Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευση και ια Βίου Μάθηση Πρόγραμμα ια Βίου Μάθησης ΑΕΙ για την Επικαιροποίηση Γνώσεων Αποφοίτων ΑΕΙ: Σύγχρονες Εξελίξεις στις Θαλάσσιες Κατασκευές Α.Π.Θ. Πολυτεχνείο Κρήτης 11.2.3 Αποτίμηση κόστους / οφέλους Μιχάλης Δούμπος, Αναπλ. Καθηγητής Πολυτεχνείο Κρήτης, Σχολή Μηχανικών Παραγωγής & Διοίκησης mdoumpos@dpem.tuc.gr
Ανάλυση κόστους οφέλους (ΑΚΟ, cost benefit analysis) Η ΑΚΟ είναι μια συστηματική διαδικασία αξιολόγησης επενδυτικών σχεδίων βάσει του συνόλου των αποτελεσμάτων που αναμένεται να αποφέρουν Αρχικά χρησιμοποιήθηκε σε δημόσια έργα με περιβαλλοντικές επιπτώσεις (συγκοινωνίες, διαχείριση υδάτινων πόρων, αγρόπεριβαλλοντικές πολιτικές, κλπ.) Πλέον αποτελεί βασικό εργαλείο σχεδιασμού στα δημόσια έργα και πολιτικές, αλλά οι αρχές της (ως εργαλείο υποστήριξης αποφάσεων) βρίσκουν πλέον εφαρμογή και σε ιδιωτικές επενδύσεις H AKO βασίζεται στην ποσοτική (οικονομική) αποτίμηση όλων των διαστάσεων του κόστους και των ωφελειών
Οι βάσεις της ΑΚΟ Οικονομικά της ευημερίας (welfare economics) Τι θεωρείται κόστος και όφελος; Με ποιον τρόπο σχετίζεται η κατανομή των διαθέσιμών πόρων με τη χρησιμότητα/αξία (utility/value) τους για το κοινωνικό σύνολο Οι έννοιες της χρησιμότητας/αξίας είναι γενικότερες από την οικονομική αποτίμηση των αγαθών στην αγορά Πώς αποτιμώνται τα κόστη και τα οφέλη για τους καταναλωτές και τους παραγωγούς (ποιότητα, ποσότητα, τιμές); Με ποιον τρόπο μπορεί να συνδυαστούν τα κόστη και τα οφέλη ώστε να αξιολογηθεί η συνολική τους επίδραση στη συνολική ευημερία; Η σύνθεση πρέπει να λάβει υπόψη τόσο τις προτιμήσεις των εμπλεκομένων όσο και τη διάσταση του χρόνου
Τα στάδια της ΑΚΟ Καθορισμός στόχων Προσδιορισμός του έργου Ολοκληρωμένη θεώρηση και καθορισμός των απαιτούμενων δράσεων Ορισμός εναλλακτικών δυνατοτήτων Καθορισμός βασικού σεναρίου (status quo) και εναλλακτικών τρόπων υλοποίησης Χρηματοοικονομική ανάλυση Εκτίμηση ταμειακών ροών, ανάλυση του κόστους, τρόποι χρηματοδότησης Κοινωνικοοικονομική ανάλυση Οικονομική αποτίμηση κοινωνικοοικονομικών αποτελεσμάτων Ανάλυση ευαισθησίας και κινδύνων Πώς αλλάζουν τα αποτελέσματα σε μεταβολές βασικών υποθέσεων και παραμέτρων;
Διαστάσεις αξιολόγησης Χρηματοοικονομική αξιολόγηση Είναι το έργο βιώσιμο με βάση τις προβλεπόμενες ταμειακές ροές; Κριτήρια αξιολόγησης: καθαρή παρούσα αξία, εσωτερικός συντελεστής απόδοσης, δείκτης αποδοτικότητας, κά Κοινωνικοοικονομική αξιολόγηση Γενικότερη ανάλυση της συμβολής του έργου στην οικονομική ευημερία της περιοχής ή της χώρας Πραγματοποιείται για όλη την κοινωνία (περιοχή ή χώρα) και όχι μόνο για τον επενδυτή όπως η χρηματοοικονομική ανάλυση Οι δείκτες επίδοσης στα πλαίσια της κοικωνικοοικονομικής ανάλυσης συνυπολογίζουν και τα κοινωνικά οφέλη και κόστη από την πραγματοποίηση της επένδυσης Διαδικασίες αξιολόγησης: δείκτης κόστους/οφέλους, πολυκριτήριες τεχνικές
