26ο Συνέδριο Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Οµοσπονδίας Βασιλεία, 2013 Η ψυχική µορφοποίηση και η αναλυτική διαδικασία Σκέψεις από τα κείµενα του συνεδρίου Αριστέα ΣΚΟΥΛΙΚΑ Η µορφοποίηση εντός του ψυχικού γίγνεσθαι ήταν το κεντρικό θέµα του 26 ου ετήσιου συνεδρίου της ΕΨΟ. Η πρωτοτυπία των εισηγήσεων και η επαφή τους µε τον πιο προωθηµένο ψυχαναλυτικό προβληµατισµό µας οδήγησαν στην επιθυµία να τις συνδέσουµε µε δικές µας κλινικές εµπειρίες. Τι εννοούν όµως οι διοργανωτές µε τον όρο αµορφία και τι είναι η µορφοποίηση στην οποία αυτός παραπέµπει; Στο σηµείο αυτό υπάρχει µεταξύ των συνέδρων οµοφωνία: άµορφες ή αλλιώς αδιαφοροποίητες ψυχικές περιοχές είναι εκείνες εντός των οποίων η αναπαράσταση και το συνοδό συναίσθηµα δεν έχουν συγκροτηθεί. Αυτό σηµαίνει ότι ο ψυχικός µεταβολισµός ή αλλιώς οι ψυχικοί µετασχηµατισµοί είτε δεν έχουν ακόµη τεθεί σε πλήρη λειτουργία, είτε δεν µπορούν να λειτουργήσουν. Μια από τις κατευθυντήριες ιδέες του συνεδρίου είναι αυτή του Φρόυντ σχετικά µε τη διαχείριση σοβαρών ψυχικών τραυµατισµών (Μωυσής,1938, σ.77). Σε ορισµένες περιπτώσεις γράφει ο Φρόυντ προκύπτει διχοτόµηση του Εγώ, η οποία δηµιουργεί αλλοιώσεις και ουλές που παρεµποδίζουν την ψυχική µορφοποίηση και τους µετασχηµατισµούς. Μπορούµε να την φανταστούµε σαν ρωγµή που οδηγεί σε παραµόρφωση και µεταβάλλει ριζικά το σύνολο της συµπεριφοράς του συστήµατος. Κατά τους Abram (2013) και Bοkanowski (2013) ο Φρόυντ χρησιµοποίησε στο άρθρο αυτό τις Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 54] 1
επεξεργασίες του Φερέντσι (1932), ο οποίος είχε µιλήσει πρώτος για τη ναρκισσιστική σχάση που επισυµβαίνει όταν το παιδί βρίσκεται εκτεθειµένο στην ερωτική διακίνηση του ενήλικα. Η τραυµατική διχοτόµηση δεν µπορεί, εφόσον παγιωθεί, να υποβληθεί σε µετασχηµατισµούς και καταλήγει σε φαινόµενα επανάληψης, οδηγώντας σταθερά στο ταυτόσηµο. Η τελική έκβαση συνίσταται συχνά, κατά τον Φρόυντ (οπ. π. σ.78), σε ερήµωση και κατακερµατισµό του Εγώ, το οποίο κατακλύζεται από την περιοχή του που έχει αλλοιωθεί. Ψυχικοί σχηµατισµοί αυτού του τύπου αποτελούν κατά τους Press (2013) και Bοkanowski (οπ. π.) περιοχές σκιάς και αµορφίας. Οι οµιλητές αυτοί παραπέµπουν στις εργασίες των Botella (2001) οι οποίοι θεωρούν ότι στο εσωτερικό τέτοιων αδιαφοροποίητων ψυχικών περιοχών υπάρχει ενεργειακή υπερσυγκέντρωση η οποία συνοδεύεται από µια στείρα επένδυση του αντιληπτικού. Οι καταστάσεις αυτές που συνυπάρχουν µε οδύνη και αγωνία είναι δύσκολο να αναλυθούν, διατηρούν το άµορφο και απροσπέλαστο της κηλίδας, και απαιτούν ειδικό τεχνικό χειρισµό της µεταβίβασης και αντιµεταβίβασης. Θεωρούµε ότι η ιδέα µιας διαταραχής του σχήµατος και της µορφής του Εγώ που ενυπάρχει στις εικόνες τραυµατικής αλλοίωσης, ή ουλής και κατακερµατισµού του Εγώ, που προτείνει ο Φρόυντ, δεσπόζει. Οι συλλήψεις αυτές του Φρόυντ που αναφέρονται στη µορφή προκύπτουν από τις κλινικές εικόνες που είχε στο νου του, και συγκεκριµένα του ανθρώπου µε τους λύκους 