LIFE - ENVIRONMENT «ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΛΙΜΝΟ ΕΞΑΜΕΝΕΣ. ΕΠΙ ΕΙΞΗ ΠΟΛΥΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ» LIFE00ENV/GR/000685

Transcript

1 LIFE - ENVIRONMENT «ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΛΙΜΝΟ ΕΞΑΜΕΝΕΣ. ΕΠΙ ΕΙΞΗ ΠΟΛΥΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ» LIFE00ENV/GR/ ΓΕΝΙΚΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Υ ΑΤΟΣΥΛΛΟΓΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΤΕΥΞΗ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΩΝ ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ

2 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ : ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΤΑΜΙΕΥΤΗΡΕΣ: ΕΠΙ ΕΙΚΤΙΚΗ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΣΚΟΠΩΝ ΣΤΙΣ Υ ΑΤΟΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Υ ΑΤΟΣΥΛΛΟΓΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΤΕΥΞΗ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΩΝ ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ Συντάκτης Τάσος ηµαλέξης, ρ. Βιολογίας Απρίλιος

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή Αναγνώριση του προβλήµατος Στόχοι διαχείρισης Γενικές κατευθύνσεις σχεδιασµού Υδροπερίοδος Τεχνητές νησίδες και σχεδίες ηµιουργία ενδιαιτήµατος ιχθυοπανίδας Υγροτοπική βλάστηση Αρχές σχεδιασµού τοπίου Κατευθύνσεις διαχείρισης επισκεπτών Προϋποθέσεις επιτυχούς υλοποίησης των παρεµβάσεων αποκατάστασης Κατευθύνσεις λειτουργίας και διαχείρισης των παρεµβάσεων στους ταµιευτήρες του προγράµµατος ιαχείριση της υδροπεριόδου ιαχείριση της υγροτοπικής βλάστησης

4 Εισαγωγή Η παρούσα αναφορά αποτελεί συµπληρωµατικό παραδοτέο των Σχεδίων ιαχείρισης και των Μελετών αποκατάστασης υγροτοπικών ενδιαιτηµάτων στους ταµιευτήρες του προγράµµατος LIFE. Αξιοποιώντας την εµπειρία που αποκτήθηκε από την εκπόνηση των παραπάνω σχεδίων και µελετών, η αναφορά στοχεύει στο να προδιαγράψει κάποιες γενικές κατευθύνσεις διαχείρισης αποκατάστασης υγροτοπικών λειτουργιών, οι οποίες έχουν εφαρµογή στους ταµιευτήρες της Κρήτης, µε σκοπό να διευκολύνει την επίτευξη της πολύλειτουργικότητας από τους φορείς που διαχειρίζονται τους ταµιευτήρες αυτούς. Η αναφορά εστιάζει σε κατευθύνσεις σχεδιασµού που οδηγούν στην αποκατάσταση υγροτοπικών ενδιαιτηµάτων και στη διαχείρισή τους προς όφελος της βιοποικιλότητας. Απώτερος στόχος της αναφοράς αυτής, όπως και του όλου προγράµµατος είναι η προώθηση φιλικών προς την υγροτοπική βιοποικιλότητα διαχειριστικών παρεµβάσεων στους ταµιευτήρες της Κρήτης, µέσα από το σχεδιασµό και υλοποίηση ήπιων µέτρων, συµβατών µε τις κυρίαρχες λειτουργίες των ταµιευτήρων (άρδευση, ύδρευση και αντιπληµµυρική προστασία). Οι παρεµβάσεις αποκατάστασης ενδιαιτηµάτων στους ταµιευτήρες του προγράµµατος βρίσκονται στο στάδιο υλοποίησής τους. Η παρούσα αναφορά αναµένεται ότι θα βοηθήσει τους φορείς υλοποίησης να βελτιστοποιήσουν το σχεδιασµό τους σε ότι αφορά στην υλοποίηση, επίβλεψη και µελλοντική διαχείριση των παρεµβάσεων ώστε αυτές να υλοποιηθούν αποτελεσµατικά και να λειτουργήσουν µε το µέγιστο δυνατό όφελος για τη βιοποικιλότητα. Για το σκοπό ατό, η παρούσα αναφορά ξεκινάει περιγράφοντας τα βασικά προβλήµατα που αντιµετωπίζουν τα οικοσυστήµατα των ταµιευτήρων από πλευράς επιτέλεσης υγροτοπικών λειτουργιών σχετιζόµενων µε τη βιοποικιλότητα, συνεχίζει παραθέτοντας τους στόχους της διαχείρισης αποκατάστασης ώστε να µπορούν να επιτελεστούν οι λειτουργίες αυτές, ενώ στη συνέχεια παραθέτει τις γενικές κατευθύνσεις της διαχείρισης προς όφελος της βιοποικιλότητας. Ακολουθεί κεφάλαιο µε τις βασικές προϋποθέσεις που πρέπει να διασφαλίζουν οι φορείς υλοποίησης ώστε να διασφαλίζεται η ορθή και αποτελεσµατική 4

5 υλοποίηση των παρεµβάσεων αποκατάστασης. Η αναφορά ολοκληρώνεται µε κεφάλαιο όπου παρέχονται συγκεκριµένες κατευθύνσεις διαχείρισης (διαχείριση υδροπεριόδου, διαχείριση της βλάστησης), οι οποίες θα πρέπει να ακολουθούνται από τους φορείς υλοποίησης των παρεµβάσεων (οι συνεργαζόµενοι στο πρόγραµµα ήµοι), οι οποίοι θα αναλάβουν και τη διαχείριση λειτουργία τους µετά την ολοκλήρωσή τους. 5

6 1. Αναγνώριση του προβλήµατος Σηµαντικότερο πρόβληµα για τη βιοποικιλότητα των ταµιευτήρων θεωρείται η έντονη αυξοµείωση της στάθµης τους, η οποία µπορεί να µεταβάλλεται εποχιακά µε εύρος που να ξεπερνάει ακόµη και τα 10 µ ετησίως. Η κατάσταση αυτή δεν επιτρέπει τη ζωνική ανάπτυξη της βλάστησης (υπερυδατικής εφυδατικής και υφυδατικής), στερώντας την παράκτια ζώνη από σηµαντικά στοιχεία δοµικής ποικιλότητας. Η απουσία παράκτιων υγροτοπικών ενδιαιτηµάτων περιορίζει την αξία της υδατοσυλλογής για τη βιοποικιλότητα αφού: 1. απουσιάζουν τα κατάλληλα ενδιαιτήµατα για φωλεοποίηση και καταφύγιο της ορνιθοπανίδας, 2. απουσιάζουν τα κατάλληλα ενδιαιτήµατα για ωοαπόθεση των φυτόφιλων ειδών ψαριών, 3. υπάρχει µειωµένη ποικιλότητα ενδιαιτηµάτων για σειρά ειδών ασπονδύλων, αµφιβίων, ερπετών και µκροθηλαστικών τα οποία ενδιαιτούν στην παράκτια ζώνη. Η απουσία παράκτιας ζώνης βλάστησης επηρεάζει επίσης την ποιότητα του τοπίου της ευρύτερης περιοχής του ταµιευτήρα, κατάσταση που συνήθως οδηγεί σε περιορισµένη χρήση της περιοχής για λόγους αναψυχής. Θα πρέπει επίσης να επισηµανθεί ο µονοδιάστατος ρόλος της υφιστάµενης διαχείρισης των ταµιευτήρων, αφού η βασική προτεραιότητα στην άρδευση (σε κάποιες περιπτώσεις και στην αντιπληµµυρική προστασία), περιορίζει τις δυνατότητες επιτέλεσης πολλαπλών ρόλων και λειτουργιών. Στην κατάσταση αυτή συµβάλλει και η µειωµένη ευαισθητοποίηση και κινητοποίηση της τοπικής κοινωνίας, η οποία, µε εξαίρεση µεµονωµένες προσπάθειες στην κατεύθυνση της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, δεν έχει αντιληφθεί την αξία και τις δυνατότητες που δηµιουργεί το οικοσύστηµα κάθε ταµιευτήρα. Έτσι απουσιάζει προς το παρόν η κοινωνική πίεση για πολλαπλών σκοπών διαχείριση και ανάδειξη του οικοσυστήµατος, µε τρόπο συµβατό προς τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Οι αιτίες αυτές κωδικοποιούνται και αλληλοσυνδέονται στο διάγραµµα που ακολουθεί: 6

7 ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΩΝ, ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ιαγραµµατική απεικόνιση των αλληλεξαρτήσεων µεταξύ των παραγόντων που επηρεάζουν τις σχετιζόµενες µε τη βιοποικιλότητα λειτουργίες και αξίες των υδατοσυλλογών της Κρήτης. Αυξοµείωση στάθµης Μικρή ευαισθητοποίηση Απουσία παράκτιων υγροτοπικών ενδιαιτηµάτων Μειωµένη δοµική ποικιλότητα υγροτόπων Μειωµένη διαθεσιµότητα τροφής πτηνών Έλλειψη ενδιαιτηµάτων ωoαπόθεσης ιχθύων Μειωµένη ποικιλότητα ενδιαιτηµάτων υγροπικών ειδών χλωρίδας και πανίδας Περιορισµένο ενδιαφέρον - πίεση για αποκατάσταση Έλλειψη ενδιαιτηµάτων φωλεοποίησης και καταφυγίου πτηνών Περιορισµένη αξία υγροτόπου για συγκεκριµένες οµάδες ειδών πτηνών Μικροί πληθυσµοί ψαριών Περιορισµένη χρήση υγροτόπου από ορνιθοπανίδα Απουσία ενδιαφέροντος για ερασιτεχνική αλιεία Μειωµένη ποικιλότητα ειδών χλωρίδας και πανίδας Μειωµένο ενδιαφέρον για περιβαλλοντική ενηµέρωση, εκπαίδευση και οικοτουρισµό 7