Οι διαστάσεις αξιολόγησης σε ιδιωτικά & δημόσια έργα Τομέας ΧΑ+, ΚΑ+ ΧΑ+, ΚΑ- ΧΑ-, ΚΑ+ ΧΑ-, ΚΑ- Ιδιωτικός ημόσιος Αποδεκτή Αποδεκτή Αποδεκτή παρά τις αρνητικές ΚΟ επιπτώσεις (φορολόγηση;) Μη αποδεκτή (τα οικονομικά οφέλη δεν αντισταθμίζουν τις αρνητικές ΚΟ επιπτώσεις) Μη αποδεκτή χωρίς δημόσια χρηματοδότηση Αποδεκτή (συνηθισμένη περίπτωση σε δημόσια έργα) Μη αποδεκτή Μη αποδεκτή ΧΑ = χρηματοοικονομική αξιολόγηση ΚΑ = κοινωνικοοικονομική αξιολόγηση
Το πλαίσιο αξιολόγησης στην οδηγία της ΕΕ για την ΑΚΟ http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/guides/cost/guide2008_en.pdf http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/guides/cost/guide02_el.pdf
Το πλαίσιο αξιολόγησης στην οδηγία της ΕΕ για την ΑΚΟ
Κριτήρια αξιολόγησης Καθαρή παρούσα αξία (ΚΠΑ, net present value) Το έργο κρίνεται αποδεκτό εάν ΚΠΑ > 0 Ιεράρχηση πολλαπλών έργων βάσει της ΚΠΑ Εσωτερικός συντελεστής απόδοσης (ΕΣΑ, internal rate of return) Το έργο κρίνεται αποδεκτό εάν ΕΣΑ > επιθυμητή απόδοση Ιεράρχηση πολλαπλών έργων βάσει του ΕΣΑ Σταθμισμένο κόστος ενέργειας (levelized cost of energy LCOE) Τιμή ανά μονάδα ενέργειας (σταθερή στην πορεία του χρόνου) που εξισώνει το κόστος της επένδυσης με τα έσοδα από την πώληση ενέργειας Παρούσα αξία κόστους (επένδυση + λειτουργικά έξοδα) LCOE n Et t ( 1 r) t 1
LCOE ενδεικτικές τιμές $/MWh (2013) Αποτίμηση κόστους / οφέλους
LCOE θαλάσσια αιολικά πάρκα Πηγή: International Renewable Energy Agency
Χρηματοοικονομική ανάλυση Επιλογή χρονικού ορίζοντα Ο χρονικός ορίζοντας της ανάλυσης θα πρέπει να οριστεί προσεκτικά ώστε να συμβαδίζει με την περίοδο που τα αποτελέσματα της επένδυσης θα έχουν πρακτική χρήση Επενδύσεις που αφορούν έργα υποδομών, ο χρονικός ορίζοντας συνήθως καλύπτει τουλάχιστον 20 έτη Σε παραγωγικές επενδύσεις ο χρόνος συνήθως είναι περίπου 10 έτη
Επιτόκιο προεξόφλησης Χρηματοοικονομικό κόστος κεφαλαίου Μέσο σταθμισμένο κόστος κεφαλαίου (weighted average cost of capital) WACC = Lr E + (1 L)r D L = ίδια κεφάλαια /(ίδια κεφάλαια + δανεισμός) r D = κόστος υποχρεώσεων (μετά φόρων) = κόστος δανείων * (1 ΦΣ) r E = κόστος ιδίων κεφαλαίων, το οποίο μπορεί να εκτιμηθεί αξιοποιώντας στοιχεία από τη χρηματιστηριακή αγορά ή από τη μερισματική πολιτική της εταιρίας, πχ: r E = [D(1+g) / P] + g P = τιμή μετοχής, D = μέρισμα / μετοχή, g = ετήσιος ρυθμός αύξησης μερισμάτων r E = r f + β*p r f = απόδοση χωρίς κίνδυνο, β = συντελεστής κινδύνου, p = πριμ κινδύνου (απόδοση αγοράς απόδοση χωρίς κίνδυνο) Η οδηγία της ΕΕ προτείνει τη χρήση ενός επιτοκίου προεξόφλησης ίσου με 5% για τη χρηματοοικονομική ανάλυση