1. Μια άλλη πηγή έµπνευσης ήταν γιαυτόν οι ιδιοτυπίες του κειµένου της Παλαιάς Διαθήκης. Στις ασυνέχειες, τα κενά, τις αντιφάσεις και τις παραδοξότητες του κειµένου αυτού αποτυπώνονται κατά τον Φρόυντ δύο διαψεύσεις, παρούσες στο «σώµα» της βιβλικής ιστορίας: από τη µια η διάψευση του φόνου του Μωυσή, και από την άλλη η διάψευση της αλλαγής θρησκείας των 1 Freud S. (1914)1918 From the history of an infantile neurosis.se Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 54] 2
Ισραηλιτών, οι οποίοι εγκαταλείπουν τον θεό του Μωυσή (η λατρεία του οποίου απέχει από ειδωλολατρικές πρακτικές και δοξασίες, στη λογική του θεού του Ακενατόν) για να λατρέψουν τον Ιεχωβά. Για τις παραµορφώσεις αυτές του κειµένου ο Φρόυντ χρησιµοποιεί τη λέξη Entstellung, (distortion στην SE, οπ. π. σ.43, σε ακριβή µετάφραση παραµόρφωση ) που σηµαίνει όχι µόνο µεταβάλλω την εµφάνιση αλλά και αλλάζω θέση, µεταθέτω και κρύβω ένα στοιχείο, προκειµένου να το διαψεύσω, γεγονός που οδηγεί σε παραµόρφωση. Η παραµόρφωση όµως αυτή επιτρέπει τελικά κατά τον Φρόυντ την καταγραφή µιας ιστορικής αλήθειας. Ιδιοτυπίες της µορφοποίησης και δη της εικαστικής είναι παρούσες στην ανάλυση των παιδιών, τα οποία προκειµένου να σκεφθούν ξετυλίγουν µια συστηµατική τέτοια προσπάθεια. Έχουµε ήδη περιγράψει µια περίπτωση 2, όπου η εικαστική αναζήτηση συνέδραµε την προσπάθεια του Γιώργου, 4.5 ετών, να συγκροτήσει το αντικείµενο, το υποκειµενικό αντικείµενο στην αρχή και εκείνο της ετερότητας στη συνέχεια. Ο Γιώργος εµφάνιζε κενά ναρκισσιστικού τύπου, τα οποία τον οδηγούσαν σε σφαιρικές δυσκολίες ταυτότητας, συµπεριλαµβανοµένων αβεβαιοτήτων ως προς τις ταυτίσεις φύλου. Με τη ζωγραφική του προχωρούσε µέσω αποδόµησης από µια αρχική πρωτόλεια, αλλά συγκροτηµένη µορφή, προς άµορφες συνθέσεις, και από εκεί προς νέες µορφοποιήσεις, µε τις οποίες διερευνούσε επι µέρους πλευρές της αρχικής εικόνας, που µε τον τρόπο αυτό αποκαθαίρονταν και µπορούσαν να εξετασθούν διαχωρισµένες από το σύνολο. Ας αναφερθεί παρενθετικά ότι µια τέτοιου τύπου επεξεργασία µε αξιοσηµείωτα αποτελέσµατα στην κατανόηση του νοήµατος των 2 Σκούλικα Α. Η συγκρότηση του αντικειμένου,. Μονογραφία Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας «Το Αντικείμενο». Εκδόσεις Νήσος (Υπό έκδοση). Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 54] 3
στοιχειωδών εικαστικών µέσων όπως είναι οι γραµµές, έχει κάνει ο Πικάσσο στην εργασία του µε την εικόνα του ταύρου, τον οποίο αποδίδει σε δέκα αλλεπάλληλες εκδοχές, αποκαθαίροντας βασικές φόρµες της εικόνας και µεταλλάσσοντας µε τον τρόπο αυτό το νόηµα της µορφής (Σκούλικα οπ. π.). Το παιδί του κλινικού µας παραδείγµατος, από την εικόνα µιας τεράστιας φούστας την οποία ζωγραφίζει σαν να την κοιτάζει από χαµηλά µε ένα πολύ µικρό µπούστο και κεφάλι που χάνονται στην κορυφή της ζωγραφιάς, περνά σε ένα άµορφο σχέδιο που περιέχει σε πολλαπλή και αλλεπάλληλη απόδοση ένα στοιχείο της φούστας, µια γωνία που ξεκινούσε από το κέντρο της µέσης και