ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΕ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 15 & 16 Οκτωβρίου 2001 Σητεία, Κρήτη PROCEEDINGS SYMPOSIUM TOURISM IN PROTECTED AREAS IN GREECE October 15 & 16, 2001 Sitia, Crete ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΟΥΛΑΝΑΡΗ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Ελληνικό Κέντρο Βιοτοπων - Υγροτοπων THE GOULANDRIS NATURAL HISTORY MUSEUM Gr e e k B i o t o p e / W e t l a n d C e n t r e
Η παρούσα έκδοση υλοποιήθηκε με συγχρη ματοδότη ση της Επιτροπής των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, του Υπουργείου Γεωργίας-Γενική Γραμματεία Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος, της Ιεράς Μονής Τοπλού και του Ελληνικού Κέντρου Βιοτόπων-Υγροτόπων, στο πλαίσιο του έργου Life-Φύση Μέτρα διατήρησης για το φοινικόδασος του Βάι με βάση το συμβόλαιο Αρ. Β4-3200/443/98 μεταξύ της Επιτροπής των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (Γενική Διεύθυνση Περιβάλλον) και του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. The present work was co-funded by the Commission of European Communities, the Ministry of Agriculture-General Secretariat for Forests and the Natural Environment, the Holy Monastery of Toplou and the Greek Biotope/Wetland Centre in the context of the Life-Nature project Conservation measures for the palm forest of Vai, Greece (Contract No B4-3200/443/98 between the Commission of European Communities-Directorate General Environment and The Goulandris Natural History Museum). Επιμέλεια έκδοσης: Χρυσούλα Λιόντα Σελιδοποίηση: Σταύρος Υφαντής Φωτογραφία εξωφύλλου: Νίκος Κυφωνίδης Editing: Chrysoula Lionta Layout: Stavros Yfantis Cover photo: Nikos Kifonidis Επιτρέπεται η ολική ή μερική αναδημοσίευση κειμένων και χαρτών μόνο μετά από έγγραφη άδεια του Ελληνικού Κέντρου Βιοτόπων-Υγροτόπων (ΕΚΒΥ). No part of this publication may be reproduced without the prior written permission of the Greek Biotope/Wetland Centre (EKBY). ISBN: 960-7511-16-6 Η πλήρης αναφορά στην παρούσα έκδοση είναι: Κακούρος, Π. (συντονιστής έκδοσης). 2002. Τουρισμός σε προστατευόμενες περιοχές στην Ελλάδα. Πρακτικά Συμποσίου, Σητεία, Κρήτη,15 & 16 Οκτωβρίου 2001. Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων. Θέρμη. 264 σελ. This document may be cited as follows: Kakouros, P. (editor). 2002. Tourism in protected areas in Greece. Symposium proceedings, Sitia, Crete, October 15 & 16, 2002. Greek Biotope/Wetland Centre. Thermi, Greece. 264 p.
ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΕ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 15 & 16 Οκτωβρίου 2001 Σητεία, Κρήτη
Πρόλογος Μία από τις σπουδαιότερες εξελίξεις της δεκαετίας 1990-1999 στα θέματα διατήρησης της φύσης στη χώρα μας ήταν η έναρξη εφαρμογής της Οδηγίας 92/43/EOK. Η Ελλάδα, έως σήμερα, έχει προτείνει να ενταχθούν στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο προστατευόμενων περιοχών (γνωστό και ως Δίκτυο NATURA 2000) 324 περιοχές της και έχει προχωρήσει σε ποικίλα μέτρα που προωθούν τη διατήρηση και την αειφορική διαχείρισή τους. Μία από τις αξίες των προστατευόμενων περιοχών είναι η αναψυχική η οποία απορρέει από τις φυσικές λειτουργίες που επιτελούν οι περιοχές καθώς και από διάφορα φυσικά και ανθρωπογενή γνωρίσματα. Η αξία αυτή αποτελεί πόλο έλξης επισκεπτών, δηλαδή, κίνητρο και βάση ανάπτυξης τουριστικών δραστηριοτήτων. Έχει θεωρητικά και πρακτικά αναγνωρισθεί η αρχή κατά την οποία η τουριστική χρήση μιας φυσικής περιοχής όχι μόνο δεν είναι ασύμβατη με τους σκοπούς ανακήρυξής της ως προστατευόμενης, αλλά μπορεί να συμβάλλει στην εκπλήρωση αυτών των σκοπών. Ειδικότερα στην Ελλάδα μπορεί να αποτελέσει και παράγοντα οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης της υπαίθρου, ώστε να βοηθηθεί ο αγροτικός πληθυσμός να συγκρατηθεί στις εστίες του. Η εφαρμογή, όμως, της θεωρίας στην πράξη δεν είναι εύκολη. Ο τουρισμός στις προστατευόμενες περιοχές, αν δεν ασκηθεί με βάση την αειφορία, μπορεί να είναι ζημιογόνος γι αυτές. Οι περιοριστικοί παράγοντες της εφαρμογής του αειφορικού τουρισμού στις προστατευόμενες περιοχές και οι προσεγγίσεις που μπορούν να ακολουθηθούν για την άρση τους αποτελεί διεθνές θέμα πρώτης προτεραιότητας που προβληματίζει τόσο τους ασχολούμενους με τη διατήρηση της φύσης όσο και την τουριστική βιομηχανία. Μια ένδειξη της συμμετοχής του EKBY σε αυτόν τον προβληματισμό είναι η οργάνωση του Συμποσίου Τουρισμός σε προστατευόμενες περιοχές στην Ελλάδα. Θετικό γνώρισμα του συμποσίου και των πρακτικών αυτών είναι η μεγάλη ποικιλία των πλευρών από τις οποίες εξετάσθηκε το θέμα του τουρισμού στις προστατευόμενες περιοχές: πολιτική, διοικητική, επιστημονική, επιχειρηματική, ηθική. Ιδιαίτερη προσοχή αξίζει να δοθεί στις γνώμες της τοπικής κοινωνίας γιατί αυτή θα δεχθεί τις ωφέλειες της αειφορικής άσκησης του τουρισμού ή τις ζημίες από την εξακολούθηση των σφαλμάτων του παρελθόντος. Η πρόκληση για τη διοίκηση, τους ειδικούς επιστήμονες και τις περιβαλλοντικές οργανώσεις είναι να ενημερώνουν πληρέστερα από ό,τι στο παρελθόν τον τοπικό πληθυσμό και να τον κινητοποιούν ώστε να συμμετέχει σε όλες τις αποφάσεις.
