειμάζει και Σελίδα 42

44 να εκκολαφθεί. Τέλος το αρπακτικό ακάρι, ψάχνει δραστικά την τροφή του και στα φυτώρια της πιπεριάς. Αυτό μπορεί να τοποθετηθεί προληπτικά πριν την εμφάνιση των Θριπών και να βρίσκονται σε όλη τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου, τους ελέγχουν, γιατί υπάρχει κίνδυνος ανάπτυξης και στην καλλιέργεια της πιπεριάς. Αυτά δεν διαχειμάζουν σε περίοδο με μικρό μήκος ημέρας και έτσι μπορούν να εισαχθούν και στο θερμοκήπιο, όπου η καλλιέργεια της πιπεριάς λαμβάνει χώρα κατά τη διάρκεια του χειμώνα (Τσαπικούνης, 2002). Η καθαριότητα εντός του θερμοκηπίου είναι ένας προληπτικός τρόπος αντιμετώπισης, όπως και η κάλυψη του εδάφους του θερμοκηπίου με πλαστικό φύλλο για περιορισμό της εξόδου των νυμφών από το έδαφος και την προσβολή του φυτού της πιπεριάς, καθώς και η απολύμανση του εδάφους κατά την θερμοκηπιακή καλλιέργεια με ατμό με καταστροφή των υπολειμμάτων από προηγούμενες καλλιέργειες και την καταστροφή των ζιζανίων (Τζάμος, 2012). Εικόνα 43-Θρίπες επάνω σε φύλλωμα Εικόνα 44 - Θρίπες (αρπακτικό ακάρι) Εικόνα 45-Διάφοροι τύποι θριπών Εικόνα 46 -Όψη από τους Θρίπες Σελίδα 43

45 Λιοιόυυζα: Πρόκειται για πολύ μικρές μύγες (μήκους 2 χλστ.). Οι διαχειμάζουσες (το χειμώνα) μορφές είναι η νύμφες στο έδαφος και στην συνέχεια ανεβαίνουν στα ώριμα παλιά φύλλα που είναι κοντά στο έδαφος. Η νύμφωση των επόμενων γενεών γίνεται στα φύλλα. Το χαρακτηριστικό της προσβολής είναι οι οφιοειδής στοές, πάνω στα φύλλα της πιπεριάς, τα οποία πέφτουν λόγω της μειωμένης φωτοσυνθετικής τους δραστηριότητας. Μπορούν όμως να προκαλέσουν και έμμεση ζημιά στα φυτά, προκαλώντας πληγές στα φύλλα τους και δημιουργώντας πύλες εισόδου για άλλα παθογόνα (μύκητες). Για την αντιμετώπιση τους, ως προληπτικά μέτρα αναφέρεται η απομάκρυνση των προσβεβλημένων φυτών της πιπεριάς, η απολύμανση του εδάφους με χρήση εντομολογικών διχτυών στα παράθυρα για την αποφυγή της εισόδου του εντόμου σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες πιπεριάς και η άροση η οποία καταστρέφει τις διαχειμάζουσες μορφές του εντόμου, καθώς εκθέτει τις νύμφες σε αντίξοες συνθήκες περιβάλλοντος (χαμηλή θερμοκρασία τη χειμερινή περίοδο). Με τις πρώτες εμφανίσεις των στοών στα φύλλα ή των εντόμων στις παγίδες κάνουμε εβδομαδιαίες εισαγωγές. Σελίδα 44

46 Έντουα εδάφους: Τα έντομα εδάφους μπορεί να προσβάλλουν τα φυτά της πιπεριάς, κυρίως όταν η καλλιέργεια της πιπεριάς γίνεται σε ελαφρά εδάφη και πλούσια σε οργανική ουσία και υγρασία. Συνήθως τρώνε τους σπόρους στο φύτρωμα, το εσωτερικό της κεντρικής ρίζας και κόβουν τα στελέχη από την βάση.γενικά τα προσβεβλημένα φυτά αποσπώνται από το έδαφος αρκετά εύκολα. Για την άμεση αντιμετώπιση αυτών θα πρέπει να έχουμε την κατεργασία του εδάφους κατά την χειμερινή περίοδο και την καταστροφή των διαχειμαζουσών μορφών του εντόμου. Με το βαθύ όργωμα κατά την διάρκεια της καλλιέργειας της πιπεριάς (υπαίθρια ή θερμοκηπιακή), οι διάφορες αυτές μορφές που βρίσκονται στα διάφορα στρώματα μέσα στο έδαφος έρχονται στην επιφάνεια του εδάφους και εκτίθενται σε αντίξοες καιρικές συνθήκες. Εικόνα 48 -Διάφορα είδη εντόμων εδάφους Εικόνα 49 -Έντομο εδάφους Σελίδα 45