Ενδεικτικοί ΕΣΑ από ευρωπαϊκά έργα Αποτίμηση κόστους / οφέλους
Μέσο σταθμισμένο κόστος κεφαλαίου ενέργεια
Κόστος ιδίων κεφαλαίων ενέργεια Electricity Oil & Gas Renewables
Ενδεικτικά κόστη δανεισμού (θαλάσσια αιολικά πάρκα) 1 bps = 0,01%, Kόστος δανεισμού = Rate + LIBOR, D:E = δάνεια / ίδια κεφάλαια, tenor = διάρκεια αποπληρωμής Πηγή: S. Tegen, M. Hand, B. Maples, E. Lantz, P. Schwabe, and A. Smith, 2010 Cost of Wind Energy Review, US National Renewable Energy Laboratory, Technical Report NREL/TP-5000-52920, April 2012
Επιτόκια προεξόφλησης σε θαλάσσια αιολικά πάρκα US National Renewable Energy Laboratory
Πλαίσιο χρημ/κής ανάλυσης οδηγία ΕΕ για ΑΚΟ Κόστος επένδυσης Χρηματοοικονομική απόδοση επένδυσης ΧΚΠΑ(Ε) Λειτουργικά αποτελέσματα Χρηματοοικονομική απόδοση κεφαλαίων ΧΚΠΑ(Κ) Πηγές χρηματοδότησης Χρηματοοικονομική βιωσιμότητα
Στοιχεία της χρηματοοικονομικής ανάλυσης Κόστος επένδυσης Απόδοση επένδυσης Απόδοση κεφαλαίου Βιωσιμότητα Οικόπεδα - - Κτίρια - - Εξοπλισμός - - Συντήρηση - - Άδειες χρήσης - - Έξοδα εγκατάστασης - - Κεφ. κίνησης -(+) -(+) Υπολειμματική αξία + +
Στοιχεία της χρηματοοικονομικής ανάλυσης Λειτουργικά κόστη Απόδοση επένδυσης Απόδοση κεφαλαίου Βιωσιμότητα Πρώτες ύλες - - - Εργατικά - - - Ενέργεια - - - Συντήρηση - - - ιοικητικά κόστη - - - Τόκοι & αποπλ. δανείων - - Φόροι Λειτουργικά έσοδα + + + -
Στοιχεία της χρηματοοικονομικής ανάλυσης Πηγές χρηματοδότησης Απόδοση επένδυσης Απόδοση κεφαλαίου Βιωσιμότητα Χρηματοδότηση από ΕΕ + Εθνική συνεισφορά - + Κρατικές επιχορηγήσεις - + Ιδιωτικά ίδια κεφάλαια - + άνεια +
ΚΠΑ & ΕΣΑ της επένδυσης Αξιολόγηση των ταμειακών ροών της επένδυσης, όπως αναλύθηκαν προηγούμενα
ΚΠΑ & ΕΣΑ του κεφαλαίου Αξιολόγηση των λειτουργικών ταμειακών ροών συμπεριλαμβανομένων και χρηματοοικονομικών ροών Ως κόστος της επένδυσης θεωρούνται τα κρατικά/ιδιωτικά κεφάλαια (χωρίς χρηματοδοτήσεις από την ΕΕ)
Χρηματοοικονομική βιωσιμότητα Το έργο είναι χρηματοοικονομικά βιώσιμο εάν οι αθροιστικές ταμειακές ροές (συμπεριλαμβανομένων και χρηματοοικονομικών ροών) είναι θετικές σε όλα τα έτη Διαφορετικά υπάρχει κίνδυνος σε κάποια χρονική στιγμή να μην υπάρχουν επαρκή διαθέσιμα κεφάλαια για τη συνέχιση της υλοποίησης του έργου
Χρηματοοικονομική βιωσιμότητα Η ανάλυση καλύπτει μόνο την ωφέλιμη διάρκεια του έργου και δεν επεκτείνεται πέρα από αυτή Η χρηματοοικονομική βιωσιμότητα αναφέρεται στο έργο και όχι στον φορέα υλοποίησης (ιδιωτικός ή δημόσιος φορέας) Η αξιολόγηση της βιωσιμότητας του φορέα απαιτεί διαφορετική προσέγγιση και μεθοδολογία Για παράδειγμα για επιχειρήσεις θα πρέπει να εξεταστεί η αποδοτικότητά τους, η δανειακή τους επιβάρυνση, η ρευστότητά τους, η θέση τους στην αγορά, το management, κλπ.