Τα παραδείγματα έργων αειφορικού τουρισμού που παρουσιάσθηκαν από την Ελλάδα και άλλες χώρες είναι πολύτιμα για άντληση διδαγμάτων. Δυστυχώς, σύμφωνα με την πείρα του ΕΚΒΥ από τη Μεσόγειο, σπανίως οι υπεύθυνοι των έργων αυτών δημοσιοποιούν ευρύτερα την πείρα τους. Εξαίρεση βέβαια αποτελούν τα έργα που υλοποιούν περιβαλλοντικές οργανώσεις (π.χ. το Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση) γιατί φροντίζουν να εντάσσουν τη δημοσιοποίηση στις βασικές δραστηριότητες του έργου. Όταν πριν από λίγα έτη ολοκληρώθηκαν τα έργα της αναγνώρισης και της χαρτογράφησης των τύπων οικοτόπων κλπ. που απαιτούσε η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, είχε εκφρασθεί η επιφύλαξη από την πολιτική ηγεσία ότι η ένταξη τόσων πολλών και μεγάλων περιοχών σε καθεστώς προστασίας θα εμποδίσει την οικονομική ανάπτυξη. Εύλογη είναι η επιφύλαξη όταν δεν καταβάλλονται αρκετά ισχυρές προσπάθειες να πληροφορούνται πλήρως οι πολιτικοί ότι οι προστατευόμενες περιοχές (και γενικότερα το φυσικό περιβάλλον) δεν είναι μόνο οικολογικό και πολιτιστικό κεφάλαιο αλλά και μέγα οικονομικό κεφάλαιο. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και ενθαρρυντικά σημεία αυτού του συμποσίου είναι ότι η ανωτέρω επιφύλαξη βαθμιαία αίρεται. Οι προστατευόμενες περιοχές αποτελούν βάσεις της οικονομικής ανάπτυξης. Όχι, βέβαια, του προτύπου της ανάπτυξης της περιόδου 1960-1990 που αποδείχθηκε υποανάπτυξη. Π.Α. Γεράκης Καθηγητής Οικολογίας ΑΠΘ Πρόεδρος Εκτελεστικού Συμβουλίου ΕΚΒΥ
Περιεχόμενα Α. Χαιρετισμοί Χαιρετισμός του Σεβασμιοτάτου Μητροπολίτου Ιεραπύτνης και Σητείας... 7 Χαιρετισμός του Γενικού Γραμματέα Περιφέρειας Κρήτης...9 Χαιρετισμός εκ μέρους της Γενικής Διεύθυνσης Ανάπτυξης και Προστασίας Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος...11 Χαιρετισμός Νομάρχη Λασιθίου...12 Χαιρετισμός Δημάρχου Ιτάνου...13 Β. Έναρξη συμποσίου Η εξέλιξη του τουρισμού και οι σύγχρονες τάσεις Σπύρος Ντάφης... 15 Γ. Θεσμικό πλαίσιο - Στρατηγικές Η τουριστική ανάπτυξη και η πολιτική για τον οικοτουρισμό Αλέξης Χατζηδάκης...21 Οι προστατευόμενες περιοχές και η προστασία της φύσης: παγκόσμια και ελληνική πραγματικότητα Χρήστος Χρυσομάλλης... 29 Ο τουρισμός σε προστατευόμενες περιοχές: μορφές και παραδείγματα ανάπτυξης στην Ελλάδα και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες Πάρις Τσάρτας...37 Δ. Οι απόψεις των φορέων - χρηστών Ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων σε προστατευόμενες περιοχές Θεόδωρος Πατεράκης...49 Η πείρα των περιβαλλοντικών οργανώσεων από την ανάπτυξη του τουρισμού σε προστατευόμενες περιοχές Ελένη Σβορώνου... 55
Έργα και προγράμματα του Οργανισμού Ανάπτυξης Σητείας για την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού Νίκος Πετράκης... 61 Οι σύγχρονες επιχειρηματικές πρακτικές για την ανάπτυξη οικοτουριστικών δραστηριοτήτων Πάρις Δροσινάκης... 67 Οι τουριστικές επιχειρήσεις και το περιβάλλον - Σύστημα Περιβαλλοντικής Προστασίας για τον αειφορικό τουρισμό στα νησιά Αγγελική Δημητρίου και Βενιαμίν Καρατζόγλου...75 Ε. Δυνατότητες εφαρμογής Βιωσιμότητα και περιφερειακή ανάπτυξη: ο ρόλος του τουριστικού τομέα στη Νότια Ευρώπη Μιχάλης Μοδινός... 87 Η συμβολή του πολιτιστικού τουρισμού στην ανάπτυξη του αειφορικού τουρισμού Gillian Wallace...93 Οι οικοτουριστικές δραστηριότητες στην περιοχή του υγροτόπου Κερκίνης Θεόδωρος Ναζηρίδης...103 Ο οικοτουρισμός στο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου Κώστας Α. Κατσελίδης, Ανατολή Σ. Τογρίδου και Ιωάννης Δ. Παντής...107 Αειφορική ανάπτυξη και οικολογικός τουρισμός στις κοιλάδες των ποταμών Έζουσας, Ξέρου και Διαρίζου της Ανατολικής Πάφου και στην ορεινή περιοχή της Σητείας Αντώνης Ανηψητάκης... 109 Ο τουρισμός και η προστασία στο φοινικόδασος του Βάι: δυο αντικρουόμενες δράσεις; Βασιλική Τσιαούση...119 ΣΤ. Κλείσιμο συμποσίου Επίλογος Στέφανος Φωτίου...127 Κατάλογος συμμετεχόντων... 131