8 2. Στόχοι διαχείρισης Με βάση την παραπάνω ανάλυση των προβληµάτων, σχεδιάζονται οι στόχοι της διαχείρισης, µε γνώµονα τη µεγιστοποίηση του περιβαλλοντικού και κοινωνικοοικονοµικού οφέλους στο πλαίσιο των περιορισµών που θέτει η εξυπηρέτηση της διαχειριστικής προτεραιότητας της άρδευσης (πιθανά και της αντιπληµµυρικής προστασίας) σε κάθε ταµιευτήρα. Πρώτος στόχος της διαχείρισης για τη βιοποικιλότητα πρέπει να είναι η αποκατάσταση (ή δηµιουργία) παρόχθιας υγροτοπικής ζώνης. Για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός, είναι απαραίτητη η αντιµετώπιση του προβλήµατος της έντονης αυξοµείωσης της στάθµης. εδοµένου ότι η υδροπερίοδος του ταµιευτήρα καθορίζεται από τις αρδευτικές ανάγκες της γύρω περιοχής, η διατήρηση συγκεκριµένης υδροπεριόδου που θα υποστήριζε την αποκατάσταση υγροτοπικών ενδιαιτηµάτων θεωρείται µη ρεαλιστική λύση. Εποµένως θα πρέπει να εξετάζεται η λύση της δηµιουργίας ελεγχόµενων συνθηκών στάθµης σε τµήµατα της παράκτιας ζώνης, όπου θα µπορούσαν να εγκατασταθούν, τεχνητά ή µε τις διαδικασίες του φυσικού εποικισµού, υγροτοπικά ενδιαιτήµατα. Η λύση αυτή, είναι τεχνικά εφικτή, χωρίς να δηµιουργεί υπέρµετρη οικονοµική επιβάρυνση. Εκτιµάται ότι µε τον τρόπο αυτό µπορεί να αντιµετωπισθεί σε κάποιο βαθµό το πρόβληµα έλλειψης κατάλληλων θέσεων καταφυγίου και αναπαραγωγής για αρκετά είδη της περιοχής. εύτερος στόχος της διαχείρισης για τη βιοποικιλότητα πρέπει να είναι η αύξηση της ετερογένειας των ενδιαιτηµάτων εντός του ταµιευτήρα, χωρικά και εποχιακά, προκειµένου να καλύπτονται επαρκέστερα οι ανάγκες σηµαντικών για την περιοχή ειδών. Το σκοπό αυτό, εξυπηρετεί η δηµιουργία νησίδων και σχεδιών που µπορούν να αποτελέσουν κατάλληλο καταφύγιο για αρκετά είδη υδρόβιων πουλιών, τα οποία χρησιµοποιούν θέσεις µακριά την ακτή. Τρίτος στόχος της διαχείρισης µπορεί να είναι η αύξηση της διαθεσιµότητας τροφής συγκεκριµένων ειδών που ήδη ενδιαιτούν ή µπορεί να χρησιµοποιήσουν µελλοντικά τον ταµιευτήρα, όπως τα ψαροφάγα είδη πουλιών (ερωδιοί, κορµοράνοι, γλάροι, γλαρόνια κ.λπ), µέσω της δηµιουργίας προϋποθέσεων αύξησης των ιχθυοπληθυσµών. Τέτοιες προϋποθέσεις µπορεί να είναι η αναβάθµιση των συνθηκών ενδιαιτήµατος για τα 8

9 υπάρχοντα είδη ψαριών (π.χ. αποκατάσταση παράκτιας υγροτοπικής ζώνης) ή η εισαγωγή στον ταµιευτήρα ειδών της ιχθυοπανίδας της Κρήτης, που διαθέτουν κατάλληλο δυναµικό προσαρµογής στις τοπικές συνθήκες. Για το σκοπό αυτό µε συµβουλή έµπειρου ιχθυολόγου, µπορεί να διερευνάται η µεταφορά γόνου αθερίνας από άλλη περιοχή της Κρήτης, είδους που µπορεί να επιβιώσει στις συνθήκες των ταµιευτήρων, εκµεταλλευόµενο µάλιστα ολόκληρη τη στήλη του νερού. Η αθερίνα είναι φυτόφιλο είδος, χαρακτηριστικό που την καθιστά διαθέσιµη στα περισσότερα ψαροφάγα πτηνά κατά την περίοδο της αναπαραγωγής, που συµπίπτει µε την κορύφωση της εαρινής µετανάστευσης. Στη βελτίωση του ενδιαιτήµατος της ιχθυοπανίδας, βοηθούν ειδικές παρεµβάσεις εντός του κύριου υδάτινου όγκου, όπως η τοποθέτηση σωρών από κλαδιά που εξυπηρετούν ως θέσεις ωοαπόθεσης. Τέταρτος στόχος της διαχείρισης, πρέπει να είναι η διασφάλιση της βιωσιµότητας των παρεµβάσεων και η µελλοντική επέκτασή τους µε εµπλοκή τοπικών φορέων. Για την επίτευξη του στόχου αυτού θα πρέπει εξ αρχής να εξασφαλίζεται η κοινωνική αποδοχή τους. Κύρια συνιστώσα στην κατεύθυνση αυτή θα πρέπει να είναι η ανάδειξη του ταµιευτήρα και των διαχειριστικών παρεµβάσεων από πλευράς περιβαλλοντικής εκπαίδευσης ενηµέρωσης και ήπιας αναψυχής. Η δηµιουργία των κατάλληλων προϋποθέσεων για την ανάπτυξη ήπιων δραστηριοτήτων επισκεψιµότητας, αφενός συµβάλλει στην ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας για την ανάγκη προστασίας και διαχείρισης των υγροτοπικών ενδιαιτηµάτων και της εξαρτώµενης από αυτά βιοποικιλότητας και αφετέρου δηµιουργεί δυνατότητες συµπληρωµατικού εισοδήµατος για την τοπική κοινωνία, συµβάλλοντας έτσι στην κοινωνική αποδοχή. Επιπλέον, η προσέλκυση επισκεπτών τονώνει την εκτίµηση της τοπικής κοινωνίας για την αξία του ταµιευτήρα, συµβάλλοντας µε τον τρόπο αυτό στην ορθή ιεράρχηση των διαχειριστικών προτεραιοτήτων από πλευράς των αρµόδιων για τη διαχείριση του νερού τοπικών φορέων. Η επίτευξη του στόχου της ήπιας ανάδειξης γίνεται µέσω του σχεδιασµού και υλοποίησης διαδροµών και υποδοµών περιβαλλοντικής ενηµέρωσης εκπαίδευσης και αναψυχής. Προκειµένου η λειτουργία των υποδοµών αυτών να καταστεί συµβατή µε την παρουσία της υγροτοπικής βιοποικιλότητας, θα πρέπει να προβλέπεται η χωροθέτηση περιοχών ζωνών καταφυγίων της άγριας ζωής, καθώς και θέσεων προσβάσιµων για τους επισκέπτες. Η ζωνοποίηση αυτή, θα πρέπει να είναι χωρική αλλά και εποχιακή, αφού θέσεις κρίσιµες για την παρουσία κάποιων ειδών σε 9

10 µια συγκεκριµένη περίοδο του έτους (π.χ. άνοιξη για αναπαραγωγή), µπορούν να παραµένουν εκτός προγράµµατος επίσκεψης κατά την περίοδο αυτή και να είναι προσβάσιµες τον υπόλοιπο χρόνο. 10

11 3. Γενικές κατευθύνσεις σχεδιασµού 3. 1 Υδροπερίοδος Οι περισσότερες φυσικοχηµικές και βιολογικές λειτουργίες των υγροτόπων εξαρτώνται άµεσα ή έµµεσα από την υδροπερίοδό τους. Με τον όρο υδροπερίοδος χαρακτηρίζονται οι διακυµάνσεις της στάθµης του νερού του υγροτόπου, οι οποίες καθορίζονται από το χρόνο κατά τον οποίο λαµβάνουν χώρα, τη διάρκεια και το µέγεθός τους. Κάθε φυσικός υγρότοπος έχει µια συγκεκριµένη υδροπερίοδο µε χαρακτηριστικό πρότυπο εποχικότητας, διάρκειας και διακύµανσης, που εξαρτάται από µια σειρά παράγοντες, που διαµορφώνουν το υδατικό ισοζύγιο. Τέτοιοι παράγοντες είναι η ετήσια κατανοµή των επιφανειακών ή υπόγειων εισρροών και εκρροών, η εξατµισοδιαπνοή, το ανάγλυφο, η σχέση επιφάνειας - όγκου του υγροτόπου και η φυτοκάλυψη. Από την υδροπερίοδο εξαρτάται η διαθεσιµότητα οξυγόνου στο νερό και στο ίζηµα, η οποία επιδρά στις φυσικοχηµικές και βιολογικές διεργασίες που λαµβάνουν χώρα στον υγρότοπο. Η παρατεταµένη και βαθιά κατάκλυση των υγροτοπικών διαπλάσεων οδηγεί στην επικράτηση αναερόβιων συνθηκών στο ίζηµα και στην περίπτωση κατά την οποία η περίοδος ανόδου της στάθµης συµπίπτει µε την αυξητική περίοδο των φυτών, η παραγωγικότητα φυτικής βιοµάζας για τα υπερυδατικά και δενδροθαµνώδη είδη περιορίζεται σηµαντικά. Οι συνθήκες που επικρατούν στο εδαφικό υπόστρωµα επιδρούν σε µεγάλο βαθµό στη φυτρωτικότητα των διαθέσιµων σπόρων αλλά και στη δυνατότητα βλαστητικής αναπαραγωγής αρκετών υδροφύτων, οπότε ανάλογα µε την περιοδικότητα, το ύψος και τη διάρκεια της κατάκλυσης ευνοούνται οµάδες ειδών µε διαφορετικές προσαρµογές. Η υδροπερίοδος επιδρά εποµένως στη σύνθεση και χωρική κατανοµή των φυτικών διαπλάσεων που επικρατούν στον υγρότοπο, καθορίζοντας σε µεγάλο βαθµό τις συνθήκες ενδιαιτήµατος για τους φυτοφάγους, σαρκοφάγους και σαπροφάγους οργανισµούς. Η επίδραση της υδροπεριόδου είναι πιο εµφανής σε οικοσυστήµατα προσαρµοσµένα στην εποχιακή κατάκλυση µε νερά, όπως τα έλη, ιδιαίτερα οι υπερυδατικές φυτικές διαπλάσεις τους (καλαµώνες, υγρά λιβάδια), οι οποίες διαµορφώνουν µωσαϊκό ενδιαιτηµάτων ανάλογα µε το ανάγλυφο και την υδροπερίοδο. Τέτοια χαρακτηριστικά έχει και η παράκτια ζώνη των λιµνών, όπου παρατηρείται ζωνική ανάπτυξη της υγροτοπικής βλάστησης, εξαρτώµενη από τη διαβάθµιση του βάθους νερού, την περιοδικότητα και τη διάρκεια 11