άνοιγε προς τα κάτω, διαχωρίζοντας την περιοχή της κοιλιάς από την υπόλοιπη επιφάνεια. Η γωνία θα γίνει στην ίδια συνάντηση σε επόµενο σχέδιο στέγη σπιτιού, επιτρέποντας να αναδυθεί µια νέα παράσταση της έννοιας περιέχοντος /περιεχοµένου -έννοιας παρούσας φυσικά και στην παράσταση της φούστας. Η έννοια αυτή θα εκφρασθεί µε τη µορφή του σπιτιού για πρώτη φορά. Ήταν αυτή σίγουρα µια σηµαντική νέα κατάκτηση. Η εικαστική παραγωγή της συνάντησης θα καταλήξει µετά από παλινωδίες και µέσω µιας όλο και πιο ελλειπτικής αποτύπωσης του θέµατος της φούστας, σε επαναφορά της αρχικής παράστασης της φούστας µε τη γωνία στο εσωτερικό της. Σκοπός της επίπονης και επίµονης αυτής διαδικασίας ήταν κατά την κατανόηση µας η διερεύνηση του ζητήµατος της σχετικά πρόσφατης εγκυµοσύνης της µητέρας. Η επιµονή του παιδιού να µορφοποιήσει τα εικαστικά του αντικείµενα, η ανάγκη του να δει τις µορφές να δοµούνται, να αποδοµούνται και να µετασχηµατίζονται, περνώντας µέσα από άµορφες εικόνες, µας θύµισε αφενός την αλλοίωση Entstellung του βιβλικού κειµένου που περιγράφει ο Φρόυντ, και αφετέρου τη συνειρµική εργασία και εξερεύνηση των ενηλίκων αναλυοµένων. Με την έννοια αυτή, η Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 54] 4
ψυχική αµορφία και το αδιαφοροποίητο αποτελούν, και µε αυτό συµφωνεί το σύνολο των οµιλητών του συνεδρίου, απαραίτητη ψυχική αφετηρία κατά την µεταβολή των επενδύσεων αντικειµένου. Ένας από τους πρώτους αναλυτές που επεξεργάσθηκαν την έννοια και την σχετική διαδικασία είναι ο Winnicott µε τον όρο un-integration (1971) η οποία οδηγεί σε νέες ψυχικές διαφοροποιήσεις. Ο Φρόυντ (1909) περιγράφει ανάλογες προσπάθειες του µικρού Χανς να αναπαραστήσει την εγκυµοσύνη της µητέρας του µέσω µορφών του εξωτερικού κόσµου, και πιο συγκεκριµένα µέσω εµπορικών βαγονιών και κουτιών. Μέσα σε ένα κουτί είχε κατά το «σενάριο» του Χανς ταξιδέψει η αδελφή του κατά τις καλοκαιρινές δικοπές της οικογένειας, την εποχή που ήταν ακόµη στην κοιλιά της µητέρας της 3. Οι εικαστικές µορφές της ηµι-έλλειψης της φούστας και του σπιτιού µε την τριγωνική στέγη στο σχέδιο του Γιώργου, και οι αναπαραστάσεις του κουτιού και των βαγονιών στον νου του Χανς είναι ψυχικά υλικά µε τα οποία τα παιδιά αυτά διατυπώνουν συµβολικά και αναπαριστούν τις εντυπώσεις τους από την πραγµατικότητα του σώµατος του άλλου και του δικού τους. Οι µορφές αυτές επιτρέπουν στο υποκείµενο να συγκροτήσει σε σύνολο τις ορατές αλλά και τις αθέατες πλευρές της πραγµατικότητας, των αντικειµένων δηλαδή της ετερότητας, που είναι εδώ το σώµα της εγκυµονούσας µητέρας και το περιεχόµενο του. Ήταν σαφές ότι µε την εικαστική µορφοπλασία ο Γιώργος προσπαθούσε να σκεφθεί. Θεωρώντας ότι η συνειδητή αυτή εικαστική µορφοποίηση εκπροσωπεί αντίστοιχη διαδικασία του ασυνειδήτου αναρωτηθήκαµε για την διαδικασία δηµιουργίας εικόνων στον ψυχισµό (Σκούλικα, οπ. π.). 3 Εδώ φαίνεται καθαρά η χρήση της φαντασίας στην διαμόρφωση των εννοιών όπως υποστηρίζεται από την φιλοσοφία των συμβολικών μορφών και δη του λόγου (Cassirer, 1923). Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 54] 5