Α. Χαιρετισμοί Χαιρετισμός του Σεβασμιοτάτου Μητροπολίτου Ιεραπύτνης και Σητείας Το συμπόσιο αυτό αποτελεί, ως γνωστό, μέρος των επιστημονικών, αναπτυξιακών και οικονομικών προσπαθειών και έχει σκοπό να ανοίξει νέους δρόμους και προοπτικές για την αξιοποίηση των φυσικών πόρων κάτω από ήπιες μορφές τουριστικής ανάπτυξης. Αυτό σημαίνει ότι ο τουρισμός παίρνει τέτοια μορφή, που συμβάλλει στην ανάπτυξη τουριστικών υπηρεσιών ποιότητος και ταυτόχρονα αποφέρει οικονομικό κέρδος. Η επίτευξη κέρδους δεν είναι ασυμβίβαστη με τη διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών, ούτε με το Δίκτυο NATURA 2000, αρκεί να υπάρχει σωστός σχεδιασμός, σωστή επικοινωνία με τα κέντρα ελέγχου και αποφάσεων του δημοσίου τομέα και τους ενδιαφερόμενους φορείς. Η αυθαίρετη δόμηση, η έλλειψη προστασίας και η απόλυτη στάση ατόμων που μονοπωλούσαν έως σήμερα την τουριστική δραστηριότητα με καθαρά κερδοσκοπικά και πολιτικά οφέλη, πρέπει να σταματήσουν. O τουρισμός αποτελεί το μεγαλύτερο εγχώριο προϊόν και αφήνει κέρδος διαθέσιμο για την αξιοποίηση του φυσικού πλούτου και την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Αυτή η πανθομολογουμένη και πολυσυζητημένη υπόθεση που λέγεται προστασία του περιβάλλοντος, γίνεται δύσκολα κατανοητή από ανθρώπους χωρίς προοπτικές και πνευματική υποδομή. Κατά συνέπεια είναι αδύνατη και η προσφορά τους. H Ορθόδοξη Εκκλησία μας, της οποίας το πηδάλιο θεοφιλώς και θεαρέστως κατέχει το στιβαρό χέρι της ΑΘΠ του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ Βαρθολομαίου με την εγνωσμένη σε όλους μας διορατικότητα και ευαισθησία στα θέματα του φυσικού περιβάλλοντος, εγκαινιάζει μια νέα εποχή στην 3η μ.χ. χιλιετία. Η βάση για να δούμε σωστά και με καθαρά μάτια τον κόσμο που μας περιβάλλει, αλλά και τον άνθρωπο, είναι η Δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου. Ο κόσμος και ο άνθρωπος αποτελούν διαχρονικά θέματα στην παγκόσμια σκηνή και απασχολούν ήδη από την εποχή της μυθολογίας όλη την ανθρωπότητα, τη φιλοσοφική σκέψη, τις θρησκειολογικές ερμηνείες, τις έρευνες και τα πειράματα
8 ϋ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΕ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ των θετικών επιστημών, αλλά και κατά τρόπο πιο συγκεκριμένο και κοντινό μας, τους θεσμούς, τα κράτη, τους διεθνείς οργανισμούς, τις επιστήμες, τα κέντρα ερευνών και ανάπτυξης και φυσικά την Εκκλησία και τη θεολογία της. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τις δυο αυτές πραγματικότητες, γιατί αν δεν τοποθετηθεί ο καθένας μας σωστά απέναντι σ αυτόν τον εν σμικρώ Μέγα Κόσμο που είναι ο άνθρωπος, πώς θα εκτιμήσει το απέραντο σύμπαν και τη χρησιμότητά του; Το Οικουμενικό μας Πατριαρχείο με την επίκαιρη πρωτοβουλία του έχει καθιερώσει παγκόσμια ημέρα εορτής προστασίας του περιβάλλοντος την 1η Σεπτεμβρίου, αρχή της Ινδικτιώνος, του εκάστοτε Εκκλησιαστικού Έτους. Η Μητέρα Αγία του Χριστού Μεγάλη Εκκλησία δεν μπορούσε να μείνει αδιάφορη, ούτε να μην υψώσει τη φωνή της και να γνωστοποιήσει την προβληματική Της σε ένα τόσο σπουδαίο παγκόσμιο, πανανθρώπινο, οικουμενικό και αγωνιώδες θέμα των καιρών μας. Προσκαλεί και προκαλεί, λοιπόν, όλους μας συνειδητά και υπεύθυνα να πάρουμε θέση. Ευχόμαστε ολόψυχα, με τις Σεπτές Πατριαρχικές ευχές και ευλογίες, να έχει άριστη και επιτυχή έκβαση το συμπόσιό μας, να εξαχθούν ωφέλιμα και εποικοδομητικά συμπεράσματα και να συμβάλλει στην τουριστική ανάπτυξη της παραμελημένης περιοχής μας, για ένα περιβάλλον με πρόσωπο, με πνοή Θεού, προσφιλές στον άνθρωπο και όχι στη μηχανική παραγωγή προϊόντων για κατώτερα είδη. Ο άνθρωπος χράται του κόσμου, αλλά δεν καταχράται του κόσμου, γιατί μέσα από τον κόσμο, το ήρεμο και γαλήνιο φυσικό περιβάλλον σίγουρα μπορεί να ανακαλύψει τον Δημιουργό Θεό. Μητροπολίτης Ιεραπύτνης και Σητείας Ευγένιος