12 της κατάκλυσης. Η επίδραση της υδρολογικής διαχείρισης στις παραπάνω διαπλάσεις θα αναλυθεί συνοπτικά παρακάτω. Στις περιπτώσεις που υπάρχει δυνατότητα ελέγχου της στάθµης ενός υγροτόπου (είτε µε έλεγχο των εισροών - εκροών είτε µε µηχανισµούς ελέγχου της κίνησης του νερού, όπως οι διώρυγες, τα αναχώµατα ή οι θυροφράκτες), η διαχείριση της υδροπεριόδου αποτελεί µια εξαιρετικά αποτελεσµατική πρακτική, που επιδρά καθοριστικά στη διαµόρφωση των επιθυµητών οικολογικών συνθηκών. Όταν µάλιστα η διαχείριση της υδροπεριόδου συνδυάζεται µε άλλες διαχειριστικές πρακτικές ελέγχου της βλάστησης (βόσκηση, κοπή, καύση) ή βελτίωσης συνθηκών ενδιαιτήµατος (δηµιουργία νησίδων ή χερσονήσων, εγκατάσταση φυτικών διαπλάσεων κ.λπ), τα αποτελέσµατα της διαχείρισης µπορεί να είναι εντυπωσιακά. Όπως έχει προαναφερθεί το σηµαντικότερο πρόβληµα που αντιµετωπίζουν σήµερα οι λειτουργίες στήριξης της βιοποικιλότητας στους ταµιευτήρες, είναι η εφαρµοζόµενη υδροπερίοδος, η οποία για να εξυπηρετεί τις προτεραιότητες της άρδευσης, χαρακτηρίζεται από µεγάλη εποχιακή διακύµανση, επηρεάζοντας άµεσα τα υγροτοπικά ενδιαιτήµατα της παράκτιας ζώνης. Εποµένως, µία από τις βασικές προτεραιότητες των παρεµβάσεων διαχείρισης θα πρέπει να είναι η διασφάλιση επιθυµητής υδροπεριόδου στις θέσεις παρέµβασης. Η επέµβαση στην υδροπερίοδο ενός υγροτόπου πρέπει πάντοτε να γίνεται µε στόχο την αποκατάσταση της φυσικής της διακύµανσης. Για τους ιδιαίτερα διαταραγµένους υγροτόπους, όπως οι ταµιευτήρες άρδευσης, η αποκατάσταση της φυσικής υδροπεριόδου είναι συνήθως πιο αποτελεσµατική όταν υπάρχουν µηχανισµοί ελέγχου της στάθµης και συστήµατα ελέγχου των επιφανειακών εισρροών και εκροών. Κρίσιµο ρόλο για τη διατήρηση των υγροτοπικών διαπλάσεων παίζει η επάρκεια νερού στην κατάλληλη εποχή του έτους. Στους φυσικούς - αδιατάρακτους υγροτόπους, οι απαιτούµενες ποσότητες νερού (επιφανειακού ή υπόγειου) ρυθµίζονται από τις κλιµατικές συνθήκες, όταν όµως έχουν επέλθει διαταραχές, είναι απαραίτητη η διασφάλιση της απαιτούµενης ποσότητας µε άλλους τρόπους. Αυτό µπορεί να επιτευχθεί είτε µε άνοδο της στάθµης της υδατοσυλλογής κατά την εαρινή περίοδο, όταν οι υπερυδατικές διαπλάσεις βρίσκονται στην παραλίµνια ζώνη, είτε στην περίπτωση που οι υγροτοπικές διαπλάσεις είναι αποκοµµένες από την κύρια πηγή 12

13 νερού, µε µεταφορά νερού από παρακείµενο ποτάµι ή κανάλι (µε κατασκευή µικρού καναλιού ή κλειστού αγωγού) είτε µε αποθήκευση νερού σε κατάλληλη παρακείµενη θέση κατά την υγρή περίοδο του έτους και σταδιακή τροφοδότηση του υγροτόπου κατά την ξηρή περίοδο. Η τελευταία πρακτική χρησιµοποιείται συχνά σε συνδυασµό µε έργα αντιπληµµυρικής προστασίας (λεκάνες ανάσχεσης πληµµυρών) ή µε την κατασκευή µικρών ταµιευτήρων κάλυψης αρδευτικών αναγκών. Πρέπει να σηµειωθεί πάντως ότι κατά την επιλογή της θέσης στην οποία θα κατασκευασθεί ο ταµιευτήρας αποθήκευσης του νερού, πρέπει να αποφεύγεται η χρήση υγροτοπικών εκτάσεων, οι οποίες µπορεί να καταστραφούν από τη µόνιµη κατάκλυση. Η ελεγχόµενη αυξοµείωση της στάθµης του νερού αποτελεί ένα από τα αποτελεσµατικότερα εργαλεία της διαχείρισης υγροτόπων, προς όφελος της βιοποικιλότητας, όταν γίνεται µε σωστό σχεδιασµό και στην κατάλληλη περίοδο. Η αυξοµείωση αυτή είναι πιο αποτελεσµατική σε υγροτόπους όπου 1) υπάρχει αξιόπιστη εκτίµηση των ετήσιων εισροών νερού, 2) το ανάγλυφο του πυθµένα τους έχει διαµόρφωση τέτοια που επιτρέπει τη δηµιουργία διαβάθµισης βαθών νερού σε επιµέρους θέσεις και 3) υπάρχουν κατάλληλοι µηχανισµοί ελέγχου της στάθµης του νερού, οι οποίοι επιτρέπουν στο διαχειριστή τον έλεγχο του ρυθµού µε τον οποίο το νερό εισέρχεται και εξέρχεται από τον υδροβιότοπο, καθώς και την κατανοµή του στα διάφορα τµήµατα του υγροτόπου. Η θέση και το µέγεθος των µηχανισµών ελέγχου της στάθµης παίζουν δευτερεύοντα ρόλο, συγκρινόµενα µε τη χρονική στιγµή, τη συχνότητα, την ταχύτητα και τη διάρκεια των αυξοµειώσεων της στάθµης, όσον αφορά στα αποτελέσµατα του χειρισµού στη σύνθεση και παραγωγικότητα της υγροτοπικής βλάστησης, καθώς και στο δυναµικό χρήσης του υγροτόπου από την ορνιθοπανίδα. 3.2 Τεχνητές νησίδες και σχεδίες Οι τεχνητές νησίδες είναι κατασκευές που τοποθετούνται σε υγροτόπους (φυσικούς ή τεχνητούς) µε σκοπό την αύξηση της διαθεσιµότητας χώρου φωλιάσµατος και κουρνιάσµατος / ξεκούρασης της ορνιθοπανίδας που επισκέπτεται ή παραµένει στην περιοχή, καθώς και για τη µείωση της θήρευσης. Νησίδες µπορούν να κατασκευαστούν από διάφορα υλικά (αργιλώδη εδάφη, τύρφη, κροκάλες και βότσαλα, µπάζα, τσιµέντο, κλπ.) ανάλογα µε την τοπογραφία της περιοχής και την ένταση της διάβρωσης. Η διάβρωση καθορίζει την έκταση της νησίδας 13

14 που παραµένει πάνω από την επιφάνεια του νερού και την διάρκεια ζωής της καθώς τα υλικά σταδιακά παρασύρονται και η νησίδα τελικά εξαφανίζεται. Για αυτό, είναι σηµαντικό να ερευνηθούν οι διαβρωτικές δυνάµεις που ενεργούν στον ταµιευτήρα πριν την επιλογή του σχεδίου αλλά και της θέσης όπου θα κατασκευαστεί. Μπορούν να χρησιµοποιηθούν διάφορες τεχνικές για τη µείωση της διάβρωσης, όπως κατασκευές που ελαττώνουν την δράση των κυµάτων, ο σχεδιασµός κλίσης 1:10 στην βάση της νησίδας, η χωροθέτηση της νησίδας σε προφυλαγµένα σηµεία του υγροτόπου, η εγκατάσταση υπερυδατικής βλάστησης που σταθεροποιεί τα πρανή στην προσήνεµη πλευρά της νησίδας, η σταθεροποίηση των υλικών µε πλαστικό κάλυµµα και η τοποθέτηση πασσάλων στην προσήνεµη πλευρά της νησίδας. Το µέγεθος των νησίδων συνήθως κυµαίνεται από µ 2. Στις περισσότερες περιπτώσεις το αποτέλεσµα για την ορνιθοπανίδα είναι καλύτερο εάν αντί για µία µεγάλη νησίδα δηµιουργηθούν πολλές µικρότερες. Εν γένει, το σχήµα της νησίδας µπορεί να ποικίλλει. Για την µεγιστοποίηση του µήκους ακτής και για ευκολία στην κατασκευή, προτιµάται το µακρόστενο σχήµα. Ενδεδειγµένα σχήµατα θεωρούνται αυτά που προσοµοιάζουν µε εκείνα φυσικών νησίδων, δηλαδή οβάλ, ελλειψοειδή ή νεφροειδή. Ο προσανατολισµός των νησίδων πρέπει να είναι τέτοιος ώστε ο µακρύτερος (κατά µήκος) άξονάς τους να είναι παράλληλος προς τους επικρατούντες στην περιοχή ανέµους. Με αυτόν τον τρόπο περιορίζεται η διάβρωση από τον άνεµο ή το κύµα. Εποµένως ο ιδανικός προσανατολισµός τους για την Κρήτη πρέπει να έχει διεύθυνση από Βορρά προς Νότο. Η χωροθέτηση των νησίδων πρέπει να γίνεται µακριά από την παρόχθια βλάστηση, η οποία προσφέρει καταφύγιο σε χερσαίους θηρευτές. Για να εξασφαλισθεί η προστασία των νησίδων από τέτοιους θηρευτές, είναι απαραίτητη η τοποθέτησή τους σε θέσεις µε µέσο βάθος νερού τουλάχιστον 1,5 µ. Νησίδες µε χαµηλό ύψος δεν εντοπίζονται εύκολα από θηρευτές αλλά είναι πιο εκτεθειµένες στην διάβρωση από κυµατισµό. Για τη µεγιστοποίηση της χρήσης νησίδων από χήνες και πάπιες (υδρόβια είδη) σε ταµιευτήρες µικρότερους των 100 στρεµµάτων οι νησίδες πρέπει να τοποθετούνται κοντύτερα προς την υπήνεµη πλευρά της ακτής και τουλάχιστον 10µ. από την ακτή, σε νερό βάθους τουλάχιστον ,5 µ κατά την περίοδο χαµηλής στάθµης. Καλύτερη 14