Ανατρέξαµε για αυτό στην Khan (2001) η οποία συλλαµβάνει την ιδέα µιας «θαυµαστής» στιγµής ανάδυσης στον χώρο του ορατού εικόνων από την περιοχή του σκοτεινού, µη αναπαραστήσιµου ασυνειδήτου. Για να σκεφθεί τη διαδικασία αυτή η Khan επικαλείται τις απόψεις του Φρόυντ στην Ερµηνεία του ονείρου σχετικά την δηµιουργία της ασυνείδητης εικόνας. Πρόκειται για τις διαδικασίες εικαστικής µορφοποίησης 4 των αρχέγονων εικόνων εντός του ψυχισµού, των εικαστικών παρουσιάσεων (Khan, 2001) που συγκροτούν την εικονογραφική γλώσσα που περιέγραψε ο Φρόυντ (1900, σ.331) και εν τέλει συνιστούν έναν αρχαϊκό τύπο σκέψης (Φρόυντ, 1900, σ. 566, 613, 1933, σ. 20). Η εικαστική µορφοποίηση δεν µπορεί να µην τοποθετηθεί στο επίκεντρο, καθώς συνιστά για τον Φρόυντ (1900) τον πυρήνα του ψυχικού γίγνεσθαι. Την πρωταρχική σηµασία της εικόνας επισηµαίνει και ο Green (2001, σ. 1306) ορίζοντας την ως «το βιοψυχικό στοιχείο που συνδέει την παιδική σεξουαλικότητα [...] µε την παραγωγή µιας εναρκτήριας ψυχικής µορφής...». Με το θέµα αυτό έχει ασχοληθεί εκτεταµένα και η Aulagnier (1975) η οποία προτείνει την έννοια του πικτογράµµατος. Η ίδια η µορφή της εικόνας του ονείρου είναι κατά τον Φρόυντ (1900, σ. 236) φορέας νοήµατος και µπορούµε να την ερµηνεύσουµε. Σχετικά µε την αµορφία, εκτός από αυτήν που οφείλεται σε παραµόρφωση, στην οποία αναφερθήκαµε ήδη, υπάρχει και εκείνη που περιγράφει ο Φρόυντ, στο 6 ο κεφάλαιο της Ερµηνείας του Ονείρου µε την αναφορά του στην µορφολογική παλινδρόµηση των σκέψεων του ονείρου προς τον αντιληπτικό πόλο µε σκοπό την δηµιουργία εικόνων. Επισηµαίνει µάλιστα ότι καθώς παράγονται εικόνες οι σκέψεις 4 Figurabilité στη γαλλική γλώσσα, βλ. C και S. Botella, (2001, σ. 1186). Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 54] 6
µετασχηµατίζονται και καταλήγουν παλινδροµώντας σε µορφές που χαρακτηρίζονται από την αµορφία των αναπαραστάσεων πράγµατος, των πρώτων αναπαραστάσεων της ενόρµησης, στο πλαίσιο των ασταθών και εύπλαστων πρωτογενών διαδικασιών. Προκειµένου λοιπόν ο ψυχισµός να επιτελέσει το βασικό έργο του που είναι να αναπαραστήσει την ενορµητική ώθηση, ξεκινά από την αµορφία των πρωτογενών διαδικασιών (Chervet, 2013). Η αναπαράσταση συγκροτείται µέσω του ονείρου, των αποφυάδων του ασυνειδήτου, του ελεύθερου συνειρµού, του διττού νοήµατος των λέξεων κλπ. Ας δούµε εν είδει παραδείγµατος τον τρόπο µε τον οποίο ο Chervet (οπ. π.) αντιλαµβάνεται την µορφοποίηση των ενορµητικών και νοητικών/συναισθηµατικών υλικών εντός της αναλυτικής συνέντευξης: «Η αφήγηση των ονείρων έρχεται να µεταβιβάσει στην αναλυτική κατάσταση, πάνω στον λόγο, στον αναλυτή, στο σύνολο του αναλυτικού πλαισίου ένα βρεφικό αίτηµα, το οποίο δεν θα µπορούσε να γίνει αντιληπτό µέσω της άµεσης ενορµητικής έκφρασης της συνεδρίας. Αντίθετα, την ακρόαση του αιτήµατος αυτού καθιστά εφικτή µόνο η ισοµερώς κυµαινόµενη προσοχή. Δηµιουργείται