47 Βρωμούσες: Τόσο οι προνύμφες, όσο και τα ακμαία προσβάλλουν ακόμη και τους καρπούς. Στα σημεία που τσιμπούν τους καρπούς δημιουργούνται νεκρωτικές περιοχές. Εάν οι καρποί προσβληθούν σε νεαρό στάδιο ανάπτυξης (άγουροι), τότε δεν αναπτύσσονται άλλο. Εάν πάλι προσβληθούν σε μεγαλύτερο στάδιο ανάπτυξης, τότε στα σημεία προσβολής (τσιμπήματα) παρουσιάζονται διάφοροι μεταχρωματισμοί του περικαρπίου. Τέλος οι καρποί μπορεί να παρουσιάσουν δυσάρεστη γεύση. Οι βρωμούσες μπορεί να είναι και φορείς άλλων προσβολών, όπως και η βακτηριακή κηλίδωση. Οι προσβολές των καρπών εκδηλώνονται κυρίως την Άνοιξη και αρχές του καλοκαιριού και του φθινοπώρου. Για την αντιμετώπιση αυτών θα πρέπει να αποφεύγεται η καλλιέργεια της πιπεριάς σε περιοχές, όπου έχει εκδηλωθεί προηγουμένως η παρουσία του εντόμου και η καταστροφή ζιζανίων, καθώς αποτελούν πιθανούς ξενιστές του εντόμου. Εικόνα 50-Όψη πράσινης βρωμούσας επάνω σε φύλλωμα πιπεριάς Εικόνα 51-Είδος βρωμούσας (καφέ απόχρωσης) Εικόνα 52-Πράσινη βρωμούσα Σελίδα 46

48 Νηυατώδες: Είναι μικροσκοττικοί σκώληκες που βρίσκονται στο έδαφος και στην συνέχεια εισέρχονται μέσα στις ρίζες. Τα θηλυκά άτομα δημιουργούν όγκους πάνω στις ρίζες, μέσα στους οποίους σχηματίζουν τις ωοτοκίες τους. Ο βιολογικός κύκλος τους κρατά είκοσι περίπου ημέρες ανάλογα με τις συνθήκες (θερμοκρασία και υγρασία). Τα ελαφρά εδάφη διευκολύνουν την μετακίνηση των νηματωδών και την μετάδοση της προσβολής σε περισσότερα φυτά της καλλιέργειας. Το κύριο σύμπτωμα της προσβολής των φυτών είναι ο μαρασμός των εν λόγω μη κανονικής δραστηριότητας των ριζών. Σαν προληπτικά μέτρα για την αντιμετώπιση του, αρχικά είναι η χρησιμοποίηση υγιών φυτώριων, κατά την μεταφύτευση και οι καλλιεργητικές φροντίδες των φυτών θα πρέπει να γίνονται πρώτα στα υγιή εδάφη και στην συνέχεια στα προσβεβλημένα για την αποφυγή νέας μόλυνσης. Τέλος δύο έως τρία οργώματα κατά την διάρκεια του καλοκαιριού ή η πλημμύρα κατά την διάρκεια του χειμώνα περιορίζει σημαντικά τον αριθμό των διαχειμαζουσών μορφών των νηματωδών (Βασιλάκογλου, 2012, 2004). Εικόνα 53-Όψη σκώληκος (Νηματώδες) Εικόνα 54-Μορφή νηματωδών Σελίδα 47