15 ακόµη θεωρείται η τοποθέτηση νησίδων σε απόσταση τουλάχιστον 30-50µ. από µε την ακτή και παράλληλα µε αυτήν για να αποφεύγεται η άµεση έκθεση στους επικρατέστερους ανέµους και τον κυµατισµό. Στην ακτή προς την προσήνεµη πλευρά της νησίδας µπορούν να φυτεύονται συστάδες δενδρώδους βλάστησης οι οποίες λειτουργούν σαν ανεµοφράχτης. Συγχρόνως όµως, τα δέντρα µπορούν επίσης να προσελκύσουν και να παρέχουν κάλυψη σε θηρευτές, όπως αρπακτικά και κορακοειδή. Εάν οι νησίδες δεν είναι παράλληλες προς την ακτή µπορούν να προστατευθούν από τους ανέµους µε κρηπίδωµα ή µε υπερυδατική βλάστηση. Τα είδη των πουλιών που προσελκύονται σε µια νησίδα εξαρτώνται κυρίως από το ποσοστό κάλυψης της βλάστησης. Τα γλαρόνια και κάποια παρυδάτια όπως οι αβοκέτες και οι σφυριχτές, αλλά και µερικά είδη γλάρων, προτιµούν νησίδες µε ελάχιστη ή καθόλου βλάστηση καλυµµένες µε βότσαλα, κροκάλες ή χαλίκια. Πάπιες, χήνες, βουτηχτάρια και κάποια παρυδάτια χρησιµοποιούν τέτοιες νησίδες για ξεκούραση αλλά χρειάζονται πυκνή βλάστηση από ποώδη είδη για να φωλιάσουν. Αποτελέσµατα µπορεί να είναι ορατά σε 5-17 µήνες από την κατασκευή της νησίδας για είδη που φωλιάζουν στο έδαφος. Οι κατασκευαστικές εργασίες καλό είναι να ολοκληρώνονται το φθινόπωρο ή τον χειµώνα έτσι ώστε να υπάρχει αρκετός χρόνος για να κατακαθίσουν τα λεπτόκοκκα υλικά και να αποφεύγεται η ενόχληση των πουλιών που πιθανώς να φωλιάσουν. Υλικά δόµησης τα οποία είναι χοντρόκοκκα (π.χ. µείγµα από άµµο και κοµµάτια κοχυλιών) είναι πιο σταθερά και γενικά αποτελούν σταθερότερο υπόβαθρο για φώλιασµα για όσα είδη φωλιάζουν στο γυµνό έδαφος ή σε αραιή βλάστηση. Η φύτευση ή η εγκατάσταση βλάστησης βελτιώνει την σταθερότητα της νησίδας. Για να υπάρξει φυσικός εποικισµός της νησίδας από βλάστηση, οι νησίδες θα πρέπει: 1. να απέχουν λιγότερο από 5 χιλιόµετρα από µια άλλη περιοχή µε βλάστηση 2. να έχουν σταθερή και ήπια κλίση 3. να είναι προστατευµένες από την διάβρωση του ανέµου και του κυµατισµού 4. να βρίσκονται σε γλυκά νερά 5. το έδαφός τους να αποτελείται από άµµο ή οµοιόκοκκα βότσαλα µε αρκετές θρεπτικές ουσίες αλλά χωρίς ουσιές αναστολείς της ανάπτυξης των φυτών 6. να µην υπάρχει έντονη βόσκηση 15

16 Η τοποθέτηση σχεδιών σε υγροτόπους έχει σαν σκοπό την αύξηση των ασφαλών χώρων ξεκούρασης και φωλεοποίησης για την ορνιθοπανίδα. Είναι ιδιαίτερα χρήσιµες σε ταµιευτήρες µε έντονη αυξοµείωση της στάθµης των υδάτων, όταν η κατασκευή τεχνητών νησίδων δεν είναι πρακτική. Αποτελούν επίσης λύση σε περιπτώσεις ταµιευτήρων µε µεγάλο βάθος και απότοµες κλίσεις όπου δεν σχηµατίζονται φυσικές διαπλάσεις παρόχθιας υγροτοπικής βλάστησης. Επιπλέον, όταν τοποθετηθούν σε απόσταση από την ακτή, προσφέρουν και ασφάλεια από χερσαίους θηρευτές. Υπάρχουν πολλοί τύποι σχεδιών, ανάλογα µε την θέση τοποθέτησης και το είδος πουλιού που θέλει κανείς να προσελκύσει. Παρακάτω αναφέρονται µερικές βασικές αρχές που αφορούν την κατασκευή και την τοποθέτησή τους. Πλευστότητα Η πάνω επιφάνεια της σχεδίας θα πρέπει να βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο µε την στάθµη του νερού. Η κατασκευή θα πρέπει να αποτελείται από ελαφριά υλικά που επιπλέουν και δεν αποσυντίθενται εύκολα στο νερό. Η αγκύρωση της θα πρέπει να την εξασφαλίσει από ανατροπή ή παράσυρση εξαιτίας των κυµατισµών και των ρευµάτων. Το καλύτερο υλικό για τη κατασκευή σχεδίας θεωρείται η πολυστερίνη µεγάλης πυκνότητας η οποία µορφοποιείται και στηρίζεται εύκολα. Για να αποφευχθεί η αποσύνθεση και ο διαποτισµός της θα πρέπει να καλύπτεται µε προστατευτικό στεγανοποιητικό υλικό. Η πολυστερίνη συνήθως συγκρατείται στην θέση της, κάτω από την σχεδία, µε γαλβανισµένους σιδερένιους συνδετήρες ή πλαστικοποιηµένο συρµατόσχοινο. Αγκυροβόληση Οι σχεδίες σταθεροποιούνται µέσα στον υγρότοπο µε άγκυρες, για να µην παρασύρονται από τον καιρό και τα ρεύµατα. ύο άγκυρες σε αντίθετες κατευθύνσεις είναι καλύτερες από µια. Οι άγκυρες πρέπει να τοποθετούνται στον βυθό και όχι στην ακτή, για να εµποδίζεται η πρόσβαση χερσαίων θηρευτών. Οι άγκυρες κάθε σχεδίας πρέπει να ζυγίζουν τουλάχιστον 50 κιλά η καθεµία. Κατά προτίµηση πρέπει να είναι φτιαγµένες από τσιµέντο µέσα στο οποίο έχουν ενσωµατωθεί σίδερα σε σχήµα κανονικής άγκυρας και κρίκος πρόσδεσης. Εναλλακτικά, µπορούν να χρησιµοποιηθεί συρµάτινο δίχτυ µε λίθους, σακούλες γεµάτες άµµο, κλπ.). 16

17 Συντήρηση Κάποιοι τύποι σχεδίων πρέπει να αφαιρούνται από το νερό και να συντηρούνται ή να αποθηκεύονται τον χειµώνα. Εποµένως, οι κατασκευές θα πρέπει να έχουν την δυνατότητα να αποσυναρµολογούνται να αποσυνδέονται από την αλυσίδα εύκολα. Οι σχεδίες που µένουν στον υγρότοπο και τον χειµώνα αποτελούν σηµαντικούς χώρους ξεκούρασης για χηνοπαπιά, αλλά θα χρειαστούν περισσότερη συντήρηση την άνοιξη έτσι ώστε να συνεχίσουν να προσελκύουν πουλιά. Σε µερικές περιπτώσεις είναι καλύτερα να αποσυνδέεται η πολυστερίνη από την σχεδία έτσι ώστε να µην καταστρέφεται όταν η σχεδία αφαιρείται από το νερό για συντήρηση. Οι ξύλινοι σκελετοί και τα άλλα υλικά πρέπει να καλυφθούν µε συντηρητικό ή χρώµα που προσφέρουν προστασία της κατασκευής. εν πρέπει να χρησιµοποιούνται τοξικά χρώµατα και συντηρητικά, ενώ δεν πρέπει να καλύπτονται µε αυτά τα υλικά επιφάνειες που θα έρχονται σε επαφή µε τα πουλιά. Η επίβλεψη των σχεδιών είναι ευκολότερη µε τη χρήση βάρκας. Εάν οι σχεδίες παραµένουν στο νερό καθ όλη την διάρκεια του χρόνου, θα πρέπει να επιτηρούνται κάθε φθινόπωρο και τέλος του χειµώνα. Φύτευση και στρώση επιφάνειας Πάνω από τις σχεδίες τοποθετείται στέρεο υπόστρωµα εδάφους, χαλικιών, βλάστησης κλπ., ανάλογα µε την χρήση που θα εξυπηρετήσουν (δηλαδή ανάλογα µε το είδος που θα τις χρησιµοποιήσει). Για να µειωθεί η διάβρωση των επιφανειακών υλικών (έδαφος, χαλίκια, κλπ.) από τον κυµατισµό και τους ανέµους, µπορούν να τοποθετηθούν κάθετα δοκάρια (2.5εκ.) στη βάση της σχεδίας (ή µέσα στο πλέγµα) τα οποία εµποδίζουν την απώλεια και µετακίνησή τους. Η βλάστηση πρέπει να φυτεύεται σε συστάδες, για να µειώνεται η πιθανότητα αφυδάτωσης. Η στρώση της επιφάνειας της σχεδίας θα πρέπει να γίνεται αφού τοποθετηθεί στο νερό έτσι ώστε να απλώνεται οµοιόµορφα και να είναι επίπεδη. Οι σχεδίες πρέπει να τοποθετούνται σε προστατευµένους κόλπους που προσφέρουν προστασία από την διάβρωση από τον άνεµο ή τον κυµατισµό. Οι τυχόν προκατασκευασµένες φωλιές που τοποθετούνται στις σχεδίες για να προσελκύσουν τα 17