Α. Χαιρετισμοί 9 Χαιρετισμός του Γενικού Γραμματέα Περιφέρειας Κρήτης Επιθυμώ να συγχαρώ την οργανωτική επιτροπή για το συμπόσιο αυτό. Πιστεύω ότι πολλά παρόμοια θα πρέπει να γίνονται στη χώρα μας, για να θέσουν στο τραπέζι του διαλόγου και των αποφάσεων την πολιτική ηγεσία η οποία πρέπει να προωθεί ακόμα περισσότερο την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και την αειφόρο ανάπτυξη, μέσω της συνεργασίας με τις τοπικές κοινωνίες. Ιδιαιτέρως σπουδαίο είναι το θέμα των χρήσεων γης. Ήρθα εδώ, γιατί πιστεύω ότι αυτή η περιοχή θα μπορέσει να παίξει καθοριστικό ρόλο για τον τουρισμό της Κρήτης και θα προσδώσει μια άλλη ταυτότητα τουριστικής ανάπτυξης, σε συνδυασμό με το μεγάλο θέμα της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος. Σε όλη αυτή την προσπάθεια σημαντική είναι και η συμβολή της εκκλησίας. Αν και η Κρήτη είναι μία από τις περιοχές της Ελλάδας που έχει τεράστιες δυνατότητες τουριστικής ανάπτυξης θα πρέπει να αλλάξει το υφιστάμενο τουριστικό πρότυπο. Η κοινωνία όμως δεν μπορεί να περιμένει τη γραφειοκρατία να αποφασίσει για την ανάπτυξή της. Η διοίκηση πρέπει να προωθεί με γρήγορους ρυθμούς το θεσμικό πλαίσιο, διότι θα έρθει μια άλλη εποχή όπου θα συζητάμε πάλι για αειφόρο ανάπτυξη, αλλά η καταστροφή στο περιβάλλον θα είναι τεράστια. Είμαι από αυτούς που προβληματίζονται πολύ για τα θέματα του περιβάλλοντος και πιστεύω ότι η πολιτεία θα πρέπει να ιεραρχήσει ορισμένα πράγματα με κριτήρια πέρα από το οικονομικό κέρδος και να ολοκληρώσει γρήγορα τις διαδικασίες για τον χωροταξικό σχεδιασμό που έχει ξεκινήσει εδώ και μια δεκαετία. Έτσι το πολύ σημαντικό πείραμα για τον τουρισμό που ξεκινάει στη Σητεία θα μπορέσει να γίνει υπόδειγμα για την τουριστική ανάπτυξη της νότιας πλευράς της Κρήτης. Σε παγκόσμιο επίπεδο η Ελλάδα διατηρεί ακόμη καλή περιβαλλοντική εικόνα, παρά τις όποιες δυσμενείς επιδράσεις, και θαρρώ ότι ο κόσμος θα δει ότι η Ελλάδα είναι από τα καλύτερα σημεία του πλανήτη και επομένως έχουμε μεγάλη ευθύνη να προστατεύσουμε το περιβάλλον μας. Ειδικά για την Κρήτη πιστεύω ότι ο συνδυασμός του τουρισμού, της ανάπτυξης, της οικολογικής προστασίας, της ανάδειξης της πολιτισμικής κληρονομιάς και του φυσικού περιβάλλοντος είναι η ορθή οδός.
10 ϋ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΕ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Θέλω να δώσω συγχαρητήρια στο διεθνές αυτό συμπόσιο και νομίζω ότι τα αποτελέσματά του θα πρέπει να περάσουν στους πολιτικούς σε όλα τα επίπεδα, αλλά και στην τοπική κοινωνία. Αθανάσιος Καρούντζος Γενικός Γραμματέας Περιφέρειας Κρήτης
Α. Χαιρετισμοί Χαιρετισμός εκ μέρους της Γενικής Διεύθυνσης Ανάπτυξης και Προστασίας Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος Σας καλωσορίζω εκ μέρους της Γενικής Διεύθυνσης Ανάπτυξης και Προστασίας Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος. Θα ήθελα να συγχαρώ το ΕΚΒΥ για την τόσο σημαντική του πρωτοβουλία να διοργανώσει αυτό το συμπόσιο με αντικείμενο Ο Τουρισμός στις προστατευόμενες περιοχές. Στην εποχή μας, με την τάση του σύγχρονου ανθρώπου για έξοδο στην ύπαιθρο και για επαφή με τη φύση, οι προστατευόμενες περιοχές απέκτησαν δυνατότητες όχι μόνο για τη διατήρηση της φυσικής κληρονομιάς, αλλά και για την οικονομική ανάπτυξη απομακρυσμένων ή μειονεκτικών περιοχών. Οι δυνατότητες αυτές συνδέονται με την εξυπηρέτηση ενός συνεχώς αυξανόμενου αριθμού επισκεπτών, που έρχονται στις προστατευόμενες περιοχές και δημιουργούν νέες προοπτικές για την αναζωογόνηση της περιφέρειας, ιδιαίτερα όταν είναι δυνατός ο συνδυασμός της απόλαυσης της φύσης με την περιήγηση σε ιστορικά και αρχαιολογικά μνημεία, όπως στην περίπτωση της Ελλάδας. Ο τουρισμός μέσα και κοντά στις προστατευόμενες περιοχές είναι ευπρόσδεκτος αν σέβεται τα ιδιαίτερα οικολογικά γνωρίσματα κάθε περιοχής (όπως π.