έτσι ένα νήµα το οποίο αναµειγνύει χρονικότητες, αναµνήσεις της προηγούµενης ηµέρας και της παιδικής ηλικίας, το διπλό νόηµα των λέξεων, τη µορφή των ονείρων του αναλυόµενου κλπ.». Το αποτέλεσµα που επιτυγχάνεται κατά τον Chervet µέσω της µορφολογικής παλινδρόµησης δια του λόγου κατά τη συνεδρία µε την αφήγηση του ονείρου, την εικονοπλαστική παραγωγή κλπ. είναι ότι αποτρέπεται µια παλινδρόµηση εκτός µορφών, σε µια ψυχική περιοχή αδιαφοροποίητου δηλαδή, όπου η επεξεργασία είναι ανέφικτη. Μας φαίνεται χρήσιµο να αναφέρουµε εδώ την ταξινόµηση των βαθµίδων µορφοποίησης που προτείνει ο Chervet. Η πρώτη βαθµίδα τοποθετείται εκτός οιασδήποτε µορφοποίησης και είναι η κατάσταση του µη αναπαραστήσιµου ασυνειδήτου. Στη συνέχεια αναφέρεται η βαθµίδα Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 54] 7
αµορφίας που συγκροτείται από τις αναπαραστάσεις πράγµατος εντός των πρωτογενών διαδικασιών. Τα παράγωγα αυτά της εικαστικής µορφοποίησης (εικαστική παρουσίαση ή Darstellung του Φρόυντ κατά την Khan, 2001, σ. 989), τα οποία έχουν προκύψει από µια πρώτη συµβολική επεξεργασία δεν ενσωµατώνονται σε έλλογα πλαίσια αναφοράς ενώ απεικονίζουν την επιθυµία ως εάν να έχει ικανοποιηθεί 5. Η τρίτη βαθµίδα µορφοποίησης είναι κατά τον Chervet αυτή των δευτερογενών διαδικασιών µε τις αναπαραστάσεις λέξεως και την αναπαράσταση στην ώριµη µορφή της. Η αναπαράσταση, συνειδητή και ασυνείδητη, ντύνεται µε λόγο, εντάσσεται σε έλλογα πλαίσια αναφοράς και υπόκειται στον συµβολικό κώδικα, ο οποίος θέτει στη διάθεση του Εγώ οικουµενικά στοιχεία του συµβολικού που προϋπάρχουν και µεταδίδονται φυλογενετικά ή µέσω του πολιτισµού. Είναι οι συµβολικοί δείκτες ή προσυλλήψεις εννοιών (Φρόυντ, 1913, 1917, Cassirer, 1923, Bion, 1963, σ.66) οι οποίες οδηγούν στη δηµιουργία του νοήµατος και των εννοιών. Η µορφοποίηση της ενορµητικής διακίνησης στην αναλυτική συνάντηση δεν είναι πάντοτε δεδοµένη και κατανοούµε το πρόβληµα που ανακύπτει όταν οι αναλυτικοί µετασχηµατισµοί δεν µπορούν να επιτελεσθούν και οι άµορφες περιοχές του ψυχισµού, επιβάλλουν, σαν κηλίδες αµετακίνητες, το δικό τους στίγµα. Η αναλυτική συνάντηση καθίσταται άµορφη. Ο Kunstlicher (2013) περιγράφει µια περίπτωση συνειρµικής παράλυσης της αναλυόµενης, η οποία είδε τον εαυτό της στη µεταβιβαστική συνθήκη να παγώνει, µε αποτέλεσµα οι µορφοποιήσεις των ενορµητικών κινήσεων να µην µπορούν να επιτελεσθούν και η ανάλυση να βρεθεί αντιµέτωπη µε µια απελπιστική και οδυνηρή έλλειψη υλικού και κίνησης. Η αντιµεταβιβαστική εργασία οδήγησε τον αναλυτή 5 Βλ και Roussillon R., 1999, Agonie, Clivage et Symbolisation, Paris PUF. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 54] 8