49 Εύρος χρησιμότητας Με πολύτιμο προμηθευτή τον κήπο, το θερμοκήπιο ή το κτήμα (χωράφι) και με πολύτιμο αγαθό την πιπεριά επιτυγχάνεται η επεξεργασία - τυποποίηση αυτής. Ήτοι υπάρχει η δυνατότητα της δημιουργίας μίας νέας μονάδας για την παραγωγή του τουρσιού. Πρόκειται για ένα προϊόν, το οποίο έχει εύκολη παραγωγή, χωρίς υψηλό κόστος, εφόσον τηρούνται από την πλευρά του επενδυτή, μία σειρά από προϋποθέσεις (Salter, 1985): Ο ενδιαφερόμενος θα πρέπει να έχει ως μόνιμη ασχολία του την παραγωγή του τουρσιού της πιπεριάς Η παραγωγή του τουρσιού της πιπεριάς θα πρέπει να γίνεται καθημερινά, ώστε να αξιοποιούνται όλες οι ποσότητες αυτών. Αυτός που θα ασχοληθεί με την παρασκευή αυτή θα πρέπει να ειδικευτεί και να εκπαιδευτεί κατάλληλα, σε θέματα οικονομίας, παραγωγής, πώλησης, marketing, προώθηση προϊόντων, καινοτομίες προϊόντων, συσκευασίες στρατηγική που πρέπει να ακολουθηθεί, προκειμένου να διαφοροποιηθεί και να επιτύχει η πώληση. Ο επενδυτής για την εξοικονόμηση κάποιων δαπανών θα πρέπει να παράγει και από μόνος του κάποιες ποσότητες κηπευτικών (πιπεριών) και να συνεργάζεται με άλλους παραγωγούς, ώστε να έχει χαμηλό κόστος αγοράς των πρώτων υλών. Δηλαδή συνίσταται η συνεργασία και με άλλους μικρούς παραγωγούς, έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα προϊόν, το οποίο θα εξυπηρετεί περισσότερες ανάγκες των καταναλωτών, αλλά ταυτόχρονα θα επιτευχθεί και η πώληση των προϊόντων σε άλλες περιοχές. - Τέλος με την συμμετοχή σε αγροτικές εορτές παρουσίασης τοπικών προϊόντων - λαϊκές, προωθείται περισσότερο το προϊόν και η μονάδα παραγωγής γίνεται γνωστή στο ευρύ κοινό και πλέον και επισκέψιμη (Vos & Friking, 1997). Η παραγωγική διαδικασία του τουρσιού της πιπεριάς θεωρείται ίσως η απλούστερη μιάς και χρησιμοποιείται, όπως είναι ( χωρίς ζεμάτισμα ή λεύκανση). Σελίδα 48

50 Βέβαια και στην περίπτωση που τα κηπευτικά (πιπεριά) χρησιμοποιούνται ως έχουν θα πρέπει και πάλι να υποστούν μία περαιτέρω επεξεργασία (π.χ. τρύπημα), ώστε να επιτρέπεται η δίοδος της άλμης στο εσωτερικό τους και η αποφυγή ανάπτυξης μικροοργανισμών. Σήμερα τα περιθώρια κέρδους από την πώληση του τουρσιού της πιπεριάς και η δυνατότητα χηματοδότησης των επενδυτών θεωρούνται υψηλά, ανάλογα με το μέγεθος της επιχείρησης και τον τόπο υλοποίησης αυτής (Wheat, 1987). Στην χώρα μας καλλιεργούνται χιλιάδες στρέμματα πιπεριά ετησίως με μέση παραγωγή χιλιόγραμμα / στρέμμα. Η ζήτηση της βρίσκεται σε ανοδική πορεία, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό, αφού έχει αποκτήσει εξαγωγικό προσανατολισμό, εξαιτίας της σταθερής ανοδικής τάσης στη ζήτηση στις αγορές του εξωτερικού, ενώ οι εγχώριες ανάγκες καλύπτονται με εισαγόμενα προϊόντα εξαιτίας της ελλειματικής παραγωγής στην Ελλάδα. Ενδεικτικό της ζήτησης είναι οι τιμές που απολαμβάνουν, ειδικά οι χρωματιστές πιπεριές, οι οποίες είναι υπερδιπλάσιες από τις πράσινες. Οι προοπτικές της καλλιέργειας θεωρούνται εξαιρετικές, υπό την προϋπόθεση, ότι το παραγόμενο προϊόν θα μπορεί ποιοτικά να ανταγωνισθεί τα προϊόντα του διεθνούς εμπορίου (Schultheis, 1988). Η ελληνική παραγωγή σχεδόν ολόκληση διατίθεται στην εσωτερική αγορά, ενώ ένα μικρό μέρος της εξάγεται. Στην χώρα μας επειδή η παραγωγή δεν μπορεί να καλύψει την ζήτηση, κυρίως στις έγχρωμες πιπεριές, γίνεται εισαγωγή. Η πιπεριά όμως, απαντάται και σε ωμή μορφή και υπό την μορφή αυτή χρησιμοποιείται ως διακοσμητική (dressing) κυρίως σε σαλάτες, αλλά και σε άλλες γαστρονομικές απολαύσεις υψηλής μαγειρικής (gourmet) κουζίνας. Από την άλλη πλευρά η ωμή πιπεριά είναι εξαιρετικά γευστική και χρξσιμοποιείται και το απόσταγμά της για την παρασκευή Cocktails. Θα πρέπει εδώ να αναφερθούμε και την κονσερβοποίηση ωμών κόκκινων πιπεριών Φλωρίνης. Οι πιπεριές αυτές κατόπιν κατάλληλης προετοιμασίας (διαλογή, πλύσιμο, κατάλληλη συντήρηση) τοποθετούνται σε ειδικά διαμορφωμένα περιβάλλοντα, όπου χωρίς να χάνουν την γευστική τους διάσταση αποτελούν ένα πολύ σημαντικό συνοδευτικό με μία ποικιλία φαγητών, αφού σε κάθε περίπτωση η ελληνική και όχι μόνο γαστρονομία έχει να παρουσιάσει μία ποικιλία χρήσεων και εφαρμογών της πιπεριάς (ωμή ή όχι) (Winch, 2006). Σελίδα 49