χ. ο τουρισμός που βασίζεται στην απόλαυση της φύσης, ο πολιτιστικός τουρισμός, ο εκπαιδευτικός τουρισμός). Γενικά, ο τουρισμός στις προστατευόμενες περιοχές πρέπει να αποτελεί μέσο για να επιτευχθούν οι στόχοι ανακήρυξής τους ως προστατευόμενων, για τη διατήρηση των οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας, αλλά και για την ανάπτυξη, την ενίσχυση της περιβαλλοντικής συνείδησης και την ενίσχυση της ποιότητας ζωής των τοπικών κοινωνιών. Εξάλλου οι τουριστικές δραστηριότητες και υποδομές που καταστρέφουν την πολιτιστική και φυσική κληρονομιά, είναι ασυμβίβαστες και με τον αειφορικό τουρισμό και την αειφορική ανάπτυξη γενικότερα. Εύχομαι την επιτυχία του συμποσίου, κάτι άλλωστε που εξασφαλίζει η φιλοξενία της τοπικής κοινωνίας και η ομορφιά της περιοχής. Παναγιώτης Δρούγας Γενική Διεύθυνση Ανάπτυξης και Προστασίας Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος
12 Μ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΕ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Χαιρετισμός Νομάρχη Λασιθίου Σας συγχαίρω για τη σημαντική πρωτοβουλία σας σχετικά με ένα τόσο καίριο θέμα που αφορά όλους μας στον Νομό Λασιθίου, αλλά και στην Κρήτη και εκφράζω το ενδιαφέρον μου για την επιτυχία των εργασιών σας. Το Βάι αποτελεί μια ειδικά προστατευόμενη περιοχή που περιγράφεται και στη Σύμβαση της Βαρκελώνης για την προστασία της θάλασσας της Μεσογείου, αλλά και στο ελληνικό και κοινοτικό δίκαιο και τις διεθνείς συμβάσεις. Και θα είναι πάρα πολύ χρήσιμο να ακούσουμε προτάσεις και επισημάνεις που θα βοηθήσουν την Τοπική Αυτοδιοίκηση να δει το μέλλον της περιοχής. Εύχομαι καλή επιτυχία στις εργασίες σας. Γιάννης Παπατσάκωνας Νομάρχης Λασιθίου
Α. Χαιρετισμοί 13 Χαιρετισμός Δημάρχου Ιτάνου Το θέμα της εκδήλωσης Ο Τουρισμός στις προστατευόμενες περιοχές στην Ελλάδα είναι ένα θέμα επίκαιρο, ιδιαιτέρως για την περιοχή μας. Είναι γνωστό σε όλους ότι στην περιοχή της Ανατολικής Κρήτης, στη Σητεία, στον Δήμο Ιτάνου, υπάρχει ένας πλούτος, φυσικός και πολιτισμικός. Δεν είναι τυχαίο ότι σε πρόσφατο συνέδριο είχαμε μια πληθώρα ανακοινώσεων σχετικά με τους αρχαιολογικούς χώρους της Ανατολικής Κρήτης. Η τοπική κοινωνία σέβεται τον πλούτο αυτό και τον προστατεύει χρόνια τώρα. Η περιοχή αυτή προσφέρεται για αρχαιολογικό τουρισμό, για οικοτουρισμό, για εναλλακτικό τουρισμό. Για όποιο είδος τουρισμού, για όποιο είδος ανάπτυξης και αν μιλήσουμε, είναι απαραίτητο να μας απασχολήσουν και οι υποδομές, οι οποίες λείπουν, όπως δρόμοι ή άλλες τουριστικές υποδομές. Έτσι φθάνουμε στην έλλειψη χωροταξικού σχεδιασμού, παρά τη σωρεία σχετικών μελετών. Η Ειδική Χωροταξική Μελέτη έχει ξεκινήσει εδώ και μια δεκαετία και ακόμα δεν υπάρχουν αποτελέσματα. Η Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη έχει παραληφθεί, χωρίς όμως να έχει προχωρήσει η προβλεπόμενη από τον νόμο έκδοση των σχετικών υπουργικών αποφάσεων και προεδρικών διαταγμάτων. Υπάρχει, επίσης, η προτεινόμενη περιοχή ΝΑΤϋΡΑ. Τέλος, υπάρχει και το χωροταξικό Κρήτης το οποίο έχει παραληφθεί αλλά δεν ξέρω σε ποιο στάδιο βρίσκεται. Στον ουρανό της περιοχής αιωρούνται σύννεφα, τα οποία δεν ξέρεις πραγματικά αν θα σχηματίσουν μια βροχή η οποία θα είναι καλή για την περιοχή ή θα είναι μια καταιγίδα. Θα πρέπει να προχωρήσουμε επιτέλους μετά από τόσα έτη και να έχουμε καθαρούς τους κανόνες στο θέμα αυτό: τι επιτρέπεται, τι απαγορεύεται στην περιοχή, ιδιαιτέρως στον Δήμο Ιτάνου, που πρέπει να σας πω ότι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του βρίσκεται κάτω από καθεστώς προστασίας. Μια προστασία που δεν θα πρέπει να μείνει επί χάρτου. Δεν θα πρέπει να έχουμε μόνο την επί χάρτου προστασία ή την επί χάρτου ανάπτυξη, όπως πολύ εύστοχα είχε αναφερθεί παλαιότερα. Θα πρέπει η προστασία να είναι και ενεργητική και, όπως προανέφερα, να ξεκαθαρίζονται οι κανόνες του παιχνιδιού.