σε µια ερµηνεία η οποία επέτρεψε να αναφανεί µια περιοχή ακραίου ψυχικού τραυµατισµού στην αναλυόµενη, που παρακώλυε κάθε µορφοπλαστική παλινδρόµηση δια του λόγου. Η µορφοπλαστική αυτή παράλυση έµοιαζε µε την αντίστοιχη του Γιώργου, όταν τα εικαστικά του αντικείµενα γίνονταν όλο και πιο ελλειπτικά µέχρι του σηµείου µερικές φορές να εξαφανίζονται. Σχετικά µε τα φαινόµενα αυτά υπάρχουν επεξεργασίες και από πλευράς νευροεπιστηµών. Η λειτουργία του εγκεφάλου οργανώνεται στην βάση µιας συνειρµικότητας όπως αυτή του ελεύθερου συνειρµού (Vermote, 2013 αναφέρει τον Ledoux, 2007). Η ψυχική διαφοροποίηση αντιστοιχεί όπως αναφέρει ο Vermote σε ιεραρχηµένες εγκεφαλικές δοµές, µε το διαφοροποιηµένο να διαχωρίζεται σαφώς από το αδιαφοροποίητο. Κατά άλλους το διαφοροποιηµένο και το αδιαφοροποίητο συνυπάρχουν σε στενή συνέργεια (Damasio). Το διαφοροποιηµένο µέρους του ψυχισµού αντιστοιχεί στον νεοφλοιό και είναι µικρότερο από το αδιαφοροποίητο που εντοπίζεται σε κατώτερες από εξελικτική άποψη βαθµίδες οργάνωσης του εγκεφάλου, οι οποίες όµως διασφαλίζουν την διαισθητική και συνειρµική λειτουργία του «περιπλανώµενου νου» (le vagabondage de l esprit, Vermote, οπ. π.) που αντιστοιχεί στο µη απαρτιωµένο του Winnicott. Η ουσία είναι εν τέλει ότι για να παραχθεί το σύνολο της ψυχονοητικής λειτουργίας αδιαφοροποίητες και διαφοροποιηµένες λειτουργίες του εγκεφάλου συµπλέκονται. Επανερχόµαστε στη διάκριση που προτείνουν οι συγγραφείς µεταξύ δύο ειδών αδιαφοροποίητου στην ψυχονοητική λειτουργία (Vermote, οπ. π.) το αδιαφοροποίητο «µήτρα» όλων των µετέπειτα ψυχικών διαφοροποιήσεων και το αδιαφοροποίητο το οποίο αποτελεί προϊόν αποδόµησης, συνήθως εξ αιτίας ψυχικών τραυµατισµών. Το αδιαφοροποίητο-µήτρα αντιστοιχεί σε αυτό που ο Winnicott Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 54] 9
(1971) ονοµάζει µη-απαρτιωµένο (unintegrated) όπως αναφέρει η Abram (2013) η οποία αναδεικνύει την άποψη του Winnicott στο Playing and reality ότι η αµορφία είναι µια θεµελιώδης εµπειρία της προσωπικότητας, καθώς παρέχει στη ζωή αίσθηση νοήµατος. Χωρίς την θεµελιώδη αυτή εµπειρία τα άτοµα δεν ζουν αληθινά τη ζωή τους και χρειάζεται να οργανώσουν ειδικές άµυνες για να αποφύγουν αισθήµατα µαταιότητας και κενού στον πυρήνα του Εαυτού. Η αµορφία αυτή, η οποία παρατηρείται κατ αρχήν στο βρέφος που βρίσκεται σε πλήρη εξάρτηση και µη διαφοροποίηση από το βασικό αντικείµενο, λειτουργεί ως µήτρα καθόλη τη διάρκεια της ζωής και βρίσκεται στη βάση της συµβολικής λειτουργίας και της δυνατότητας του υποκειµένου να παίζει, και να χρησιµοποιεί την αναλυτική διαδικασία. Η άµορφη κατάσταση της µη-απαρτίωσης (un-integration) είναι διαφορετική από την αποδιοργάνωση (disintegration κατά Winnicott, οπ. π.) η οποία προκύπτει όταν το βρέφος εξέρχεται µε βίαιο τρόπο από την φυσιολογική αυταπάτη παντοδυναµίας και εκτίθεται στην πραγµατικότητα, που δεν µπορεί να επεξεργασθεί. Στην περίπτωση αυτή το βρέφος µεταπίπτει σε µια κατάσταση κατά την οποία η αρχέγονη ψυχική µορφοποίηση υποστρέφεται και καταστρέφεται και η µόνη λύση που διατίθεται είναι να τεθεί στο προσκήνιο από το βρέφος ένας ψυχικός σχηµατισµός που υποδύεται τον ψυχισµό χωρίς να λειτουργεί αληθινά όπως αυτός, χωρίς δηλαδή να εκφράζεται µέσω αυτού ο πυρήνας ύπαρξης του εαυτού. Η θεωρία της ψυχικής