Κοινωνικοοικονομική ανάλυση Τα κριτήρια αξιολόγησης είναι ανάλογα της χρηματοοικονομικής ανάλυσης Παρούσα αξία κόστους οφέλους n Bt Ct ΚΠΑ t t 0 (1 r) Κοινωνικό επιτόκιο προεξόφλησης στην ΕΕ: 5,5% για τις χώρες σε φάση σύγκλισης και 3% για τις υπόλοιπες Εσωτερικός συντελεστής απόδοσης: επιτόκιο r για το οποίο ΚΠΑ = 0 Δείκτης οφέλους κόστους n Bt t t 0 (1 r) ΔΚΟ n Ct t (1 r) t 0
Παράδειγμα 1 Μεταφορές Αποτίμηση κόστους / οφέλους
Παράδειγμα 1 Διαχείριση αποβλήτων Αποτίμηση κόστους / οφέλους
Κοινωνικοοικονομική ανάλυση Οι χρηματοοικονομικές ταμειακές ροές γενικά δεν ταυτίζονται με τις κοινωνικοοικονομικές ταμειακές ροές Οι διάφορες εισροές/εκροές σε ένα έργο προέρχονται από αγορές που μπορεί να λειτουργούν αποτελεσματικά ή όχι Όταν οι αγορές λειτουργούν αποτελεσματικά, οι τρέχουσες (αγοραίες) τιμές παρέχουν μια ικανοποιητική προσέγγιση του κοινωνικού κόστους/οφέλους Όταν υπάρχουν στρεβλώσεις, οι τιμές της αγοράς δεν αντιπροσωπεύουν το πραγματικό κόστος ευκαιρίας για την κοινωνία Μονοπώλια/ολιγοπώλια, φόροι/δασμοί, επιχορηγήσεις, κά., δημιουργούν στρεβλώσεις Σε άλλες περιπτώσεις αγοραίες τιμές πιθανόν να μην είναι διαθέσιμες (πχ. επιπτώσεις στην υγεία) Πρέπει να γίνει προσαρμογή των χρηματοοικονομικών αποτελεσμάτων σε κοινωνικά αποτελέσματα με κατάλληλους συντελεστές αναγωγής Κοινωνικό αποτέλεσμα = CF*Χρηματοοικονομικό αποτέλεσμα
Παράδειγμα 1 Εργατικό κόστος Σε χρηματοοικονομικούς όρους λαμβάνεται υπόψη το κόστος του προσωπικού ως εκροή Ο υπολογισμός γίνεται ανάλογα με τους μισθούς Το κόστος μισθοδοσίας δεν αποτελεί πάντα το πραγματικό κόστος για την κοινωνία Αυτό που πρέπει να αξιολογηθεί είναι το κόστος ευκαιρίας της απασχόλησης, δηλαδή ποια είναι η αξία που θα μπορούσε να αποφέρει η απασχόληση του προσωπικού εκτός του έργου Παράδειγμα 1: Σε ένα έργο έχει προϋπολογιστεί εργατικό κόστος 100.000 Εάν το 25% του προσωπικό που θα απασχοληθεί είναι άνεργοι, τότε το πραγματικό κοινωνικό κόστος είναι 75.000 Παράδειγμα 2: Σε ένα έργο έχει προϋπολογιστεί κόστος ανειδίκευτου προσωπικού 700 /μήνα Εάν ο μισθός ανειδίκευτου προσωπικού στην περιοχή του έργου είναι 500 /μήνα, τότε το κοινωνικό κόστος είναι 71% (5/7) του χρηματοοικονομικού
Παράδειγμα 2 Οικόπεδα Για την υλοποίηση μιας επένδυσης αγοράστηκε ένα οικόπεδο προς 300.000 Στη χρηματοοικονομική ανάλυση θα χρησιμοποιηθεί το κεφάλαιο που δαπανήθηκε για την αγορά του οικοπέδου Έστω ότι η αγορά του οικοπέδου χρηματοδοτήθηκε από κρατικά κονδύλια σε ποσοστό 50% Άρα η πραγματική αξία είναι 300.000*1,5=600.000 Στα πλαίσια της κοινωνικοοικονομικής ανάλυσης θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η πραγματική αξία Είναι το κόστος ευκαιρίας από τη χρήση του οικοπέδου για την επένδυση αντί κάποιας άλλης εναλλακτικής χρήσης