18 πουλιά να φωλιάσουν θα πρέπει να είναι αρκετά ψηλά έτσι ώστε να µην βρέχονται από τα κύµατα. 3.3 ηµιουργία ενδιαιτήµατος ιχθυοπανίδας Τα ψάρια του γλυκού νερού οµαδοποιούνται σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα µε τις θέσεις όπου αποθέτουν τα αυγά τους. Τα είδη που θεωρούνται κατάλληλα για τον εποικισµό υγροτοπικών θέσεων είναι: - Λιθόφιλα είδη που εναποθέτουν τα αυγά τους σε βράχια, κροκάλες, χαλίκια - Φυτόφιλα είδη που σκορπίζουν ή εναποθέτουν τα αυγά τους επικολλώντάς τα µε κολλώδη µεµβράνη σε βυθισµένα υδρόβια φυτά - Λιθόφιλα ή φυτόφιλα είδη που εναποθέτουν τα αυγά τους σε στερεά υποστρώµατα ή φυτά ανάλογα µε τις συνθήκες του περιβάλλοντος - Αµµόφιλα είδη που σκορπίζουν τα αυγά τους στην άµµο (είδη κυρίως ρεουσών υδατοσυλλογών). Στις περισσότερες λίµνες των εύκρατων περιοχών, τα ψάρια είναι συγκεντρωµένα κυρίως κατά µήκος της παραλιακής ζώνης, όχι µακριά από την ακτή. Τα ασπόνδυλα και τα ψάρια, βρίσκουν τροφή και καταφύγιο ανάµεσα στον πυθµένα και τα βυθισµένα µακρόφυτα. Τα µακροασπόνδυλα, είναι λιγότερο πολυάριθµα και έχουν µικρότερη ποικιλότητα στις περιοχές όπου η βλάστηση εξέχει από την επιφάνεια του νερού, καθώς και στα ανοιχτά νερά και στο επιφανειακό στρώµα του νερού. Η αναπαραγωγική επιτυχία, η αύξηση του σώµατος και η παραγωγή των ψαριών των υδάτινων συλλογών, συνδέονται στενά µε τους αβιοτικούς και βιοτικούς παράγοντες του περιβάλλοντος. Μεγάλες διακυµάνσεις στη στάθµη του νερού, προκαλούν µεταξύ άλλων και µείωση της υδάτινης επιφάνειας, άρα µείωση του ζωντανού χώρου των ψαριών. Ενδιαιτήµατα για τα ψάρια µπορούν να δηµιουργηθούν µε την τοποθέτηση σωρών από κλαδιά που σχηµατίζουν µικρούς σωρούς µέσα στον ταµιευτήρα. Ιδιαίτερα σε ταµιευτήρες, όπου η εξάπλωση της υδρόβιας βλάστησης είναι περιορισµένη λόγω της έντονης αυξοµείωσης της στάθµης, οι σωροί από κλαδιά κέδρων ή ιτιών, προσφέρουν καταφύγιο, αλλά και θέσεις ωοαπόθεσης για τα ψάρια. 18

19 Εναλλακτικά, µπορούν να χρησιµοποιηθούν τεχνητές κατασκευές από πλέγµα και πολυστερίνη, οι οποίες βυθίζονται σε επιθυµητό βάθος και προσφέρουν υπόβαθρο πάνω στο οποίο τα ψάρια µπορούν να εναποθέσουν τα αυγά τους. 3.4 Υγροτοπική βλάστηση Από τα σηµαντικότερα συστατικά ενός υγροτοπικού συστήµατος είναι η βλάστηση, αφού παίζει σηµαντικό και πολλαπλό ρόλο στη λειτουργία του. Η βλάστηση συντελεί ουσιαστικά στη συγκράτηση των πρανών και τη µείωση της διάβρωσης, δρώντας έτσι προστατευτικά στη διατήρηση του συστήµατος. Αποτελεί όµως και σηµαντικό στοιχείο για πολλά είδη πανίδας, τα οποία χρησιµοποιούν τη βλάστηση για να τραφούν, να αναπαραχθούν, να αναπαυθούν ή να προστατευθούν. Οι διαπλάσεις υδρόβιας βλάστησης είναι ενδεικτικές των συνθηκών του περιβάλλοντος, αφού συνήθως διαφοροποιούνται σε διακριτές ενότητες ανάλογα µε τις φυσικοχηµικές ιδιότητες του νερού και του εδαφικού υποστρώµατος. Τα φυτά συµβάλλουν στη βελτίωση της ποιότητας του νερού, µέσω της δέσµευσης θρεπτικών και άλλων συστατικών. Έχουν επίσης την ικανότητα µεταφοράς οξυγόνου. Το διαλυµένο οξυγόνο είναι ο καλύτερος δείκτης ελέγχου της καλής λειτουργίας ενός συστήµατος. Όλα τα είδη των φυτών έχουν την ικανότητα να απορροφούν οξυγόνο και άλλα αέρια µέσω των φύλλων και των στελεχών τους, που βρίσκονται πάνω από την επιφάνεια του νερού και να τα µεταφέρουν προς τις ρίζες. Ταυτόχρονα, µε τα στελέχη, τις ρίζες και τα ριζίδια διευκολύνουν τη ροή του νερού, και ευνοούν την ανάπτυξη βακτηρίων, διασπούν την οργανική ύλη και άλλες ουσίες που υπάρχουν στην περιοχή γύρω από τις ρίζες. Αλλά και τα στελέχη που βρίσκονται πάνω από την επιφάνεια του νερού έχουν ιδιαίτερη σηµασία για το σύστηµα, καθώς εξασφαλίζουν την απαραίτητη σκίαση για τον έλεγχο της ανάπτυξης φυκών και αλγών. Σηµαντικό για την επιβίωση των φυτών σε ένα υγροτοπικό σύστηµα είναι το εδαφικό υπόστρωµα, καθώς τα περισσότερα θρεπτικά συστατικά που χρειάζονται τα φυτά τα αποκτούν από αυτό. Αυτό προϋποθέτει διαθεσιµότητα και δυνατότητα απόδοσης των συστατικών στα φυτά. Η φυσική διήθηση του νερού, η ακινητοποίηση των ρύπων, η 19

20 ανάπτυξη των µικροοργανισµών και άλλες διεργασίες υπεύθυνες για τη βελτίωση της ποιότητας του νερού συντελούνται στο εδαφικό υπόστρωµα. Η βλάστηση που αναπτύσσεται καθορίζεται από το βάθος του νερού, την υδροπερίοδο, τον εδαφικό τύπο και τις ιδιαίτερες συνθήκες π.χ. βόσκηση, που επικρατούν σε κάθε περιοχή. Κάθε µορφή βλάστησης παίζει διαφορετικό ρόλο για τη βιοποικιλότητα, καθώς µπορεί να χρησιµοποιείται ως ενδιαίτηµα από διαφορετικά είδη πανίδας. Ιδιαίτερα σηµαντικό ρόλο παίζει η υγροτοπική βλάστηση για τα διάφορα είδη της ορνιθοπανίδας. Τα πελεκανόµορφα είδη, προτιµούν θέσεις µε υπερυδατική κάλυψη (καλάµια, βούρλα). Τα χαραδριόµορφα (παρυδάτια είδη) αναζητούν την τροφή τους στις αµµώδεις ή λασπώδεις ρηχές εκτάσεις των υγροτόπων. Τρέφονται επίσης στις παρυφές των υγροτόπων, στα όρια της αναδυόµενης και ποώδους βλάστησης, αποφεύγουν όµως κατά την τροφοληψία τους τις θέσεις µε δενδροθαµνώδη βλάστηση, επειδή αυτές µπορεί να αποτελούν καταφύγιο για θηρευτές. Τα ερωδιόµορφα προτιµούν ανοιχτές ρηχές εκτάσεις για την αναζήτηση της λείας τους (κυρίως ψάρια και αµφίβια). Τρέφονται επίσης σε υγρά λιβάδια και στις παρυφές των αναδυόµενων υδρόβιων διαπλάσεων. Συχνά χρησιµοποιούν ανοίγµατα µε ρηχό νερό µέσα στον καλαµώνα. Οι πάπιες επιφανείας αναζητούν την τροφή τους σε βάθη µικρότερα των 0,40 µ. Κατά την αναπαραγωγική περίοδο (άνοιξη - αρχές καλοκαιριού) τρέφονται κυρίως µε ασπόνδυλα τα οποία συλλαµβάνουν είτε στην επιφάνεια του νερού, είτε σε γυµνές παρόχθιες εκτάσεις είτε στο φύλλωµα των υδροφύτων. Κατά τον υπόλοιπο χρόνο είναι κυρίως φυτοφάγες. Συχνάζουν συνήθως στις παρυφές των υγροτόπων, σε θέσεις µε ικανοποιητική κάλυψη από αναδυόµενη και ποώδη βλάστηση. Οι κύκνοι τρέφονται µε υδρόβια βλάστηση σε βάθη µέχρι και 1 µ. αλλά και µε χερσαία ποώδη βλάστηση αντίστοιχη µε αυτήν που προτιµούν οι χήνες. Οι βουτόπαπιες τρέφονται κυρίως σε βάθη νερού 0,5-2,5 µ. Αν και οι οικολογικές απαιτήσεις των περισσότερων είδων ασπονδύλων δεν είναι λεπτοµερώς γνωστές, είναι εφικτό κατά τη φάση σχεδιασµού νέων θέσεων να γίνει πρόβλεψη για συγκεκριµένα µέτρα που θα ευνοήσουν σε γενικές γραµµές την ανάπτυξή τους. Οι σηµαντικότεροι τύποι ενδιαιτηµάτων για τα ασπόνδυλα είναι οι 20