51 Συμπεράσματα Κλείνοντας την παρούσα συγγραφή θα θέλαμε να αναφέρουμε ότι η πιπεριά, ειδικώς η θερμοκηπιακώς καλλιεργούμενη, είναι ένα φυτό διαρκώς εξελισσόμενο, το οποίο έχει ένα πολυεπίπεδο εύρος χρήσεων, τόσο σε απλό, καθημερινό επίπεδο, όσο και σε πιο σύνθετα πεδία, όπως αυτά της επιστήμης της ιατρικής (Krajewska & Powers, 1988). Αν και φαίνεται να απειλείται από σύνθετες ασθένειες, εντούτοις με τις σύγχρονες μεθόδους αντιμετώπισης ασθενειών των φυτών, κυρίως φυσικοί τρόποι αντιμετώπισης, μπορούν να εξαλειφθούν και πολλές ποικιλίες να βελτιωθούν και να καταστούν πολύ περισσότερο ανθεκτικές και ιδιαίτερα παραγωγικές για τον καλλιεργητή τους. Στην εποχή μας διαφαίνεται ότι η καλλιέργεια πιπεριών μπορεί να υποσχεθεί μεγαλεπίβολες προοπτικές οικονομικών απολαβών, εάν λάβει κάποιος υπόψιν του το πολυσύνθετο εύρος χρησιμότητας και την εστία ελέγχου της πιπεριάς. Να τονίσουμε δε, ότι η εφαρμογή νέων μεθόδων τεχνολογίας γεωπονίας, σε ήδη υπάρχουσες ποικιλίες θερμοκηπιακώς καλλιεργούμενων πιπεριών, μπορεί να διανοίξει νέους ορίζοντες βελτίωσης του ιδίου του φυτού και του προϊόντος του, καθώς και ότι ακόμη και βιολογικές καλλιέργειες θερμοκηπιακές ή μη, μπορούν να αποδειχθούν εξίσου ανθεκτικές σε ασθένειες και να έχουν και εξίσου υψηλή απόδοση εάν γίνουν με τις σωστές μεθόδους, τόσο σε επίπεδο καλλιέργειας, όσο και σε επίπεδο αντιμετώπισης των ασθενειών τους. Σελίδα 50