Παράδειγμα 3 Δημοσιονομικές διορθώσεις Οι χρηματοοικονομικές ροές περιλαμβάνουν έμμεσους φόρους (πχ. ΦΠΑ), ενισχύσεις, επιχορηγήσεις, κά. Τα στοιχεία αυτά θα πρέπει να εξαιρεθούν από την κοινωνικοοικονομική ανάλυση, καθώς αποτελούν μεταφορές κεφαλαίων, χωρίς να παράγουν άμεση αξία καθώς μεταφέρονται στους πολίτες Έμμεσοι φόροι και ενισχύσεις που εξυπηρετούν περιβαλλοντικές και κοινωνικοοικονομικές πολιτικές μπορούν να ληφθούν υπόψη Παράδειγμα: Φόροι στην ενέργεια Προσοχή σε διπλές καταχωρήσεις
ΑΚΟ Ενδεικτικά σφάλματα Διπλές καταχωρήσεις Παράδειγμα 1: ένα έργο άρδευσης αυξάνει την αξία της γης και το αγροτικό εισόδημα, αλλά ο συνδυασμός των δύο αυτών ωφελειών δεν έχει νόημα (πχ., ένας αγρότης είτε θα πουλήσει τη γη ή θα την αξιοποιήσει) Παράδειγμα 2: ένας οδικός άξονας μειώνει τους χρόνους μετακίνησης, αυξάνει την ασφάλεια, κλπ., και κατά συνέπεια αυξάνει την αξία των ακινήτων στις περιοχές που διασχίζει (ο συνδυασμός όλων αυτών των ωφελειών είναι λάθος) Παράπλευρα αποτελέσματα Συχνά η κατασκευή ενός έργου έχει αρνητικές συνέπειες σε άλλους κλάδους (πχ., η κατασκευή της γέφυρας του Ρίου είχε αρνητική επίδραση στις θαλάσσιες μεταφορές στην περιοχή) Η απασχόληση δεν είναι όφελος Το κοινωνικό όφελος της απασχόλησης αποτυπώνεται στους πραγματικούς μισθούς, οι οποίοι αποτελούν στοιχείο κόστους μιας επένδυσης
Κοινωνικοοικονομικοί ΕΣΑ από ευρωπαϊκά έργα
Περιορισμοί της ΑΚΟ Η πολυπλοκότητα των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων ενός έργου, συχνά καθιστά δύσκολη την αποτίμησή τους Συχνά τα κόστη και τα οφέλη απαιτούν υποκειμενικές εκτιμήσεις ώστε να οριστούν Συνδυάζοντας κόστη και οφέλη ουσιαστικά γίνεται η υπόθεση ότι κάθε κόστος μπορεί να αντισταθμιστεί από κάποια οφέλη Η ΑΚΟ εστιάζει στην αποδοτικότητα (οφέλη/κόστη), ενώ συχνά υπάρχουν και άλλοι στόχοι πολιτικής (βιώσιμη/ισόρροπη ανάπτυξη, ανταγωνιστικότητα, κλπ.) Απαιτεί εξειδικευμένες τεχνοοικονομικές αναλύσεις
Ανάλυση ευαισθησίας Προφανώς η αξιολόγηση ενός έργου βασίζεται σε ένα σύνολο υποθέσεων, παραδοχών και εκτιμήσεων, οι οποίες ενσωματώνουν αβεβαιότητες και σφάλματα Τα στοιχεία αυτά πρέπει να αναλυθούν ώστε να εντοπιστούν παράγοντες κινδύνου που μπορούν να επηρεάσουν τα αποτελέσματα του έργου Κύριες διαδικασίες Ανάλυση τυπικών σεναρίων για τις κύριες παραμέτρους Προσομοίωση: υπολογιστική ανάλυση μεγάλου όγκου σεναρίων που διαμορφώνονται βάσει αναλυτικών μοντέλων και στατιστικών δεδομένων
Ενδεικτικά στοιχεία ανάλυσης Αποτίμηση κόστους / οφέλους