21 διαπλάσεις βυθισµένων υδροφύτων, οι διαπλάσεις υπερυδατικής και ποώδους βλάστησης, τα λασποτόπια, οι αµµώδεις όχθες (ιδιαίτερα τα απότοµα κάθετα πρανή ), η παρυδάτια θαµνώδης και δενδρώδης βλάστηση. Τα αµφίβια προτιµούν µικρούς υγροτόπους µε ρηχά και ζεστά νερά, συνήθως στάσιµα και προστατευµένα από κυµατισµούς. Έτσι τις περισσότερες φορές αναπαράγονται σε µικρές αποµονωµένες υδατοσυλλογές ή σε καλά προφυλαγµένους ρηχούς κολπίσκους µεγαλύτερων υδατοσυλλογών. Οι φρύνοι αποθέτουν τα αυγά τους σε νερά βάθους µέχρι 2 µ., γύρω από υδρόβια φυτά, ενώ οι κοινοί βάτραχοι ωοαποθέτουν σε ρηχά νερά βάθους µικρότερου των 0,15 µ. συνήθως πάνω στο υπόστρωµα του πυθµένα. Ιδιαίτερα σηµαντική για τα αµφίβια είναι η γειτνίαση του υγροτόπου µε κατάλληλα χερσαία ενδιαιτήµατα αφού περνούν µεγάλο µέρος του βιολογικού τους κύκλου µακριά από το νερό. Υγρές παρόχθιες εκτάσεις και γυµνές όχθες βοηθούν τους πληθυσµούς των αµφιβίων διευκολύνοντας τη διασπορά των νεαρών ατόµων. Τα ενήλικα άτοµα αναζητούν την τροφή τους σε λιβαδικές εκτάσεις που φιλοξενούν µεγάλους πληθυσµούς ασπονδύλων. Οι βάτραχοι διαχειµάζουν µέσα στο νερό ενώ οι φρύνοι διαχειµάζουν είτε κάτω από πέτρες είτε µέσα στο έδαφος. 3.5 Αρχές σχεδιασµού τοπίου Ιδιαίτερη έµφαση πρέπει να δίδεται στον τρόπο σχεδιασµού των παρεµβάσεων εγκατάστασης της βλάστησης, καθώς το οπτικό αποτέλεσµα πρέπει να εξασφαλίζει φυσικότητα και ένταξη στο υπάρχον τοπίο. Ευθείες γραµµές, αυστηρά όρια, γεωµετρικά σχήµατα και συνεχής κάλυψη πρέπει να αποφεύγονται και οι µονάδες βλάστησης πρέπει να τοποθετούνται σε φυσικές οµάδες στο χώρο. Κενά είναι απαραίτητα τόσο για λόγους φυσικότητας όσο και για λόγους οικολογικών λειτουργιών. Προσοχή πρέπει όµως να δίδεται ώστε µονάδες βλάστησης και ακάλυπτες εκτάσεις ή ανοίγµατα στη βλάστηση να συνδυάζονται µε φυσικό τρόπο (ακανόνιστα σχήµατα, τυχαίες θέσεις, µίξεις ειδών, κλπ.). Οι φυτεύσεις πρέπει να γίνονται µε τρόπο ώστε να αποφεύγεται ο τονισµός του ορίου του νερού και να δηµιουργείται φυσική µετάβαση από τις όχθες προς το εσωτερικό της υδατοσυλλογής. 21

22 Ο σηµαντικότερος παράγοντας όµως για την επιτυχία εγκατάστασης είναι οι οικολογικές απαιτήσεις του φυτικού υλικού. Θα πρέπει να χρησιµοποιηούνται φυτά τα οποία να είναι αυτόχθονα στην περιοχή, ώστε να εξασφαλίζεται η προσαρµογή τους στις συγκεκριµένες συνθήκες περιβάλλοντος, αλλά και να µην αλλοιώνεται η σύνθεση της χλωρίδας της ευρύτερης περιοχής. Επίσης, θα πρέπει να αποφεύγεται η επιλογή φυτευτικού υλικού µειωµένης γενετικής ποικιλότητας (π.χ. ριζώµατα ή στελέχη βλαστού προερχόµενα από ένα µόνο άτοµο) ώστε να εξασφαλίζεται η µέγιστη δυνατή ποικιλοµορφία και προσαρµοστικότητα της βλάστησης. 3.6 Κατευθύνσεις διαχείρισης επισκεπτών Όταν επιδιώκεται η ανάπτυξη ήπιων µορφών τουρισµού και σχεδιάζονται δραστηριότητες αναψυχής και ενηµέρωσης σε περιοχές µε οικολογικές ιδιαιτερότητες, ιδιαίτερη βαρύτητα πρέπει να δίνεται στον τρόπο πρόσβασης και µετακίνησης των επισκεπτών, που θα πρέπει να γίνονται µε τέτοιο τρόπο, ώστε να αποφεύγεται η ενόχληση της άγριας ζωής, καθώς και η καταστροφή των οικοσυστηµάτων. Αυτό µπορεί να γίνει µε κατάλληλη ερµηνεία και σήµανση της περιοχής, ώστε να επιτυγχάνεται βαθύτερη κατανόηση της ιδιαιτερότητας του περιβάλλοντός της και της σηµασίας της γενικότερα. Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν, θα πρέπει στους ταµιευτήρες όπου θα επιδιωχθεί η προσέλκυση επισκεπτών, να δηµιουργηθούν φυσικές διαδροµές, ή χώροι συγκέντρωσης των επισκεπτών, ώστε οι µετακινήσεις τους να γίνονται µε ελεγχόµενο τρόπο. Για την επίτευξη του παραπάνω σκοπού αναγκαία θεωρείται η διαµόρφωση Σχεδίου Επικοινωνίας και Σχεδίου ιακίνησης αυτών αφού πρώτα γίνει εκτίµηση της αξίας της περιοχής µε βάση τις ιδιαιτερότητες του περιβάλλοντός της, εκτίµηση του αριθµού των επισκεπτών και προσδιορισµός των πιθανών οµάδων επισκεπτών στην περιοχή. Σχέδιο Επικοινωνίας Με το Σχέδιο Επικοινωνίας επιδιώκεται η σύνδεση των µέσων επικοινωνίας (πινακίδες, φυλλάδια κλπ) µε τις δραστηριότητες που αναπτύσσονται σε µια περιοχή, καθώς και µε την υπάρχουσα ή σχεδιαζόµενη υποδοµή (Κέντρο Ενηµέρωσης, παρατηρητήρια, κλπ), έτσι ώστε να µεταδίδονται µε τον πιο αποτελεσµατικό τρόπο τα επιθυµητά µηνύµατα στους επισκέπτες. 22

23 Για να µορφοποιηθεί ένα Σχέδιο Επικοινωνίας θα πρέπει: να έχουν καθοριστεί τα µηνύµατα που επιδιώκεται να µεταδοθούν στους επισκέπτες, να έχουν αναγνωριστεί οι λόγοι που οι επισκέπτες έρχονται στην περιοχή, να λαµβάνονται υπόψη τα σηµαντικά στοιχεία σχετικά µε την άγρια ζωή, την διατήρησή της καθώς και την ίδια την περιοχή και να γίνεται προσπάθεια, ώστε η απόλαυση αυτών των στοιχείων να δοθεί στους επισκέπτες, να επιδιώκεται η δηµιουργία θετικής εντύπωσης στους επισκέπτες, να λαµβάνεται υπόψη το επίπεδο της γνώσης και τα ενδιαφέροντα των επισκεπτών. Το Σχέδιο ιακίνησης επισκεπτών αναφέρεται στις επιθυµητές διαδροµές στο χώρο µε βάση συγκεκριµένες παραµέτρους (ενδιαφέροντα σηµεία, ευαίσθητες θέσεις, κλπ), επιτρέπει τον πλήρη προσδιορισµό των θέσεων εγκατάστασης πινακίδων, αλλά και το ακριβές περιεχόµενο των αναγραφόµενων πληροφοριών σε αυτές. Εκτίµηση του αριθµού και προσδιορισµός των οµάδων επισκεπτών Κατά τη φάση σχεδιασµού ήπιων µορφών τουρισµού και δραστηριοτήτων αναψυχής για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών, πρέπει να λαµβάνονται υπόψη τόσο οι αριθµοί επισκεπτών που σηµειώνονται στην παρούσα φάση, όσο και αυτοί που αναµένεται να παρουσιαστούν στο µέλλον. Τα βασικά σηµεία που πρέπει να λαµβάνονται υπόψη κατά την διαµόρφωση σχεδίου διαχείρισης επισκεπτών σε περιοχές µε οικολογικές ιδιαιτερότητες, είναι: - Να προωθείται η κατανόηση της αξίας του περιβάλλοντος, η σηµασία διατήρησης και προστασίας του, καθώς επίσης και η απόλαυση της άγριας ζωής και της φυσικότητας της υπαίθρου. - Να εξασφαλίζεται ότι η διαχείριση των βιοτόπων και η χρήση της υποδοµής την εξυπηρέτηση των επισκεπτών, θα προάγουν τις φυσικές αξίες της περιοχής. - Να αποφεύγεται η κατασκευή κτιρίων, όταν οι ανάγκες των επισκεπτών µπορούν να καλυφθούν µε άλλους τρόπους. 23