14 ϋ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΕ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ο Δήμος Ιτάνου με τις μικρές του δυνάμεις προσπάθησε από την αρχή να συμβάλλει προς αυτή την κατεύθυνση. Ιδιαιτέρως για την περιοχή του Βάι, έχουμε προτείνει και θεωρούμε ότι είναι σημαντικό η διαχείρισή του, η προστασία του, να ανατεθεί σε έναν ενιαίο φορέα διαχείρισης και προστασίας, ο οποίος, για παράδειγμα, θα μπορούσε να λάβει τη μορφή που προβλέπεται από το άρθρο 15 του Νόμου για τον χωροταξικό σχεδιασμό και την αειφόρο ανάπτυξη ή μια άλλη μορφή που προσιδιάζει περισσότερο με την περιοχή. Χρειάζεται, όμως, γιατί έχουμε τον κίνδυνο από ξηρά και θάλασσα. Είχαμε το ναυτικό ατύχημα με την προσάραξη πλοίου κοντά στην περιοχή του Βάι. Έχουμε ζητήσει σταθμό αντιρύπανσης που ταχέως θα μπορεί να επέμβει στην ανατολική περιοχή, στα νότια παράλια. Είχαμε και τον κίνδυνο των πυρκαγιών για τον οποίο ο Δήμος μας έχει συνεργασία με άλλους τοπικούς φορείς και πιστεύουμε ότι έχει φτάσει σε ένα καλό επίπεδο για την αντιμετώπισή τους, σε συνεργασία και με τη Δασική υπηρεσία. Τελειώνοντας, θέλω να ευχαριστήσω το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων για την εργασία που έχει κάνει, τον καθηγητή κ. Σπύρο Ντάφη, την κ. Βάσω Τσιαούση και τον κ. Νίκο Κυφωνίδη που μετά από τόσο καιρό, έχει γίνει αναπόσπαστο τμήμα της τοπικής κοινωνίας και μας βοηθάει πάρα πολύ. Θέλω να τους ευχαριστήσω και θέλω να ευχηθώ καλά αποτελέσματα για τις εργασίες του συμποσίου. Γιάννης Περάκης Δήμαρχος Ιτάνου
Β. Έναρξη συμποσίου 15 Η εξέλιξη του τουρισμού και οι σύγχρονες τάσεις Σπύρος Ντάφης Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων Ο όρος τουρισμός εμφανίζεται για πρώτη φορά στο λεξικό της Οξφόρδης το 1800. Η τουριστική, όμως, δραστηριότητα με την έννοια της περιήγησης είναι πολύ παλιά και συνδέει την επιθυμία επαφής και γνωριμίας με άλλους τόπους, άλλους λαούς, άλλους προορισμούς αλλά και λατρευτικούς, θεραπευτικούς και αναψυχικούς σκοπούς. Από τον Οδυσσέα έως το Βυζάντιο Ο πρώτος, έστω και άθελά του, περιηγητής ήταν ο Οδυσσέας ο οποίος πολλών ανθρώπων οίδεν άστεα καί νοών έγνω. Καλύτερος ορισμός του περιηγητή δεν μπορεί να γίνει. Στην αρχαία Ελλάδα είχε αναπτυχθεί μια μορφή τουρισμού γύρω από τα μαντεία, τα ασκληπιεία, τους λατρευτικούς χώρους και τους χώρους περιοδικών αθλητικών εκδηλώσεων. Ιδιαίτερα τα ασκληπιεία ήταν οργανωμένα κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να μην είναι μόνο χώροι θεραπείας και ανάρρωσης, αλλά και πολιτισμικής μόρφωσης και άθλησης. Η σημερινή τουριστική βιομηχανία θα μπορούσε να διδαχθεί πολλά από την οργάνωση αυτών των ασκληπιείων. Η περίοδος του Μεσαίωνα και των Βυζαντινών χρόνων Κατά τον Μεσαίωνα, στην Ευρώπη, είχε αναπτυχθεί ένα είδος προσκυνηματικού τουρισμού με τα καραβάνια των επισκεπτών που ήθελαν να προσκυνήσουν τους Αγίους Τόπους ή φημισμένα μοναστήρια. Επίσης, άρχισε η ανάπτυξη του εμπορίου με τους δρόμους του μεταξιού, του αλατιού, του κρασιού κλπ. Για να εξυπηρετηθούν αυτοί οι επισκέπτες, οργανώθηκαν πανδοχεία, γνωστά μας στην Ελλάδα ως χάνια, τα οποία προσφέρανε κατάλυμα, τροφή και στέγη στους ταξιδιώτες και τα υποζύγιά τους.