µορφοποίησης ενδιαφέρει λοιπόν τους ψυχαναλυτές επειδή περιγράφει και εξηγεί την διαδικασία συγκρότησης των ασυνείδητων ψυχονοητικών υλικών και ανάδυσης τους στις αποφυάδες του ασυνειδήτου και τα µεταβιβαστικά µορφώµατα. Η σηµασία της αναδεικνύεται όταν αποτυγχάνει, µε αποτέλεσµα να περιγράφονται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια (Botella, Green, Khan, Ποταµιάνου µεταξύ άλλων) προσπάθειες αντιµετώπισης εντός της Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 54] 10
ανάλυσης αποτυχιών της ψυχικοποίησης (psychisation της γαλλικής σχολής) ή της ψυχικής απαρτίωσης (integration της αγγλοσαξονικής). Η ενασχόληση της ψυχανάλυσης µε όλο και πιο οριακές ψυχοπαθολογίες µας θέτει ενώπιον τέτοιου τύπου προβληµάτων. Η περίπτωση του Γιώργου που αναφέρθηκε και η προσπάθεια του να µορφοποιήσει εικαστικά στοιχεία εντάσσεται σε µια παθολογία του ναρκισσισµού και της ταυτότητας που εµποδίζει τη συγκρότηση του αντικειµένου και των περί αυτό ψυχικών σχηµατισµών, της αναπαράστασης του αντικειµένου, της τριγωνοποίησης, των πρωταρχικών φαντασιώσεων. Τελικά ο Γιώργος θα κατορθώσει να επεξεργασθεί µέσω της αναλυτικής διαδικασίας µια µορφή αντικειµένου και στο επίπεδο του ναρκισσισµού και σε εαυτό της οιδιποδικής ετερότητας, η δε ερµηνευτική διαδικασία θα στηριχθεί σε µεγάλο βαθµό στις εικαστικές µορφοποιήσεις του. Βιβλιογραφία Abram J. 2013. On Winnicott area of formlessness: the pure female element and the capacity to feel real. Bulletin EPF, 67. Bokanowski T. 2013. Trauma, processus psychanalytique et transformation. Bulletin EPF, 67. Botella C. S. 2001. Figurabilité et régrédience. Revue Française de Psychanalyse, 65, 4, 1149-1239. Cassirer E. 1923. Philosophie der symbolischen Formen. Γαλ.Μεταφρ. La philosophie des formes symboliques : Le langage. 1972, Paris, Les Editions de Minuit. Chervet B. 2013 L après-coup, la forme et l informe dans le travail de rêve et les formations de l inconscient. La régression à l informe et la fabrique des formes. Bulletin EPF, 67. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 54] 11
Ferenczi S. 1932 (1949) Confusion of the Tongues Between the Adults and the Child. Int. J. Psychoanalysis, 30, 225-230. Freud S. 1900. The interpretation of dreams. S.E. IV. Freud S. 1909. Analysis of a Phobia in a Five-Year-Old Boy. S.E. X 1-150. Freud S. 1939. Moses and Monotheism. S. E. XXIII 1-138 Green A. 1993. Le travail du négatif. Paris, PUF. Kaes R. 2013. L informe, le group, la formation. Bulletin EPF, 67. Kunstlicher R. 2013. The Asymmetric Position of the Analyst and the Transforming Process. Bulletin EPF, 67. Press J. 2013. Formlessness, the Intimate, the Unknown, Processes of Transformation and the Object. Bulletin EPF, 67. Ποταµιάνου Α. 2008. Τα Εναντίον Εαυτού. Μετά Αθήνα. Vermote R. 2013 Le mode indifférencié du fonctionnement psychique: approche intégrative et implications cliniques. Bulletin EPF, 67. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 54] 12