24 - Να εξασφαλίζεται ότι τα έργα υποδοµής για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών, θα εναρµονίζονται µε το φυσικό τοπίο, θα προσαρµόζονται στην τοποθεσία και το ανάγλυφο. και θα εξυπηρετούν τον σκοπό για τον οποίο έχουν σχεδιαστεί - Να εξασφαλίζεται ότι τα έργα υποδοµής θα έχουν την ελάχιστη δυνατή αρνητική επίπτωση στο τοπίο. - Οι κτιριακές εγκαταστάσεις να ενσωµατώνονται πλήρως στην υπόλοιπη υπάρχουσα ή σχεδιαζόµενη υποδοµή για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών, µε ενηµερωτικές πινακίδες ή άλλα µέσα ερµηνείας. - Να εξασφαλίζεται η ελάχιστη αρνητική επίπτωση στα ενδιαιτήµατα και στην άγρια ζωή, η µέγιστη απόλαυση των επισκεπτών και η αποτελεσµατικότερη περιβαλλοντική ενηµέρωση και ευαισθητοποίησή τους. 24

25 4. Προϋποθέσεις επιτυχούς υλοποίησης των παρεµβάσεων αποκατάστασης Στο πλαίσιο του προγράµµατος Life σχεδιάσθηκαν και υλοποιούνται παρεµβάσεις αποκατάστασης σε πέντε περιοχές (Ιεράπετρα, Ρούβας, Αρκαλοχώρι, Θραψανό, Αστερούσια), σε συνολικά επτά ταµιευτήρες (Μπραµιανά, Γέργερη, Πάρτιρα, Αµουργέλες και Σκινιά, Λειβάδα και Πλακιώτισσα). Οι παρεµβάσεις αυτές αφορούν: 1. ηµιουργία τεχνητών υγροτόπων ελεγχόµενης στάθµης (Μπραµιανά, Γέργερη, Λειβάδα, Αµουργέλες). 2. Φυτεύσεις για επανεγκατάσταση υγροτοπικής βλάστησης (Μπραµιανά, Γέργερη, Λειβάδα, Αµουργέλες). 3. Φυτεύσεις περιβάλλοντος χώρου µε ενδηµικά της Κρήτης (Μπραµιανά, Γέργερη, Λειβάδα, Αµουργέλες, Πάρτιρα). 4. Εγκατάσταση σχεδιών για την ορνιθοπανίδα (Μπραµιανά, Γέργερη, Αµουργέλες, Σκινιάς). 5. ηµιουργία νησίδων και χερσονήσων για την άγρια ζωή (Μπραµιανά, Αµουργέλες, Λειβάδα). 6. ηµιουργία υποδοµών περιβαλλοντικής ενηµέρωσης εκπαίδευσης και αναψυχής (σε όλες τις περιοχές). Ο σχεδιασµός των παρεµβάσεων αυτών έγινε µε πρώτο βήµα την εκπόνηση Σχεδίων ιαχείρισης, τα οποία προδιέγραψαν σε επίπεδο προκαταρκτικής µελέτης τις παρεµβάσεις διαχείρισης αποκατάστασης. Ακολούθησαν οι οριστικές µελέτες των παρεµβάσεων όπου αναλύθηκαν σε τεχνικό επίπεδο οι λεπτοµέρειες κατασκευής και λειτουργίας τους. Τα Σχέδια ιαχείρισης και οι οριστικές µελέτες αποτελούν βασικά εργαλεία του σχεδιασµού, παρέχοντας επιπλέον γενικές κατευθύνσεις για τη λειτουργία των σχεδιαζόµενων υποδοµών. Στο παρόν κεφάλαιο θα εξετασθούν οι προϋποθέσεις µε βάση τις οποίες θα διασφαλισθεί η ορθή υλοποίηση των παρεµβάσεων από τους υπεύθυνους φορείς. Η αποκατάσταση των υγροτοπικών ενδιαιτηµάτων στις περιοχές παρέµβασης αποτελεί συνάρτηση: 25

26 1) της επιτυχίας του αρχικού σχεδιασµού τους, 2) του βαθµού υλοποίησης του αρχικού σχεδιασµού κατά τη φάση κατασκευής και 3) των διαχειριστικών µέτρων που θα ληφθούν κατά το διάστηµα κατά το οποίο οι τεχνητοί υγρότοποι θα εξελίσσονται προς την κατάσταση ισορροπίας τους. Η αξιολόγηση του αρχικού σχεδιασµού, είναι κάτι που θα απαντηθεί πρακτικά µετά την παρέλευση κάποιων ετών από την πρώτη λειτουργία των υγροτόπων. Κατά την παρούσα φάση οποιαδήποτε παρατήρηση θα είναι οπωσδήποτε σε θεωρητικό επίπεδο. Πάντως θα πρέπει να επισηµανθεί ότι ο υφιστάµενος σχεδιασµός αφήνει σηµαντικά περιθώρια παρέµβασης στους µελλοντικούς διαχειριστές των ταµιευτήρων, κατάσταση που δηµιουργεί ευνοϊκές προϋποθέσεις για την επιτυχία της αποκατάστασης. Η υλοποίηση του αρχικού σχεδιασµού κατά τη φάση κατασκευής είναι ένα θέµα που αφορά κυρίως τους φορείς υλοποίησης των έργων (συνεργαζόµενους ήµους). Θα επισηµάνουµε απλά ότι η επίβλεψη από επιστήµονες του ΜΦΙΚ ή τεχνικούς συµβούλους κατά τη φάση εκτέλεσης των εργασιών αποτελεί εκ των ουκ άνευ για την διασφάλιση της σωστής εκτέλεσής τους. Η περιορισµένη διάρκεια εκτέλεσης των εργασιών αυτών καθιστά σχετικά εύκολη τη συστηµατική επίβλεψή τους οπότε δεν αναµένεται να προκύψουν ιδιαίτερες ανακολουθίες µεταξύ σχεδιασµού - κατασκευής. Ο σχεδιασµός της υλοποίησης των έργων και η επίβλεψη των εργασιών υλοποίησης µπορούν να πραγµατοποιηθούν µε βάση το ιδεατό µοντέλο που περιγράφεται παρακάτω, έτσι ώστε να διασφαλισθεί ο µέγιστος βαθµός επιτέλεσης των προβλεπόµενων από τις µελέτες θεµάτων: 1. Εξασφάλιση χρηµατοδότησης. Η χρηµατοδότηση όλων των έργων θα πρέπει να είναι εξασφαλισµένη πριν ξεκινήσει η αποκατάσταση. Πρέπει να είναι ξεκαθαρισµένο το µερικό κόστος κάθε υποέργου, να έχουν διερευνηθεί οι πιθανές πηγές χρηµατοδότησης ανάλογα µε τον τύπο του έργου και τα προσδοκώµενα οφέλη της αποκατάστασης. Σε πολλές περιπτώσεις η συνεισφορά φορέων µπορεί να γίνεται µε ανάληψη έργου και όχι µε χρήµατα. Σε περίπτωση ανεπαρκούς χρηµατοδότησης για το σύνολο του έργου, καθορίζονται οι προτεραιότητες της αποκατάστασης και υλοποιούνται τα αντίστοιχα υποέργα µέχρι να εξευρεθούν πόροι για τα υπόλοιπα. Στην περίπτωση των παρεµβάσεων που σχεδιάστηκαν στο πλαίσιο του παρόντος προγράµµατος, η χρηµατοδότηση είναι διασφαλισµένη από το ίδιο το πρόγραµµα. 26

27 2. Αναγνώριση των απαραίτητων µέσων - εργαλείων για την αποκατάσταση. Πρωταρχικής σηµασίας ο καθορισµός των κινήτρων τα οποία θα παρακινήσουν την τοπική κοινωνία να συµµετάσχει και να στηρίξει τις παρεµβάσεις. Σε γενικές γραµµές η επιτυχής υλοποίηση εξασφαλίζεται α) από την πρόβλεψη για αποτελεσµατικά προγράµµατα ενηµέρωσης των χρηστών της περιοχής, β) την κατάλληλη ζωνοποίηση και τον καθορισµό όρων και απαγορεύσεων, εάν αυτό κριθεί απαραίτητο, γ) την εξασφάλιση της εφαρµογής των διατάξεων προστασίας µέσα από ένα συνδυασµό αποτελεσµατικής διαχείρισης και συµµετοχής του τοπικού πληθυσµού στη διαδικασία. 3. Καθορισµός των αρµόδιων για την αποκατάσταση φορέων. Στην περίπτωση του προγράµµατος Life, οι φορείς αυτοί είναι οι συνεργαζόµενοι ήµοι., οι οποίοι και έχουν αναλάβει τη συµβατική ευθύνη υλοποίησης των επιµέρους υποέργων της αποκατάστασης. Απαιτείται η συνεργασία των τεχνικών υπηρεσιών κάθε δήµου µε τον επιστηµονικό υπεύθυνο του προγράµµατος από πλευράς ΜΦΙΚ και τους τεχνικούς συµβούλους, ώστε να παρέχονται κατευθύνσεις για την αποτελεσµατική υλοποίηση των υποέργων από τους αντίστοιχους εργολήπτες. Παρά το ότι τα επιµέρους υποέργα έχουν περιγραφεί αναλυτικά στις οριστικές µελέτες των έργων αποκατάστασης, είναι προφανής η ανάγκη ολοκληρωµένης προσέγγισης κατά τη φάση υλοποίησης και συντονισµού µεταξύ των διαφόρων σταδίων των υποέργων. Τα ακόλουθα ερωτήµατα πρέπει να απαντηθούν επαρκώς από τους υπεύθυνους υλοποίησης κάθε έργου: Πόσος χρόνος απαιτείται για την ολοκλήρωση των έργων αποκατάστασης; (χρονοδιάγραµµα) Ποια είναι οι κρίσιµες δράσεις που θα καθορίσουν την τήρηση του χρονοδιαγράµµατος; Ποια είναι τα απαραίτητα οικονοµικά και τεχνικά µέσα για την υλοποίηση της αποκατάστασης; Ποιοι θα αναλάβουν την υλοποίηση των επιµέρους δράσεων; Είναι η οµάδα υλοποίησης επαρκώς στελεχωµένη; Έχουν επαρκώς καθορισθεί οι ευθύνες και αρµοδιότητες του κάθε συµµετέχοντα φορέα; 27