16 Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΤΑΣΕΙΣ Τα πανδοχεία αυτά, όμως, εκτός από μια αναγκαία για τον ταξιδιώτη ανάπαυση, αποτελούσαν κέντρα ανταλλαγής ιδεών, καθώς εκεί συγκεντρώνονταν επισκέπτες από διάφορες περιοχές και μέσα σε ένα περιβάλλον θαλπωρής αντάλλασσαν πληροφορίες αλλά και απόψεις για τη ζωή. Ο σύγχρονος τουρισμός Ο οργανωμένος τουρισμός, με τη μορφή που τον γνωρίζουμε σήμερα, ξεκίνησε γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα με το γραφείο του ΟθθΚ στην Αγγλία, αλλά και με ανάλογα γραφεία στην ηπειρωτική Ευρώπη. Εκείνη την εποχή οι περιηγητές ή τουρίστες ήταν άνθρωποι των ανωτέρων κοινωνικών και οικονομικών τάξεων. Η αλματώδης ανάπτυξη του τουρισμού αρχίζει τη δεκαετία του 50, κυρίως όμως τη δεκαετία του 60. Τα κυριότερα αίτια για την ανάπτυξη αυτή ήταν η αύξηση του εισοδήματος και η βελτίωση της κατάστασης της υγείας μεγάλου μέρους του πληθυσμού των ανεπτυγμένων χωρών, η μείωση των ωρών και των ημερών εργασίας με ανάλογη δυνατότητα περισσότερου διαθέσιμου ελεύθερου χρόνου και η γενικότερη διάθεση φυγής από την καθημερινή εργασία και αστική διαβίωση, η αύξηση της αναλογίας των συνταξιούχων προς τους εργαζόμενους (οι συνταξιούχοι έχουν περισσότερο χρόνο για περιήγηση), η διεύρυνση της δυνατότητας ιδιωτικής μετακίνησης και οι βελτιωμένες συνθήκες μεταφοράς. Πριν από 100 έτη, κατά μέσο όρο ο άνθρωπος διένυε 500 χιλιόμετρα σε όλη τη ζωή του, σήμερα 500 χιλιόμετρα καλύπτονται μέσα σε μισή ώρα με το αεροπλάνο. Ωφέλειες και προβλήματα από τη σύγχρονη τουριστική ανάπτυξη Από την εντεινόμενη ανάπτυξη του τουρισμού προκύπτουν σημαντικές ωφέλειες, όπως η διατήρηση του πληθυσμού της υπαίθρου και η μείωση της αστυφιλίας, η αύξηση του εισοδήματος των κατοίκων προβληματικών ή λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών, η ανάπτυξη έργων τοπικής υποδομής, μορφωτικών ιδρυμάτων, κέντρων αναψυχής κλπ. Ο τουρισμός μπορεί, επίσης, να επιδράσει θετικά στις διεθνείς σχέσεις, αλλά και στην οικονομία μιας χώρας ακόμη και σε τομείς που είναι ασθενώς συνδεδεμένοι με τον θεσμό. Στην Ελλάδα, κατά τη διάρκεια του 60 και κυρίως κατά την περίοδο του 1960-1990, παρατηρήθηκε μια έκρηξη τουριστικής ανάπτυξης χωρίς προηγούμενο. Μέσα σε 30 περίπου έτη πενηνταπλασιάσθηκε ο αριθμός των επισκεπτών. Το 1998 υπολογίζεται ότι επισκέφθηκαν τη χώρα μας πάνω από 11,5 εκατομμύρια τουρίστες οι οποίοι άφησαν δηλωμένο συνάλλαγμα ύψους 3 δις δολαρίων, ενώ το συνάλλαγμα που δεν έχει δηλωθεί εκτιμάται ότι ξεπερνά το ποσό αυτό. Για το 2001, και πριν τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη, είχε υπολογισθεί ότι ο αριθμός των τουριστών που θα επισκέπτονταν τη χώρα μας θα ξεπερνούσε τα 12 εκατομμύρια με ανάλογη αύξηση της ροής συναλλάγματος. Παράλληλα, όμως, εμφανίσθηκαν και οι δυσμενείς συνέπειες της τουριστικής ανάπτυξης, οι οποίες οφείλονται περισσότερο στον άναρχο και ανολοκλήρωτο
17 σχεδιασμό της και λιγότερο σε αυτόν καθαυτό τον τουρισμό. Η αλματώδης αυτή ανάπτυξη είχε επιπτώσεις και στους άλλους κλάδους της πρωτογενούς και δευτερογενούς παραγωγής, όπως η γεωργία, η βιομηχανία, η βιοτεχνία, από τους οποίους απέσπασε εργατικό δυναμικό και διαθέσιμους πόρους. Οι δυσμενέστερες, όμως, επιπτώσεις αφορούν το περιβάλλον, το οποίο έχει υποστεί σοβαρές αλλοιώσεις, συχνά μη αναστρέψιμες. Ιδιαιτέρως επλήγη η παράκτια ζώνη όπου απαντούν ευαίσθητα και ευάλωτα οικοσυστήματα, όπως οι ακτές και οι παράκτιοι υγρότοποι. Τεράστια ξενοδοχειακά συγκροτήματα έχουν ανεπανόρθωτα αλλοιώσει και βλάψει πανέμορφα Μεσογειακά τοπία, στα οποία δεν ταιριάζουν ογκώδεις κατασκευές. Η άναρχη και ανεπίτρεπτα πυκνή δόμηση ορισμένων παραλιακών περιοχών, χωρίς στοιχειώδη πρόνοια για τη διαχείριση των υγρών και στερεών αποβλήτων, προκάλεσε σοβαρά προβλήματα ρύπανσης των υδάτων, ιδιαιτέρως σε κλειστούς και ρηχούς κόλπους, του εδάφους και των υπογείων υδροφορέων. Δυστυχώς, κοντά στους ευσυνείδητους τουριστικούς επιχειρηματίες παρεισέφρησαν ασυνείδητοι καιροσκόποι επιχειρηματίες του είδους. Σε αυτό βοήθησε και το καθεστώς δανειοδότησης, κυρίως στα χρόνια της δικτατορίας, που συνέπεσε και με τη διεύρυνση της τουριστικής ανάπτυξης. Αποτέλεσμα αυτών ήταν πολλοί επιχειρηματίες να πάρουν δάνεια μέρος των οποίων χρησιμοποίησαν για τη δημιουργία