Στατιστική επεξεργασία ΕΣΑ Η τυπική απόκλιση (σ) δείχνει το εύρος των διακυμάνσεων από την αναμενόμενη (μέση τιμή) και ο συντελεστής μεταβλητότητας (ΣΜ) το μέγεθος των διακυμάνσεων σε σχέση με τον μέσο σ 1 S 2 (ΕΣΑi ΕΣΑ) ΣΜ σ/ ΕΣ S i 1 Η συχνότητα εμφάνισης χαμηλών αποτελεσμάτων (αριστερό άκρο της κατανομής) παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον Α
Πολυκριτήρια ανάλυση Όταν η νομισματική αποτίμηση για τα κόστη και τα οφέλη ενός έργου είναι αδύνατη, τότε οι παραδοσιακές διαδικασίες αξιολόγησης δεν μπορούν να εφαρμοστούν Τεχνικές πολυκριτήριας ανάλυσης επιτρέπουν τη σύνθεση πολλαπλών στοιχείων αξιολόγησης (οικονομικά, περιβαλλοντικά, κοινωνικά, κά.) ακόμα και εάν αυτά αξιολογούνται σε πολύ διαφορετικές κλίμακες (ποσοτικές και ποιοτικές) Αντισταθμιστικές και μη αντισταθμιστικές τεχνικές Συγκριτική αξιολόγηση και βαθμολόγηση
Παράδειγμα πολυκριτήριας αξιολόγησης Έργο Α Βαθμός * Συντ. στάθμισης Επίπτωση Ενεργειακή ασφάλεια 2 0,6 1,2 Προστασία περιβάλλοντος 1 0,2 0,2 Τοπική ανάπτυξη 4 0,2 0,8 Σύνολο 2,2: μέτρια συνεισφορά Έργο Α Βαθμός * Συντ. στάθμισης Επίπτωση Ενεργειακή ασφάλεια 4 0,6 2,4 Προστασία περιβάλλοντος 1 0,2 0,2 Τοπική ανάπτυξη 1 0,2 0,2 Σύνολο 2,8: σημαντική συνεισφορά Βαθμός συνεισφοράς: 0 = καμία συνεισφορά, 1 χαμηλή, 2 = μέτρια συνεισφορά, 3 = σημαντική συνεισφορά, 4 = πολύ σημαντική συνεισφορά
Συντελεστές στάθμισης Απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή στο ορισμό των σταθμίσεων των κριτηρίων Υποκειμενικές εκτιμήσεις Συνήθως οι σταθμίσεις αυτές ερμηνεύονται ως «βάρη», αλλά η έννοια του «βάρους» είναι ασαφής Ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο γίνεται η σύνθεση των κριτηρίων, οι συντελεστές στάθμισης μπορούν να έχουν διαφορετικό ρόλο Στο προηγούμενο παράδειγμα οι σταθμίσεις είναι συντελεστές παραχώρησης (tradeoffs) και είναι άμεσα συνδεδεμένοι με τις κλίμακες αξιολόγησης των κριτηρίων Στο προηγούμενο παράδειγμα: η μείωση της ενεργειακής ασφάλειας κατά μία μονάδα αντισταθμίζεται από ενίσχυση της τοπικής ανάπτυξης κατά 0,6 / 0,2 = 3 μονάδες
Πλεονεκτήματα/μειονεκτήματα πολυκριτήριας ανάλυσης Ευελιξία καθώς συνεκτιμώνται όλα τα οφέλη και κόστη (ποσοτικά και ποιοτικά) Εισάγει μια διαδικασία «μάθησης» βοηθώντας στον εντοπισμό μη προφανών πτυχών ενός έργου Διεξοδική ανάλυση παραχωρήσεων μεταξύ διαφορετικών παραγόντων, αλλά και εμπλεκομένων Η επιλογή και σαφής ορισμός των κριτηρίων είναι συχνά δύσκολη διαδικασία, ειδικά όταν υπάρχουν πολλοί εμπλεκόμενοι με αντικρουόμενα συμφέρονται και αντιλήψεις Οι σταθμίσεις των κριτηρίων εισάγουν υποκειμενικότητα Τα αποτελέσματα δεν εκφράζονται σε οικονομικούς όρους και επομένως η ερμηνεία τους δεν είναι πάντα άμεσα προφανής