52 =ενόγλωσση Βιβλιογραφία El-Tohamy, W.A., Ghoname, Α.Α. & Abou-Hussein, S.D. (2006). Improvement of pepper growth and productivity in sandy soil by different fertilization treatments under protected cultivation. Journal of applied Science Research, 2: Krajewska, A. M. & Powers, J.J. (1988). Sensory properties of naturally occurring capsaicinoids. Journal of Food Science, 53, Leskkovar, D.l & Cantliffe, D.l. (1993). Comparison of plant establishment method. Transplant or direct seeding on growth and yield of bell pepper. Journal of American Society for Horticultural Science. 118: Little, W., Fowler, H.W. & Coulson, J. (1973). The Shorter Oxford English Dictionary. UK: Oxford University Press, Luning, P. A., Vries, R. V, Yuksei, D., Ebberhorst-Seller, T., Wichers, H. J, & Roozen, J. P. (1994). Combined instrumental and sensory evaluation of flavor of fresh bell peppers (Capsisum annuum) harvested at three maturation stages. Journal of Agriculture and Food Chemistry, 42, Marcelis, I.F. M. & Baan Hofman-Eijer, I. R. (1997). Effect of seed number on competition and dominance among fruits in Capsicum annum L. Annals of botany 79: Nonnecke, I. L. (1996). Vegetable production. New York: Von Nostrand Reinhold Co. Poulos, J. M. (1993). Pepper breeding. Στο: Breeding of Solonaceaeous and Cole crops. Research Journal of the American Society for horticultural Science, 129: Salter, P.J. (1985). Crop establishment, recent research and trends in commercial practice. Scientia horticulturae 36: Schultheis, J.R. (1988). Planting methods to improve stand establishment, uniformity and earliness to flower in bell pepper. Journal of American Society for Horticultural Science. 113: 33 Vos, J. G. M. & Friking, H.D. (1997). Nitrogen fertilization as a component of integrated crop management of hot pepper (Capsicum species) under tropical lowland conditions. International Journal of Pest Management. 43: Wheat P.L. (1987). Quantification of capsaicinoid compounds in Tabasco peppers as affected by maturation and growing region. Master Thesis. Louisiana State University. Winch. T. (2006). Growing food: A Guide to food production. UK: Springer, Hereford. Σελίδα 51

53 Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία Ανδριτσόπουλος, Τ. & Πορέβης, X. (2011). Λαχανικά από τα χέρια σας. Αθήνα: Σταμούλης. Βασιλάκογλου, I. (2012). Σύγχρονη Ζιζανιολογία. Αθήνα: Σταμούλης. Βασιλάκογλου, I. (2004). Ζιζάνια. Αναγνώριση και Αντιμετώπιση. Αθήνα: Σταμούλης. Becket, Κ. (1998). Θερμοκήπια Εγκατάσταση - Καλλιέργεια - Εχθροί - Ασθένειες - Παθήσεις. Αθήνα: Ψύχαλος. Boodley, W. J. (1999). Θερμοκηπιακές Εγκαταστάσεις. Αθήνα: 1ων. Ciro, C. (xx). Λαχανοκομία - Κηπευτική: Γενική και Ειδική. Αθήνα: Ψύχαλος. Δημητράκης Κ.Γ. (1998). Λαχανοκομία. Αθήνα: Αγρότυττος. Δημητριάδης, Στ. (1993). Παθολογική Φυσιολογία των Φυτών. Αθήνα: Δημητριάδης Στέφανος. Ηλιόπουλος, Γ. Α. (2004). Γενική Φυτοπαθολογία. Αθήνα: Έμβρυο. Κανάκης, Α. (2004). Καλλιέργεια Λαχανικών στο Θερμοκήπιο (Τόμος Β'). Αθήνα: Σταμούλης. Μαυρογιαννόπουλος, Γ. (2007). Υδροπονικές Εγκαταστάσεις. Αθήνα: Σταμούλης. Μαυρογιαννόπουλος, Γ. (2005). Θερμοκήπια (Δ' Έκδοση). Αθήνα: Σταμούλης. Μπλέτσας, Φ. Α. (2012). Πρακτική Λαχανοκομία και Παραδοσιακές Ποικιλίες. Θεσσαλονίκη: Ζήτης. Ολυμπίου Χρ. (2001). Η τεχνική της καλλιέργειας κηπευτικών στα θερμοκήπια. Αθήνα: Σταμούλης. Παναγόπουλος, X. (2000). Ασθένειες Κηπευτικών Καλλιεργειών. Αθήνα: Σταμούλης. Παρασκευόπουλος Κ. (2000). Σύγχρονη λαχανοκομία. Αθήνα: Ψυχάλου. Σαββίδου, Μ. (χχ.) Βιολογική Καταπολέμηση Εντόμων και Ακάρεων. Αθήνα: Ψύχαλος. Τζάμος, Ε. (2012). Φυτοπαθολογία (Β' Έκδοση). Αθήνα: Σταμούλης. Τσαπικούνης, Α. Φ (2002). Ζιζάνια. Χρήσιμα Στοιχεία για τη Βιολογία και την Καταπολέμησή τους. Αθήνα: Σταμούλης. Τσαπικούνης, Α. Φ (1995). Εντομα. Αθήνα: Σταμούλης. Σελίδα 52