κακότεχνων τουριστικών μονάδων, αδιαφορώντας για το περιβάλλον. Επίσης, έμφαση δόθηκε στην κατασκευή μεγάλων ξενοδοχειακών μονάδων τις οποίες οι επισκέπτες σπάνια εγκαταλείπουν και μόνο μέσω οργανωμένων εκδρομών. Πολλές από τις μονάδες αυτές, που κατασκευάσθηκαν ιδιαίτερα στις δεκαετίες του 60 και 70, δεν μπορούν πλέον να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις των σύγχρονων επισκεπτών. Αειφορική τουριστική ανάπτυξη Από τη δεκαετία του 80 αρχίζει να εμφανίζεται μια κόπωση των τουριστών και μια κάμψη στο πρότυπο ανάπτυξης του μαζικού τουρισμού με το οποίο χάνεται το μεγαλύτερο μέρος των ενδιαφερόντων και υποβαθμίζεται η προσωπικότητα του επισκέπτη. Σήμερα, με την άνοδο του βιοτικού και μορφωτικού επιπέδου, η αυξανόμενη ευαισθησία όλων των κατηγοριών των τουριστών απέναντι στο περιβάλλον, άρχισε να γίνεται ορατή μέσα από μια μεταστροφή στις απαιτήσεις και στη νοοτροπία των τουριστών και μια στροφή στις λεγόμενες ήπιες μορφές τουρισμού. Σε αυτές τις μορφές τουρισμού οι τουρίστες διατηρούν την ιδιαιτερότητά τους, τα γνωστικά τους ενδιαφέροντα, γνωρίζουν τον τόπο που επισκέπτονται, γεύονται τις τοπικές γεύσεις και έρχονται σε επαφή με τον ντόπιο πληθυσμό. Έτσι, άρχισε να δημιουργείται μια νέα τάση τουριστικής ανάπτυξης, η αειφορική τουριστική ανάπτυξη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της τάσης για αειφορική
18 Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΚΑΙ 01 ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΤΑΣΕΙΣ τουριστική ανάπτυξη, είναι η πορεία της τουριστικής ανάπτυξης στην περιοχή Κάλβια της Μαγιόρκας στην Ισπανία. Στην περιοχή αυτή, έκτασης 150 τετραγωνικών χιλιομέτρων, με 30.000 κατοίκους κατά τις δεκαετίες του 60 και 70, έγινε μια έκρηξη τουριστικής ανάπτυξης, με αποτέλεσμα να επισκέπτονται την περιοχή πάνω από 1,5 εκατομμύρια επισκέπτες ετησίως. Ο τοπικός πληθυσμός εγκατέλειψε όλες τις άλλες εργασίες και ασχολούνταν με τον τουρισμό κατά 95%. Δυο εργοστάσια όπου κατασκευάζονταν τα περίφημα ισπανικά παπούτσια έκλεισαν, γιατί περιορίσθηκε το εργατικό δυναμικό, ενώ και οι γεωργικές ασχολίες εγκαταλείφθηκαν. Αποτέλεσμα ήταν, όταν τη δεκαετία του 80 έγινε στροφή από τον μαζικό προς τον ήπιο τουρισμό, να μην υπάρχουν πια αρκετοί επισκέπτες και να προκληθεί ανεργία. Η ένωση των κοινοτήτων της περιοχής, και κυρίως οι ίδιοι οι κάτοικοι, για να αντιμετωπίσουν τη δυσμενή εξέλιξη αναγκάσθηκαν να ζητήσουν από την τοπική κυβέρνηση να ανακηρύξει πολλές φυσικές περιοχές ως προστατευόμενες. Γκρεμίσθηκαν 13 μεγάλα ξενοδοχεία που δεν ανταποκρίνονταν πλέον στις σύγχρονες ανάγκες και μετατράπηκαν σε χώρους πρασίνου ή χώρους αναψυχής. Επίσης, ζήτησαν τον περιορισμό της περαιτέρω οικιστικής ανάπτυξης της περιοχής τους. Αειφορικη τουριστική ανάπτυξη και φυσικό περιβάλλον Θα πρέπει κάποτε να γίνει σε όλους αντιληπτό ότι το φυσικό περιβάλλον, αποτελεί πόλο έλξης επισκεπτών, και όχι εμπόδιο στην τουριστική ανάπτυξη. Η αειφορική τουριστική ανάπτυξη είναι εκείνη η οποία όχι μόνο σέβεται το περιβάλλον αλλά συντελεί στη διατήρησή του, στην ανόρθωσή του και στην αποκατάστασή του. Παράλληλα προωθεί την ορθολογική χρήση των διαθέσιμων φυσικών πόρων και τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής. Η τουριστική ανάπτυξη πρέπει να εντάσσεται στα πλαίσια μιας ολοκληρωμένης ανάπτυξης η οποία θα λαμβάνει υπόψη τις απαιτήσεις και των άλλων κλάδων της οικονομίας. Αντιστρόφως, οι άλλοι κλάδοι της οικονομίας θα πρέπει να παίρνουν υπόψη την τουριστική ανάπτυξη. Η ολοκληρωμένη ανάπτυξη εγγυάται ότι η τουριστική ανάπτυξη θα λαμβάνει υπόψη και τις άλλες ανάγκες των τοπικών κοινωνιών ή και της χώρας, καθώς και τους διαθέσιμους φυσικούς πόρους, ιδιαιτέρως τους υδατικούς και τους εδαφικούς. Η ανάπτυξη ήπιων μορφών τουρισμού περικλείει εκτός από οικονομικές και πολιτισμικές παραμέτρους. Εκτός αυτού, ο ήπιος τουρισμός προϋποθέτει και εξασφαλίζει: Συμβατότητα με τη φύση, δηλαδή προστασία του τοπίου, των φυσικών πόρων, του εδάφους, της χλωρίδας, της πανίδας και της φύσης γενικότερα. Συμβατότητα με την υγεία των ανθρώπων και των ζώων καθώς και την παροχή υγιεινών τροφίμων. Κοινωνική συμβατότητα με τα τοπικά ήθη και έθιμα, τις παραδόσεις καθώς και την τοπική κοινωνική δομή και την οικογενειακή ιεραρχία.