28 Έχει εξασφαλισθεί η τακτική επικοινωνία και επαφή µεταξύ των εµπλεκόµενων φορέων; Έχουν ικανοποιητικά εκτιµηθεί και αξιολογηθεί τα πιθανά αντικρουόµενα µε την αποκατάσταση συµφέροντα (κοινωνικά, οικονοµικά, περιβαλλοντικά); 4. Επιλογή εργοληπτών για τις επιµέρους δράσεις της αποκατάστασης. Μεγάλο µέρος της αποκατάστασης θα γίνει µε εργολαβίες (χωµατουργικά, υδραυλικά, διαµορφώσεις, φυτεύσεις). Τα συγκεκριµένα καθήκοντα κάθε εργολάβου περιγράφονται αναλυτικά στη συγγραφή υποχρεώσεων και στα τεύχη δηµοπράτησης του έργου. Η πρόοδος της εργολαβίας και η τήρηση των προδιαγραφών πρέπει να ελέγχονται τακτικά µε επιτόπιες επιθεωρήσεις από τους τεχνικούς συµβούλους και τις τεχνικές υπηρεσίες των δήµων. Είναι σκόπιµο, πριν την εγκατάσταση κάθε εργολαβίας, να γίνονται αναλυτικές συζητήσεις µεταξύ των τεχνικών συµβούλων και του εργολάβου για τον τρόπο υλοποίησης της εργολαβίας. 5. Εγκατάσταση της εργολαβίας στην περιοχή αποκατάστασης και υλοποίηση των έργων Εγκατάσταση εργολαβίας, προετοιµασία των έργων. Η περιοχή εκτέλεσης των εργασιών πρέπει να οριοθετείται και να σηµαίνεται έτσι ώστε να µην καταστρέφονται γειτονικές θέσεις. Αντίστοιχα θα πρέπει να σηµανθούν οι θέσεις των εργοταξίων, οι περιοχές στάθµευσης των οχηµάτων και µηχανηµάτων, οι δρόµοι που θα χρησιµοποιούνται από τα µηχανήµατα. Καθαρισµός της υπό αποκατάσταση θέσης. Πριν από την έναρξη των χωµατουργικών εργασιών θα πρέπει να επισηµαίνονται και να οριοθετούνται µε εµφανή τρόπο (π.χ. χρωµατιστές πλαστικές κορδέλες) θέσεις στις οποίες δεν θα πρέπει να γίνει καθαρισµός της βλάστησης (π.χ. υφιστάµενες υγροτοπικές διαπλάσεις εντός της περιοχής). Οι θέσεις αυτές θεωρούνται πολύτιµες αφού θα αποτελέσουν στη συνέχεια τις περιοχές από όπου θα αρχίσει ο εποικισµός του υγροτόπου µε τα τοπικά είδη υδροφύτων. Εκτέλεση των προβλεπόµενων εργασιών. Μετά τον καθαρισµό της θέσης αποκατάστασης και πριν από την έναρξη των κυρίως χωµατουργικών εργασιών, το επιφανειακό στρώµα εδάφους σε ένα βάθος τουλάχιστον 30 εκ. (µέχρι εκ. ανάλογα µε το προβλεπόµενο ανάγλυφο), θα πρέπει να αποξεσθεί και να συγκεντρωθεί σε σωρούς, έτσι ώστε να επανεπιστρωθεί µετά την περάτωση των 28

29 χωµατουργικών έργων διαµόρφωσης του πυθµένα του υγροτόπου. Η χρήση του στρώµατος αυτού ως επιφανειακό στρώµα του πυθµένα του υγροτόπου θα προσφέρει υπόστρωµα µε σπόρους και οργανικό ορίζοντα στην περιοχή αποκατάστασης. Επιθεώρηση και παραλαβή των έργων. Οι εργασίες κατασκευής θα πρέπει να επιθεωρούνται σε τακτική βάση από τον υπεύθυνο υλοποίησης, την επιτροπή επίβλεψης και τις τεχνικές υπηρεσίες. Μετά την περάτωση των εργασιών απαιτείται συνέχιση των επιθεωρήσεων τουλάχιστον για τα επόµενα δύο έτη, έτσι ώστε να επισηµαίνονται περιπτώσεις αστοχίας ή προβλήµατα διάβρωσης κ.λπ. Είναι αυτονόητο, ότι η ευαισθησία των έργων αποκατάστασης και η ανάγκη λήψης διορθωτικών διαχειριστικών µέτρων κατά τα πρώτα έτη λειτουργίας των τεχνητών υγροτόπων, δηµιουργούν την ανάγκη παρακολούθησης και διαχείρισης των παρεµβάσεων από τους υπεύθυνους φορείς, δηλαδή από τους συνεργαζόµενους στο πρόγραµµα ήµους. Τα καθήκοντα των φορέων αυτών σε ότι αφορά στη διαχείριση των παρεµβάσεων θα µπορούσαν να συνοψισθούν στα εξής: 1. Υλοποίηση των σχεδίων διαχείρισης των υγροτόπων. 2. Συντήρηση και φύλαξη των σχεδιαζόµενων υποδοµών (µε εµπλοκή εθελοντών και κατοίκων - φορέων κάθε περιοχής). 3. Σχεδιασµός και υλοποίηση προγράµµατος ενηµέρωσης ευαισθητοποίησης των χρηστών της ευρύτερης περιοχής. 4. Λήψη συγκεκριµένων µέτρων διαχείρισης προσαρµοζόµενων στις εκάστοτε ανάγκες κάθε υγροτοπικού συστήµατος (π.χ. ρύθµιση υδροπεριόδου, διαχείριση βλάστησης, αποφάσεις για εµπλουτισµούς µε ψάρια ) 5. Επαφές και συντονισµός δράσεων µε άλλους εµπλεκόµενους στη διαχείριση των υγροτόπων φορείς. 6. Ενέργειες για την προώθηση παρόµοιας κατεύθυνσης παρεµβάσεων αποκατάστασης στην ευρύτερη περιοχή. 7. ιαχείριση και έλεγχος των δραστηριοτήτων αναψυχής στο χώρο αποκατάστασης. Προώθηση των εναλλακτικών µορφών τουρισµού στην ευρύτερη περιοχή. 8. Εξεύρεση χρηµατοδοτικών µέσων για τη συνέχιση του προγράµµατος διαχείρισης. 29

30 Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι τόσο οι υποχρεώσεις όσο και οι δυνατότητες του κάθε φορέα που θα διαχειρισθεί τις παρεµβάσεις είναι σηµαντικές και πολυδιάστατες, γεγονός που επιβάλλει την έγκαιρη αντιµετώπιση από πλευράς ήµων των ζητηµάτων οργάνωσης και διαχείρισης των υποδοµών αυτών, έτσι ώστε να υπάρχει επιχειρησιακή ετοιµότητα αµέσως µετά την περάτωση των κατασκευαστικών εργασιών. 30

31 5. Κατευθύνσεις λειτουργίας και διαχείρισης των παρεµβάσεων στους ταµιευτήρες του προγράµµατος Στο παρόν κεφάλαιο θα παρατεθούν κάποιες ειδικότερες οδηγίες που αφορούν στη διαχείριση των πλέον ευαίσθητων παρεµβάσεων αποκατάστασης, δηλαδή των τεχνητών υγροτόπων ελεγχόµενης στάθµης και της υγροτοπικής βλάστησης. Οι κατευθύνσεις διαχείρισης των υπόλοιπων παρεµβάσεων έχουν καλυφθεί από τα διαχειριστικά σχέδια και τις οριστικές µελέτες των παρεµβάσεων αποκατάστασης. Οι πρακτικές της διαχείρισης και αποκατάστασης των υγροτόπων περιλαµβάνουν συνήθως δύο ενότητες µέτρων: 1. µέτρα που αφορούν στη διαχείριση της υδροπεριόδου, 2. µέτρα που αφορούν στη διαχείριση της υγροτοπικής βλάστησης και Η πρώτη ενότητα παρεµβαίνει στην υδρολογία και στην ποιότητα νερών του υγροτόπου, επιδρώντας στις διακυµάνσεις της στάθµης του νερού, για να διευκολύνει την επέκταση επιθυµητών διαπλάσεων σε βάρος άλλων µη επιθυµητών, για να αυξήσει το ρυθµό αποικοδόµησης της νεκρής οργανικής ύλης (υπόστρωµα του υγροτόπου), για να διευκολύνει την εφαρµογή των µέτρων διαχείρισης της βλάστησης (π.χ. κοπή ή καύση) και για να δηµιουργήσει ελεύθερες επιφάνειες νερού, πολύτιµες για αρκετά είδη φυτών και ζώων. Η αποκατάσταση της υδρολογικής ισορροπίας ενός υγροτόπου επιδρά θετικά στις φυσικοχηµικές και βιολογικές διεργασίες που λαµβάνουν χώρα σε αυτόν, αναβαθµίζοντας τελικά την ποιότητα των νερών του. Η διαχείριση της βλάστησης αφορά συνήθως την περιοδική κοπή ή την ελεγχόµενη βόσκηση υγροτοπικών διαπλάσεων, πρακτικές που εφαρµόζονται για να διατηρηθεί το µωσαϊκό ενδιαιτηµάτων, να µειωθεί ο ρυθµός συσσώρευσης νεκρού οργανικού υποστρώµατος, να αποληφθεί µέρος της φυτικής βιοµάζας ώστε να µειωθεί το πρόβληµα ευτροφισµού, να δηµιουργηθούν προσωρινές ή µόνιµες ελεύθερες από βλάστηση επιφάνειες νερού, να διευκολυνθεί η αύξηση των νέων βλαστών του καλαµιού κατά την επόµενη αυξητική περίοδο ή να ελεγχθεί η επέκταση του καλαµώνα και της δενδροθαµνώδους βλάστησης σε βάρος λιγότερο ανταγωνιστικών διαπλάσεων. Μπορούν επίσης να χρησιµοποιηθούν για την αύξηση της χλωριδικής ποικιλότητας του υγροτόπου, ελέγχοντας την αύξηση συγκεκριµένων ειδών σε βάρος άλλων λιγότερο 31